Open dagen in de polder Groot Rondje Zuidlaardermeer Schotten in ...

Herfst 200622 e jaargang nummer 3Open dagen in de polderGroot Rondje ZuidlaardermeerSchotten in Groningenkwartaalblad van de Stichting Het Groninger Stichting LandschapHet Groninger Landschap

Seizoen in beeld© KINAPaddestoelentijd! In de herfst duiken ze in alle soorten en maten weer op. Vorig najaar werd bij het Iwema Steenhuis de mooi gevormde aardstergezien. De paddestoel met de opvallende kraag kan een diameter bereiken van vijftien centimeter. Hopelijk laat deze stuifzwam zich ook dit jaar weerzien. In de gebieden van de Stichting Het Groninger Landschap worden dit najaar diverse paddestoelenexcursies gehouden, onder andere op landgoedDe Ennemaborgh en bij de Schans Bourtange.© KINA© KINA© KINADrie jaar jaren geleden heeft de Stichting HetGroninger Landschap vlakbij de Coendersborcheen ecologische verbindingzone aangelegdtussen het Coendersbosch en het Dwarsdiep.Afgelopen zomer bloeide in deze zone degevlekte orchis en dat is een mooie opstekervoor deze natuurstrook. De gevlekte orchis iseen zeldzame en beschermde plant die het bestgedijt op humusrijke, zandige bodems.In dezelfde verbindingszone is deze zomerde grote ratelaar gezien. De plant heeft eenvoorkeur voor natte graslanden en parasiteertop gras. De ratelaar groeit met de wortels inhet gras en weet zo voedsel te onttrekken. Deplant dankt haar naam aan de zaden die na debloeitijd bij beweging een rammelend geluidmaken in de verdroogde kelkbladen.Bij het Iwema Steenhuis is afgelopen zomer eenbroedende kramsvogel waargenomen. Dat heteen broedgeval betreft is bijzonder, omdat wedeze vogel vooral kennen als trekvogel die inNederland alleen overwintert. Broeden doet hijdoorgaans in Duitsland, Polen en Rusland, waarde vogel in grote kolonies leeft. De kramsvogelzoekt graag bosranden op. Ook een houtsingelis een prima verblijfplaats. Golden Raand herfst 2006

Foto: Klaas HuizengaFoto: Omke OudemanPolder Breebaart op TVOp vrijdag 9 juni snorden de TVcamera’sin de polder Breebaart bijTermunten. Er werden opnamengemaakt voor een documentaire voorde landelijke televisie. De documentairewordt gemaakt door de NationalePostcode Loterij in samenwerking metde Stichting Het Groninger Landschapen de provinciale Landschappen.Presentator en Postcode LoterijambassadeurMartijn Krabbé encabaretier Howard Komproe latenin de documentaire onder anderezien hoe prachtig polder Breebaart isgeworden. Het is sinds de inrichtingin 2001 veranderd in een paradijsvoor vele wadvogels. De NationalePostcode Loterij maakte met financiëlesteun het project mede mogelijk.De documentaire wordt later dit jaaruitgezonden.De leerlingen speelden de legende van Bernlef &Liudger na.Op de omslag: in de WesterbroekstermadepolderFoto: Omke OudemanMartijn Krabbé en cabaretier Howard Komproe interviewen Hiltje Zwarberg in polder Breebaart.Opening Helwerder WierdenOp woensdag 17 mei openden deStichting Het Groninger Landschapen Landschapsbeheer Groningende Helwerder Wierden bij Usquert.Helwerd is sinds 1970 in eigendomvan de Stichting Het GroningerLandschap en is zowel landschappelijkals cultuurhistorisch een bijzonderewierde. Volgens de overlevering werdhier de blinde, heidense bard Bernlefbekeerd door de prediker Liudger.Om de bijzondere waarden van deHelwerder Wierden te versterken endeze beter voor bezoekers toegankelijkte maken, heeft LandschapsbeheerGroningen de beplanting gesnoeiden een parkeerplaats aangelegd.Ook is er een korte wandelrouteuitgezet en zijn er een bankje eninformatiepanelen geplaatst. Dewerkzaamheden vielen in het kadervan het project LandschappelijkHerstel Wierden dat Landschapsbeheeruitvoert in opdracht van de provincieGroningen. Burgemeester van degemeente Eemsmond, de heermr.drs. G.D. Renkema en leerlingenvan de Openbare Basisschooluit Usquert verrichten samen deopeningshandeling.Kalender 2007, nu bestellen!Hij is er weer: de kalender van de StichtingHet Groninger Landschap en deStichting Oude Groninger Kerken. Dezekeer met prachtige foto’s van HarryCock, de fotograaf die landelijke bekendheidgeniet, onder andere door zijn landschaps-en architectuurfotografie. Defoto’s van de kalender zijn ook los tebestellen en u kunt ook een set ansichtkaartenkopen. Meer informatie vindt uin de brief bij deze Golden Raand. VoorBeschermers kost de kalender € 10,-.Niet-Beschermers betalen € 11,50.De verzendkosten bedragen € 6,10.Gebruik bijgevoegde acceptgiro om dekalender te bestellen.Foto: Harry CockStichting Het Groninger Landschap

tekst Siep Huizinga foto’s Omke OudemanEen oppepper voorInrichting Kropswolderbuitenpolder en Westerbroekstermadepolder voltooidIn het jaar dat zij haar 70-jarig jubileum viert, voltooit deStichting Het Groninger Landschap het omvangrijkstenatuurproject uit haar bestaan. De Kropswolderbuitenpolderen de Westerbroekstermadepolder zijn klaar om afwisselendonder water gezet te worden en om weer droog te vallen. Denatte natuur krijgt een oppepper ter grootte van maar liefst500 hectare. Op 7 en 8 oktober organiseert de StichtingHet Groninger Landschap twee open dagen. Golden Raandneemt een kijkje in de polders aan de hand van zes vragen enantwoorden. Golden Raand herfst 2006

