Stormachtig weer in de Lage Landen tussen - Vlaams Instituut voor ...

I ier bronnenmateriaal
.Alge.rrzeen
%I
Reeds vanaf het begin van de 18de eeuw zijn er op vaste plaatsen dagelijkse
waarnemingen verricht van bepaalde onderdelen van het weer met behulp
van instrumenten. Dit soort bronnen worden instrumentele klimaatsbronnen
genoemd. Omdat in die tijd het instrumentarium nog betrekkelijk eenvoudig
was en veel afwijkingen vertoonde, worden de gegevens uit de achttiende
eeuw tot circa 1850 vroeg-instrumentele waarnemingen ('Early Instrumental
Observations') genoemd (De Kraker 2006a: 312-314).
Drie vormen van waarnemingen zijn van belang. In de eerste plaats waren er
de windwaarnemingen te Bilderdam en Zwammerdam door het waterschap
Rijnland. Dit had er alle belang bij inzicht in de heersende winden te krijgen
en hield bovendien de bereikte waterhoogten nauwkeurig bij. Zo begon men
in 1701 te Bilderdam met het dagelijks observeren van de windrichting, maar
pas vanaf 1707 zijn ze bewaard gebleven (Geurts e.a. 1992: 8-12). Aanvankelijk
ging het om twee waarnemingen, den per 12 uur, maar in de loop van de 18de
eeuw werd dit aantal per dag uitgebreid. De maandstaten van de dagelijkse
windrichting zijn bewaard gebleven en geven een beeld van de veranderingen
in de windrichting (zie figuur I).
Gelijktijdig werd ook nog op een andere wijze de windrichting en zo mogelijk
de windkracht geobserveerd. Dit gebeurde door molenaars. Voor het malen
was kennis van de wind en weersystemen van groot belang. Bij een naderend
onweersfront werd de molen onherroepelijk stilgelegd, immers de molenaar
(pachter of eigenaar) was zelf verantwoordelijk voor de veiligheid van de
molen. Bij niet tijdig ingrijpen, sloeg deze op hol en kon vervolgens in brand
vliegen. Bij blikseminslag vie1 de molenaar echter niets te verwijten (De
Kraker & Weemaes 1995: 44). Uit de 18de eeuw dateert de windmolenschaal
van Jan Noppen, waar de categorie 'slappe koelte' Beaufort 2 aangeeft en
'harde koelte' Beaufort 5, terwijl er bij 'storm' of Beaufort 8 zonder enig zeil
gemalen kon worden (Van Engelen & Geurts 1985: 42; Buisman 1996: 58).
- Een derde wijze waarop de wind werd geobserveerd, was op schepen.
Zeilschepen werden voortgestuwd door de wind in de zeilen, daarom was
kennis van de wind en windsystemen voor schippers van groot belang. Zowel
kleine zeilschepen op binnenwateren als de grotere zeegaande schepen naar
Oost-Indie konden gemakkelijk speelbal van de wind worden. Aan boord
van - met name VOC-schepen - werd praktisch altijd een scheepsjournaal
bijgehouden (De Kraker 2000a; Buisman 1996: 66-67; Woodruff e.a. 2005).
Aan boord lag de nadruk op de dagelijkse registratie van de windrichting