Toetsboek 8 Samenwerken en onderhandelen vwo (deel 2)
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Concept 5 <strong>Toetsboek</strong> hoofdstuk 8 <strong>Sam<strong>en</strong>werk<strong>en</strong></strong> <strong>en</strong> onderhandel<strong>en</strong> (2)<br />
1 Machtsposities <strong>en</strong> belang<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij de CAO-onderhandeling<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
grote rol.<br />
a Leg uit hoe vakbond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> krappe arbeidsmarkt bij deze onderhandeling<strong>en</strong> betrekk<strong>en</strong>.<br />
b Leg uit hoe werkgevers de internationale concurr<strong>en</strong>tiepositie bij deze onderhandeling<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> betrekk<strong>en</strong>.<br />
2 Loon naar werk<strong>en</strong><br />
Leraar Jans<strong>en</strong> maakte in 2002 op zijn school promotie waardoor zijn salaris op<br />
jaarbasis volg<strong>en</strong>s de CAO-2002 steeg van € 40.000 naar € 45.000. In de CAO-2003 is<br />
bepaald dat alle onderwijssalariss<strong>en</strong> op jaarbasis met 5% word<strong>en</strong> verhoogd. Tijd<strong>en</strong>s de<br />
CAO-onderhandeling<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> onder andere de gegev<strong>en</strong>s in onderstaande tabel<br />
e<strong>en</strong> rol.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
Berek<strong>en</strong> met hoeveel proc<strong>en</strong>t het salaris van Jans<strong>en</strong> in 2003 zou zijn gesteg<strong>en</strong> als dit<br />
uitsluit<strong>en</strong>d zou zijn aangepast aan de inflatie in 2003.<br />
Met welke salarisontwikkeling heeft Jans<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> 2002 <strong>en</strong> 2003 te mak<strong>en</strong> gehad?<br />
Kies één van de onderstaande antwoord<strong>en</strong>:<br />
• alle<strong>en</strong> met prijscomp<strong>en</strong>satie<br />
• alle<strong>en</strong> met prijscomp<strong>en</strong>satie <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>teel<br />
• alle<strong>en</strong> met incid<strong>en</strong>teel <strong>en</strong> initieel<br />
• met prijscomp<strong>en</strong>satie <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>teel <strong>en</strong> initieel<br />
Hieronder staan twee uitsprak<strong>en</strong> over de onderwijsvacatures:<br />
uitspraak 1Op basis van de tabel kan word<strong>en</strong> geconcludeerd dat het aantal vacatures<br />
in het onderwijs in de jar<strong>en</strong> 2001-2003 is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Uitspraak 2 De ontwikkeling van de onderwijsvacatures zal voor de onderwijsvakbond<strong>en</strong><br />
aanleiding zijn geweest hun looneis<strong>en</strong> voor 2003 te matig<strong>en</strong>.<br />
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.<br />
3 Winstmarge industrie onder druk?<br />
De industrievakbond<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> bij het arbeidsvoorwaard<strong>en</strong>overleg voor e<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>d<br />
jaar e<strong>en</strong> looneis van 3%. Deze looneis is onder andere gebaseerd op de volg<strong>en</strong>de<br />
gegev<strong>en</strong>s:<br />
• Stijging van de kost<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>sonderhoud 2,25%<br />
• Stijging van de arbeidsproductiviteit in de industrie 1,75%<br />
• Stijging van de verkoopprijz<strong>en</strong> in de industrie 1,40%<br />
De industriewerkgevers vind<strong>en</strong> de looneis te hoog <strong>en</strong> will<strong>en</strong> niet verder gaan dan<br />
behoud van koopkracht. Ze pleit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> gematigde loonontwikkeling omdat de<br />
winstmarge (= winst per product) toch al onder druk zou staan. Daarbij verwijz<strong>en</strong> ze<br />
naar e<strong>en</strong> rapport over de Nederlandse economie waarin de volg<strong>en</strong>de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gesignaleerd:<br />
• De arbeidsproductiviteitsgroei in de Nederlandse industrie blijft achter bij het landelijke<br />
gemiddelde.<br />
1
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
• De arbeidsproductiviteitsgroei in de Nederlandse industrie blijft achter bij die in de<br />
industrie in het buit<strong>en</strong>land.<br />
• Door de sterke economische groei in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> van Amerika stijgt de koers<br />
van de Amerikaanse dollar t<strong>en</strong> opzichte van de euro.<br />
Is het in de tekst g<strong>en</strong>oemde arbeidsvoorwaard<strong>en</strong>overleg gericht op het bereik<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> CAO of op het bereik<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> C<strong>en</strong>traal Akkoord? Licht het antwoord toe.<br />
In het rapport over de Nederlandse economie word<strong>en</strong> drie ontwikkeling<strong>en</strong> gesignaleerd.<br />
Kies één van deze drie ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> beschrijf hoe daardoor de winstmarge in de<br />
Nederlandse industrie onder druk kan kom<strong>en</strong> te staan.<br />
Met hoeveel proc<strong>en</strong>t zull<strong>en</strong> de lon<strong>en</strong> in de industrie stijg<strong>en</strong> als de werkgevers hun zin<br />
krijg<strong>en</strong>?<br />
Zal het inwillig<strong>en</strong> van de looneis van de vakbond<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> lagere winstmarge in<br />
de Nederlandse industrie? Verklaar het antwoord met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing aan de hand van<br />
de verstrekte gegev<strong>en</strong>s.<br />
4 CAO-overleg: loon of werk?<br />
Bij de CAO-onderhandeling<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>d jaar in de industrie wordt uitgegaan<br />
van de volg<strong>en</strong>de prognose:<br />
• Inflatie 2,3%<br />
• Stijging arbeidsproductiviteit in de industrie 1,8%<br />
• Stijging van de verkoopprijs in de industrie 1,5%<br />
• Aan<strong>deel</strong> van de loonkost<strong>en</strong> in de verkoopprijs in de industrie 75,0%<br />
De vakbondsleiders hebb<strong>en</strong> het niet gemakkelijk. Zij staan voor het dilemma: meer loon<br />
of meer werk? Voor de achterban is e<strong>en</strong> reële loonstijging belangrijk maar e<strong>en</strong> sterke<br />
loonstijging kan t<strong>en</strong> koste gaan van de bedrijfswinst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de werkgeleg<strong>en</strong>heid.<br />
Uiteindelijk wordt beslot<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> looneis van 3,5%.<br />
Bij e<strong>en</strong> loonstijging wordt onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> prijscomp<strong>en</strong>satie, initiële<br />
loonstijging <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>tele loonstijging.<br />
a Is er bij e<strong>en</strong> stijging van het CAO-loon met 3,5% in de gegev<strong>en</strong> situatie sprake van e<strong>en</strong><br />
initiële loonstijging? Licht het antwoord toe.<br />
De werkgevers vind<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stijging van het CAO-loon met 3,5% te fors. Zij stell<strong>en</strong> dat<br />
door e<strong>en</strong> dergelijke loonstijging de winstmarge in de industrie zal dal<strong>en</strong>.<br />
b Toon met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing aan dat de loonkost<strong>en</strong> per product bij de gegev<strong>en</strong><br />
loonstijging met 1,67% to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
c Hebb<strong>en</strong> de werkgevers gelijk met de stelling dat door de gegev<strong>en</strong> loonstijging de<br />
winstmarge in de industrie zal dal<strong>en</strong>? Licht het antwoord toe met behulp van e<strong>en</strong><br />
berek<strong>en</strong>ing.<br />
5 Sv<strong>en</strong> is 17 jaar <strong>en</strong> werkt 9 uur per week bij e<strong>en</strong> supermarkt. E<strong>en</strong> volledige baan is 36<br />
uur. Sv<strong>en</strong> krijgt € 230,40 per maand salaris. Klopt dit salaris met de wettelijke<br />
richtlijn<strong>en</strong>? Verklaar je antwoord met het artikel “wettelijk minimum(jeugd)loon” <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
berek<strong>en</strong>ing.<br />
6 De regering besluit de uitkering<strong>en</strong> <strong>en</strong> lon<strong>en</strong> te bevriez<strong>en</strong>. Met deze maatregel wil de<br />
regering <strong>en</strong>erzijds de economische groei bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> anderzijds wil zij daarmee ook<br />
e<strong>en</strong> voorbeeld stell<strong>en</strong>.<br />
a Leg uit hoe het bevriez<strong>en</strong> van lon<strong>en</strong> de economie kan help<strong>en</strong>.<br />
b E<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stander van deze maatregel zegt dat daardoor de economie alle<strong>en</strong> maar<br />
verslechtert. Geef e<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>t dat deze teg<strong>en</strong>stander kan gebruik<strong>en</strong>.<br />
c Wat bedoel<strong>en</strong> we in dit kader met “het gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> voorbeeld”?<br />
2
7 In Reeland verwacht m<strong>en</strong> voor 2011 de volg<strong>en</strong>de macro-economische cijfers:<br />
e<strong>en</strong> stijging van de economische groei met 2%<br />
e<strong>en</strong> stijging van de arbeidsproductiviteit met 1,2%<br />
e<strong>en</strong> stijging van de productiecapaciteit met 1,8%<br />
e<strong>en</strong> stijging van het prijspeil met 2,1%<br />
a Wat verstaan econom<strong>en</strong> onder de loonruimte?<br />
b Berek<strong>en</strong> de loonruimte voor 2011.<br />
8 Lees onderstaande krant<strong>en</strong>bericht<strong>en</strong> <strong>en</strong> beantwoord daarna de vrag<strong>en</strong>.<br />
a<br />
b<br />
In de tekst is er sprake van e<strong>en</strong>:<br />
• initiële loonstijging, • incid<strong>en</strong>tele loonstijging, • prijscomp<strong>en</strong>satie, • secundaire<br />
arbeidsvoorwaarde<br />
Geef voor elk van deze begripp<strong>en</strong> aan in welke zin van de tekst het begrip aan de orde<br />
is.<br />
Hoe blijkt uit de tekst dat de arbeidsmarktsituatie invloed kan hebb<strong>en</strong> op de<br />
CAOonderhandeling<strong>en</strong>? Licht het antwoord toe.<br />
9 Minimumloon <strong>en</strong> werkloosheid<br />
Werkloosheid <strong>en</strong> het bestaan van e<strong>en</strong> wettelijk minimumloon word<strong>en</strong> vaak met elkaar<br />
in verband gebracht. Terecht? De figuur <strong>en</strong> de tabel hieronder verschaff<strong>en</strong> daarover<br />
<strong>en</strong>ige informatie.<br />
3
In de figuur staat op de verticale as de werkloosheid onder m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage<br />
arbeidsproductiviteit in proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de totale groep arbeidskracht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage<br />
arbeidsproductiviteit. Op de horizontale as staat de Kaitz-index: het minimumloon in<br />
proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het gemiddelde loon.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Berek<strong>en</strong> de hoogte van het gemiddelde loon in euro’s in Spanje als bek<strong>en</strong>d is dat het<br />
minimumloon in Nederland € 12.781 bedraagt.<br />
E<strong>en</strong> onderzoeker doet op basis van figuur 1 <strong>en</strong> tabel 1 e<strong>en</strong> tweetal uitsprak<strong>en</strong>:<br />
Uitspraak 1E<strong>en</strong> hoge Kaitz-index gaat sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> relatief hoge werkloosheid onder<br />
arbeidskracht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage arbeidsproductiviteit.<br />
Uitspraak 2 Het algeme<strong>en</strong> verbind<strong>en</strong>d verklar<strong>en</strong> van CAO’s kan, bij e<strong>en</strong> gelijk<br />
minimumloon, leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> relatief lage Kaitz-index.<br />
Leg uit hoe e<strong>en</strong> verhoging van het minimumloon kan leid<strong>en</strong> tot meer werkloosheid<br />
onder arbeidskracht<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lage arbeidsproductiviteit.<br />
Is uitspraak 1 juist, op basis van de verstrekte gegev<strong>en</strong>s? Licht het antwoord toe.<br />
Geef e<strong>en</strong> verklaring voor het in uitspraak 2 gegev<strong>en</strong> verband.<br />
(Vwo totaalvak 2003-I-2)<br />
4
10 Min of meer<br />
In Nederland is in 1969 het wettelijke minimumloon (wml) ingevoerd, dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
werk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> basisinkom<strong>en</strong> garandeert. De hoogte van het wml wordt sindsdi<strong>en</strong> twee<br />
keer per jaar aangepast aan de gemiddelde loonontwikkeling van de cao-lon<strong>en</strong>. Ook is<br />
het wml uitgangspunt voor het bepal<strong>en</strong> van de hoogte van <strong>en</strong>kele sociale uitkering<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> politieke partij is voorstander van het liberaliser<strong>en</strong> van de arbeidsmarkt <strong>en</strong> stelt<br />
voor het wml af te schaff<strong>en</strong>. Dit voorstel moet gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in het kader van de<br />
economische situatie in Nederland in 2007.<br />
Op 1 januari 2007 bedraagt het wml in Nederland 7,55 euro bruto per uur. Nederland<br />
heeft hiermee, na Luxemburg, het hoogste wml in Europa. Van alle Nederlandse<br />
arbeidsovere<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> wordt 95% collectief vastgelegd in cao’s. In deze cao’s wordt<br />
afgesprok<strong>en</strong> dat in de betrokk<strong>en</strong> bedrijfstak het laagste loon bov<strong>en</strong> het wml ligt. Het<br />
<strong>deel</strong> van de beroepsbevolking dat e<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong> heeft op of net bov<strong>en</strong> het wml, is<br />
