Maastricht - theobakker.net

mix van 20 eeuwen stedelijke structurenMAASTRICHTMaastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structuren1

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenMaastricht is ongeveer 2000 jaar oud. Vindplaatsenvan Keltische bewoning uit de 5 eeeuw v.Chr. zijn niet aan de rivier maar op deplateaus rondom. De bewoning aan de rivier begon rond eendoorwaadbare plek in de Maas, die de Romeinen uitkozen vooréén van hun roemruchte heirbanen. In dit geval de oost-westlopende weg van Keulen naar Boulogne via Bavay aan de Kanaalkust.Omdat die oversteek alleen bij laagwater bruikbaarwas werd in de eerste eeuw een brug gebouwd, zodat in elkseizoen overgestoken kon worden. De toegangen tot die brugwerden aan beide oevers beveiligd door versterkingen, met aande westoever een castellum. Een castellum kon een cohort (500-1000 man) huisvesten en was bedoeld ter verdediging van eenobject of als ravitailleringspost. Een castrum huisvestte een heellegioen (3000-8000 man) en had een meer offensief karakter.http://nl.wikipedia.org/wiki/Castra en http://nl.wikipedia.org/wiki/CastellumBoven: Via Belgica, onder op de Romeinse wegkaart, boven de vertalingdaarvan naar de werkelijke situatie.Links: De versterking (in Wyck) en het castellum in de vierde eeuw, ingetekendop een moderne stadsplattegrond.2

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenDe legereenheden in de versterkingen trokken lokale verzorgersen ambachtslieden aan, die zich buiten het fort in eenzogenaamde vicus vestigden. Dat is de basis van het huidigeMaastricht en ook Wyck ontstond uit zo’n vicus. De naamWyck is zelfs een verbastering van het woord ‘vicus’.Het is niet verwonderlijk dat het stratenpatroon van de bewoningrondom het fort Romeinse trekjes vertoonde. Wel opvallendis dat dit vandaag nog steeds opgaat. De Romeinse rechtlijnigheidschreef voor dat de straten en wegen haaks op deMaas of evenwijdig daaraan liepen. Door diverse opgravingentussen 1981 en ’83 kwamen fundamenten van het castellum,een Romeinse tempel en thermen, alsmede het wegdek vande heirbaan aan het licht. In 1963 al waren fragmenten van deRomeinse brug gevonden, waarmee de lokatie vastgesteld konworden. Hoe de brug er uitgezien heeft kon niet meer vastgesteldworden, maar wel de ouderdom: Eerste helft 1 e eeuwn.Chr. De gevonden fragmenten doen denken aan een ook eldersvoorkomend type Romeinse brug met stenen pijlers enhouten overspanning. De Romeinse brug lag recht tegenoverde Ekster- en Plankstraat. De weg maakte een haakse bochtzodra vaste wal bereikt werd: de huidige Havenstraat.Boven: Een maquette van de Romeinse brug en versterkingen in de 4e eeuwRechts: Een impressie van T. Panhuysen hoe hij Romeins Maastricht ziet.3

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenMet de klok mee:Morenstraat in de19e eeuw, geziennaar de Stokstraat,opgraving castellumtorenin deHavenstraat 1982,resten van hetromeinse bad Op deThermen.4

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenDat is zelfs voor rechtlijnig denkende Romeinen opvallend. De beste plekvoor de brug kwam duidelijk niet overeen met het beste tracé voor de wegvan Maastricht naar Tongeren, de volgende stad in de heirbaan. De redendaarvoor komt later bij het Vrijthof nog aan de orde. Het stratenpatroon ronddeze Romeinse weg volgt Romeinse principes en is vandaag nog steeds herkenbaarin de stadsplattegrond (zie afb. links). Ook in Wyck maakte de wegdirect op de wal een haakse bocht (Rechtstraat) naar een geschikte oversteekvan de Heugemer overlaat (een voormalige Maasarm) naar het oosten (Aken)en naar het noorden (Meerssen/Valkenburg). Daarbij moeten we bedenkendat de Maasbedding zich in de laatste twee millennia ongeveer 65 meteroostwaarts verplaatste. Dat is het gevolg van het bezinken van slib dat deJeker eeuwenlang aanvoerde en dat meteen neersloeg na de uitmonding in deMaas omdat daar de stroomsnelheid opeens verminderde. Dat wil zeggen datde Stokstraat oorspronkelijk Maaswal was en als straat pas na de Romeinsetijd ontstond, hoezeer zij ook in het zojuist omschreven patroon past. Namenals Houtmaas en Bat duiden op los- en laadwallen voor de scheepvaart. Hettracé van de heirbaan door Maastricht liep aan de noordzijde van het Vrijthoflangs, kruiste met een flauwe boog de huidige Brusselsestraat en kunnen weweer oppikken in het tracé van de Brouwersweg om vervolgens op de Tongersewegaan te sluiten. Deze weg volgt dan weer een vertrouwde rechte lijnnaar Tongeren. De omweg die de heirbaan om het Vrijthof maakte is te wijtenaan een onoverkomelijke wegversperring in de vorm van een groot moeras.Dat was het gevolg van de laatste stuiptrekkingen van de droogvallende,noordelijkste Jekerarm en zo’n handicap dat ook later het kapittel van SintServaas geen kans zag dit gebied bruikbaar te maken. Alleen de meest noordelijkestrook langs de heirbaan werd door de Romeinen en de Merovingersals begraafplaats gebruikt. Het stadsbestuur van Maastricht nam in de 14 eeeuw die taak van het kapittel over en verhoogde het terrein met vijf meter.Links: Satellietopname van Romeins Maastricht. Middenonder de Onze Lieve Vrouwebasiliek5