natte natuur1 Inrichten, wat is dat eigenlijk?Het inrichten van natuurgebieden betekent: de juistevoorwaarden scheppen zodat de natuur zich optimaalkan ontwikkelen. Voor de Kropswolderbuitenpolder enWesterbroekstermadepolder heeft de Stichting Het GroningerLandschap gekozen voor natte natuur. Het doel is om vanbeide polders een moerasgebied te maken. Veel ondiep water,natte graslanden, riet en hier en daar een struik; zo zullen debeide polders er in de nabije toekomst uit gaan zien.Groninger Landschap maakt de Kropswolderbuitenpolder ende Westerbroekstermadepolder weer nat voor vogels, vissenen planten.2 Wat is er veranderd?Er is veel gegraven: maar liefst 288.000 m 3 grond is er verzet.De Stichting heeft de lagere delen nog dieper gemaakt. Opsommige plaatsen is de bovenlaag van de landbouwgrondverwijderd. Het graafwerk heeft geleid tot een open stelsel vanwatergangen, plassen en natte graslanden. Verder heeft deStichting waterinlaten geplaatst en twee oude gerestaureerdewindmolens neergezet, de Koetze Tibbe en de Putter. Demolens pompen water vanuit de polders het Foxholstermeerin en zij zorgen het hele jaar door voor een continue, lichtewaterstroom.3 Waarom moeten de polders weer nat worden?Het Zuidlaardermeer en de Hunze zetten vroeger helestukken land onder water, vooral in de winter. Tot laat in hetvoorjaar bleef het nat. Die natte delen waren een paradijs voorvogels en vissen. Er groeide veel riet waarin moerasvogelskonden schuilen en broeden. In de slikkige, onbegroeideoevers konden steltlopers hun voedsel vinden. In de ondiepemeanders, plassen en kreken konden vissen paaien enopgroeien.Ten gunste van landbouw en bewoning hebbenwe - net als in de rest van Nederland - dijken en gemalengeplaatst om het water te weren en sneller af te voeren. Natteoeverlanden veranderden in droge polders. De Stichting HetPolders ook voor waterbergingToen de Stichting Het Groninger Landschap de plannen voorde Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolderontwikkeld had, wilden de provincie Groningen en waterschapHunze & Aa’s graag meedoen met het project. Zij zochten eengebied voor het bergen van water bij extreme wateroverlast. Directeaanleiding daarvoor was de extreem hoge waterstand in 1998. Toenwerd de dijk van de Westerbroekstermadepolder doorgestoken omhet vele water kwijt te kunnen. Destijds was het een noodscenario,nu zijn beide polders structureel geschikt gemaakt voor het inlatenvan een grote hoeveelheid water. Langs de beide polders is eencalamiteitenkade gebouwd. Er kan tot maximaal vier miljoenkubieke meter water ingelaten worden. Volgens berekening zalwaterberging in de polders gemiddeld eens in de dertig jaar nodigzijn.Stichting Het Groninger Landschap

4 Worden de polders gewoon onder water gezet?Natte natuur ontwikkelen is iets anders dan een natuurgebiedeven vol laten lopen met water. De Stichting helpt de natuureen handje door de waterstanden te laten variëren: ’s wintersstaat het grootste deel onder water, ‘s zomers vallen grotedelen droog. Een klein deel zal altijd droog blijven, een anderdeel zal juist altijd onder water staan. Bij het uitgraven van depolders zijn de verschillende dieptes nauwkeurig uitgemeten.Die variatie in waterstanden heet dynamiek. In de beidepolders wordt dynamiek bereikt door het water gecontroleerdin te laten stromen vanuit het Drentse Diep. Dat gebeurt metname in de herfst. In het voorjaar zakt het water weer.5 Waarom is dynamiek zo belangrijk?Dynamiek leidt onder andere tot slikkige oevers. Oeverlandendie ’s winters onder water staan en zomers droog vallen,raken niet of nauwelijks begroeid. Juist die kale slikkigeranden zitten vol bodemleven, het voedsel voor steltloperszoals de tureluur.De dynamiek is ook belangrijk voor vissen. Onder de beidemolens is een vispassage gebouwd zodat de vissen hetgebied in kunnen trekken.In het voorjaar zoeken vissen dewaterstroom op die veroorzaakt wordt door het pompen vande molens. Ze zwemmen tegen de stroom in en weten zogrote karekiet © KinaRusten, broeden, foeragerenVoor water- en moerasvogels heeft het natuurgebied vooralwaarde omdat het zo groot is. Vogels kunnen er rusten, broedenen voedsel zoeken. Juist dat het allemaal in één gebied kan,maakt het voor vogels aantrekkelijk zich hier te vestigen. Dewatersnip is al waargenomen. En de afgelopen twee jaar is injuni de kwartelkoning gehoord. Hopelijk ontwikkelt het terreinzich zodanig dat ook andere, (kwetsbare) soorten zich laten zien,zoals baardmannetje, snor en roerdomp. De hoop is eveneensgevestigd op de bedreigde grote karekiet, die alleen wil broedenin oudere rietlanden. De kleine karekiet is een stuk flexibeler. Dieneemt al genoegen met riet dat nog maar één jaar staat.ondiepe gebieden te vinden om te paaien. In het ondiepe,relatief warme water kan de jonge vis opgroeien in debescherming van riet en andere waterplanten. In het najaarlaat de jonge vis zich meevoeren met de continue stroom naarhet meer. Een visvriendelijke vijzel pompt het water er samenmet de vissen weer uit.6 Kun je al wat zien van de ontwikkeling?Wandelen, fietsen en kijkenNatuur, waterberging en… recreatie! Ook daarvoor zijn de poldersbestemd. Wandelaars kunnen genieten van natuur en landschap.Fietsers kunnen niet alleen de polders doorkruisen, zij kunnenhet hele Zuidlaardermeer rondtrappen over het fietspad GrootRondje Zuidlaardermeer met een lengte van 26 kilometer. BijMeerwijck moet u beslist even een bezoek brengen aan de nieuwevogelkijkhut aan de rand van de Kropswolderbuitenpolder. De hutis eind september klaar en biedt prachtig zicht op de vogels in hetgebied.Ja en nee. De waterstand is al enigszins verhoogd en beidepolders zijn daardoor al behoorlijk nat. Ze hebben daardoorreeds grote aantrekkingskracht op watervogels. Maar dedynamiek moet nog ingesteld worden en dus moet het echteresultaat nog komen.Dit najaar worden de laatste werkzaamheden verricht. Hetgaat om het verplaatsen van bagger uit het Zuidlaardermeer.De uitgebaggerde grond wordt tussen de kaden langs derand van de polder gespoten. Zolang het werk duurt, is eenoptimale dynamiek nog niet te realiseren. Het gebied zou dante nat worden voor de werkzaamheden. Niettemin hebbenvogeltellers al diverse mooie waarnemingen gedaan. Zo zagenzij de lepelaar, de waterral, kemphaan en de watersnip, eenvogel die op de rode lijst van bedreigde diersoorten staat.Komende winter gaat de waterinlaat open en beginnen demolens met het pompen van het water. En dan kan het hardgaan. De komende jaren zullen nog meer vogels, vissen enplanten van het nieuw ingerichte gebied kunnen profiteren. Golden Raand herfst 2006

De inrichting is klaar. Natte natuur krijgt alleruimte in de Westerbroekstermadepolder en deKropswolderbuitenpolder. Op zaterdag 7 enzondag 8 oktober worden de twee polders feestelijkgeopend. Op beide dagen is er veel te belevenvoor jong en oud. Wandelen, varen, fietsen, slootexcursies,braakballen pluizen, … het wordentwee mooie natuurdagen in de polders! Iedereenis welkom, de toegang is gratis.Een greep uit het programma:• Wandelexcursies• Vaar mee met De Doeker• Uitleg windmotoren en dynamiek• ’t Is rond: fietspad Groot RondjeZuidlaardermeer• Vogels kijken vanuit nieuwe kijkhut• Presentatie Veenkoloniaal MuseumVoor de jeugd:• Wat leeft er in de sloot?• Natuurquiz• Braakballen pluizen• Je eigen brood bakken• Aquarium met vissenZaterdag 7 en zondag 8 oktober10.00 tot 16.00 uur.Ingang: Westerbroekstermadepolder aan deEnergieweg (bij het Foxholstermeer)Parkeren: volg de borden aan de Energieweg.Deze dagen worden georganiseerd in samenwerkingmet de Provincie Groningen enWaterschap Hunze en Aa'sStichting Het Groninger Landschap