ongeveer 16 proc<strong>en</strong>t. Slechts e<strong>en</strong> klein <strong>deel</strong> van deze groep werkt fulltime. Het aantal<br />
vrouw<strong>en</strong> dat voor het wml werkt, is veel hoger dan het aantal mann<strong>en</strong>. De m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> wml werk<strong>en</strong> vooral in de di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong><strong>en</strong>de sector<strong>en</strong>.<br />
In 2007 wordt e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de vraag naar hoogopgeleid<strong>en</strong> verwacht bij e<strong>en</strong> krappe<br />
arbeidsmarkt. De werkloosheid onder laagopgeleid<strong>en</strong> is al jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> probleem <strong>en</strong> door<br />
technologische verandering<strong>en</strong> <strong>en</strong> het uitbested<strong>en</strong> van ongeschoold werk aan bedrijv<strong>en</strong><br />
in het buit<strong>en</strong>land, zal het aantal ban<strong>en</strong> voor laagopgeleide werknemers verder afnem<strong>en</strong>.<br />
Daarbij komt dat Nederland in 2007 overgaat tot vrij verkeer van arbeidskracht<strong>en</strong> uit<br />
acht nieuwe lidstat<strong>en</strong> van de Europese Unie. Deze werknemers moet<strong>en</strong> hetzelfde loon<br />
<strong>en</strong> dezelfde arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> als Nederlandse werknemers. Als er ge<strong>en</strong> cao<br />
is in de bedrijfstak waar zij gaan werk<strong>en</strong>, geldt voor h<strong>en</strong> als laagst mogelijke loonschaal<br />
het wml. In het verled<strong>en</strong> is geblek<strong>en</strong> dat veel werknemers uit die nieuwe lidstat<strong>en</strong> bereid<br />
zijn teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lager loon dan het wml te werk<strong>en</strong>.<br />
a<br />
b<br />
Schrijf e<strong>en</strong> betoog over de afschaffing of de handhaving van het wml. Ga hierbij uit van<br />
de situatie in Nederland in 2007, zoals blijkt uit de voorgaande informatie.<br />
In het betoog moet<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de onderdel<strong>en</strong> aan de orde kom<strong>en</strong>.<br />
Beschrijf hoe het proces van vrije marktwerking op de arbeidsmarkt wordt beperkt door<br />
het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> minimumloon.<br />
Kies daarna of je voor afschaffing of voor handhaving van het wml b<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
beargum<strong>en</strong>teer je keuze aan de hand van de gevolg<strong>en</strong> voor drie van de volg<strong>en</strong>de acht<br />
aspect<strong>en</strong> van de Nederlandse economie.<br />
1 personele inkom<strong>en</strong>sverdeling<br />
2 structurele werkloosheid<br />
3 conjuncturele werkloosheid<br />
4 internationale concurr<strong>en</strong>tiepositie<br />
5 <strong>deel</strong>name aan betaalde arbeid<br />
6 informele sector<br />
7 innovatie<br />
8 scholingsgraad beroepsbevolking<br />
Aanwijzing<strong>en</strong><br />
− De onderdel<strong>en</strong> van het betoog moet<strong>en</strong> logisch op elkaar aansluit<strong>en</strong>.<br />
− Gebruik voor het betoog 160 woord<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> afwijking van 30 woord<strong>en</strong> is toegestaan.<br />
11 Het EGKS-Verdrag (artikel 55) <strong>en</strong> het Verdrag tot oprichting van de Europese<br />
Geme<strong>en</strong>schap (titel XVIII) vorm<strong>en</strong> de rechtsgrond voor de werkzaamhed<strong>en</strong> inzake<br />
onderzoek <strong>en</strong> technologische ontwikkeling op het gebied van kol<strong>en</strong> <strong>en</strong> staal. Het<br />
5
verstrijk<strong>en</strong> van het EGKS-Verdrag betek<strong>en</strong>t het einde van het onderzoeksprogramma<br />
van de EGKS, maar toch is er bepaald dat de financiële reserves zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gebruikt voor onderzoek in de sector<strong>en</strong> kol<strong>en</strong> <strong>en</strong> staal in het kader van e<strong>en</strong> nieuw<br />
Europees onderzoeksfonds.<br />
a Leg uit waarom juist de oprichting van de EGKS als eerste Europese<br />
sam<strong>en</strong>werkingsverband na WO-II zo sterk heeft bijgedrag<strong>en</strong> aan de vrede op het<br />
Europese conting<strong>en</strong>t.<br />
b Waarom zou het EGKS-Verdrag in juni 2002 opgehev<strong>en</strong> zijn?<br />
12 . zonder binn<strong>en</strong>gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> waarin het vrije verkeer van person<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, goeder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kapitaal is gewaarborgd in overe<strong>en</strong>stemming met de Grondwet.<br />
a Op welke handel heeft het begrip “interne markt” betrekking?<br />
b Leg uit dat verschill<strong>en</strong> in BTW-tariev<strong>en</strong> <strong>en</strong> accijnz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belemmering vormd<strong>en</strong> voor de<br />
totstandkoming van de interne markt.<br />
c Wat is e<strong>en</strong> grotere belemmering: verschill<strong>en</strong> in BTW-tarief of e<strong>en</strong> verschil in<br />
v<strong>en</strong>nootschapsbelasting? Licht je antwoord toe.<br />
d Op het gebied van vrij verkeer van person<strong>en</strong> is met het Verdrag van Amsterdam veel<br />
vooruitgang geboekt. Betek<strong>en</strong>t dit dat er ge<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>scontroles meer zijn?<br />
e Leg uit met e<strong>en</strong> voorbeeld dat het “recht van stak<strong>en</strong>” in strijd kan zijn met “vrij verkeer<br />
van goeder<strong>en</strong>”.<br />
13 Werkgeleg<strong>en</strong>heid in Europa<br />
E<strong>en</strong> belangrijke doelstelling van de Europese Unie (EU) is de verhoging van de<br />
lev<strong>en</strong>sstandaard van haar burgers. De regering<strong>en</strong> in de EU strev<strong>en</strong> in dit verband naar<br />
groei van de werkgeleg<strong>en</strong>heid. Dat lukt in het <strong>en</strong>e land beter dan in het andere. De<br />
onderstaande figuur br<strong>en</strong>gt dat in beeld. De perc<strong>en</strong>tages hebb<strong>en</strong> betrekking op het einde<br />
van het jaar.<br />
a In welk jaar of in welke jar<strong>en</strong> is de werkgeleg<strong>en</strong>heid in Nederland gedaald?<br />
b Komt de lijn voor de Europese Unie hoger of lager te ligg<strong>en</strong> als Duitsland ge<strong>en</strong> <strong>deel</strong> zou<br />
uitmak<strong>en</strong> van de EU? Verklaar het antwoord.<br />
c Berek<strong>en</strong> met hoeveel proc<strong>en</strong>t de werkgeleg<strong>en</strong>heid in Nederland in 1998 t<strong>en</strong> opzichte van<br />
1997 meer gegroeid is dan die in de EU (in t<strong>en</strong> minste 2 decimal<strong>en</strong>).<br />
d<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ook zichtbaar gemaakt word<strong>en</strong> met indexcijfers.<br />
Druk de omvang van de werkgeleg<strong>en</strong>heid in Nederland in de jar<strong>en</strong> 1997 <strong>en</strong> 1998 uit in<br />
e<strong>en</strong> indexcijfer met 1996 als basisjaar (in t<strong>en</strong> minste 2 decimal<strong>en</strong>).<br />
6
14 Meedo<strong>en</strong> lijkt belangrijker dan winn<strong>en</strong><br />
Het C<strong>en</strong>traal Planbureau (CPB) heeft in 2002 e<strong>en</strong> onderzoeksrapport opgesteld over<br />
de toetreding van e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal Midd<strong>en</strong>- <strong>en</strong> Oost-Europese land<strong>en</strong> (MOEland<strong>en</strong>) tot de<br />
Europese Unie (EU) in 2004. Enkele citat<strong>en</strong>, vrij naar dit rapport:<br />
“Voor Nederland zal de toetreding van de MOE-land<strong>en</strong> in 2004 leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> extra<br />
afdracht aan de EU van 1 miljard euro per jaar. Ook zal hierdoor de van de EU te<br />
ontvang<strong>en</strong> structuursteun met 300 miljo<strong>en</strong> euro per jaar dal<strong>en</strong>. Anderzijds verwacht<strong>en</strong><br />
wij dat de toetreding zal leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> extra groei van het bruto binn<strong>en</strong>lands product<br />
(bbp) in ons land van 0,15% per jaar.”<br />
“Vooral het geme<strong>en</strong>schappelijke landbouwbeleid van de EU zal de gevolg<strong>en</strong> van deze<br />
toetreding ondervind<strong>en</strong>. Er zal meer concurr<strong>en</strong>tie kom<strong>en</strong> van de MOEland<strong>en</strong>, waar de<br />
prijz<strong>en</strong> van de landbouwproduct<strong>en</strong> nu aanzi<strong>en</strong>lijk lager zijn dan in de EU. Dit<br />
prijsverschil zal wel kleiner word<strong>en</strong>, doordat in de landbouwsector van deze MOEland<strong>en</strong><br />
fors geïnvesteerd zal moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in modernisering <strong>en</strong> kwaliteitsverhoging.”<br />
a Laat met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing zi<strong>en</strong> of de toetreding van de MOE-land<strong>en</strong> Nederland in 2004<br />
per saldo geld kost of oplevert.<br />
b Noem, naast de geciteerde, nog e<strong>en</strong> andere oorzaak waardoor het prijsverschil tuss<strong>en</strong><br />
de landbouwproduct<strong>en</strong> van de EU <strong>en</strong> van de MOE-land<strong>en</strong> kleiner zal word<strong>en</strong> na de<br />
toetreding.<br />
c<br />
d<br />
De noodzaak tot modernisering van de landbouwsector in de MOE-land<strong>en</strong> kan afgeleid<br />
word<strong>en</strong> uit de relatief zeer lage index voor de bruto toegevoegde waarde per werkzame<br />
persoon in de landbouw.<br />
Toon aan dat deze index van 17,5 berek<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> op basis van de gegev<strong>en</strong>s uit<br />
de tabel.<br />
Leg uit dat deze relatief zeer lage index wijst op e<strong>en</strong> lage kapitaalint<strong>en</strong>siteit van de<br />
landbouwsector in de MOE-land<strong>en</strong>.<br />
Vwo herexam<strong>en</strong> 2007 opgave 5<br />
15 Melk moet<br />
In e<strong>en</strong> land binn<strong>en</strong> de EU wordt de melkprijs in principe bepaald door vraag <strong>en</strong> aanbod.<br />
De overheid van dit land kan echter in de prijsvorming ingrijp<strong>en</strong>. Als daardoor<br />
overschott<strong>en</strong> ontstaan, word<strong>en</strong> deze door de overheid van dit land opgekocht.<br />
7
De figuur geeft de situatie op de melkmarkt in dit land weer. De overheid heeft de<br />
melkprijs vastgesteld op € 0,30 per liter. Dat is de prijs die boer<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> als ze melk<br />
aan de melkfabriek<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> of als deze door de overheid wordt opgekocht.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Als de overheid niet had ingegrep<strong>en</strong> zou de melkprijs per liter ...(1)... c<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong><br />
bedrag<strong>en</strong>. De vastgestelde prijs is daarom e<strong>en</strong> ...(2)... prijs. Door dit ingrijp<strong>en</strong> van de<br />
overheid wordt het inkom<strong>en</strong> van de ...(3) ... beschermd.<br />
Wat moet in plaats van de cijfers word<strong>en</strong> ingevuld om e<strong>en</strong> economisch correcte tekst te<br />
krijg<strong>en</strong>?<br />
Bij (1) 1,5 / 5 / 20 / 30 / 50<br />
bij (2) maximum / minimum<br />
bij (3) boer<strong>en</strong> / melkfabriek<strong>en</strong> / melkconsum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Ontstaat er door het ingrijp<strong>en</strong> van de overheid e<strong>en</strong> aanbodoverschot of e<strong>en</strong><br />
vraagoverschot? Verklaar het antwoord.<br />
Berek<strong>en</strong> voor welk totaalbedrag de overheid melk moet opkop<strong>en</strong>.<br />
Hieronder staan drie uitsprak<strong>en</strong> over gevolg<strong>en</strong> voor de melkconsum<strong>en</strong>t van dit<br />
overheidsingrijp<strong>en</strong> op de melkmarkt.<br />
Uitspraak 1- Door dit overheidsingrijp<strong>en</strong> neemt het aanbod van melk af.<br />
Uitspraak 2- Door dit overheidsingrijp<strong>en</strong> kan de kwaliteit van melk niet langer<br />
gegarandeerd word<strong>en</strong>.<br />
Uitspraak 3- Door dit overheidsingrijp<strong>en</strong> wordt de melk in de winkel duurder.<br />
Geef voor elk van deze uitsprak<strong>en</strong> aan of deze juist of onjuist is.<br />
16 Top ijs <strong>en</strong> Maatschappelijk Verantwoord Ondernem<strong>en</strong><br />
In Italië noemt m<strong>en</strong> de ijskeuk<strong>en</strong> ‘il laboratori’, ofwel het laboratorium. Hieruit blijkt<br />
wel dat het creër<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> nieuwe ijssmaak e<strong>en</strong> serieuze aangeleg<strong>en</strong>heid is. Het was in<br />
vroeger tijd<strong>en</strong> bij Italiaanse ijs-bereiders t<strong>en</strong> str<strong>en</strong>gste verbod<strong>en</strong> om in hun ijskeuk<strong>en</strong> te<br />
kom<strong>en</strong>. Zij war<strong>en</strong> namelijk bang dat de geheime receptuur, die al jar<strong>en</strong> ‘in de familie’<br />
was, bij ander<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d zou word<strong>en</strong>. Het geheim van lekker ijs mak<strong>en</strong> begint bij de<br />
grondstoff<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> de allerbeste kwaliteit is goed g<strong>en</strong>oeg. Er di<strong>en</strong>t altijd vers fruit,<br />
not<strong>en</strong> of chocolade gebruikt te word<strong>en</strong> van premium kwaliteit. Voor afwijk<strong>en</strong>de smak<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde pasta’s uit Italië gebruikt. Pasta’s zijn extract<strong>en</strong>, dat wil zegg<strong>en</strong><br />
extra sterk smak<strong>en</strong>de ingedikte sirop<strong>en</strong> waarbij alle<strong>en</strong> met topkwaliteit merk<strong>en</strong> wordt<br />
8
a<br />
b<br />