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenis overigens nog nooit enig bouwfragment gevonden dat dezehypothese ondersteunt. Dat kan er wel geweest zijn maar isdan verloren gegaan bij de bouw van het klooster der ‘WitteVrouwen’ op die zelfde plaats en dat tussen 1224 en 1229 geweestzal zijn. In 1803 maakte dat klooster weer plaats voor debouw van het ‘Generaalshuis’ dat nu het Theater aan ’t Vrijhofherbergt. In 1803 werd nog geen archeologisch onderzoek gedaanen in 1985, bij de verbouwing tot theater, werden alleenresten van het klooster aangetroffen.Een palts in Maastricht op die plek is eerder onwaarschijnlijk.De autonomie van het Sint Servaaskapittel werd al in 719vermeld, toen hofmeier Karel Martel nog de hegemonie vande Merovingische koningen bevocht. Dat een keizerlijke paltseen ander autonoom gebied omvatte is moeilijk denkbaar.Servaasklooster of paltsKarel de Grote was, in zijn hoedanigheid van rooms-keizer,tevens beschermheer van het graf van Servatius en had kennelijkdicht daarbij een verblijfplaats, die in Maastricht graagals ‘palts’ aangeduid wordt. Dat keizerlijk domein, want dat iseen palts, lag dan aan de noordzijde van het Vrijthof, aan devoormalige Romeinse weg naar Tongeren, de Via Belgica. ErBoven: De samenvoeging van de middeleeuwse bewoningskernen aan deMaas en het grondgebied van het Sint Servaaskapittel in 1229 tothet eerste ommuurde Maastricht. Volgens Prof. dr. F.C.W.J. TheuwsRechts: Zo zou het keizerlijk verblijf van Karel de Grote aan het Vrijthof eruitgezien kunnen hebben.6

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenLatere Karolingische paltsen als Aken, Herstal, Nijmegen en Zutphenzijn goed gedocumenteerd en Maastricht komt in het rijtjevan gedocumenteerde paltsen niet voor. Los daarvan duidt ookhet feit dat Karel de Grote de abt van het Servaaskapittel mochtbenoemen op een geaccepteerde autonome positie ervan. Dit allesneemt niet weg dat Karel de Grote goed mogelijk een keizerlijkverblijf aan het Vrijthof bezat.De bescherming van het Sint Servaasklooster en -kerk door de diversekeizers heeft een enorme status opgeleverd, met bijbehorendgrondbezit en rijkdom. Het gebied dat het klooster zijn eigendommocht noemen omvatte veel meer grond dan het middeleeuwseMaastricht. Het behelsde ruim 1800 ha aan bezittingen, behalve inde Nederlanden ook in Rijnland en het Moezel- en Ahrgebied. RondMaastricht waren grote aaneengesloten eigendommen in Tweebergenen Maasmechelen, alles in de noord-westhoek van de stad.Prof. dr. F.C.W.J. Theuws analyseerde de wording van middeleeuwsMaastricht (publicatie 2005, zie afb. p.5) en meende in decirkelvorm van de Kommel een indicatie te zien voor een reedsvroeger dan de 13 e eeuw ommuurd of anderszins afgescheidengrondgebied. Het Sint Servaaskapittel bestuurde dat gebied, alssoeverein Rijkskapittel volkomen autonoom, inclusief rechtspraakover zijn bewoners. Onder druk van de politieke en militaire praktijkvan de late middeleeuwen besloot de hertog van Brabant in1229 dat de kapittelgronden rond het Servatiusheiligdom en dievan de stad Maastricht samengevoegd moesten worden binneneen gezamenlijke omwalling. Dit zeer tegen de zin van de bisschopvan Luik, de tweede ‘Heer’ van de stad, die – terecht –Rechts: Vooral ten westen van de Servaaskerk is zonder moeite een cirkelvormigebegrenzing van het 13 e eeuwse Maastricht te herkennen.7