Golden Raand zomer 2006

tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanSchotten in de polderSchotse hooglanders zien er imposant uit, met hun machtige hoorns en ruige roodbruinebeharing. Hun taak: grazen, om de begroeiing in toom te houden. ‘Prachtbeesten’, vindt pachterHans Berens, die 130 runderen heeft rondlopen in de natuurgebieden van de Stichting HetGroninger Landschap rond het Zuidlaardermeer.In de Westerbroekstermadepolder tuurt Berens met zijnverrekijker over de polder. In de verte staan groepen Schotsehooglanders te grazen, in totaal vijftig stuks. Een eenzaamexemplaar trekt zijn aandacht. ‘Ik let op koeien die zichafzonderen’, vertelt Berens. ‘De kans is groot dat deze koemorgen een kalf krijgt.’ Bezorgd is hij niet. ‘Ze worden buitengeboren, zonder menselijke hulp. Ik verwacht dit jaar dertigkalveren, en het gaat bijna altijd goed.’Berens’ koeien lopen hier al sinds 1992, samen met deKonikpaarden van de Stichting Het Groninger Landschap.De Westerbroekstermadepolder was destijds net aangekocht.Het oogde nog als landbouwgrond, met veel afrasteringenen rechte sloten. Berens: ‘Voor het beheer klopte deStichting Het Groninger Landschap bij mij aan. Ik hadreeds ervaring in de veeteelt, was journalist en zag eenleven achter een bureau niet zitten.’ De eerste hooglanderskocht hij van Safaripark De Beekse Bergen. Inmiddels runtBerens - samen met zijn echtgenote Lieneke Mencke - eenkudde van 130 hooglanders, die verspreid staan over deWesterbroekstermadepolder, de Kropswolderbuitenpolderen Leinwijk. Hun hoofdtaak: grazen, om zo de begroeiing intoom te houden. ‘Dankzij onze koeien is het landschap hieropen. Zonder de grazers stond het hier vol met bomen enstruiken.’Hele winterOok al ogen de dieren wild, toch zijn ze dat niet helemaal. ‘Hetzijn landbouwhuisdieren’, zegt Berens. ‘In Schotland, waarze oorspronkelijk vandaan komen, worden ze gehouden doorzogeheten crofters, kleine keuterboeren met een paar schapenen runderen.’ Maar waarom grazen hier runderen uit Schotland,en niet onze eigen zwartbonte koeien? ‘Schotse hooglanders zijneen nat en ruig klimaat gewend, en blijven het hele jaar buiten.Zwartbonte koeien moeten ’s winters op stal. Daarnaast etenhooglanders wat de pot schaft; vooral gras, maar ook ruigten,struiken en bomen.’Met name in het voorjaar, wanneer de kalveren worden geboren,is Berens elke dag in de Westerbroekstermadepolder en deKropswolderbuitenpolder te vinden. Hij geniet van de rust,de ruimte en de prachtige luchten. ‘Zeker als ik uit de stadGroningen kom, is het een verademing om hier tussen mijndieren te zijn.’ Berens heeft de polder in de loop der jaren zienveranderen. ‘Het is vooral natter geworden, met meer plassenen andere plantensoorten.’ Werken in de natuur vindt hij veelmooier dan op de boerderij. ‘Enerzijds is het boeren in de natuurcomplexer en ingewikkelder, anderzijds zijn de beesten minderkwetsbaar en gezonder. Je ziet duidelijk het verschil. Ze kijkenanders uit hun ogen dan koeien in de melkveehouderij, waarze veel minder bewegen en veel minder afwisseling in hunvoeding krijgen. Onze dieren zijn zelfbewuster, individueler enhebben meer pit.’ Dat proef je ook, vertelt Berens even later. Zijnkoeien dienen namelijk ook voor de vleesconsumptie. Agrarischmedegebruik van natuurgronden, heet het in beleidsjargon. ‘Elkjaar gaan zo’n dertig dieren naar de slacht. Het vlees verkopenwe grotendeels zelf. Het is een bijzonder product. De smaakvan vroeger, zeggen klanten vaak. Ik proef het verschil meteen.Veel voller van smaak dankzij de lagere groeisnelheid en hetveelzijdige voedsel.’StierenOp de dijk versperren twee donzige kalveren ons de weg.De moeders zijn volgens Berens acht en zes jaar oud. Zijontliepen eerder de slacht, en zijn nu fokvee. De oudste koeis negentien jaar oud. In die tijd kan een koe vijftien kalverenter wereld brengen. Ze heet Ailis, niet toevallig een Schotsenaam. Ook anderen dragen Schotse namen, zoals Mairi enMathilda. Op een afgelegen veld treffen we de stieren aan,die nog imposanter ogen dan de koeien. De heren wegenelk 800 kilo. Het verschil tussen een koe en een stier blijkteenvoudig. Bij een koe krullen de hoorns naar boven, bijeen stier staan ze recht naar voren. Ook al ogen de stierenhierdoor nog gevaarlijker, toch zijn ze dat volgens Berensniet. ‘Hooglanders zijn absoluut niet agressief. Het zijnvriendelijke dieren, die zich goed met mensen verhouden.Toch wil ik bezoekers vragen enige afstand te bewaren. Komvooral in het voorjaar niet tussen de moeder en haar kalf.Stichting Het Groninger Landschap

ScharrelvleesHeeft u interesse in het scharrelvlees van de Schotse hooglandersin de Westerbroekstermadepolder en de Kropswolderbuitenpolder,kijk dan op www.berens-edelvlees.nl. Opde site vindt u een bestelformulier. Veel meer biologischeboeren in Groningen verkopen hun producten rechtstreeks aande consument. Biologica, de beleids- en promotieorganisatievoor biologische landbouw en voeding, heeft alle verkooppuntenin Nederland gebundeld in de EKO-gids. In totaal staanin het boek 1370 adressen: van natuurvoedings-winkels,slagerijen, boerenmarkten tot restaurants met biologischegerechten. De EKO-gids is gratis en kan opgevraagd worden bijBiologica, tel: 030-2339970 of per e-mail: info@platformbiologica.nl.U kunt de EKO-gids ook online raadplegen opwww.biologica.nl/ekogids. Na een paar klikken met uw muisverschijnt een overzicht van alle 32 boerderijwinkels in deprovincie Groningen op uw scherm.Gebeurt dat wel, dan kan een koe onrustig worden. Jaag zeook niet op, en natuurlijk niet voeren.’OverstromingDe overstroming in 1998 - toen de Westerbroekstermadepoldergeheel blank stond - kan Berens zich nog goedheugen. ‘Een hele consternatie’, blikt hij terug. ‘In allerijlmoesten vijftig dieren worden gevangen en geëvacueerd. Zegingen tijdelijk naar Oost-Groningen.’ Een herhaling ligt inhet verschiet, nu de Westerbroekstermadepolder officieel isaangewezen als waterbergingsgebied. Om de polder ligt sindskort een dijk, waardoor het als een badkuip kan vollopen.Een volgende keer is Berens beter voorbereid. ‘De beestenkunnen dan snel naar een buitendijkse strook. Is de polderweer leeggestroomd, dan lopen ze weer terug.’ Met de nieuweinrichting van de polders wordt het gebied nóg natter. Overeen aantal jaar staat 's winters tweederde van de polder onderwater. Voor Berens betekent dat: minder beesten. ‘Afgelopenwinter moesten we al bijvoederen. Door het verhogen van dewaterstand was er tijdelijk niet genoeg voedsel. De komendejaren zal een deel van de grazers verdwijnen.'foto Schotse Hooglandervrijstaand maken10 Golden Raand herfst 2006