gewerkt zoals El<strong>en</strong>ka, Lazzaris, <strong>en</strong> Pernigotti. El<strong>en</strong>ka is bijvoorbeeld e<strong>en</strong><br />
smaakstoff<strong>en</strong>fabriek gevestigd in Sicilië die e<strong>en</strong> koffie-extract maakt van echte Italiaanse<br />
espresso-koffie. Niet alle<strong>en</strong> de kwaliteit van het ijs is belangrijk maar ook de kwaliteit<br />
van de leefomgeving. Leveranciers mog<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> milieuvri<strong>en</strong>delijke product<strong>en</strong> lever<strong>en</strong><br />
die ge<strong>en</strong> belasting voor de omgeving betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er word<strong>en</strong> verder ge<strong>en</strong> onnatuurlijke<br />
geur-, kleur- of smaakstoff<strong>en</strong> gebruikt. Verder moet cacao ‘slave-free’ zijn <strong>en</strong> het fruit<br />
zoveel mogelijk ‘fair-trade’.Jerry Gre<strong>en</strong>field, één van de oprichters van B<strong>en</strong>&Jerry<br />
(ijsproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>) stond sam<strong>en</strong> met B<strong>en</strong> Coh<strong>en</strong> vanaf het begin al voor m<strong>en</strong>selijke<br />
waard<strong>en</strong> in hun bedrijf <strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving. Zij vind<strong>en</strong> dat de ondernemers de<br />
mogelijkheid hebb<strong>en</strong> om het verschil te mak<strong>en</strong>. Met andere woord<strong>en</strong>: het gaat om ijs van<br />
e<strong>en</strong> geweldige kwaliteit maar het gaat ook om maatschappelijke verantwoord<br />
ondernem<strong>en</strong> waarbij e<strong>en</strong> duurzame wereld <strong>en</strong> gelijkwaardigheid van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de<br />
kernwoord<strong>en</strong> zijn.<br />
Geef het verband aan tuss<strong>en</strong> kwaliteit <strong>en</strong> arbeidsomstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong><br />
maatschappelijk verantwoord ondernem<strong>en</strong> anderzijds.<br />
De kwaliteit van het ijs kan op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd. Noem daarvoor<br />
e<strong>en</strong> aantal voorbeeld<strong>en</strong>, zoals uit het artikel blijkt.<br />
17 EUROPA ZONDER GRENZEN<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
e<br />
f<br />
g<br />
Uit hoeveel land<strong>en</strong> bestaat de Europese Unie nu?<br />
Noem naast de Europese Commissie nog 2 organ<strong>en</strong> van de Europese Unie.<br />
Maak duidelijk dat grote nationale BTW-verschill<strong>en</strong> voor sommige consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> juist<br />
voordelig kunn<strong>en</strong> zijn bij realisatie van de interne markt.<br />
Verklaar dat het mogelijk is dat e<strong>en</strong> lidstaat, die zijn BTW-tarief verlaagt, toch e<strong>en</strong><br />
hoger bedrag aan BTW-opbr<strong>en</strong>gst<strong>en</strong> zal kunn<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>.<br />
Waarom zull<strong>en</strong> met name multinationale onderneming<strong>en</strong> (kunn<strong>en</strong>) profiter<strong>en</strong> van het<br />
wegvall<strong>en</strong> van de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> in Europa?<br />
Geef e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> waarom de relatief hoge Nederlandse collectieve last<strong>en</strong>druk in e<strong>en</strong><br />
Europa zonder gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> in het na<strong>deel</strong> zal (kunn<strong>en</strong>) werk<strong>en</strong> voor de Nederlandse<br />
werknemer.<br />
Noem e<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> economische unie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> economische monetaire unie?<br />
18 Melk in de gierput<br />
Al vanaf het begin van de Europese sam<strong>en</strong>werking is landbouw e<strong>en</strong> belangrijk<br />
onderwerp. Zo moet het Geme<strong>en</strong>schappelijk Landbouw Beleid (GLB) er voor zorg<strong>en</strong> dat<br />
het aanbod van voedsel voldo<strong>en</strong>de is, dat consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor redelijke prijz<strong>en</strong><br />
landbouwproduct<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat boer<strong>en</strong> e<strong>en</strong> behoorlijk inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. In<br />
1984 startte de Europese Unie (EU) met garantieprijz<strong>en</strong>: minimumprijz<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> door<br />
9
de EU volledig gegarandeerde afzet. Deze regeling leidde tot overschott<strong>en</strong>:<br />
‘melkplass<strong>en</strong>’, ‘boterberg<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘graanheuvels’.<br />
Deze overschott<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> door de EU opgekocht teg<strong>en</strong> de garantieprijs <strong>en</strong> op de<br />
wereldmarkt aangebod<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> zeer lage prijz<strong>en</strong>, waardoor ontwikkelingsland<strong>en</strong> minder<br />
goed in staat war<strong>en</strong> e<strong>en</strong> betere landbouweconomie te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Om de overproductie van melk teg<strong>en</strong> te gaan, heeft de EU in de jar<strong>en</strong> tachtig van de<br />
vorige eeuw nieuwe maatregel<strong>en</strong> geïntroduceerd: het productiequotum <strong>en</strong> de<br />
superheffing. De gegarandeerde afzet <strong>en</strong> de opkoopregeling van overschott<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
afgeschaft.<br />
a<br />
Leg uit hoe e<strong>en</strong> systeem van garantieprijz<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong> tot overschott<strong>en</strong>.<br />
Stel dat op de Nederlandse markt voor koemelk in e<strong>en</strong> bepaald jaar de volg<strong>en</strong>de<br />
gegev<strong>en</strong>s geld<strong>en</strong>:<br />
b<br />
De vraag is afkomstig van <strong>en</strong>kele zuivelcorporaties <strong>en</strong> supermarktket<strong>en</strong>s, verder<br />
kortweg ‘afnemers’ g<strong>en</strong>oemd. Het aanbod komt van e<strong>en</strong> groot aantal individuele<br />
Nederlandse melkveehouders: de produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
De EU stelt voor Nederlandse koemelk e<strong>en</strong> productiequotum vast bij e<strong>en</strong> minimumprijs<br />
van 20 c<strong>en</strong>t per liter.<br />
Is hier sprake van e<strong>en</strong> verord<strong>en</strong>ing of e<strong>en</strong> richtlijn? Licht je antwoord toe.<br />
c<br />
Toon met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing aan dat de gemiddelde omvang van het productiequotum per<br />
melkveehouder in Nederland 500.000 liter bedraagt. Gebruik bron 13<br />
De EU-maatregel<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> de verdeling van het totale produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>- <strong>en</strong><br />
afnemerssurplus.<br />
Gebruik bron 14.<br />
d<br />
e<br />
In welke grafiek uit bron 14 is het grijze vlak de juiste omvang van het totale<br />
produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>surplus na invoering van de minimumprijs <strong>en</strong> het productiequotum?<br />
Leg uit waarom de invoering van het productiequotum gevolg<strong>en</strong> heeft voor de omvang<br />
van het produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>surplus<br />
10
.<br />
uit e<strong>en</strong> krant (maart 2009):<br />
Boer zucht onder dal<strong>en</strong>de prijz<strong>en</strong><br />
Melkveehouder Van d<strong>en</strong> Broek staat iedere morg<strong>en</strong> om zes uur op om zijn tachtig<br />
koei<strong>en</strong> te melk<strong>en</strong>. Maar iets opschiet<strong>en</strong> doet hij er niet mee. De melk gaat via de<br />
slang, die normaal is aangeslot<strong>en</strong> op de melktank, rechtstreeks in de gierput. “Ik heb<br />
Campina lat<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat ze deze maand niet hoev<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> om de melk op te<br />
hal<strong>en</strong>. Nog niet zo lang geled<strong>en</strong> was de marktprijs bijna 50 c<strong>en</strong>t per liter. Nu is de<br />
prijs 18 c<strong>en</strong>t <strong>en</strong> dat is heel wat minder dan de 28 c<strong>en</strong>t die je per liter als superheffing<br />
moet afdrag<strong>en</strong>.” Van d<strong>en</strong> Broek heeft namelijk zijn melkquotum van 500.000 liter<br />
(geldig tot 1 april) al maand<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> bereikt. Deze maand gaat ongeveer 1.800<br />
liter per dag de gierput in.<br />
Gebruik bron 15.<br />
11
f<br />
g<br />
Berek<strong>en</strong> welke aanpassing van de superheffing nodig is, zodat Van d<strong>en</strong> Broek bij de<br />
gegev<strong>en</strong> marktprijs van 18 c<strong>en</strong>t zijn overproductie niet meer zal dump<strong>en</strong> in de gierput:<br />
* berek<strong>en</strong> daartoe eerst de marginale kost<strong>en</strong> van 1 liter melk;<br />
* berek<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s tot welk bedrag de superheffing minimaal moet word<strong>en</strong> verlaagd.<br />
In de EU word<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t de productiequota voor melk geleidelijk verruimd met<br />
het oog op het stopzett<strong>en</strong> van het stelsel van garantieprijz<strong>en</strong>, superheffing <strong>en</strong><br />
productiequotum voor melk na 2015. Dat zou betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat de vrije werking van het<br />
marktmechanisme de prijs van melk gaat bepal<strong>en</strong>. De Europese melkveehouders<br />
zoud<strong>en</strong> dan in e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>dilemma terecht kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, als ze allemaal hun<br />
productiecapaciteit maximaal will<strong>en</strong> b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>.<br />
Leg uit op welke manier de Europese melkveehouders in e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong><strong>en</strong>dilemma<br />
terecht kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, als de EU na 2015 de marktregulering volledig zou stopzett<strong>en</strong>.<br />
Havo herexam<strong>en</strong> 2010 opgave 5 (pilot)<br />
19 Vóór 1 oktober 2003 was het autoproduc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> toegestaan hun verkooppunt<strong>en</strong> te<br />
beperk<strong>en</strong> tot dealers die slechts één merk auto verkocht<strong>en</strong> omdat aanvankelijk werd<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dat auto's zo complex war<strong>en</strong> dat de verkoop di<strong>en</strong>de te word<strong>en</strong> beperkt tot<br />
gespecialiseerde, exclusieve distributeurs. Dit exclusiviteitrecht is nu door de EU<br />
afgeschaft omdat het niet langer noodzakelijk wordt geacht. Dealers kunn<strong>en</strong> nu<br />
meerdere merk<strong>en</strong> auto's verkop<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> zij zich beperk<strong>en</strong> tot de verkoop<br />
van auto's, <strong>en</strong> de reparatie <strong>en</strong> het onderhoud overlat<strong>en</strong> aan andere bedrijv<strong>en</strong>, of<br />
omgekeerd.<br />
a<br />
b<br />
Leg uit dat door deze maatregel de concurr<strong>en</strong>tie kan to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
Leg uit dat de EU met deze maatregel vooral de kleinere autohandelar<strong>en</strong> wil<br />
bescherm<strong>en</strong>.<br />
20 Strijd om de r<strong>en</strong>te<br />
In de land<strong>en</strong> van de Economische <strong>en</strong> Monetaire Unie (EMU) ontstaat in 2007 e<strong>en</strong><br />
discussie over de ontwikkeling van de r<strong>en</strong>te. Aanleiding zijn de stijg<strong>en</strong>de koers van de<br />
euro t<strong>en</strong> opzichte van de Amerikaanse dollar <strong>en</strong> e<strong>en</strong> oplop<strong>en</strong>de inflatie.<br />
12
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Berek<strong>en</strong> met hoeveel proc<strong>en</strong>t de koers van de euro t<strong>en</strong> opzichte van de dollar tuss<strong>en</strong><br />
2005 <strong>en</strong> 2007 is gesteg<strong>en</strong>.<br />
Leg uit dat de Europese produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> door deze koersontwikkeling afzetproblem<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> op de Amerikaanse markt<strong>en</strong>.<br />
Leg uit dat de Europese produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> door deze koersontwikkeling afzetproblem<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> op de Europese markt<strong>en</strong>.<br />
In juni 2007 verhoogt de Europese C<strong>en</strong>trale Bank (ECB) het belangrijkste r<strong>en</strong>tetarief<br />
met e<strong>en</strong> kwart proc<strong>en</strong>tpunt tot 4%. Omdat de inflatie in de EMU blijft stijg<strong>en</strong>, word<strong>en</strong><br />
verdere r<strong>en</strong>teverhoging<strong>en</strong> niet uitgeslot<strong>en</strong>. Sommige econom<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat de<br />
r<strong>en</strong>tetariev<strong>en</strong> omlaag zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong>. Er ontstaat e<strong>en</strong> debat over de gew<strong>en</strong>ste richting<br />
van de verandering van de r<strong>en</strong>testand. Nicolas Sarkozy is presid<strong>en</strong>t van Frankrijk. Zijn<br />
landg<strong>en</strong>oot Jean-Claude Trichet is presid<strong>en</strong>t van de ECB. Sarkozy <strong>en</strong> Trichet<br />
verschill<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing over de ontwikkeling van de r<strong>en</strong>testand die w<strong>en</strong>selijk lijkt, gelet<br />
op de economische situatie in Europa in de tweede helft van 2007. Volg<strong>en</strong>s de e<strong>en</strong> is<br />
e<strong>en</strong> r<strong>en</strong>teverhoging gew<strong>en</strong>st, volg<strong>en</strong>s de ander juist e<strong>en</strong> r<strong>en</strong>teverlaging. Zij mak<strong>en</strong><br />