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenHet Vrijthof in 1612, met SintServaasklooster en kapittelkerken de parochiekerk Sint Jan.8

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenen ontoegankelijk voor de stedelingen. Oostwaarts voorbij hetVrijthof was nog steeds grondgebied van het klooster. Dat isdaardoor zijn invloed op de stad Maastricht zag verminderen.Zie ook: http://www.theobakker.net/pdf/tweeherigheid.pdfDeze samenvoeging maakte Maastricht weliswaar tot eengrote stad maar over het grondgebied van het Servaaskapittelhad het stadsbestuur geen enkele zeggenschap. Het enormeVrijthof (vergelijk Duits: Friedhof = begraafplaats) was voorde Romeinen al de begraafplaats langs de uitvalsweg buitende ‘stad’ (vandaar juist die plek voor het graf van Servatius)en sinds de stichting van het klooster een kerkhof, ommuurdBoven: Het 17e eeuwse Vrijthof met rechts kapel en gebouwen van hetServaasgasthuis.Rechts: 16e Eeuwse plattegrond van dezelfde situatie door Beaumont, tervoorbereiding van zijn stadsplattegrond van 1565.9

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenbijvoorbeeld af te lezen aan de ligging van het Servaasgasthuis(zie afb. p.7), dat een eind de Breestraat in stak. Dat Vrijthofis een verhaal apart. Het grootste gedeelte, op het noordelijkegrafgedeelte na, was moerassig en grote delen van het jaar onbegaanbaaren dus onbruikbaar. Dat was een gevolg van hetfeit dat in een verder verleden de noordelijkste tak van de Jekerjuist hier richting Maas stroomde, mogelijk via het tracévan de Kleine Gracht. Bij opgravingen is daar namelijk eenbedding van een waterloop opgegraven, die ouder leek daneen gracht bij de eerste muur die daar ook gestaan heeft. Eentweede hypothese ziet die Jekerarm via Grote Staat en Jodenstraatlopen. Deze tak van de Jeker is in de vroege middeleeuwenopgedroogd maar bleef voor de 13 e eeuwse omwallingwel plaatsbepalend. De west- en noordgrens van de eersteomwalling is hiermee vastgesteld, namelijk de Kommel, GroteGracht en dwars over de Markt naar de Kleine Gracht.Het grondgebied van het Servaasklooster, dat in de 14 e eeuwbinnen de stad kwam, omvatte grote oppervlakken tuinen, omook in roerige tijden zelfverzorgend te kunnen zijn. Die tuinenliggen er vandaag in principe nog steeds en zijn nog steedseven ontoegankelijk als destijds (zie satellietfoto links).Als gevolg van deze eigendomsverhoudingen waren in hetnoord-westen van de stad (Frontenkwartier) geen economischebouwblokken in te richten en de grond bleef daarom voor eengroot deel ongebruikt liggen. Dit gebied, de streek tussen Hoog-Frankrijk en Brusselsestraat ter weerszijde van de Capucijnenstraat,bleek ideaal voor de vestiging van kloostercomplexen tezijn, getuige de kloosters van de Beyart, de Capucijnen, de Cellebroeders,de Misericorde, de Ursulinen en het hofje der TwaalfApostelen.Boven: De maquette van 1752 laat zien dat in het noord-westen van Maastrichtgrote vlakten onbebouwd bleven…Links: …en een recente satellietopname geeft aan dat dit tot vandaagnauwelijks veranderd is.10

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenMet de klok mee: Verwerhoek,afbraak muurhuizen Lang Grachtjein 1904, Hilariusstraatje, Leeuwenmolenen Huis op de Jeker.11