Op padUitneembarefietsroute !Rond het ZuidlaardermeerRond het Zuidlaardermeer is het prachtigfietsen, zeker nu de inrichting van tal vannatuurgebieden is voltooid. Onderwegschittert het Zuidlaardermeer in de zon.Water speelt de hoofdrol in het gebied.Landbouwgronden, die vroeger werdenontwaterd, zijn omgevormd tot nattenatuur met waterplassen, rietvelden ennatte graslanden. Afwisselend staan zeonder water en vallen ze weer droog. Uheeft de keuze: een ‘klein’ rondje van 18kilometer of het kersverse ‘Groot RondjeZuidlaardermeer’ van 26 kilometer. Onderwegpasseert u tal van polders, zoalsde Onner-, Oost-, Ooster-, Westerbroekstermade-en Kropswolderbuitenpolder.tekst Addo van der Eijk foto’s Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap 11

Op padKlein en Groot Rondje Zuidlaardermeer1. LeinwijkWe starten bij de parkeerplaats inLeinwijk, dé proeftuin van de StichtingHet Groninger Landschap. Hier testtede Stichting eind vorige eeuw haar vernieuwendewaterplannen. De dynamiekstond centraal; de waterstanden latenschommelen, en ervoor zorgen dat hetwater door het terrein zou stromen. Cruciaalis de vijzel, aangedreven door deAmerikaanse windmolen de Kikkoman.Deze vijzel pompt het water met de vissenin het gebied. Vervolgens stroomthet water na enige tijd langzaam terugnaar het Zuidlaardermeer. De ervaringenzijn meegenomen bij de inrichtingvan de Kropswolderbuitenpolder en deWesterbroekstermadepolder.2. ZuidoeversTer hoogte van De Groeve gaat eenbijzondere ingreep plaatsvinden: hetproject Zuidoevers. De Stichting HetDrentse Landschap ontwikkelt er samenmet andere partijen nieuwe natuurlangs de rivier De Hunze. Net alsvroeger gaat de rivier weer kronkelen.Aan weerzijden komen rietmoerassen.Naast natuurontwikkeling is er ookruimte voor recreatie en woningbouw.3. HunebedVan de 54 hunebedden in Nederlandstaan er twee in de provincie Groningen:één in een museum in Delfzijl enéén in Noordlaren. Wat u ziet is in feitehet raamwerk van een grafheuvel. Deruimten en gaten tussen de grote stenenwaren oorspronkelijk met kleinerestenen opgevuld, waarna de buitenzijdemet zand en plaggen werd afgewerkt.De Groninger archeoloog professor A.E.van Giffen vond hier bij opgravingen in1957 de resten van zo'n 150 potten. Deverhoging in het landschap waar u opstaat, is de Noordlaarder Es. De esgrondenlagen van oorsprong al hoger, maarzijn door het eeuwenlange gebruik vanmest nog hoger komen te liggen.4. Klein of groot rondjeBij de haven van Noordlaren kunt ukiezen. Ofwel rechtsaf de Meester Koolwegin voor het kleine rondje rond hetmeer. U fietst dan door de Oostpolder,langs de kijktoren van de Stichting HetGroninger Landschap naar het fietsveer,waarmee u het Drents Diep oversteekt.Tussen 15 april en 1 oktober kunt u zichzelfoverzetten. Voor het Groot RondjeZuidlaardermeer fietst u rechtdoor overde Hondsrug, die van Emmen tot destad Groningen loopt. In de tijden dat’s zomers de rendieren naar deze streekkwamen, trokken over de Hondsrug derendierjagers. Later is op de Hondsrugeen lint van dorpen ontstaan, zoals Haren,waar u uiteindelijk zult aankomen.Volg na de spoorwegovergang de bordenrichting Waterhuizen.5. OosterpolderAls u Haren uitfietst, ziet u aan uw linkerhandde Oosterpolder liggen, waarde Stichting Het Groninger Landschap80 hectare in bezit heeft. Een grootdeel van de polder is 's winters nat endrassig. In het voorjaar en de zomertrekt het water langzaam weg. In depolder broeden veertig verschillendesoorten broedvogels, waaronder kievit,sprinkhaanzanger en blauwborst. Ookde wulp en watersnip worden waargenomen.12 Golden Raand herfst 2006

6. Brug over Drents DiepOnder de brug stroomt het DrentsDiep. Het is de voortzetting van deHunze, nadat die vanuit Drenthe in hetZuidlaardermeer is gestroomd. Langshet Drents Diep staat De Biks, eenachtkante molen uit 1857. Het is eenpoldermolen die het waterpeil in de Onnerpoldermoet beheren. Vroeger, toenaan weerszijden van het Drents Diepnog geen dijken en molens stonden,stroomden de percelen langs de rivierregelmatig onder. Ze waren daardoorongeschikt voor akkerbouw, en werdengebruikt als hooiland. Deze percelennoemde men maden. Vandaar de naamWesterbroekstermadepolder, genoemdnaar de maden van Westerbroek. Nude polders zijn aangewezen voor noodwaterbergingzullen ze bij extremewateroverlast wederom overstromen.Bij dreigende wateroverlast neemt eengraafmachine een hap uit de dijk, waarnavier miljoen kuub water de poldersin zal stromen. 7. WindmotorenIn de Westerbroekstermade- en deKropswolderbuitenpolder draaien sindskort twee windmotoren: de KoetzeTibbe en de Putter. De gevaarten zijnelf meter hoog, en pompen met behulpvan windenergie het water uit depolder. Samen met moderne pompen,sensoren en computers regelen ze exacthet waterpeil in de polders: ’s wintersstaat tweederde onder water, ’s zomersligt het peil veertig centimeter lager,en staat eenderde blank. Begin vorigeeeuw stonden in Groningen vele vandergelijke windmotoren. Nu resten nogenkele exemplaren. De windmotor inde Westerbroekstermadepolder komtuit het Friese Koudum. De molen inde Kropswolderbuitenpolder komt uitTen Boer, waar hij van 1935 tot de jarenzestig de Ten Boersterpolder heeftbemalen. Tussen beide molens ligt hetFoxholstermeer. Door het meer ligt eenveekade, waarover de Schotse hooglandersen konikpaarden van de ene naarde andere polder kunnen lopen. Ookwij fietsen over deze kade.baardmannetje © KINA8. VogelkijkhuttenWe passeren twee vogelkijkhutten: ‘DeKiekhörn’ in de Westerbroekstermadepolder,waarvoor u een wandeling moetmaken over de dijk, en de nieuwe vogelkijkhutin de Kropswolderbuitenpolder.Het natter maken van de polders heeftgevolgen voor de vogelstand. Veel water-en moerasvogels, zoals rietgorzen,baardmannetjes en kleine karekietenzullen zich thuis voelen bij de waterplassen,rietvelden en natte graslanden.Stichting Het Groninger Landschap13