beid<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> persbericht, waarin ieder op zijn manier de keuze voor de<br />
verandering van de r<strong>en</strong>testand beargum<strong>en</strong>teert.<br />
Schrijf het persbericht van Sarkozy of het persbericht van Trichet.<br />
Vermeld in dit bericht wat er met de r<strong>en</strong>testand moet gebeur<strong>en</strong>.<br />
Gebruik de bronn<strong>en</strong> om het standpunt te onderbouw<strong>en</strong>.<br />
Gebruik voor het totale bericht maximaal 40 woord<strong>en</strong>.<br />
13
Sarkozy <strong>en</strong> Trichet vind<strong>en</strong> allebei dat ze het gelijk aan hun kant hebb<strong>en</strong>. De tek<strong>en</strong>aar<br />
van bron 7 laat beid<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elkaar zegg<strong>en</strong>: “U begrijpt geloof ik niet helemaal goed,<br />
wie hier eig<strong>en</strong>lijk de baas is”.<br />
e<br />
Leg uit dat Sarkozy <strong>en</strong> Trichet beid<strong>en</strong> aanspraak kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> op deze uitspraak.<br />
Havo exam<strong>en</strong> 2009 opgave 2, pilot<br />
21 Guld<strong>en</strong> in de uitverkoop? <br />
In de periode 1999-2002 werd de guld<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door de euro. De omrek<strong>en</strong>koers<br />
voor de conversie van guld<strong>en</strong> naar euro was al in 1998 vastgesteld op 1 guld<strong>en</strong> = 45<br />
euroc<strong>en</strong>t. In 2005 kwam in Nederland e<strong>en</strong> discussie op gang over de juistheid van de<br />
vastgestelde omrek<strong>en</strong>koers. E<strong>en</strong> aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vond dat de guld<strong>en</strong> ‘in de uitverkoop’<br />
was gedaan <strong>en</strong> eiste comp<strong>en</strong>satie voor het ‘waardeverlies’ van de spaartegoed<strong>en</strong>.<br />
Het C<strong>en</strong>traal Planbureau (CPB) concludeerde dat de omrek<strong>en</strong>koers van de guld<strong>en</strong> niet<br />
te laag was in verhouding tot de gemiddelde omrek<strong>en</strong>koers van de valuta van de<br />
overige land<strong>en</strong> die meeded<strong>en</strong> aan de introductie van de euro. Wel constateerde het<br />
CPB dat, gegev<strong>en</strong> de betalingsbalansverhouding<strong>en</strong>, de Duitse mark voorafgaand aan<br />
de conversie was overgewaardeerd t<strong>en</strong> opzichte van de guld<strong>en</strong>.<br />
14
a <br />
b <br />
c <br />
d <br />
Naar aanleiding van deze discussie word<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> omrek<strong>en</strong>koers van 45<br />
euroc<strong>en</strong>t vergelek<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> alternatieve omrek<strong>en</strong>koers van 50 euroc<strong>en</strong>t.<br />
E<strong>en</strong> econoom doet de volg<strong>en</strong>de uitsprak<strong>en</strong>.<br />
Uitspraak 1 “Voor de reële binn<strong>en</strong>landse inkom<strong>en</strong>s van Nederlandse huishoud<strong>en</strong>s<br />
maakt het ge<strong>en</strong> verschil of e<strong>en</strong> omrek<strong>en</strong>koers van 45 euroc<strong>en</strong>t of 50 euroc<strong>en</strong>t<br />
gehanteerd wordt.”<br />
Ùitspraak 2 “De vaststelling van de omrek<strong>en</strong>koers op 45 euroc<strong>en</strong>t in plaats van 50<br />
euroc<strong>en</strong>t was, zeker in combinatie met e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>de nominale r<strong>en</strong>te in de Economische<br />
<strong>en</strong> Monetaire Unie, gunstig voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met schuld<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongunstig voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met<br />
spaargeld.”<br />
Onder welke voorwaarde is uitspraak 1 juist?<br />
Zou e<strong>en</strong> keuze voor e<strong>en</strong> omrek<strong>en</strong>koers van 50 euroc<strong>en</strong>t in plaats van 45 euroc<strong>en</strong>t<br />
hebb<strong>en</strong> geleid tot e<strong>en</strong> verbetering of tot e<strong>en</strong> verslechtering van de internationale<br />
concurr<strong>en</strong>tiepositie van Nederland? Verklaar je antwoord.<br />
Leg uit dat overwaardering van de Duitse mark kan leid<strong>en</strong> tot inflatie in Nederland <strong>en</strong><br />
dat dit zowel kost<strong>en</strong>inflatie alsook bestedingsinflatie kan zijn.<br />
Leg uitspraak 2 uit.<br />
Vwo herexam<strong>en</strong> 2008 opgave 2<br />
22 “Als je dan toch lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong> nodig hebt, d<strong>en</strong>k dan e<strong>en</strong>s aan product<strong>en</strong> die met<br />
eerlijke handel verkreg<strong>en</strong> zijn.” Dit stond in de folder die Kees las ter geleg<strong>en</strong>heid van<br />
de Fair-trade-week. “Die product<strong>en</strong> smak<strong>en</strong> heerlijk <strong>en</strong> je weet dat de boer<strong>en</strong> in de<br />
ontwikkelingsland<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goede prijs krijg<strong>en</strong>.”<br />
De allerarmst<strong>en</strong> in de ontwikkelingsland<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> voornamelijk in de landbouw. Zij<br />
profiter<strong>en</strong> het meest van economische groei in hun land als de landbouwsector hard<br />
groeit.<br />
In onderstaande tabel staat aangegev<strong>en</strong> het aan<strong>deel</strong> van de drie sector<strong>en</strong> in het nationaal<br />
inkom<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> land. Ook staat vermeld de bijdrage aan de economische groei per<br />
sector. De economische groei in dit land bedroeg 1,0%.<br />
a<br />
b<br />
Berek<strong>en</strong> hoeveel de groei van de landbouwsector bedroeg.<br />
Eerlijke handel uitdrukk<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tage van de totale wereldhandel is zinloos. Die<br />
handel komt bij lange na niet bov<strong>en</strong> één proc<strong>en</strong>t uit. Het is beter van <strong>en</strong>kele product<strong>en</strong> de<br />
getall<strong>en</strong> te bekijk<strong>en</strong>. Koffie is bijvoorbeeld zo'n product. Van de 110 miljo<strong>en</strong> verkochte<br />
zakk<strong>en</strong> koffie per jaar word<strong>en</strong> er 1½ miljo<strong>en</strong> zakk<strong>en</strong> koffie verkocht voor de eerlijke<br />
handel.<br />
Hoeveel proc<strong>en</strong>t maakt de eerlijke handel in koffie uit van de totale wereldhandel in<br />
koffie? Geef je berek<strong>en</strong>ing.<br />
Van nog e<strong>en</strong>s 1½ miljo<strong>en</strong> zakk<strong>en</strong> koffie is bek<strong>en</strong>d dat de produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
gegarandeerde prijs krijg<strong>en</strong>, maar wel dat deze koffie onder goede<br />
15
c<br />
d<br />
e<br />
f<br />
g<br />
h<br />
arbeidsomstandighed<strong>en</strong> geproduceerd is. Daar is bijvoorbeeld ge<strong>en</strong> kinderarbeid aan te<br />
pas gekom<strong>en</strong>. Kinderarbeid is slecht voor de ontwikkeling van e<strong>en</strong> land. Kinderarbeid<br />
leidt steeds opnieuw tot kinderarbeid.<br />
In welke van de onderstaande regels staan de tuss<strong>en</strong>stapp<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> zodanige volgorde dat<br />
ze e<strong>en</strong> juiste red<strong>en</strong>ering vorm<strong>en</strong>?<br />
1 Kinder<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan het gezinsinkom<strong>en</strong>.<br />
2 In het land kan ge<strong>en</strong> hoogwaardige productie plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
3 Het inkom<strong>en</strong> in het land is laag.<br />
4 Kinder<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> onderwijs.<br />
5 De bevolking van het land bezit weinig k<strong>en</strong>nis.<br />
A kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 2 → 1 → 5 → kinderarbeid<br />
B kinderarbeid leidt tot → 3 → 4 → 5 → 1 → 2 → kinderarbeid<br />
C kinderarbeid leidt tot → 4 → 1 → 2 → 3 → 5 → kinderarbeid<br />
D kinderarbeid leidt tot → 4 → 5 → 2 → 3 → 1 → kinderarbeid<br />
E kinderarbeid leidt tot → 5 → 1 → 3 → 4 → 2 → kinderarbeid<br />
F kinderarbeid leidt tot → 5 → 3 → 1 → 4 → 2 → kinderarbeid<br />
Veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> monocultuur. In Mali, Burkina Faso <strong>en</strong> B<strong>en</strong>in<br />
(land<strong>en</strong> in Afrika) leeft meer dan 50 proc<strong>en</strong>t van de bevolking van de kato<strong>en</strong>teelt.<br />
Waarom is e<strong>en</strong> monocultuur slecht voor de economie van e<strong>en</strong> land?<br />
Veel ontwikkelingsland<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> helemaal niet te wacht<strong>en</strong> op medelijd<strong>en</strong> uit de rijke<br />
wereld. Hun motto is: “Geef ons eerlijke handelsvoorwaard<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> hulp.”<br />
Waarom zijn eerlijke handelsvoorwaard<strong>en</strong> meestal beter voor e<strong>en</strong> ontwikkelingsland dan<br />
hulp?<br />
In ons land is Max Havelaar e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d voorbeeld van e<strong>en</strong> organisatie die eerlijk<br />
handel<strong>en</strong> als doelstelling heeft. Daardoor is de prijs van Max Havelaar koffie in de<br />
winkel meestal hoger. Toch zijn er veel commerciële bedrijv<strong>en</strong>, die in hun<br />
bedrijfsrestaurants deze duurdere koffie sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
Geef e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> waarom e<strong>en</strong> commercieel bedrijf dan voor Max Havelaar kiest.<br />
A Deze koffie laat werknemers harder werk<strong>en</strong>.<br />
B Het is beter voor de gezondheid van de werknemers.<br />
C Het is goed voor het imago van het bedrijf.<br />
D Bedrijv<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> het beter betal<strong>en</strong> dan consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Max Havelaar koopt in bij kleine boer<strong>en</strong>. Max Havelaar volgt de marktprijs voor dat<br />
product <strong>en</strong> geeft daar e<strong>en</strong> kleine toeslag op. Daarnaast stelt Max Havelaar voor dat<br />
product e<strong>en</strong> minimumprijs vast.<br />
Waarom is die minimumprijs belangrijk voor de toekomst van de kleine boer?<br />
Eerlijke handel klinkt zo e<strong>en</strong>voudig. Toch heeft deze manier van handel drijv<strong>en</strong> niet<br />
alle<strong>en</strong> voorstanders. Teg<strong>en</strong>standers gev<strong>en</strong> het volg<strong>en</strong>de argum<strong>en</strong>t: “De bevolking van de<br />
arme land<strong>en</strong> gaat er niet op vooruit.”<br />
Geef e<strong>en</strong> verklaring voor dit argum<strong>en</strong>t.<br />
23 Rek<strong>en</strong><strong>en</strong> in de file<br />
16
a<br />
Noem e<strong>en</strong> belasting waaraan automobilist<strong>en</strong>, in de huidige situatie, méér betal<strong>en</strong><br />
naarmate ze de auto méér gebruik<strong>en</strong>.<br />
De voorstell<strong>en</strong> van de minister roep<strong>en</strong> uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de reacties op. Zo is de ver<strong>en</strong>iging<br />
‘Gro<strong>en</strong>e Wiel<strong>en</strong>’ gematigd positief. Zij d<strong>en</strong>kt dat e<strong>en</strong> kilometerheffing uiteindelijk ook<br />
bijdraagt aan het bevorder<strong>en</strong> van duurzame economische groei. In e<strong>en</strong> flyer heeft<br />
Gro<strong>en</strong>e Wiel<strong>en</strong> haar red<strong>en</strong>ering sam<strong>en</strong>gevat. De zes onderstaande zinn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong> die red<strong>en</strong>ering:<br />
1 De overheid voert de voorgestelde kilometerheffing in.<br />
2 De vraag naar autobrandstoff<strong>en</strong> daalt.<br />
3 Het gebruik van de auto wordt duurder.<br />
4 De olievoorrad<strong>en</strong> slink<strong>en</strong> minder snel.<br />
5 Het gebruik van de auto zal afnem<strong>en</strong>.<br />
6 Duurzame economische groei wordt bevorderd.<br />
b<br />
Maak die red<strong>en</strong>ering van de ver<strong>en</strong>iging Gro<strong>en</strong>e Wiel<strong>en</strong>. Zet daartoe de bov<strong>en</strong>staande<br />
nummers in e<strong>en</strong> juiste volgorde van oorzaak <strong>en</strong> gevolg. Begin met 1.<br />
17
Camiel Wag<strong>en</strong>makers is verheugd over het voorstel van de minister: invoering van e<strong>en</strong><br />
kilometerheffing op basis van milieuclassificatie (zie tabel hieronder) in combinatie met<br />
het afschaff<strong>en</strong> van de mrb <strong>en</strong> de bpm. Afhankelijk van het aantal kilometers dat<br />
automobilist<strong>en</strong> jaarlijks rijd<strong>en</strong>, gaan zij na in voering van dit voorstel meer of minder<br />
betal<strong>en</strong>.<br />
Al jar<strong>en</strong> rijdt Camiel in e<strong>en</strong> Volksauto Wave met b<strong>en</strong>zinemotor, gemiddeld 12.000<br />
kilometers per jaar. Hij overweegt e<strong>en</strong> nieuwe auto te kop<strong>en</strong>.<br />
c<br />
Berek<strong>en</strong> op basis van deze bronn<strong>en</strong> of het voorstel van de minister voor Camiel<br />
financieel voordelig of nadelig is, bij aanschaf <strong>en</strong> gebruik van e<strong>en</strong> nieuwe auto van<br />
hetzelfde merk <strong>en</strong> type.<br />
Er zijn ook afwijz<strong>en</strong>de reacties op de plann<strong>en</strong> van de minister. Hieronder volg<strong>en</strong> er<br />
twee.<br />
1 “Deze verschuiving in de belasting<strong>en</strong> <strong>en</strong> heffing<strong>en</strong> op auto’s gaat ons buit<strong>en</strong>landse<br />
klant<strong>en</strong> kost<strong>en</strong>”, zegt Paul Pieck, eig<strong>en</strong>aar van e<strong>en</strong> groot pretpark in het oost<strong>en</strong> van<br />
Nederland.<br />
2 “Slecht voor de handel in tweedehands auto’s”, aldus Jo Karmans (zie artikel<br />
hieronder).<br />
d<br />
e<br />