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenJekerkwartierDe zuidgrens van de stad lag door een overeenkomt tussenbeide ‘Heren’ van Maastricht langs de zuidelijkste Jekerarm.Dit hele kwartier is in de middeleeuwen vorm gegeven en datis goed aan het stratenpatroon te zien. Men had geen geld,geen gereedschap, geen inzicht en geen doorzettingsvermogenom efficiënte, planologische structuren aan te leggen envolgde de weg van de minste weerstand. De hoofdwegen volgenlandmerken als Jeker en reeds bestaande uitvals- of verbindingswegen.Het is daardoor ook het interessantste deelBoven: Tafelstraat, hoek Lang Grachtje. Rechts een restant van de 1e muur.van de stad, organisch ontstaan als het is.Een groot aantal straten loopt langs de verschillende Jekerarmen.We zagen hierboven al dat de opgedroogde noordelijkstearm de richting heeft bepaald van de Kleine Gracht. De volgendearm leverde de energie voor diverse molens, waaronderde Hertogs- en Bisschopsmolen langs respectievelijk hetbegin van de Witmakerstraat, Stenenbrug en Ridderstraat.De eerstvolgende arm vertakte bij de molen van Dols in de12

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenHeksenhoek en volgde het tracé van de Grote Looiersstraat.Via een ingewikkeld stelsel van molenbeken vertakken de armenverder of verenigen zich weer verderop in de stad. DeJekertakken zijn in de loop der eeuwen flink gemanipuleerddoor mensenhanden. Als houvast wordt op de cover de kaartvan Bellomonte afgebeeld die in de 17 e eeuw in diverse versiesis uitgebracht. Daaruit blijkt o.a. dat de Grote en KleineLooiersstraat een gedempte tak van de Jeker zijn. Het middeleeuwseJekerkwartier ontstond vóór de opbloei en vestigingvan kloosters. Daarom is de bebouwing ervan veel dichterdan in het noord-westen van de stad, dat bijna helemaal doorkloosters ingenomen werd.Onder: Kleine Looiersstraat, voordat deze Jekertak in 1897 gedempt werd.Het Jekerkwartier kreeg zijn plattegrond door de loop van de Jekeropgelegd. Door beweging in het aardoppervlak is de rivierloop steedsverder naar het zuiden opgeschoven. Al heel vroeg (11 e eeuw?) is dieloop gemanipuleerd teneinde de stad te blijven voorzien van de nodigewaterkracht. Om te beginnen is de huidige noordelijke tak vanaf Bieslandwaarschijnlijk kunstmatig, omdat die precies langs de hoogtelijnvan 50 meter loopt en niet – zoals een rivier eigen is – de kortste wegnaar de Maas zoekt. Vanaf Biesland werd een molenbeek van bijna 800m gegraven tot de Ezelmarkt om de beide banmolens (Hertog- en Bisschopsmolen)te blijven voorzien van water. De Bisschopsmolen waser zeker in de 11 e en de Hertogsmolen begin 12 e eeuw. Een aftakking(middentak) was halverwege bij de Heksenhoek om de leerlooiers tebedienen. Omdat deze looiers tot begin 14 e eeuw buiten de eerste omwallingwerkten kan het verloop van de middentak heel goed natuurlijkzijn ontstaan, tot hij bij de Looierspoort weer de stad binnen wilde.Mogelijk gebeurde dit inderdaad om dan in de Ridderstraat op de noordelijketak aan te sluiten. Tijdens de bouw van de eerste omwalling ende Looierspoort werd deze toegang echter geblokkeerd. De Jeker werddaar met een knik langs de Kleine Looierstraat naar de noordelijketak geleid, waar ze mee samenstroomt onder de Pater Vinktoren. Dezuidelijke tak liep vrijelijk door het inundatiegebied ten zuiden van deomwalling, tot in 1897 de aanleg van de Villawijk en de voorbereidingvan de bouw van de Tapijnkazerne ook hier een ingreep vergden. Bijwaterpoort De Reek werd de beer verwijderd en een bedding onder demuur tot de bestaande entree bij de St.Pieterspoort ingericht.13

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenPetrus Regout (Sphinx) en de papierfabriek van Lhoest, Lammens& Cie (later: KNP, nu: Sappi). De Boschstraat is voormiddeleeuwse begrippen een uiterst ruime toegangsweg (zieafb. p.11).De uitvalsweg naar Hasselt is de Capucijnenstraat, die via deEggerixpoort de eerste omwalling passeerde om via de Statenstraatop het Vrijthof uit te komen. Die laatste straat kreegzijn benaming pas na 1700 toen het Statenhuis gebouwd werd,daarvoor heette zij Eggerixgat of ook wel Eggerixstraatje. Depoort in de tweede muur, aan het andere eind van de Capucijnenstraat,was de Lindenkruispoort. In 1676 werd die poortUitvalswegenDe volgende categorie landkenmerken die gezichtsbepalendwaren voor het middeleeuwse Maastricht zijn de uitvalswegen.Die lopen straalsgewijs vanuit het centrum naar buiten enzijn er nog allemaal, zij het hier en daar gekuist. Ik noem zehier bij voorkeur in paren, de weg tussen de eerste en tweedemuur en de voorloper binnen de eerste muur.Naar het noorden voert de weg naar Den Bosch en heet danook Boschstraat. Die loopt van de verdwenen Boschpoort naarde voormalige Hochterpoort op de Markt. Daarbinnen wordtdat de Spilstraat. De Boschstraat was altijd al een ‘werkstraat’met een concentratie van houthandelaren. Het deel van de huidigeMarkt dat buiten de eerste muur lag heette ook Houtmarkt.In de 19 e eeuw vestigden zich aan de Boschstraat o.a.Boven: De Boschstraat, zo’n eeuw geleden.Rechts: De dichtgezette Lindenkruispoort kwam in 1874 weer te voorschijn.14