Archeologische vondstenAl in de prehistorie woonden mensen langs de Hunze. In destreek, met onder andere de Westerbroekstermadepolder enLeinwijk, zijn tal van overblijfselen gevonden. Mensen zoekenverhogingen op, zoals de dekzandrug die door Leinwijk loopt.Tienduizend jaar geleden sloegen jagers hier hun kampenop, zo blijkt uit archeologisch onderzoek. Een amateurarcheolooguit Kiel-Windeweer vond in Leinwijk werktuigenvan vuursteen, waaronder beitels en priemen. Ook in deWesterbroekstermadepolder zijn overblijfselen uit oude tijdengevonden. In 1994, bij het herstellen van de oude meander,stuitten archeologen op afval van vuursteenbewerking vanmensen uit de steentijd. Hoogtepunt was een fragment van eengepolijste bijl en dat wijst op een nederzetting langs de Hunzevan rond 2000 voor Christus. Ook werd een onderkaak van eenschaap gevonden, die is gedateerd op 780 - 1150 na Christus.14 Golden Raand herfst 2006

Foto: Omke OudemanSteun de Stichting Het Groninger LandschapHoe kunt u ons steunen?U kunt de Stichting Het Groninger Landschap opverschillende manieren helpen.• U kunt Beschermer worden voor € 15,88 per kalenderjaar.• U kunt Beschermer voor het Leven worden voor heteenmalige bedrag van € 340,33 (als u 50 jaar of jongerbent) of voor € 226,89 (als u 50+ bent).Daarnaast kunt u kiezen voor een gift of legaat. Ook kunt ude Stichting laten opnemen in uw testament. Meer daarovervindt u in de speciale brochure over erfenissen en legaten.Deze brochure krijgt u op aanvraag thuisgestuurd. Voormeer informatie kunt u terecht bij de heer H. Dokter, hoofdAlgemene Zaken, tel. (050) 3135901.De afgelopen periode mocht de Stichting HetGroninger Landschap enkele giften van 100 euroof meer ontvangen.Anoniem 100,-Anoniem 200,-Anoniem 200,-Anoniem 100,-Alle gevers hartelijk dank voor uw steun!Dikke Berk geeft 100 euroOnlangs ontving de Stichting een gift van 100 euro van zaagclubDe Dikke Berk uit Zuidhorn. ‘De club bestaat al zo’n 20jaar’, aldus lid en zager J.C.Th. Alles. ‘Voor Staatsbosbeheerdunnen we stukken bos en houtwallen uit en de laatstejaren doen we dat vooral in de omgeving van Zijen (Dr.).De zaagperiode begint in november en we zagen door totbegin maart, als de sapstromen in de bomen weer op gangkomen. In die periode zagen we iedere zaterdag en na afloopeten we soep en drinken we een borrel. Vorig jaar overleedons oudste lid en meesterzager Koos Riesenkamp. Hij werd67 jaar. Hij was erg begaan met het Groninger landschap.Ter nagedachtenis wilden we iets doen wat in zijn lijn lag.Daarom hebben we een bedrag ingezameld en het gedoneerdaan de Stichting Het Groninger Landschap.’Zaagclub De Dikke Berk, hartelijk dank voor het mooiegebaar.Bank als huwelijkscadeauHenk en Dicky Bijlstra uit Groningen, 81 en 80 jaar oud,waren onlangs vijftig jaar getrouwd. De familie gaf eenorigineel cadeau: een zitbank voor de Stichting Het GroningerLandschap bij de pas geopende Helwerder Wierden (zieook Actueel op pagina 3). Het echtpaar heeft een band metHelwerd. Ze komen en fietsen er graag. De vader van DickyBijlstra was Ploeg-schilder Jan van der Zee. Hij heeft veelgeschilderd in de omgeving van Helwerd. De Stichting HetGroninger Landschap feliciteert het echtpaar met hun goudenhuwelijk en dankt ze hartelijk voor de mooie bank.Foto: Omke OudemanStichting Het Groninger Landschap15

Foto: Omke OudemanBeschermersdagNatuur en cultuurhistorie in het Zuidelijk WesterkwartierDe Beschermersdag van de StichtingHet Groninger Landschap in hetZuidelijk Westerkwartier wordt eendag vol natuur en cultuurhistorie.Met excursies te voet, per fiets, perhuifkar en zelfs per autobus. Er is eengevarieerd programma voor het helegezin. U kunt presentaties bijwonen ennatuurlijk trekken we erop uit. U kuntper huifkar naar het Iwema Steenhuisin Niebert. U kunt wandelen door hetCoendersbosch en een bezoek brengenaan museum ’t Rieuw. Ook kunt eenfietstocht maken. Bovendien rijdt er eenautobus naar het Nanninga’s Bosch, hetHarensche Bosch en het Bolmeer. Ookvoor de jonge Beschermers is er veel tedoen: nestkastjes timmeren, bezemsmaken, waterdiertjes onderzoeken. Ener is het Rad van Natuur. Aanmeldenkan via de bon in deze Golden Raand.Op deze bon ziet u ook het volledigeprogramma. U bent van harte welkom,we hopen op uw komst.Zaterdag 23 septemberVisie Zuidelijk WesterkwartierRayonbeheerder René Oosterhuispresenteert de visie van de Stichting HetGroninger Landschap op het ZuidelijkWesterkwartier. U hoort wat onzeplannen zijn om natuur, landschap encultuurhistorie in dit gebied te behoudenen te versterken.Presentatie Reint WobbesGastspreker Reint Wobbes van deStichting Oude Groninger Kerken houdtop de Beschermersdag tweemaal depresentatie Kerken in het landschap.’s Morgens in het kerkje van Nuis en’s middags in het dorpshuis.BeschermersdagZaterdag 23 september9.30 – 16.30 uurDorpshuis De VrijborgNieuweweg 809364 PE NuisCultuurhistorieen natuur tussende coulissen16 Golden Raand herfst 2006

Mirjam Salet is burgemeester vanHoogezand-Sappemeer. De gemeente werkte nauwsamen met de Stichting Het Groninger Landschap bijde inrichting van de Westerbroekstermadepolder en deKropswolderbuitenpolder en bij de aanleg van het fietspadGroot Rondje Zuidlaardermeer.Foto: Omke Oudeman‘Mien allerlaifste stee is hier, bij de vistrap in natuurgebiedLeinwijk, omdat er zo prachtig een aantal dingen samenkomen:aan de ene kant de schoonheid die het Zuidlaardermeer vanzichzelf heeft, aan de andere kant de toegevoegde waarde vande natuurinrichting van het landschap er omheen. Ook mooi isdat je hier letterlijk het resultaat ziet van samenwerking tusseninstellingen, vrijwilligers, bedrijfsleven en overheid. In hetweekend zie je veel mensen van dit natuurgebied genieten, maarik moet bekennen dat ik er ook graag alleen kom, met niets danhet ruisen van het riet om je heen. Op zulke momenten zou ikniets liever doen dan dóórlopen, heel het meer rond als het kon,maar helaas kan ik alleen nog heen en terug. Gelukkig komen ersteeds meer wandel- en fietsroutes rond het Zuidlaardermeer bij.Zelf hoop ik dat je het meer daarbij goed in het zicht houdt.’Stichting Het Groninger Landschap17