Verklaar het standpunt van Paul Pieck.<br />
Beschrijf de red<strong>en</strong>ering van Jo Karmans, die zegt dat afschaffing van de bpm nadelig<br />
is voor de handel in tweedehands auto’s.<br />
Havo herexam<strong>en</strong> 2009 opgave 2 pilot<br />
18
24 Lees het artikel de nobele manager <strong>en</strong> beantwoord dan de onderstaande vrag<strong>en</strong>.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
Wat versta je onder maatschappelijk verantwoord ondernem<strong>en</strong>?<br />
Geef zelf e<strong>en</strong> definitie van het begrip “gedragscode”.<br />
Gedragscodes kunn<strong>en</strong> betrekking hebb<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> milieuvri<strong>en</strong>delijke productie. Noem<br />
nog twee zak<strong>en</strong> waar deze codes betrekking op kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. (Ev<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> met<br />
Google op Internet <strong>en</strong> je vindt g<strong>en</strong>oeg voorbeeld<strong>en</strong>).<br />
25 Maïs in de tank?<br />
In het voorjaar van 2008 stond<strong>en</strong> de onderstaande twee bericht<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> krant.<br />
Bericht 1<br />
Steeds vaker kom<strong>en</strong> er bericht<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> over rell<strong>en</strong> in arme land<strong>en</strong> waar<br />
voedseltekort<strong>en</strong> ontstaan. In deze land<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de grootste moeite om<br />
hun dagelijkse maaltijd bij elkaar te schrap<strong>en</strong>. Nu de prijz<strong>en</strong> van voedingsgewass<strong>en</strong><br />
sterk stijg<strong>en</strong>, wordt dit nog moeilijker. Sommige econom<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> nu van ‘agflatie’:<br />
agrarische inflatie.<br />
De gemiddelde wereldprijs (dollars per bushel) van voedingsgewass<strong>en</strong> is in de periode<br />
augustus 2007 tot <strong>en</strong> met april 2008 met 45 proc<strong>en</strong>t gesteg<strong>en</strong> <strong>en</strong> deze stijging heeft<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de totale kost<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>sonderhoud van alle burgers.<br />
19
Bericht 2<br />
Biobrandstoff<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijdrage te kunn<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> aan de vermindering van de<br />
milieuaantasting. Daarom heeft de Europese Unie (EU) beslot<strong>en</strong> dat in 2010 meer dan<br />
5% <strong>en</strong> in 2020 minst<strong>en</strong>s 10% van alle brandstof ‘gro<strong>en</strong>’ moet zijn. Van gewass<strong>en</strong> zoals<br />
maïs kan bio-ethanol gemaakt word<strong>en</strong>, ook wel biobrandstof g<strong>en</strong>oemd. Deze<br />
biobrandstof wordt gem<strong>en</strong>gd met b<strong>en</strong>zine of diesel uit aardolie <strong>en</strong> aan de pomp<br />
verkocht. De huidige g<strong>en</strong>eratie auto’s kan probleemloos rijd<strong>en</strong> op deze brandstof.<br />
Gebruik bron 13 <strong>en</strong> bericht 1.<br />
bron 13 prijsontwikkeling van maïs op de wereldmarkt<br />
bushel: e<strong>en</strong> Engelse inhoudsmaat voor e<strong>en</strong> hoeveelheid mais of tarwe<br />
bron 14 gemiddelde koers van de euro in Amerikaanse dollars<br />
a<br />
Berek<strong>en</strong> of de prijsstijging van maïs in de periode augustus 2007 – april 2008 groter<br />
dan, kleiner dan of gelijk was aan de stijging van de gemiddelde wereldprijs van<br />
voedingsgewass<strong>en</strong>.<br />
De prijs van maïs op de wereldmarkt kan verander<strong>en</strong> door ontwikkeling<strong>en</strong> aan de<br />
vraagzijde <strong>en</strong> door ontwikkeling<strong>en</strong> aan de aanbodzijde van de markt.<br />
Ter verklaring van de sterk gesteg<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> van maïs op de wereldmarkt word<strong>en</strong> in<br />
publicaties de volg<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
a Het totale oppervlak landbouwgrond voor maïs in de wereld blijkt minder toe te<br />
nem<strong>en</strong> dan gedacht.<br />
b Het gebruik van maïs voor biobrandstoff<strong>en</strong> neemt toe.<br />
c In de snel rijker word<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> als China <strong>en</strong> India stijg<strong>en</strong> de inkom<strong>en</strong>s<br />
waardoor de bevolking meer voedsel kan kop<strong>en</strong>.<br />
d<br />
e<br />
E<strong>en</strong> belangrijke maïsproduc<strong>en</strong>t als Australië kampt met grote droogtes.<br />
Produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van maïs slaan hun product op omdat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> op termijn e<strong>en</strong><br />
hogere prijs te kunn<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong>.<br />
20
f<br />
Er wordt in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> van Amerika (VS) steeds meer bio-ethanol<br />
toegevoegd aan de autobrandstof.<br />
b<br />
c<br />
Noteer voor elk van de zes bov<strong>en</strong>staande factor<strong>en</strong> of de prijsverandering veroorzaakt<br />
wordt aan de vraagzijde of aan de aanbodzijde van de markt voor maïs.<br />
Doe het als volgt:<br />
a = ……<br />
b = ……<br />
etc.<br />
De prijsstijging van maïs heeft voor produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit euroland<strong>en</strong><br />
minder gevolg<strong>en</strong> dan voor produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de VS.<br />
Gebruik bron 14.<br />
Leg op basis van bron 14 uit waarom produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van biobrandstof uit euroland<strong>en</strong><br />
relatief minder financieel na<strong>deel</strong> hebb<strong>en</strong> van de sterk stijg<strong>en</strong>de prijs van maïs op de<br />
wereldmarkt dan hun concurr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de VS.<br />
Gebruik bron 15 in combinatie met de bericht<strong>en</strong> 1 <strong>en</strong> 2.<br />
De tek<strong>en</strong>aar vraagt in zijn cartoon aandacht voor het economisch dilemma waarin de<br />
rijke westerse land<strong>en</strong> <strong>en</strong> de arme ontwikkelingsland<strong>en</strong> verwikkeld zijn.<br />
d Beschrijf dit economisch dilemma met behulp van deze cartoon. Gebruik maximaal 50<br />
woord<strong>en</strong>.<br />
bron 15 cartoon die e<strong>en</strong> verbinding legt tuss<strong>en</strong> bericht 1 <strong>en</strong> bericht 2<br />
26 Doordat we steeds welvar<strong>en</strong>der word<strong>en</strong>, kop<strong>en</strong> we met z’n all<strong>en</strong> steeds meer auto’s. Dat<br />
levert e<strong>en</strong> aantal problem<strong>en</strong> op. De uitlaatgass<strong>en</strong> van auto’s zorg<strong>en</strong> voor het ontstaan van<br />
zure reg<strong>en</strong> <strong>en</strong> het stijg<strong>en</strong>d brandstofverbruik leidt tot e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d broeikaseffect. E<strong>en</strong><br />
stijging van het autobezit heeft dus negatieve gevolg<strong>en</strong> voor het milieu.<br />
a Noem nog e<strong>en</strong> ander negatief gevolg voor het milieu van de stijging van het aantal<br />
auto’s.<br />
b<br />
Autofabrikant<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> motor<strong>en</strong> die minder b<strong>en</strong>zine verbruik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is<br />
de hybride auto, e<strong>en</strong> auto met e<strong>en</strong> combinatie van e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinemotor <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
elektromotor.<br />
Waarom ontwikkel<strong>en</strong> autofabrikant<strong>en</strong> dit soort nieuwe techniek<strong>en</strong>?<br />
Autofabrikant<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> nieuwe techniek<strong>en</strong> om ……(1) ……, daardoor ……(2)<br />
…… <strong>en</strong> daardoor ……(3) ……<br />
21
Neem voor je antwoord bov<strong>en</strong>staande zin over <strong>en</strong> vul drie van de vier gegev<strong>en</strong><br />
antwoordmogelijkhed<strong>en</strong> in. Je kunt kiez<strong>en</strong> uit:<br />
beter te kunn<strong>en</strong> concurrer<strong>en</strong><br />
meer winst te mak<strong>en</strong><br />
zuiniger auto’s te producer<strong>en</strong><br />
meer werknemers aan te nem<strong>en</strong><br />
c<br />
d<br />
De overheid kan e<strong>en</strong> subsidie gev<strong>en</strong> bij de aankoop van e<strong>en</strong> milieuvri<strong>en</strong>delijke auto. Dit<br />
maakt de aankoop van bijvoorbeeld de Toyota Prius aantrekkelijk. Deze auto werd<br />
gekoz<strong>en</strong> tot ‘Auto van het jaar 2005’. Ondanks de hoge verkop<strong>en</strong> verwacht de directie<br />
van Toyota dat het nog tot 2007 zal dur<strong>en</strong> voordat er winst kan word<strong>en</strong> behaald.<br />
Verklaar waarom er pas in 2007 winst kan word<strong>en</strong> behaald op de verkoop van de Toyota<br />
Prius.<br />
Paul van Meeger<strong>en</strong> van milieuorganisatie ‘Milieu C<strong>en</strong>traal’ zegt: “Hybride auto’s zijn de<br />
toekomst. Op korte termijn moet<strong>en</strong> we andere maatregel<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de<br />
uitlaatgass<strong>en</strong>.”<br />
Geef e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> overheidsmaatregel waardoor de hoeveelheid schadelijke<br />
uitlaatgass<strong>en</strong> kan verminder<strong>en</strong>.<br />
Hybride auto’s<br />
De hybride auto die sinds 2002 in Nederland verkocht wordt, combineert de voordel<strong>en</strong><br />
van de elektromotor met die van de b<strong>en</strong>zinemotor. De auto heeft e<strong>en</strong> elektromotor voor<br />
aandrijving bij lage snelhed<strong>en</strong>, gecombineerd met e<strong>en</strong> zeer zuinige b<strong>en</strong>zinemotor. De<br />
hybride auto veroorzaakt minder luchtvervuiling <strong>en</strong> kan tot 25 proc<strong>en</strong>t brandstof<br />
bespar<strong>en</strong> in vergelijking met e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zineauto. De auto is wel 30 proc<strong>en</strong>t zwaarder <strong>en</strong> 30<br />
proc<strong>en</strong>t duurder om te producer<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> vergelijkbaar model met alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>zinemotor. Dankzij e<strong>en</strong> gehele of ge<strong>deel</strong>telijke vrijstelling van de BPM<br />
(verbruiksbelasting op auto’s) is de verkoopprijs van e<strong>en</strong> hybride auto slechts 10% hoger<br />
dan die van e<strong>en</strong> vergelijkbare auto. Tev<strong>en</strong>s krijgt de eig<strong>en</strong>aar van e<strong>en</strong> hybride auto<br />
korting op de motorrijtuig<strong>en</strong>belasting.<br />
“Tot wel € 7.456 belastingvoor<strong>deel</strong>”, staat er in de folder van Toyota te lez<strong>en</strong>. De<br />
maximale vrijstelling BPM is echter € 3.922.<br />
e Is deze informatie in de folder e<strong>en</strong> verkooppraatje of kan het klopp<strong>en</strong> wat Toyota<br />
beweert? Verklaar je antwoord.<br />
22
f<br />
Frank Ber<strong>en</strong>ds<strong>en</strong> koopt de Toyota Prius. Zijn buurman koopt e<strong>en</strong> vergelijkbare<br />
midd<strong>en</strong>klasse auto. Beid<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong> 15.000 km per jaar. De gemiddelde b<strong>en</strong>zineprijs is €<br />
1,20 per liter.<br />
Hoeveel bespaart Frank Ber<strong>en</strong>ds<strong>en</strong> op zijn b<strong>en</strong>zinekost<strong>en</strong> per jaar in vergelijking met<br />
zijn buurman? Geef de berek<strong>en</strong>ing.<br />
27 C<strong>en</strong>traal Overleg Arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> Op<strong>en</strong>bare Bibliothek<strong>en</strong> - COAOB<br />
In het landelijke overlegorgaan C<strong>en</strong>traal Overleg Arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> Op<strong>en</strong>bare<br />
Bibliothek<strong>en</strong> (COAOB) vindt het overleg plaats over de arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> voor de<br />
werknemers in de sector Op<strong>en</strong>bare Bibliothek<strong>en</strong>. In deze sector werk<strong>en</strong> ca. 9000<br />
person<strong>en</strong> in di<strong>en</strong>st van ca. 130 (privaatrechtelijke) werkgevers die e<strong>en</strong> (of meer)<br />
voorzi<strong>en</strong>ing(<strong>en</strong>) van op<strong>en</strong>baar bibliotheekwerk instandhoud<strong>en</strong>/beher<strong>en</strong>.<br />
De arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> voor deze werknemers zijn neergelegd in de Collectieve<br />
Arbeidsovere<strong>en</strong>komst (CAO) Op<strong>en</strong>bare Bibliothek<strong>en</strong>. Deze CAO wordt afgeslot<strong>en</strong> door<br />
de onderstaande overleg-partners.<br />
Overlegpartners:<br />
Werkgeverszijde: • Werkgeversver<strong>en</strong>iging Op<strong>en</strong>bare Bibliothek<strong>en</strong> (WOB)<br />
Werknemerszijde: • ABVAKABO FNV<br />
• CNV Publieke Zaak<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
e<br />
Overlegg<strong>en</strong> nam<strong>en</strong>s de werknemers de vakbond<strong>en</strong> of de vakc<strong>en</strong>trales over e<strong>en</strong> CAO?<br />
Licht je antwoord toe.<br />
Waar vindt het overleg plaats over e<strong>en</strong> C<strong>en</strong>traal Akkoord?<br />
In het overleg kan gesprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong> over prijscomp<strong>en</strong>satie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> initiële<br />
loonsverhoging. Wat is het verschil tuss<strong>en</strong> beide?<br />
Wanneer geldt het resultaat van dit arbeidsoverleg voor iedere<strong>en</strong> die in deze branche<br />
werkt?<br />
Noem zowel voor de werknemers als voor de werkgevers in deze branche e<strong>en</strong> argum<strong>en</strong>t<br />
waarom e<strong>en</strong> CAO (voor de hele bedrijfstak) voor h<strong>en</strong> gunstig kan zijn.<br />