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurendoor de Franse bezetters werd dichtgezet, waarmee de Capucijnenstraatonbruikbaar werd als uitvalsweg. Bij de slechtingvan de vestingwerken in 1874-’76 kwamen de resten van depoort, tot verbazing van menig Maastrichtenaar, weer te voorschijn.De uitvalsweg naar Brussel, de Brusselsestraat tussen Brusselsepoorten Tweebergenpoort, was een der belangrijkste wegendie de stad uit voerden. Het was ook het zwakke punt vande verdediging, omdat de stadsgracht altijd droog stond. Doorde Lindenkruispoort te dichten en de Brusselsepoort tot eenware vesting uit te bouwen dacht het stadsbestuur de verdedigingop orde te houden maar feit is dat de meeste belegeringenvanuit het westen plaatsvonden. De uitvalsweg komt globaalovereen met de Romeinse heirbaan naar Bavay, die buiten demuur aansloot op de Brouwersweg. De straat heette oorspronkelijkTweebergen(-straat) naar een hier liggende heerlijkheidvan het Servaaskapittel. Het belang van de straat komt tot uitdrukkingin de aaneenschakeling van voorname huizen metde bijpassende koetspoorten.De Calvariestraat past geheel in het patroon van straalsgewijzestraten naar buiten, maar een poort was hier nooit, niet in deeerste en niet in de tweede muur. Zelfs van een poterne (voetgangerspoortjeals het Nieuwehofpoortje) is voorzover bekendnooit sprake geweest. De Calvariestraat begint op de Kommel,een rondweg buiten de eerste muur die van de Tweebergenpoortnaar de Tongersestraat liep (zie plattegrond op cover).Boven: Tongersestraat, gezien naar het oosten. Rechts de aftakking KakebergLinks: Brusselsestraat, vanaf Tweebergenpoort nagenoeg snoerstrak.15

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenMet de klok mee: Tongersepoort, Brusselsepoort en Akerpoort,allemaal van de veldzijde gezien.16

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenDe uitvalsweg naar Tongeren, de Tongersestraat, liep heel watminder strak tussen Tongersepoort en Lenculenpoort. De watgekunstelde verbinding vanuit de binnenstad had alles te makenmet de omvangrijke bezittingen van het Servaaskapittel,ten noorden van de Lenculenstraat.Vanuit het middeleeuwse Jekerkwartier liep de weg naar Luik.Op de Sint Pieterstraat zijn, dicht bij elkaar, een aantal verschillendePieterspoorten geweest. De lokaties zijn nog goed te herkennenin resten van eerste muur (begin Lang Grachtje) en hetwachthuis bij de laatste poort. Net als het kronkelige patroonvan straten binnen de eerste muur is de loop van deze uitvalsweggetekend door het omzeilen van hindernissen en aaneengesloteneigendommen. Buiten de muur splitste de weg zich naar diversebestemmingen, zoals het dorp Sint Pieter en Luik. Door de aanlegvan het Villapark is daarvan niets meer terug te vinden.Boven: De Sint Pieterspoort van de stadzijde. Het kronkelige verloop isopzettelijk en een gevolg van ‘moderne’ vestingbouw. Daardoorwaren dit soort poorten ook een bottleneck in de uitvalswegen.Rechts: De poort Waerachtig in zijn originele vorm, met kantelen, gezienvan de landzijde (Villawijk, Sint Pieterskade).17