Zondag 24 septemberWandelen op de eerste zondag van de herfst. Dat kan ookdit jaar weer tijdens Lopen in het Landschap, de nationalewandeldag van de provinciale Landschappen. De Stichting HetGroninger Landschap en de Stichting Het Drentse Landschaporganiseren vijftien verschillende wandelexcursies, verspreidover de provincies Groningen en Drenthe. De wandelingenworden geleid door ervaren gidsen en duren ongeveeranderhalf tot twee uur. Ze zijn er voor jong en oud. Sommigeexcursies hebben een speciaal programma voor de jeugd. Eendeel van de wandelingen wordt twee keer per dag gehouden.Kijk op www.lopeninhetlandschap.nl. voor meer informatieover de excursies. Iedereen is welkom, de toegang is gratis.U hoeft zich van tevoren niet op te geven. Honden mogenhelaas niet mee.Nieuw dit jaar is, dat u de wandeling ook zonder gidsen kuntlopen. De routebeschrijving is verkrijgbaar op de locatie of kuntu downloaden van www.lopeninhetlandschap.nl. Daar vindt uook meer informatie over de excursies en routebeschrijvingen.In GroningenBourtangeVertrekpunt: Informatiecentrum Stichting Het GroningerLandschap, Bisschopsweg 1 in Bourtange. Tijd: 11.00 en14.00 uur. Duur: 2 uur, afstand: 8 km.Punt van ReideVertrekpunt: Dollard Bezoekerscentrum Reidehoeve,Dallingeweersterweg 30 in Termunten. Tijd: 11.00 uur.Duur: 2 uur.Polder BreebaartVertrekpunt: Dollard Bezoekerscentrum Reidehoeve,Dallingeweersterweg 30 in Termunten. Tijd: 14.00 uur.Duur: 2 uur.ZuidlaardermeerLange afstandswandeling De Hondsrug op en neer.Vertrekpunt: Haventje in NoordlarenTijd: 11.00 uur. Duur: 4 uur, afstand: 15 km.ZuidlaardermeerWandeling door de Oostpolder. Vertrekpunt: Haventje inNoordlaren. Tijd: 14.00 uur. Duur: 1,5 uur.18Golden Raand zomer 2006

LeekstermeerKinderexcursie Rad van Natuur en wandeling voor de ouders.Vertrekpunt: informatiepaneel aan de Hooilanden 12 inLettelbert. Tijd: 11.00 uur, duur: 1,5 uur.Rondwandeling door de PettenVertrekpunt: informatiepaneel aan de Hooilanden 12 inLettelbert. Tijd: 14.00 uur. Duur: 2 uur.EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur naast de borg aan de Hoofdweg 100ain Midwolda. Tijd: 11.00 en 14.00 uur. Duur: 2 uur.PieterburenCultuurhistorie en landschap in en om Pieterburen.Vertrekpunt: Waddencentrum Hoofdstraat 83 in Pieterburen.Tijd: 11.00 en 14.00 uur. Duur: 2 uur, afstand: 5 kilometer.Bezichtiging Korenpelmolen Zeldenrust +cultuurhistorische wandelingTijd: 11.00 en 14.00 uur, duur: 2 uur. O.l.v. Reint WobbesLocatie: Dorpsweg 16 in WesterwijtwerdIn DrentheFoto: Omke OudemanKloostermoppen op De KleiboschMet behulp van een grondboor speuren naar potklei.Vertrekpunt: boerderij Tichelwerk, Moleneind 4, Foxwolde.Tijd: 11.00 en 14.00 uur. Duur: 2 uur. Laarzen aanbevolen.Een loep vergroot het kijkplezier.Nieuw leven in het AnnermoerasWandelen en kijken naar een kleine natuurrevolutie.Vertrekpunt: parkeerplaats café ’t Keerpunt, Spijkerboor.Tijd: 11.00 en 14.00 uur. Laarzen aanbevolen.Het geheim van Landgoed RheebruggenEen speurtocht voor het hele gezin op het landgoed waareeuwen geleden een groot landhuis stond. Vertrekpunt:beheersboerderij Rheebruggen, Rheebruggen 8, Ansen.Tijd: 11.00 en 14.00 uur.Libellen van De ReestFototentoonstelling ‘Libellen van de Reest’ plus excursie.Vertrekpunt: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, inde Stapel (bij de Wijk)Tijd: 11.00 en 14.00 uur.ReitdiepgebiedVertrekpunt: Dorpshuis Artharpe. Torenweg 9 in Adorp.Tijd: 11.00 en 14.00 uur.Stichting Het Groninger Landschap 19

voor Stad en Ommelanddollard BezoekerscentrumDallingeweersterweg 309947 TB Termuntent (0596) 60 18 80Openingstijden:Iedere zaterdag en zondag van12.00 tot 16.00 uurWaddencentrum pieterburenHoofdstraat 839968 AB Pieterburent (0595) 528 522Openingstijden:Dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur.Vanaf 1 november geslotenAlse DijkstraKropswolderbuitenpolder inCentraal StationVanaf 18 september exposeert AlseDijkstra in de hal van het CentraalStation in Groningen. Hij stelt foto’svan de Kropswolderbuitenpolder tentoon. Dijkstra woont in Hoogezand,werkt bij de Nederlandse Spoorwegenen is tevens amateur-fotograaf. DeKropswolderbuitenpolder is eenfavoriete plek van hem. ‘Voor mijn werkben ik veel in het buitenland, maar deKropswolderbuitenpolder is mij hetliefst. Ook als de polder niet zo dichtbij mijn huis zou liggen, zou ik er vaakte vinden zijn. Sinds de Stichting HetGroninger Landschap het gebied ginginrichten, heb ik honderden foto’sgemaakt. Aan de expositie heb ik eenhalf jaar gewerkt en ik heb vooralgeprobeerd de bijzondere sfeer van depolder vast te leggen. Het is een poldermet ruimte en toch ligt het dichtbijbewoond gebied.'De expositie duurt tot 15 oktober.Team Schans Bourtange zoekt vrijwilligmedewerkers m/vHet Team Schans Bourtange zoekt enthousiastemensen voor de volgendetaken:• begeleiden van groepen tijdens excursies• organiseren en begeleiden vanjeugdactiviteiten• planten en dieren inventariseren• informatie geven over het GroningerLandschap• gastheer/gastvrouw zijn in het toekomstigbezoekerscentrumDe vrijwilliger bepaalt in overleg methet team welke taken hij/zij op zich gaatnemen. De volgende kwaliteiten zoudengoed van pas kunnen komen, maar zijnniet vereist:• ervaring met presenteren en informatiegeven• kennis van de cultuurhistorie van hetgebied• specifieke deskundigheid op het gebeidvan planten of dieren• organisatorische capaciteitenNieuwe leden worden door het team ingewerkten waar nodig bijgeschoold.Heeft u affiniteit met onze organisatieen werkt u graag in een team? Dan komenwij graag met u in contact. Tijdensuw werkzaamheden voor de StichtingHet Groninger Landschap bent u verzekerd.Voor reiskosten en andere onkostenis een vergoedingsregeling.Voor meer informatie en/of aanmeldingen:Stichting Het Groninger Landschap,Antwoordnummer 125, 9750 WXHaren. Telefoon 050 3135901Info@groningerlandschap.nlContactpersoon: Siemie ZandvlietNanda van OostenExpositie Nanda van Oosten inPieterburenHet kerende tij maakt mij zichtbaar.Onder deze titel exposeert Nandavan Oosten ruim dertig werken inhet Waddencentrum in Pieterburen.Van Oosten volgde de Kunstacademieen is sinds twee jaar actief alskunstenares. Ze maakt non-figuratiefwerk en probeert in haar objectenmomenten van rust en harmonie tevangen. ‘Die momenten vind ik aande kustlijn’, aldus Van Oosten. ‘Ik laatme beïnvloeden door eb en vloed, derust en de oneindigheid. Ik gebruikmaterialen die ik op het strand vind,zoals drijfhout, spijkers en schelpen.’De Groningse kunstenares kiest voorblauwgrijze, ziltgroene en natureltintenin combinatie met zelfgekozen woordendie ritmisch terugkomen in de objecten.‘De teksten worden geboren als ik bijde zee ben’, legt van Oosten uit. ‘Zespoelen aan op het strand.’ De expositieduurt tot 1 november.Golden Raand herfst 200622 e jaargang nummer 3Uitgave van de Stichting Het Groninger LandschapRijksstraatweg 333, 9752 CG Haren.t (050) 313 5901,f (050) 313 8979kantoor@groningerlandschap.nlwww.groningerlandschap.nlPostbanknummer: 860 000Verschijnt eenmaal per kwartaal bij Beschermers vande Stichting Het Groninger Landschap.Gedrukt op chloorvrij papierEindredactie: Siep HuizingaOntwerp: Klaas Huizenga bNO20 Golden Raand herfst 2006