28 Euro legt prijsverschill<strong>en</strong> bloot<br />
In de land<strong>en</strong> waar de euro als geme<strong>en</strong>schappelijke munt is ingevoerd, is van uniforme<br />
prijz<strong>en</strong> nog lang ge<strong>en</strong> sprake. Voor dezelfde product<strong>en</strong> zijn er prijsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
land<strong>en</strong> van het eurogebied. Met de komst van de euro zijn die verschill<strong>en</strong> wel<br />
makkelijker af te lez<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> belangrijke oorzaak van prijsverschill<strong>en</strong> in het eurogebied is<br />
het bestaan van verschill<strong>en</strong> in belastingsysteem. De Europese Commissie streeft onder<br />
andere naar harmonisatie van tariev<strong>en</strong> van indirecte belasting<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de Europese<br />
Unie (EU).<br />
a Noem e<strong>en</strong> andere oorzaak van prijsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> EU-land<strong>en</strong> voor hetzelfde product.<br />
Licht het antwoord toe.<br />
In onderstaande tabel staat van e<strong>en</strong> aantal product<strong>en</strong> de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs in e<strong>en</strong> aantal<br />
EU-land<strong>en</strong> in euro’s (inclusief btw) op e<strong>en</strong> bepaald mom<strong>en</strong>t na de invoering van de euro<br />
weergegev<strong>en</strong>.<br />
23
Om prijsverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> land<strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong>, kan de verhouding tuss<strong>en</strong> de hoogste<br />
<strong>en</strong> de laagste prijs van e<strong>en</strong> product als maatstaf word<strong>en</strong> gebruikt.<br />
Berek<strong>en</strong> voor welk van de drie product<strong>en</strong> liter melk, Big Mac <strong>en</strong> blikje cola het<br />
prijsverschil volg<strong>en</strong>s deze maatstaf het grootst is.<br />
In de EU voert elk land tot nu toe zijn eig<strong>en</strong> belastingpolitiek als het gaat om<br />
vervoermiddel<strong>en</strong>. Daardoor bestaat er e<strong>en</strong> verschil in de opbouw van de<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs van nieuwe person<strong>en</strong>auto’s tuss<strong>en</strong> Nederland <strong>en</strong> Duitsland. Stel dat de<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs van e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>klass<strong>en</strong>auto in Nederland als volgt wordt berek<strong>en</strong>d:<br />
netto-catalogusprijs<br />
belasting op person<strong>en</strong>auto’s <strong>en</strong> motorrijwiel<strong>en</strong> (bpm) 28,5% +<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs exclusief btw<br />
btw 19% +<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs inclusief btw<br />
c<br />
Door het verschil in belastingtariev<strong>en</strong> kan de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs inclusief btw van e<strong>en</strong><br />
midd<strong>en</strong>klass<strong>en</strong>auto in Nederland hoger zijn dan in Duitsland, terwijl de nettocatalogusprijs<br />
in Nederland lager is dan in Duitsland.<br />
In de tabel in deze opgave ontbreekt de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs inclusief btw van e<strong>en</strong><br />
midd<strong>en</strong>klass<strong>en</strong>auto in Nederland. De netto-catalogusprijs van deze auto bedraagt €<br />
11.498.<br />
Berek<strong>en</strong> de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs inclusief btw van e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>klass<strong>en</strong>auto in Nederland.<br />
29 uit e<strong>en</strong> krant (oktober 2003):<br />
Eindelijk akkoord<br />
Er is in de Stichting van de Arbeid e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal akkoord voor volg<strong>en</strong>d jaar geslot<strong>en</strong>.<br />
Regering, werknemersorganisaties <strong>en</strong> werkgeversorganisaties zijn het daarin e<strong>en</strong>s<br />
geword<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> beperking van de loonstijging. Er is onder andere afgesprok<strong>en</strong> dat de<br />
cao-lon<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>d jaar met maximaal 2,5% zull<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>, wat minder is dan de<br />
verwachte inflatie. Deze beperking van de loonstijging kan e<strong>en</strong> bijdrage lever<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong><br />
verbetering van de concurr<strong>en</strong>tiepositie van Nederland. Naast het loonniveau zijn factor<strong>en</strong><br />
als scholingsgraad van de beroepsbevolking, klimaat <strong>en</strong> infrastructuur bepal<strong>en</strong>d voor de<br />
internationale concurr<strong>en</strong>tiepositie.<br />
24
a<br />
b<br />
c<br />
Leg uit hoe e<strong>en</strong> verbetering van de scholingsgraad van de beroepsbevolking van e<strong>en</strong> land<br />
de concurr<strong>en</strong>tiepositie van dat land kan verbeter<strong>en</strong>.<br />
In welk jaar of in welke jar<strong>en</strong> zijn de loonkost<strong>en</strong> per e<strong>en</strong>heid product in Duitsland t<strong>en</strong><br />
opzichte van het voorafgaande jaar gedaald?<br />
In 2002 zijn de loonkost<strong>en</strong> per werknemer in Nederland t<strong>en</strong> opzichte van 1998 met 15%<br />
gesteg<strong>en</strong>.<br />
Berek<strong>en</strong>, in 1 decimaal nauwkeurig, met hoeveel proc<strong>en</strong>t de arbeidsproductiviteit in<br />
Nederland in 2002 t<strong>en</strong> opzichte van 1998 is veranderd.<br />
30 Tevred<strong>en</strong> werkgevers<br />
In 2007 ontving<strong>en</strong> de werknemers in e<strong>en</strong> land e<strong>en</strong> bruto cao-loon dat nominaal 0,8%<br />
hoger lag dan in 2006. Vanwege de prijsontwikkeling was er in 2007 echter sprake van<br />
e<strong>en</strong> daling van het reële cao-loon (zie figuur). De werkgevers zag<strong>en</strong> in 2007 de<br />
loonkost<strong>en</strong> per werknemer t<strong>en</strong> opzichte van 2006 stijg<strong>en</strong> met 1,3%. Teg<strong>en</strong>over deze<br />
loonstijging stond in 2007 e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van de arbeidsproductiviteit per werknemer met<br />
2% t<strong>en</strong> opzichte van 2006. De loonkost<strong>en</strong> per e<strong>en</strong>heid product daald<strong>en</strong> dus.<br />
Na afloop van de cao-onderhandeling<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> de gezicht<strong>en</strong> van de werkgevers dan<br />
ook e<strong>en</strong> stuk vrolijker dan die van de werknemers.<br />
25
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Waaruit bestaat het verschil tuss<strong>en</strong> de loonkost<strong>en</strong> per werknemer <strong>en</strong> het bruto cao-loon<br />
per werknemer?<br />
Kies e<strong>en</strong> van de onderstaande antwoord<strong>en</strong>.<br />
− uit het netto-loon<br />
− uit de arbeidsproductiviteit<br />
− uit de ingehoud<strong>en</strong> loonbelasting <strong>en</strong> sociale premies<br />
− uit de sociale premies die voor rek<strong>en</strong>ing van de werkgever kom<strong>en</strong><br />
Berek<strong>en</strong> de proc<strong>en</strong>tuele daling van de loonkost<strong>en</strong> per e<strong>en</strong>heid product in 2007 t<strong>en</strong><br />
opzichte van 2006 (in t<strong>en</strong> minste 2 decimal<strong>en</strong>).<br />
Zijn er volg<strong>en</strong>s de figuur e<strong>en</strong> of meer jar<strong>en</strong> geweest waarin er in dit land ge<strong>en</strong> inflatie<br />
was? Verklaar het antwoord.<br />
Gegev<strong>en</strong> zijn de onderstaande uitsprak<strong>en</strong>.<br />
1 E<strong>en</strong> cao komt tot stand na onderhandeling<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de werknemers van e<strong>en</strong> bedrijf <strong>en</strong><br />
de leiding van dat bedrijf.<br />
2 In 2007 war<strong>en</strong> de prijz<strong>en</strong> gemiddeld 0,1% hoger dan in 2006.<br />
3 De ontwikkeling van het nominale bruto cao-loon kan er op wijz<strong>en</strong> dat de arbeidsmarkt<br />
in de jar<strong>en</strong> 2000-2003 krapper was dan in de jar<strong>en</strong> 2004-2007.<br />
Geef voor elke uitspraak aan of deze juist of onjuist is.<br />
31 uit e<strong>en</strong> krant:<br />
Meer zit er echt niet in!<br />
Vandaag start het cao-overleg voor de 3.000 Nederlandse werknemers van internationaal<br />
handelsbedrijf De Vlam. De vakbond<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> vast aan e<strong>en</strong> loonstijging van 2,5<br />
proc<strong>en</strong>t. Die loonstijging komt precies overe<strong>en</strong> met de inflatie in Nederland. Voor de<br />
directie van De Vlam is die looneis onbespreekbaar. Het bedrijf heeft te mak<strong>en</strong> met<br />
26
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
keiharde buit<strong>en</strong>landse concurr<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de internationale conjunctuur. E<strong>en</strong><br />
woordvoerder van het bedrijf stelt: “Aangezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> prijsverhoging voor ons bedrijf niet<br />
tot de mogelijkhed<strong>en</strong> behoort <strong>en</strong> de niet-loonkost<strong>en</strong> per product gelijk blijv<strong>en</strong>, tast e<strong>en</strong><br />
loonstijging van 2,5 proc<strong>en</strong>t onze winst per e<strong>en</strong>heid product aan.”<br />
De loonstijging van 2,5 proc<strong>en</strong>t is de ...(1)... loonstijging. Bij die loonstijging zal het<br />
bruto reële loon ...(2)... zodat er sprake is van ...(3)....<br />
Wat moet in plaats van de cijfers word<strong>en</strong> ingevuld om e<strong>en</strong> economisch correcte tekst te<br />
krijg<strong>en</strong>?<br />
bij (1) nominale / reële<br />
bij (2) dal<strong>en</strong> / gelijk blijv<strong>en</strong> / stijg<strong>en</strong><br />
bij (3) e<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>tele loonstijging / e<strong>en</strong> initiële loonstijging / prijscomp<strong>en</strong>satie<br />
Leg uit dat het voor De Vlam onw<strong>en</strong>selijk kan zijn de prijz<strong>en</strong> te verhog<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />
‘keiharde buit<strong>en</strong>landse concurr<strong>en</strong>tie’.<br />
Leg uit dat het voor De Vlam onw<strong>en</strong>selijk kan zijn de prijz<strong>en</strong> te verhog<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />
‘teg<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de internationale conjunctuur’.<br />
De woordvoerder van De Vlam gaat er bij zijn stelling vanuit dat de<br />
arbeidsproductiviteit in het bedrijf to<strong>en</strong>eemt met ... proc<strong>en</strong>t.<br />
Wat moet op de stippellijn word<strong>en</strong> ingevuld om e<strong>en</strong> economisch correcte tekst te<br />
krijg<strong>en</strong>?<br />
− meer dan 2,5<br />
− minder dan 2,5<br />
− precies 2,5<br />
32 De euro wordt duur betaald<br />
b<br />
Leg uit wat Gerard bedoelt met ‘euro-inflatie’.<br />
Tanja <strong>en</strong> Gerard hebb<strong>en</strong> het gevoel dat winkeliers de invoering van de euro hebb<strong>en</strong><br />
misbruikt om de prijz<strong>en</strong> te verhog<strong>en</strong>. Tanja maakt e<strong>en</strong> overzicht van oude <strong>en</strong> nieuwe<br />
prijz<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> paar product<strong>en</strong>.<br />
b<br />
c<br />
Met hoeveel proc<strong>en</strong>t is het parkeertarief binn<strong>en</strong>stad gesteg<strong>en</strong>? Laat de berek<strong>en</strong>ing zi<strong>en</strong>.<br />
De winkelier die de croissant verkoopt heeft de prijs na de invoering van de euro<br />
verhoogd. De nieuwe prijs van € 0,99 is bewust gekoz<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> vorm van prijsbeleid.<br />
Leg dit prijsbeleid uit.<br />
Gerard is gek op hamburgers. Hij bekijkt de onderstaande afbeelding uit e<strong>en</strong> krant. Wat<br />
kost e<strong>en</strong> Big Mac in euro's?<br />
27
d<br />
e<br />
Welke functie heeft geld in deze afbeelding? A rek<strong>en</strong>middel, B ruilmiddel of C<br />
spaarmiddel<br />
“Met de komst van de euro is het inderdaad gemakkelijker om de prijz<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> Big<br />
Mac tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> te vergelijk<strong>en</strong>,” zegt Gerard, “maar, wat doe ik er<br />
mee?”<br />
Noem e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> waarom het voor Gerard moeilijk is voor<strong>deel</strong> te hal<strong>en</strong> uit deze<br />
prijsvergelijking.<br />
33 uit e<strong>en</strong> krant (augustus 2003): Sombere toekomst bankbiljet<br />
In 2002 war<strong>en</strong> in de euroland<strong>en</strong> meer dan 8 miljard eurobiljett<strong>en</strong> in omloop met e<strong>en</strong><br />
gezam<strong>en</strong>lijke waarde van bijna € 400 miljard. Er kom<strong>en</strong> steeds meer valse eurobiljett<strong>en</strong><br />
in omloop. In de eerste zes maand<strong>en</strong> van 2003 zijn in de euroland<strong>en</strong> 60% meer valse<br />
eurobiljett<strong>en</strong> uit omloop gehaald dan in de eerste zes maand<strong>en</strong> van 2002. Omdat elk vals<br />
biljet er e<strong>en</strong> teveel is, gaat De Nederlandsche Bank (DNB) publiek <strong>en</strong> winkeliers<br />
voorlicht<strong>en</strong> over de veiligheidsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de bankbiljett<strong>en</strong>.<br />
Vanwege het risico accepter<strong>en</strong> veel winkeliers biljett<strong>en</strong> van € 500 <strong>en</strong> € 200 niet. Volg<strong>en</strong>s<br />
sommige econom<strong>en</strong> zal het niet lang dur<strong>en</strong> voordat ook de biljett<strong>en</strong> van € 100 <strong>en</strong> € 50<br />
niet meer algeme<strong>en</strong> geaccepteerd word<strong>en</strong>. De groei van het aantal vervalsing<strong>en</strong> zal het<br />