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenRechts: De O.L.Vrouwekade met dezelfde brug als onder naar het StadsparkOnder: De Onze Lieve Vrouwepoort werd pas laat vergroot en van enigbelang voor het stedelijke verkeer, vooral door de aanleg van hetkanaal Luik-Maastricht en het Koolbat (steenkooloverslag).Nog onoverzichtelijker wordt het bij de laatste poort voor deMaas, de Helpoort in de eerste omwalling. Alleen dankzij hetfeit dat dit poortgebouw verkocht (of verpacht?) was aan een particulierstaat hij er nog. Bij de tweede stadsuitleg, eind 14 e eeuw,kon de stad hier niet uitgebreid worden, omdat de Jeker nu eenmaalde zuidgrens uitmaakte. Door de snel toenemende inzet vangeschut bij belegeringen werd de kwaliteit van de eerste muureen groot probleem. Eind 15 e eeuw zocht Maastricht een oplossingin het verleggen van de Jeker, verder zuidelijk, zodat eenbeter verdedigbare muur buiten de eerste gebouwd kon worden.Dat deden ze heel handig door bij het winnen van leem voor desteenbakkers een nieuwe bedding te creëren. In de Kommen ofde Kompen, waar die leem gewonnen werd, ligt nu de Tapijnkazerneen deels het Villapark. Die opzet lukte en vlak voor de18

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenLinks: De Akerpoort sloot aan op de weg naar het oosten. Dit was deoorspronkelijke Romeinse heirbaan..Onder: Wyck omringd door Maas en een wel erg riant van water voorzienevestinggracht. Andere afbeeldingen geven ook anders aan.Helpoort begon de nieuwe omwalling rond Nieuwstad. Denieuwe muur sloot vlak voor de Sint Pieterspoort op de reedseen eeuw eerder aangelegde tweede muur aan. Voor stadsuitbreidingwas het gewonnen land, Nieuwstad, helemaal nietnodig en het bleef dan ook eeuwen in gebruik voor tuinen enwerkplaatsen. Een nieuwe poort kwam hier niet! De weg naarSint Pieter werd zodoende afgesloten; voor voetgangers blevensteeds diverse poternes in gebruik, waarvan de belangrijkstedie bij de Graanmarkt was. Deze poort is in later eeuwen toteen meer volwassen poort uitgegroeid, zij het zonder serieuzeuitvalsmogelijkheid. De weg strandde op de Maas en gaf eigenlijkalleen toegang tot het Bat met zijn los- en laadkaden.19

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenHeb ik een weg met poort overgeslagen? Hoe zit ‘t dan met dePoort Waerachtig? Die doorgang is in de muur uitgebroken in1887-’88 ter ontsluiting van de geplande Villapark. De poortzelf is een speeltje van Victor de Stuers (zie afb. pag.17). Bijdie gelegenheid werd een voetpad naar de Pieterstraat verbreedtot de huidige Begijnenstraat.WyckDe Romeinse situatie in Wyck, met de noord-zuid verlopendeRechtstraat van de brug naar de uitvalswegen naar Meerssen/Valkenburg in het noorden en Aken in het oosten, bleef tot de19 e eeuw bestaan. De weg naar Aken boog van het eind vanBoven: De Sint Maartensbuitenpoort. De uitvalsweg naar het noorden isenkele malen opnieuw ingericht, o.a. door de bouw van een buitenpoort.Links: In het Jekerkwartier lijkt elke vierkante meter benut. Vergelijk diteens met de satellietfoto op pagina 10.20

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenBoven: Uitbreiding voor de industrie met binnenhaven en goederenstation.Onder: Om het treinstation te ontsluiten werd de Stationsstraat gerooid..Boven: De vestingwerken van de Hoge Fronten zijn tot vandaag bewaard.Onder: Van 1845 tot 1964 perste zich het kanaal naar Luik door de stad.21

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenterrein van Société Céramique.De oostgrens van Wyck is eeuwenlang vastgesteld door eenMaasarm, die tussen Wyck en Heer (Hare=hoogte) stroomdemaar bij laag water droog bleef (zgn. winterbed). In 1296 werdvoor ‘t eerst een brug over deze bedding vermeld, die in 1442herbouwd werd en tien bogen telde. De Oude Akerweg (Keerderstraat)sloot aan op de Akerpoort bij de Hoogbrugstraat(zie afb. p.16 en 19). De Heugemer Overlaat, tussen Heugemen Limmel, was een rudiment van bedoelde Maasarm. Alswerkverschaffingsproject is de overlaat in de 30-er jaren vande vorige eeuw ‘gedempt’. Het tracé van de A2 door Maastrichtligt op dit voormalig winterbed, net als het Oranjeplein.de Rechtstraat naar het oosten af via de Hoogbrugstraat en deAker- of Duitse poort. Tussen 1888 en ‘92 werd door de oostelijkehuizenrij van de Rechtstraat een doorbraak gemaakt omeen directe straat naar het nieuwe treinstation te kunnen aanleggen,de Percée, nadat in 1881 al de Stationsstraat was aangelegd.Tot die tijd liepen de straten noord-zuid, beginnendein de Hoogbrugstraat en samenkomend bij de Maartenspoort.Wyck-zuid werd geheel in beslag genomen door het fabrieks-Boven: Op de Topografische Militaire Kaart van ±1840 werd de laatste toestandvan de vestingwerken vastgelegd. In 1876 werd de vestingstatusopgeheven en kon de grond van ‘s Rijks Domeinen gekocht worden.Rechts: Het plan dat Van Gendt, ingenieur der Domeinen, al in 1868 voorde invulling van de vrijgekomen gronden. De groene gebiedenhouden een militaire functie.22