AgendaAlle excursies zijn gratis en u hoeft zichvan tevoren niet op te geven.*Honden zijn niet toegestaan, ook nietaangelijnd.*Aanmelden bij: Stichting Het GroningerLandschap, telefoon (050) 589 27 14 ofkantoor@groningerlandschap.nl opwerkdagen van 9.00 tot 17.00 uur.* Tenzij anders vermeldFoto: Omke OudemanZaterdag 9 en zondag 10 september(Monumentendag)Bezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur. Bijgunstige weersomstandigheden draaitde molen. En er zijn diverse soortenmeel te koop.Zaterdag 9 septemberJeugdexcursie sloot en planten in hetReitdiepgebied (6 - 10 jaar)Vertrekpunt: Dorpshuis Artharpe,Torenweg 9 in Adorp. Tijd: 10.00 uur.Kosten: € 2,- inclusief frisdrank enversnapering. Vooraf aanmelden.Zondag 10 septemberWat leeft er in de sloot? Actieve doeexcursievoor kinderen en oudersVertrekpunt: Pompstation v/h waterbedrijf,Waterleidingweg 8 in Onnen.Tijd: 13.30 uur, duur: 1 uur.Zondag 10 septemberJeugdexcursie bij de EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur naast de borg,Hoofdweg 100a in Midwolda. Tijd:13.30 uur, duur: 2 uur. Vooraf aanmelden.Zaterdag 16 septemberFietstocht Zuidelijk WesterkwartierVertrekpunt: parkeerplaats Coendersborch,Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: 13.30uur, duur: 3 uur. Kosten: 1,50 (kinderentot 12 jaar gratis).Zaterdag 16 septemberBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur. Bijgunstige weersomstandigheden draaitde molen en er zijn diverse soortenmeel te koop.Zaterdag 23 septemberWandeling naar Het HemrikVertrekpunt: kantoor Stichting HetGroninger Landschap, Rijksstraatweg333 in Haren. Tijd: 10.00 uur, duur: 2uur. Vooraf aanmelden.Zaterdag 23 septemberBeschermersdag in het ZuidelijkWesterkwartierZie pagina 16Zondag 24 septemberLopen in het landschapVoor overzicht excursies zie pagina 18.Kijk ook op www.lopeninhetlandschap.nl.Zondag 24 septemberJeugdexcursie in PieterburenVertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 14.00uur, duur: 2 uur. Kosten: € 1,50. Voorafaanmelden.Zondag 1 oktoberMeerland in de herfstVertrekpunt: bij het hek van het terreinbij de schaapskooi aan de Clingeweg inOostwold. Tijd: 13.30 uur, duur: 1 uur.Vooraf aanmelden.Zaterdag 7 oktoberVogelkijkexcursie NoordkustVertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 10.00uur, duur: 2 uur. Kosten: Beschermersen kinderen tot 12 jaar € 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Vooraf aanmeldenbij het Waddencentrum.Zaterdag 14 oktoberHerfsttinten in de OosterpolderVertrekpunt: Hoek Ruigelaan-OudeMiddelhorst in Haren. Tijd: 16.00 uur,duur: 1 uur.Zaterdag 14 oktoberKwelderwandeling NoordkustVertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 10.00uur, duur: 2 uur. Kosten: Beschermersen kinderen tot 12 jaar € 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Vooraf aanmeldenbij het Waddencentrum.Zaterdag 14 en zondag 15 oktoberHerfstwandeling CoendersboschI.s.m. vereniging Even Omkieken.Vertrekpunt: museum Coendersborch,Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: 14.00 uur,duur: 2 uur, afstand: 4 kilometer.Kosten: € 3,50 incl. koffie en bezoekmuseum. Kinderen tot 12 jaar gratis(consumptie € 1,-).Stichting Het Groninger Landschap21

AgendaFoto: Omke OudemanFoto: Omke OudemanZondag 15 oktoberActiviteitendag bij de DollardDiverse jeugdactiviteiten en een presentatievoor de ouders:- vogels spotten (voor de jeugd)- bodemdieren zoeken en herkennen(voor de jeugd)- presentatie Voedselketen op het Wad(voor de ouders)Locatie: Dollard BezoekerscentrumReidehoeve, Dallingeweersterweg 30in Termunten. Tijd: 11.00 tot 13.30 uur.Kosten: Beschermers en jeugd € 2,-,niet-Beschermers € 3,- incl. consumptie.Zelf lunch meenemen. Voorafaanmelden. Zie uitgelicht hiernaast.Zondag 15 oktoberPaddestoelenwandeling BourtangeVertrekpunt: InformatiecentrumStichting Het Groninger Landschap,Bisschopsweg 1 in Bourtange. Tijd:13.30 uur, duur: 2 uur, afstand: 8 km.Zondag 15 oktoberPaddestoelendag bij de EnnemaborghLocatie: werkschuur aan de Hoofdweg100a in Midwolda. Tijd: 10.30 tot 16.00uur. Om 11.00 en om 14.00 uur is ereen dialezing. Voor de allerkleinsten iser een kabouterpad uitgezet.Zaterdag 21 oktoberBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur. Bijgunstige weersomstandigheden draaitde molen. En er zijn diverse soortenmeel te koop.Zondag 22 oktoberJeugdexcursie in PieterburenVertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat83 in Pieterburen. Tijd: 14.00uur, duur: 2 uur. Kosten: € 1,50. Voorafaanmelden.Woensdag 25 oktoberJeugdmiddag in het CoendersboschVertrekpunt: museum bij de Coendersborch,Oudeweg 15 in Nuis. Tijd: 14.00uur, duur: 2 uur. Kosten: € 1,-. Voorafaanmelden.Zaterdag 28 oktoberHerfstwandeling in LeinwijkVertrekpunt: parkeerplaats bij paviljoenDe Leine, Meerweg 62 in Kropswolde.Tijd: 14.00 uur, duur: 2 uur, afstand:3 kilometer.Zaterdag 4 novemberJeugdexcursie bij de EnnemaborghVertrekpunt: werkschuur naast de borg,Hoofdweg 100a in Midwolda. Tijd:13.30 uur, duur: 2 uur. Vooraf aanmelden.Zaterdag 11 novemberHerfstwandeling in de WesterbroekstermadepolderVertrekpunt: parkeerplaats Energiewegin Kropswolde, bij het informatiepaneel.Tijd: 10.00 uur, duur: 1 uur.Zondag 12 novemberKwelderwandeling Nieuwe StatenzijlVertrekpunt: informatiegebouw NieuweStatenzijl. Tijd: 10.30 uur, duur: 2 uur.22 Golden Raand herfst 2006