gebruik van pinpass<strong>en</strong>, internetbankier<strong>en</strong> <strong>en</strong> chipknip stimuler<strong>en</strong>.<br />
28
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Berek<strong>en</strong> het totale aantal valse eurobiljett<strong>en</strong> dat in de eerste zes maand<strong>en</strong> van 2002 uit<br />
omloop werd gehaald.<br />
Welke geldfunctie dreig<strong>en</strong> de biljett<strong>en</strong> van € 500 <strong>en</strong> € 200 volg<strong>en</strong>s de tekst te verliez<strong>en</strong>?<br />
We mak<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> de nominale <strong>en</strong> de reële waarde van geld.<br />
Hieronder staan drie uitsprak<strong>en</strong>:<br />
uitspraak 1: Op biljett<strong>en</strong> <strong>en</strong> munt<strong>en</strong> staat de waarde van het biljet respectievelijk de<br />
munt aangegev<strong>en</strong>.<br />
uitspraak 2: Op e<strong>en</strong> biljet van € 200 komt het cijfer 200 op de voorzijde vier keer voor.<br />
uitspraak 3: In 2003 k<strong>en</strong>de Nederland e<strong>en</strong> inflatie van 1,4%, waardoor de koopkracht<br />
van de euro daalde.<br />
Geef voor elke uitspraak aan op welke waarde de uitspraak betrekking heeft.<br />
We mak<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> chartaal (bankbiljett<strong>en</strong> <strong>en</strong> munt<strong>en</strong>) <strong>en</strong> giraal geld<br />
(bankrek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>). Op dit mom<strong>en</strong>t is de verhouding 15% chartaal <strong>en</strong> 85% giraal.<br />
Zal het aan<strong>deel</strong> van giraal geld to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, afnem<strong>en</strong> of gelijk blijv<strong>en</strong> als er steeds meer<br />
vals geld in omloop komt? Verklaar het antwoord met behulp van de tekst. soort biljet<br />
34 (E<strong>en</strong> wat gedateerde maar nog steeds goede exam<strong>en</strong> opgave)<br />
In Nederland wordt de laatste jar<strong>en</strong> regelmatig gepleit voor het verschuiv<strong>en</strong> van<br />
belasting op inkom<strong>en</strong> naar belasting op consumptie. In het bijzonder wordt gedacht aan<br />
e<strong>en</strong> verlaging van de loonbelasting gecombineerd met e<strong>en</strong> verhoging van de<br />
omzetbelasting (belasting toegevoegde waarde: BTW). Deze verschuiving in de<br />
belastingdruk kan via e<strong>en</strong> verandering van de besteding<strong>en</strong> de productiegroei in<br />
Nederland zowel stimuler<strong>en</strong> als afremm<strong>en</strong>.<br />
a Geef voor elk van beide effect<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verklaring.<br />
b<br />
Deze verschuiving in de belastingdruk kan leid<strong>en</strong> tot substitutie (vervanging) tuss<strong>en</strong> de<br />
productiefactor<strong>en</strong> in Nederland.<br />
Geef daarvoor e<strong>en</strong> verklaring.<br />
E<strong>en</strong> verhoging van de Nederlandse BTW-tariev<strong>en</strong> past in het strev<strong>en</strong> van de Europese<br />
Unie (EU) naar belastingharmonisatie. Dit strev<strong>en</strong> is gericht op het wegnem<strong>en</strong> van<br />
29
ongew<strong>en</strong>ste verschill<strong>en</strong> in de concurr<strong>en</strong>tiepositie van bedrijv<strong>en</strong> in de lidstat<strong>en</strong> van de<br />
EU. Van <strong>en</strong>kele lidstat<strong>en</strong> van de EU zijn voor e<strong>en</strong> bepaald jaar in de tabel de BTWtariev<strong>en</strong><br />
vermeld.<br />
c<br />
d<br />
e<br />
f<br />
g<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t slechts één BTW-tarief terwijl sommige andere land<strong>en</strong> drie<br />
verschill<strong>en</strong>de tariev<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong>.<br />
Noem e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om te kiez<strong>en</strong> voor verschill<strong>en</strong>de BTW-tariev<strong>en</strong>. Licht het antwoord toe.<br />
Koffie valt in Nederland onder het verlaagd BTW-tarief. Stel dat de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs<br />
van e<strong>en</strong> pak koffie in Nederland 1,80 euro is <strong>en</strong> in D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> 2,12 euro.<br />
Laat met behulp van e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing zi<strong>en</strong> dat na volledige harmonisatie van de BTWtariev<strong>en</strong><br />
de consum<strong>en</strong>t voor e<strong>en</strong> pak koffie in beide land<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel betaalt.<br />
Vooral consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in gr<strong>en</strong>sstrek<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> profiter<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong> in<br />
verbruiksbelasting<strong>en</strong> (BTW, accijns <strong>en</strong> dergelijke). Stel dat de b<strong>en</strong>zineprijs bij de<br />
Nederlandse pomp 1,00 euro per liter is <strong>en</strong> in Duitsland 0,92 euro. E<strong>en</strong> Nederlandse<br />
automobilist overweegt om in Duitsland te gaan tank<strong>en</strong>. Hij rijdt he<strong>en</strong> met Nederlandse<br />
b<strong>en</strong>zine <strong>en</strong> kan in Duitsland precies e<strong>en</strong> volle tank kop<strong>en</strong>. Het b<strong>en</strong>zineverbruik is 1 liter<br />
op 12 kilometer. De tankinhoud van de auto bedraagt 90 liter. Met andere kost<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
overweging<strong>en</strong> houdt hij ge<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing.<br />
Berek<strong>en</strong> hoeveel kilometer deze automobilist maximaal van het Duitse tankstation mag<br />
won<strong>en</strong> om voordeliger in Duitsland te kunn<strong>en</strong> tank<strong>en</strong>.<br />
De Nederlandse regering overweegt om de Nederlandse pomphouders in de Duitse<br />
gr<strong>en</strong>sstreek voor het concurr<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>a<strong>deel</strong> te comp<strong>en</strong>ser<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> subsidie waarvan de<br />
hoogte afhankelijk is van de totale jaarafzet én de afstand tot de gr<strong>en</strong>s.<br />
Zal, bij gelijke afzet, de subsidie voor e<strong>en</strong> pomphouder dicht bij de gr<strong>en</strong>s hoger of lager<br />
zijn dan de subsidie voor e<strong>en</strong> pomphouder verder weg van de gr<strong>en</strong>s? Licht het antwoord<br />
toe.<br />
E<strong>en</strong> ander voorstel ter comp<strong>en</strong>satie van het concurr<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>a<strong>deel</strong> is e<strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e<br />
verlaging van de Nederlandse b<strong>en</strong>zine-accijns waardoor het Duits-Nederlandse<br />
prijsverschil volledig verdwijnt. De minister van financiën die het financieringstekort<br />
wil verklein<strong>en</strong>, geeft echter de voorkeur aan de subsidieverstrekking.<br />
Verklaar het standpunt van de minister.<br />
35 E<strong>en</strong> kandidaat de maat g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
Er zijn verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> die lid will<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van de Economische <strong>en</strong> Monetaire<br />
Unie (EMU). Eén van deze land<strong>en</strong> is bezig met de overgang van e<strong>en</strong> economie<br />
30
gebaseerd op het budgetmechanisme, naar e<strong>en</strong> economie volg<strong>en</strong>s de principes van de<br />
vrije markt.<br />
Om over <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> toetred<strong>en</strong>, moet deze kandidaat-lidstaat aan diverse<br />
voorwaard<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>:<br />
• De inflatie mag niet meer dan 1,5 proc<strong>en</strong>tpunt hoger zijn dan e<strong>en</strong> vastgestelde<br />
refer<strong>en</strong>tiewaarde.<br />
• Het overheidstekort mag niet bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vastgestelde refer<strong>en</strong>tiewaarde kom<strong>en</strong>.<br />
• De wisselkoers van de eig<strong>en</strong> valuta in euro’s moet stabiel zijn.<br />
• Er moet (uiteindelijk) sprake zijn van e<strong>en</strong> vrije markt economie.<br />
Verder zijn de onderstaande gegev<strong>en</strong>s bek<strong>en</strong>d:<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Beschrijf e<strong>en</strong> voor<strong>deel</strong> voor de huidige EMU-lidstat<strong>en</strong> van <strong>deel</strong>name van andere land<strong>en</strong><br />
aan de EMU.<br />
Toon met behulp van de tabel aan dat dit land mogelijk problem<strong>en</strong> zal hebb<strong>en</strong> met de<br />
voorwaarde t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de wisselkoers van de eig<strong>en</strong> valuta.<br />
Het risico bestaat dat dit land in 2003 niet kan voldo<strong>en</strong> aan de EMU voorwaarde met<br />
betrekking tot de inflatie. Verder geldt in het algeme<strong>en</strong> dat de overgang naar e<strong>en</strong> vrije<br />
markt economie e<strong>en</strong> probleem kan veroorzak<strong>en</strong> bij het realiser<strong>en</strong> van de<br />
toetredingsvoorwaarde met betrekking tot het overheidstekort.<br />
Geef, op basis van de ontwikkeling van BBP <strong>en</strong> totale liquiditeit<strong>en</strong>massa<br />
(geldhoeveelheid) in de tabel, e<strong>en</strong> verklaring voor het mogelijke risico met betrekking<br />
tot de inflatie.<br />
Leg uit dat de overgang van e<strong>en</strong> economie op basis van het budgetmechanisme naar e<strong>en</strong><br />
vrije markt economie het moeilijker kan mak<strong>en</strong> om te voldo<strong>en</strong> aan de voorwaarde t<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong> van het overheidstekort.<br />
36 Rooksignal<strong>en</strong><br />
31
De belasting op sigarett<strong>en</strong> in de Europese Unie (EU) is de hoogste ter wereld. De EU<br />
kiest daar bewust voor, omdat zij het rok<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong> wil ontmoedig<strong>en</strong>. De EU<br />
schrijft aan de lidstat<strong>en</strong> voor dat deze belasting moet bestaan uit twee onderdel<strong>en</strong>:<br />
• e<strong>en</strong> bedrag in euro’s per pakje;<br />
• e<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tage van de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs (verkoopprijs inclusief belasting<strong>en</strong>) per pakje.<br />
In het kader van de belastingharmonisatie streeft de EU er naar dat in alle lidstat<strong>en</strong> de<br />
totale belasting<strong>en</strong> ongeveer e<strong>en</strong>zelfde <strong>deel</strong> van de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs per pakje vorm<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> zuidelijke lidstaat heeft gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> laag bedrag in euro’s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoog<br />
perc<strong>en</strong>tage van de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs. E<strong>en</strong> noordelijke lidstaat heeft juist gekoz<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> hoog bedrag in euro’s <strong>en</strong> e<strong>en</strong> laag perc<strong>en</strong>tage van de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs.<br />
In de uitgangssituatie wordt de gemiddelde consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs per pakje berek<strong>en</strong>d, zoals<br />
weergegev<strong>en</strong> in figuur 1.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
e<br />
De EU wil het rok<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong> verder ontmoedig<strong>en</strong>. Veronderstel dat zij alle<br />
lidstat<strong>en</strong> voorschrijft om het bedrag in euro’s per pakje met 1 euro te verhog<strong>en</strong>. De<br />
lidstat<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> dit voorschrift uit. Hierdoor zal in de zuidelijke lidstaat de nieuwe<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs per pakje € 5,82 gaan bedrag<strong>en</strong>.<br />
In de zuidelijke lidstaat is de prijselasticiteit van de vraag naar pakjes sigarett<strong>en</strong> –0,4.<br />
Word<strong>en</strong> belasting<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> pakje sigarett<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d tot de directe belasting<strong>en</strong> of tot de<br />
indirecte belasting<strong>en</strong>? Verklaar het antwoord.<br />
Berek<strong>en</strong> de nieuwe consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijs van e<strong>en</strong> pakje sigarett<strong>en</strong> in de noordelijke lidstaat.<br />
Toon met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing aan dat het totaal van belasting<strong>en</strong> per pakje in de zuidelijke<br />
lidstaat met 147,8% stijgt.<br />
Berek<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s met hoeveel proc<strong>en</strong>t de totale belastingopbr<strong>en</strong>gst uit pakjes<br />
sigarett<strong>en</strong> voor de overheid in de zuidelijke lidstaat zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>.<br />
Leg uit dat de voorgeschrev<strong>en</strong> belastingverhoging het bereik<strong>en</strong> van de nagestreefde<br />
belastingharmonisatie kan belemmer<strong>en</strong>.<br />
37 Zorg<strong>en</strong> om toetreding tot de EU<br />
32
In 2002 werd door de Europese Raad beslot<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> aantal land<strong>en</strong> − voor het<br />
mer<strong>en</strong><strong>deel</strong> uit Oost-Europa − mocht toetred<strong>en</strong> tot de Europese Unie. Sommige politici<br />
maakt<strong>en</strong> zich ernstige zorg<strong>en</strong> over deze toetreding. De kandidaat-lidstat<strong>en</strong> volded<strong>en</strong><br />
namelijk nog niet allemaal aan de voorwaard<strong>en</strong> die aan deze toetreding war<strong>en</strong> gesteld.<br />