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenSingelsIn 1876 werd de vestingstatus van Maastricht opgeheven.Hoog tijd, want het ‘jasje’ begon te knellen! Als eerste storttede industrie zich op de gronden in het schootsveld buiten demuren. De Sphinx, Lhouest en de Céramique kochten van ‘sRijks Domeinen grote percelen voor uitbreiding van hun fabrieken.De pogingen van het stadsbestuur om greep op de uitbreidingente krijgen mislukte, omdat burgemeester Pyls ‘ophet verkeerde paard’ wedde. Zie voor uitgebreidere besprekinghet bestand over de ‘Vesting Maastricht’.Toen het voornemen van de rijksoverheid bekend werd liet burgemeesterPyls een plan maken voor de vrijkomende grond.Hij misrekende zich en moest toezien hoe het Rijk bijna dehelft van de grond op de westoever voor militaire doeleindenbehield (zie afb. p.22). Daar dankt Maastricht wel de restantenvan de vestingwerken aan de Hoge Fronten aan. Het anderedeel is tot vandaag nog, maar niet lang meer, voor een grootdeel in beslag genomen door de Tapijnkazerne.Speerpunt van de uitbreidingsplannen van het stadsbestuurwas de chique woonwijk voor de gegoede burgerij in het Jekerdal,het voormalige inundatiegebied ten zuiden van de stad.Daarnaast was het de bedoeling de schansen uit te bouwentot straten met stadshuizen en de geslechte muur te vervangendoor riante singels met herenhuizen in strokenbouw. Desingels sloten aaneen van Maas tot Maas. Zichtbaar is dat dehuizen aan de singels eenvoudiger worden naarmate we naarhet noorden komen. De huizenbouw houdt op aan het eindeBoven: De Wilhelminasingel, een eeuw geleden en nog zonder verkeer.Links: Villawijk, met rondpoint op kruising Lambertuslaan/Pr.Bisschopsingel23

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenvoort in Wyck maar naar een iets afwijkend patroon. In Maastrichtmaakten de schans en de muur plaats voor huizenblokkenaan een parallelstraat en kwamen de singels ruim buitende voormalige muur. In Wyck kwam in analogie daarmee hetaccent in eerste instantie op de Alexander Battalaan te liggen,die via de Turennestraat op het rondpoint Sterreplein aansloot.Toen echter in 1930-’32 besloten werd de Wilhelminabrug tebouwen kwam als toevoerweg de Wilhelminasingel in beeld,die over de voormalige vestinggracht was aangelegd. Van ditbesluit heeft men nog grote spijt gekregen, toen het toenemendeautoverkeer vooral de Markt aan de overzijde van de riviervolledig verstopte. Een verbinding Sterreplein-Maagdendrieshad meer kans verdiend. Vandaag maken dan ook alleen open-van de Statensingel waar ze de Capucijnenstraat kruist. DeFrontensingel doorkruiste – op weg naar de Maas – het nieuweindustriegebied ten noorden van de stad. De kruisingen vanuitvalswegen met de singels moesten fraaie pleinen worden.Ook hier zien we weer de pleinen eenvoudiger worden naarmatewe noordelijker komen, om helemaal te vervallen bij deCapucijnenstraat en de Boschstraat. De bouw van de Kennedybrugmet de afrit naar de Prins Bisschopsingel middenop het fraaiste plein van de stad maakt die kwaliteit helaasonzichtbaar (zie foto p.23).De band van singels leverde, toen het verkeer eenmaal drukkerwerd, een pracht van een rondweg op. Dat zette zich ookBoven: De Stationspoort heeft maar twee jaar dienst gedaan, toen werd demuur afgebroken.Rechts: Op deze stallietfoto is nog de vorm van het oude Wyck te herkennen.24