UitgelichtZaterdag 18 novemberBezichtiging Korenpelmolen ZeldenrustLocatie: Dorpsweg 16 in Westerwijtwerd.Tijd: tussen 13.00 en 17.00 uur. Bijgunstige weersomstandigheden draaitde molen en er zijn diverse soortenmeel te koop.Zaterdag 25 novemberRondwandeling LeekstermeergebiedVertrekpunt: informatiepaneel aan deHooilanden 12 in Lettelbert. Tijd: 14.00uur, duur: 2 uur.Zaterdag 9 decemberSpeuren naar sporen in de WesterbroekstermadepolderVertrekpunt: parkeerplaats aan deEnergieweg in Kropswolde (bij hetinformatiepaneel). Tijd: 10.00 uur,duur: 1 uur. Vooraf aanmelden.Zondag 10 decemberWandeling rond de Punt van ReideVertrekpunt: Dollard BezoekerscentrumReidehoeve, Dallingeweersterweg 30in Termunten. Tijd: 10.00 uur, duur: 2uur.Nacht van de NachtOp zaterdag 28 oktober vindt voor detweede maal de Nacht van de Nachtplaats. De Provinciale Milieufederatiesen Stichting Natuur en Milieu zijninitiatiefnemers van dit evenement.De Stichting Het Groninger Landschapdoet ook mee en organiseertavond- en nachtexcursies in vijfgebieden: Landgoed de Ennemaborgh,Dollard, Reitdiepgebied, Zuidlaardermeergebieden het Zuidelijk Westerkwartier.De Nacht van de Nachtvraagt aandacht voor de schoonheidvan de duisternis en de bedreiging ervandoor de toenemende verlichting inNederland. Te veel licht verstoort hetdag-nachtritme van dieren.Meer informatie en een volledigoverzicht van de activiteiten vindt u opwww.nachtvandenacht.nl.Wroeten in de Dollard-bodem.Zelf even checken of een zeeduizendpootinderdaad duizend poten heeft?Dat kan op zondag 15 oktober in deReidehoeve. Die dag organiseert hetDollard-team een activiteitendag voorhet hele gezin. De kinderen gaan metgidsen wroeten in de bodem van deDollard. Alles wat ze vinden, gaanze in het laboratorium onderzoekenmet vergrootglazen en microscopen.Van heel dichtbij zien al die kleinebeestjes zoals zeeduizendpoot, rodedraadworm en slijkgarnaal er prachtiguit.Terwijl de jeugd door een microscooptuurt, kunnen de ouders in defilmzaal een presentatie zien over devoedselketens op het wad. Vrijwilligmedewerker Reint van de Veen: “Wehopen dat de kinderen nieuwsgierigworden naar het bodemleven inde Dollard. De ouders vertellen weover de samenhang in dit gebied. Zokunnen ze met elkaar thuis de Dollardnog eens bespreken. We hopen dat heteen gespreksonderwerp wordt.”Spectaculair in de presentatieis volgens Van der Veen hetsterk vergrote beeld van eenzeeduizendpoot. “De worm heeftgeen hart, alleen een slagader vankop tot staart. Je ziet de ader pompen.Het ene moment is de ader leeg enkleurt de rest van het lichaam rood,het volgende moment is de ader weerhelemaal vol bloed.”Voor aanmelden: zie overzicht.Stichting Het Groninger Landschap23

Vrienden van de Stichting Het Groninger LandschapDe Stichting Het Groninger Landschap wordt gesteund door vele bedrijven enorganisaties. Deze Vrienden, met als beschermheer Commissaris der KoninginJ.G.M. Alders, maken het beschermingswerk mede mogelijk. Op deze paginastaat een overzicht van alle organisaties die de stichting sponsoren. En telkenslichten we er eentje uit. Deze keer is dat Akzo Nobel Chemicals in Delfzijl.uitgelicht‘Akzo is in 1969 ontstaan door het samengaan vande Algemene Kunstzijde Unie (AKU) en KoninklijkeZout Organon (KZO)’, vertelt Cor Zijderveld, algemeendirecteur van de vestiging in Delfzijl. ‘In 1994kwam daar het Zweedse bedrijf Nobel bij en sindsdienheten we Akzo Nobel. In de vijftiger jaren zijnwe in Delfzijl begonnen met chemische activiteiten,eerst was dat gerelateerd aan zout, later ook aangas. In de vijftig jaar dat we bezig zijn, zijn we uitgegroeidtot een flink chemiepark, waarin inmiddelsbuiten Akzo Nobel ook andere bedrijven deelnemen.In totaal werken er bijna 1500 mensen en het parkis verantwoordelijk voor zo’n tien tot vijftien procentvan de Nederlandse chemie. Het chemieparkis daarmee een belangrijke speler in de regionalesamenleving, we leveren een aanzienlijk aandeelin de werkgelegenheid. Op het chemiepark wordenhonderden verschillende producten gemaakt. Hetvarieert van iets simpels als zout tot iets zeer gecompliceerdsals de supersterke aramide-vezel diein tal van toepassingen gebruikt wordt.Het chemiepark zit tegen het Wad aan. We wordenvaak geconfronteerd met de milieubeweging en inhet verleden ging dat niet altijd even harmonieus.Ik noem bijvoorbeeld de Waddenvereniging. Inmiddelszijn de relaties enorm verbeterd, net als onzemilieuprestaties. Hoe je er ook tegen aankijkt, hetchemiepark hoort bij het landschap, het bepaalteen belangrijk deel van de skyline van Delfzijl. VeelDelfzijlsters zijn er trots op. Behalve dit industriëlelandschapselement, vinden wij dat zeker ook hetvan oudsher bekende Groninger landschap in standmoet worden gehouden. Ik kom oorspronkelijk uitde Betuwe en ik had me nooit gerealiseerd datGroningen zo bijzonder was. Op mooie avondenpak ik de racefiets en rijd ik door dorpjes alsLeermens, Oosterwijtwerd en Bierum. Uniekedorpjes met oeroude kerken. Het zijn net kleineeilandjes in het groene landschap.'Golden Raand herfst 2006Foto: Omke OudemanABN AMRO Private Banking GroningenAkzo Nobel Chemicals bvAlgemeen Belang uitvaartverzorging- en verzekeringArtès bureau voor architectuur en interieurAutogroep van der MolenBoelens Jorritsma GroepDe CateraarsCopijn Utrecht, Tuin- en Landschapsarchitecten B.V.CSM Suiker bv Suikerfabriek VierverlatenDow Benelux B.V.Groningen SeaportsHazewinkel PersHeiploeg BVHolland Casino GroningenInformatie Beheer GroepKadaster GroningenTen Kate Holding BVKikkoman Foods Europe B.V.Koepon Holding B.V.Koninklijke WagenborgKoop Holding BVKPMGNationale Postcode LoterijNederlandse Aardolie Maatschappij bvNederlandse Bond van GarnalenkustvissersNNZ bvPlas en Bossinade, Advocaten en NotarissenPURAC glucochem bvRabobankSeatrade Groningen B.V.Smurfit De Halm KartonVSBfondsWaterbedrijf GroningenYarden Uitvaartverzekeringen & verzorging