Op gebied<strong>en</strong> als bijvoorbeeld economische groei, overheidsfinanciën <strong>en</strong> prijsstabiliteit,<br />
liet<strong>en</strong> de kandidaatlidstat<strong>en</strong> nog grote verschill<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Voor zev<strong>en</strong> kandidaat-lidstat<strong>en</strong><br />
zijn die verschill<strong>en</strong> in figuur 2 in beeld gebracht.<br />
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Er kan e<strong>en</strong> verband gelegd word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> inflatie <strong>en</strong> financieringstekort: hoge inflatie →<br />
lage economische groei (volume) → hoog financieringstekort overheid.<br />
Verklaar elk van beide pijl<strong>en</strong> in het weergegev<strong>en</strong> verband tuss<strong>en</strong> inflatie <strong>en</strong><br />
financieringstekort.<br />
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?<br />
Er kan e<strong>en</strong> verband gelegd word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> financieringstekort <strong>en</strong> inflatie: hoog<br />
financierings-tekort overheid → hoge economische groei (volume) → hoge inflatie.<br />
Verklaar elk van beide pijl<strong>en</strong> in het weergegev<strong>en</strong> verband tuss<strong>en</strong> financieringstekort <strong>en</strong><br />
inflatie.<br />
In welk land in figuur 2 gaat dit verband het duidelijkst op?<br />
38 Entreetoets voor het Britse pond<br />
Diverse land<strong>en</strong> will<strong>en</strong> toetred<strong>en</strong> tot de Economische <strong>en</strong> Monetaire Unie (EMU). Om te<br />
kunn<strong>en</strong> toetred<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> land<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> aantal eis<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>.<br />
eis 1• zo veel mogelijk vrije marktwerking op de goeder<strong>en</strong>markt <strong>en</strong> op de arbeidsmarkt<br />
Het voldo<strong>en</strong> aan deze eis is noodzakelijk omdat bij <strong>deel</strong>name aan de EMU de c<strong>en</strong>trale<br />
bank van het land ge<strong>en</strong> zelfstandig r<strong>en</strong>tebeleid meer kan voer<strong>en</strong>.<br />
eis 2 • converg<strong>en</strong>tie (= blijv<strong>en</strong>d naar elkaar toegroei<strong>en</strong>) met de lidstat<strong>en</strong> van de EMU<br />
Om te bekijk<strong>en</strong> of aan deze eis wordt voldaan, word<strong>en</strong> toetredingscriteria uit het<br />
verdrag van Maastricht gehanteerd.<br />
In de tabel word<strong>en</strong> deze criteria vermeld <strong>en</strong> toegepast op het Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
(VK).<br />
33
a Leg de vermelde noodzaak van eis 1 uit, uitgaande van e<strong>en</strong> situatie van laagconjunctuur<br />
in het VK.<br />
b Zal na toetreding van het VK tot de EMU de refer<strong>en</strong>tiewaarde van criterium c van eis 2<br />
hoger word<strong>en</strong>, gelijk blijv<strong>en</strong> of lager word<strong>en</strong>? Verklaar het antwoord.<br />
c Leg uit dat het niet voldo<strong>en</strong> aan criterium d zou kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot<br />
conjunctuurverschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het VK <strong>en</strong> de EMU.<br />
d<br />
e<br />
Ook de wisselkoers van de munt van e<strong>en</strong> toetred<strong>en</strong>d land wordt kritisch bekek<strong>en</strong>. Bij<br />
toetreding tot de EMU zou de wisselkoers van het Britse pond e<strong>en</strong> probleem kunn<strong>en</strong><br />
vorm<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> analist is de koers van het Britse pond in juni 2003 ruim 10% te<br />
hoog om ev<strong>en</strong>wicht op de lop<strong>en</strong>de rek<strong>en</strong>ing van de betalingsbalans met de EMU te<br />
realiser<strong>en</strong>. Hij stelt dat de koers van het Britse pond dus zal moet<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>, voorafgaand<br />
aan Britse toetreding tot de EMU.<br />
Is er volg<strong>en</strong>s deze analist sprake van e<strong>en</strong> tekort of van e<strong>en</strong> overschot op de lop<strong>en</strong>de<br />
rek<strong>en</strong>ing van de betalingsbalans van het VK met de EMU? Verklaar het antwoord.<br />
Leg uit voor welk <strong>deel</strong> van de particuliere sector in het VK e<strong>en</strong> koersdaling van het<br />
Britse pond de steun voor toetreding tot de EMU zou kunn<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>.<br />
39 De zoete smaak van protectie<br />
Het geme<strong>en</strong>schappelijk landbouwbeleid legde e<strong>en</strong> groot beslag op de jaarlijkse uitgav<strong>en</strong><br />
van de Europese Unie (EU). Voor veel landbouwproduct<strong>en</strong> gold in de EU e<strong>en</strong><br />
garantieprijs, die ruim bov<strong>en</strong> de wereldmarktprijs lag. Garantieprijz<strong>en</strong> leidd<strong>en</strong> tot<br />
overschotproductie. De EU beperkte de productieoverschott<strong>en</strong> door produc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
jaarlijks productiequotum op te legg<strong>en</strong>. Het restant werd met steun van exportsubsidies<br />
verkocht buit<strong>en</strong> de EU op de wereldmarkt.<br />
In e<strong>en</strong> zeker jaar is de garantieprijs voor suiker in de EU € 650 per ton, terwijl op dat<br />
mom<strong>en</strong>t de wereldmarktprijs € 345 per ton is. In figuur 3 wordt de marktsituatie in de<br />
EU geschetst.<br />
34
a<br />
b<br />
c<br />
d<br />
Is de vraag naar suiker in de EU, bij de garantieprijs van € 650 per ton, prijselastisch of<br />
juist prijsinelastisch? Verklaar het antwoord met e<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>ing.<br />
Beschrijf twee manier<strong>en</strong> waarop de burgers in de EU meebetal<strong>en</strong> aan het<br />
landbouwbeleid.<br />
Leg uit waarom exportsubsidies nodig zijn om de overschotproductie van suiker op de<br />
wereldmarkt te kunn<strong>en</strong> afzett<strong>en</strong>.<br />
Berek<strong>en</strong> welk bedrag aan exportsubsidies de EU moet betal<strong>en</strong> in de gegev<strong>en</strong> situatie.<br />
e<br />
De EU overweegt, onder druk van de wereldhandelsorganisatie WTO, de protectie op<br />
de suikermarkt te verminder<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> de EU deze protectie geheel zou afschaff<strong>en</strong> zou<br />
de wereldmarktprijs met 10 proc<strong>en</strong>t stijg<strong>en</strong>.<br />
Verklaar hoe door afschaffing van de Europese protectie op de suikermarkt de<br />
wereldmarktprijs voor suiker kan stijg<strong>en</strong>.<br />
40 uit e<strong>en</strong> krant: <br />
Zorg<strong>en</strong> over loonstijging<br />
In 2001 stijg<strong>en</strong> de CAO-lon<strong>en</strong> met 3,5%. Dat is meer dan de 3% waar het kabinet vanuit<br />
was gegaan. In 2001 is het netto-inkom<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> modale werknemer 5% hoger dan in<br />
2000 wat bij e<strong>en</strong> inflatie van 2,5% e<strong>en</strong> stijging van de koopkracht betek<strong>en</strong>t. Behalve<br />
door de verhoging van de CAO-lon<strong>en</strong> komt dit ook door de verlaging van de<br />
inkomst<strong>en</strong>belasting. Voor het modale inkom<strong>en</strong> 1) komt de gemiddelde belastingquote 2) in<br />
2001 lager uit dan de 40% van 2000. Voor de minister van financiën levert de<br />
loonontwikkeling e<strong>en</strong> strop op van 0,5 miljard. De werkgevers waarschuw<strong>en</strong> dat door de<br />
loonontwikkeling de exportpositie in gevaar komt.<br />
1) In 2000 bedroeg het modale inkom<strong>en</strong> bruto € 30.000. <br />
2) Belasting bestaat hier uit inkomst<strong>en</strong>belasting plus sociale premies. <br />
a <br />
Hoeveel proc<strong>en</strong>t bedraagt in 2001 de initiële loonstijging? <br />
35
c <br />
d <br />
Leg uit dat de meer dan verwachte stijging van de CAO-‐lon<strong>en</strong> de minister van <br />
financiën zowel voor<strong>deel</strong> als na<strong>deel</strong> zou kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>. <br />
Geef e<strong>en</strong> verklaring voor de waarschuwing van de werkgevers met betrekking tot <br />
de exportpositie. <br />
Berek<strong>en</strong> de gemiddelde belastingquote in 2001 voor het modaal inkom<strong>en</strong>. <br />
41 Dijkdoorbraak in de polder? <br />
Het ’poldermodel’, de afspraak tuss<strong>en</strong> overheid, werkgevers <strong>en</strong> werknemers om de <br />
lon<strong>en</strong> te matig<strong>en</strong> in ruil voor winst, last<strong>en</strong>verlichting <strong>en</strong> werkgeleg<strong>en</strong>heid, staat <br />
onder druk. Nederlandse werknemers will<strong>en</strong> profiter<strong>en</strong> van de hoge economische <br />
groei. Mede daardoor stijg<strong>en</strong> de loonkost<strong>en</strong> per product in Nederland sinds 1998 <br />
sneller dan die in de overige land<strong>en</strong> van de Europese Unie. Sommige econom<strong>en</strong> <br />
zi<strong>en</strong> daarin e<strong>en</strong> bedreiging van de Nederlandse werkgeleg<strong>en</strong>heid. Voor het behoud <br />
van werkgeleg<strong>en</strong>heid pleit<strong>en</strong> zij voor maatregel<strong>en</strong> gericht op e<strong>en</strong> vergaande <br />
verkleining van het begrotingstekort om zodo<strong>en</strong>de de last<strong>en</strong> voor het bedrijfslev<strong>en</strong> <br />
te verlag<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bedrijfsinvestering<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. <br />
a Leg uit dat de overheid, juist vanwege de hoge economische groei, e<strong>en</strong> bijdrage kon <br />
lever<strong>en</strong> aan loonmatiging in het bedrijfslev<strong>en</strong>. <br />
b Leg uit dat maatregel<strong>en</strong> gericht op e<strong>en</strong> vergaande verkleining van het <br />
begrotingstekort op korte termijn juist kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van de <br />
werkloosheid. <br />
c Leg uit dat e<strong>en</strong> groei van de bedrijfsinvestering<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> negatief effect op de <br />
werkgeleg<strong>en</strong>heid kan hebb<strong>en</strong>. <br />
42 In e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d aantal bedrijv<strong>en</strong> is de arbeidstijd korter dan de bedrijfstijd. Dit wordt<br />
mede mogelijk gemaakt doordat er steeds meer in <strong>deel</strong>tijd wordt gewerkt. In veel CAO's<br />
word<strong>en</strong> hierover afsprak<strong>en</strong> gemaakt.<br />
In e<strong>en</strong> CAO staan primaire <strong>en</strong> secundaire arbeidsvoorwaard<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> van<br />
arbeidsvoorwaard<strong>en</strong> zijn:<br />
• mogelijkhed<strong>en</strong> voor kinderopvang;<br />
• hoogte van het loon;<br />
• reiskost<strong>en</strong>vergoeding;<br />
• studiemogelijkhed<strong>en</strong> in arbeidstijd.<br />
a Welke van de g<strong>en</strong>oemde voorbeeld<strong>en</strong> word<strong>en</strong> tot de secundaire arbeidsvoorwaard<strong>en</strong><br />
gerek<strong>en</strong>d?<br />
b<br />
c<br />
Als er in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate in <strong>deel</strong>tijd wordt gewerkt kan dat extra kost<strong>en</strong> voor de<br />
werkgever met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Deze extra kost<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgevang<strong>en</strong> door<br />
bedrijfstijdverl<strong>en</strong>ging.<br />
Leg uit hoe verl<strong>en</strong>ging van de bedrijfstijd tot lagere kost<strong>en</strong> per e<strong>en</strong>heid product kan<br />
leid<strong>en</strong>.<br />
Deeltijdarbeid vergroot de werkgeleg<strong>en</strong>heid in person<strong>en</strong>. Zo steeg de werkgeleg<strong>en</strong>heid<br />
in Reeland tuss<strong>en</strong> 2000 <strong>en</strong> 2006 van 6.240.000 tot 6.765.000 person<strong>en</strong>. Als het aantal<br />
person<strong>en</strong> per arbeidsjaar in deze periode gelijk was geblev<strong>en</strong>, zou in 2006 de<br />
werkgeleg<strong>en</strong>heid in person<strong>en</strong> 6.620.000 hebb<strong>en</strong> bedrag<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>deel</strong> van de to<strong>en</strong>ame van<br />
de werkgeleg<strong>en</strong>heid is blijkbaar te dank<strong>en</strong> aan de to<strong>en</strong>ame van <strong>deel</strong>tijdarbeid.<br />
Berek<strong>en</strong> de to<strong>en</strong>ame van de werkgeleg<strong>en</strong>heid in person<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 2000 <strong>en</strong> 2006 als<br />
36
gevolg van de to<strong>en</strong>ame van <strong>deel</strong>tijdarbeid.<br />
Bij de CAO-onderhandeling<strong>en</strong> speelt de koopkracht van de lon<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol.<br />
In de tabel staan <strong>en</strong>kele gegev<strong>en</strong>s over de ontwikkeling van de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de lon<strong>en</strong> van werknemers bij bedrijv<strong>en</strong>.<br />
jaar<br />
stijging<br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
opzichte van het<br />
voorafgaande jaar<br />
1999 1,1% 96,9<br />
2000 2,5% 100,0<br />
2001 3,1% 104,4<br />
2002 3,2% 108,7<br />
2003 2,6% 112,2<br />
2004 2,7% 114,7<br />
2005 2,0% 116,3<br />
index nominaal<br />
loon bij<br />
bedrijv<strong>en</strong><br />
d Berek<strong>en</strong> hoeveel proc<strong>en</strong>t het nominale loon van werknemers bij bedrijv<strong>en</strong> in 2004 hoger<br />
is dan in 2001 (in t<strong>en</strong> minste twee decimal<strong>en</strong>).<br />
e Berek<strong>en</strong> hoeveel proc<strong>en</strong>t de consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>prijz<strong>en</strong> in 2004 hoger zijn dan in 2001 (in t<strong>en</strong><br />
minste twee decimal<strong>en</strong>).<br />
f Is het reële loon van werknemers bij bedrijv<strong>en</strong> in 2004 hoger of lager dan in 2001?<br />
Verklaar het antwoord.<br />
37