Maastricht - mix van 20 eeuwen stedelijke structurenbaar vervoer en diensten nog gebruik van de Wilhelminabrug.De Wilhelminasingel is ontelbare keren gereconstrueerd omhet – door het bebouwen van het Céramique-terrein – steedsverder toenemend verkeer enigszins in banen te leiden.StadsparkEen in 1706 aangelegde lindenlaan aan de Maas, de Boompjes,groeide uit tot een serieus wandelpark aan de Maas. Hetlag tegenover de O.L.Vrouwepoort en werd in 1837 officieelStadspark gedoopt. In dat park, in Engelse landschapsstijl,werden veel bijzondere, uitheemse bomen geplant en een koffiehuismet terras en een muziekkiosk gebouwd (1844). In 1845raakte het park weer een flink stuk kwijt door de aanleg vanhet kanaal Luik-Maastricht. In 1881-’83 werd het park nog flinkuitgebreid naar het noorden en zuiden en door de verbindingmet de groenstroken onder de zuidelijke vestingmuur te maken(H. Hermanspark, Mgr. Nolenspark, Aldenhofpark). Funestvoor het park was de aanleg van de Maasboulevard in 1969– aangelegd op het tracé van het kanaal na de demping – ende bouw van de Kennedybrug in 1965-’69, die op de Prins Bisschopssingelmoest aansluiten.Vanwaar nu al deze duiding van topografische kenmerken inMaastricht? Maakt dat de stad uit? Om dat te beantwoordenmoet je je afvragen of de stad er anders uitgezien had alsde Jeker op een andere plek in de Maas uitmondde, als hiergeen Romeinen waren geweest of als Maastricht niet een derbelangrijkste vestingsteden van noordwestelijk Europa wasgeweest. Het is toch vanzelfsprekend dat deze omstandighedende stad ‘getekend’ hebben?Boven: Het stadspark in volle glorie.Links: Dit deel van het Stadspark werd ook wel Ingelschen Hoof genoemd.25

Topografische bijzonderheden van MaastrichtTheo Bakker’s DomeinDe topografische bijzonderheden van Maastrichts ontwikkelingDiversen●●●●●●Maastricht, mix van twintig eeuwen stedelijke structuren.Hoe geografische omstandigheden en menselijk ingrijpen destad vorm gegeven hebben.Vesting Maastricht, aanleg, uitbreiding, onderhoud,ontmanteling en slechting der Maastrichtse vestingwerken.Middeleeuwse kloosters in Maastricht, hun ontstaan en hundoelstellingen. Bijna en bloc moeten ze tijdens de Franseoverheersing sluiten. Wat is er van over en waarvoor wordt datgebruikt?Verdwenen kerspelkapellen en gasthuizen. In Maastrichtstonden veel buurtkapellen en gasthuizen met kapellen, dieingeschakeld werden in de buurtorganisatie en armenzorg.Hoogst zelden kregen ze een taak binnen de parochie.Onze Lieve Vrouwebasiliek. Stap binnen in de HogeMiddeleeuwen en geniet van een goed geconserveerderomaanse kerk. Lees over de kapittelstrijd tussen het SintServaas- en het O.L.Vrouwekapittel, over de restauratie doorP.J.H.Cuijpers en over het verdwijnen van de belangrijkstekerkschatten naar het Vaticaan. Lees ook over de geschiedenisvan het wonderbaarlijke beeld van de Sterre der Zee.Vergeet niet de monumentbeschrijving in de volgende kolom.Van Kanaal tot Maasboulevard. De geschiedenis van hetKanaal van Luik naar Maastricht.●●●Watermolens van Maastricht. Een inventarisatie van allewatermolens die in 1800 nog actief waren, hun geschiedenis eneen klein beetje molentechniek. Tevens is dit het verhaal vande Jeker, zoals die door Maastricht stroomt.Maastrichts tweeherigheid. Hoe een middeleeuwseovereenkomst door de eeuwen slim gebruikt werd voor hetwelzijn van de stad en hoeveel tweedracht die ook bracht.Wateroorlog België–Nederland. Sinds 1830 woedt eenwateroorlog tussen België en Nederland rond de angels in het“Belgische vlees”: Maastricht en Zeeuws-Vlaanderen.Artikelen over Maastricht van andere auteurs* Elisabeth Strouven, stichtster van het tertiarissenkloosterCalvariënberg, de bakermat van Maastrichts moderneziekenhuizen. Door Florence Kroon* Sint Servaasbasiliek, een monumentbeschrijving* O.L.Vrouwebasiliek, een monumentbeschrijvingPDF: Zet Beeld/Paginaweergave op Eén pagina en Beeld/Zoomen op Passende pagina.Website: http://www.theobakker.net/menu_maastricht_pdf.html