2021 11 13 Schuberts laatste drie pianosonates - Elisabeth Leonskaja

Za 20 nov 2021
Grote Zaal
20.15 uur
Serie Piano
Schuberts laatste drie
pianosonates
Elisabeth Leonskaja
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale
programmaboekje is een extra service
ter voorbereiding op het concert. Het is
uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie
tijdens het concert te raadplegen via uw mobiele
telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de
andere concertbezoekers.
Bij voorbaat dank.

Programma
Schuberts laatste drie
pianosonates
Elisabeth Leonskaja
Serie Piano
Za 20 nov 2021
Grote Zaal
20.15 - 22.30 uur
ca. 70 minuten voor de pauze
ca. 45 minuten na de pauze
Elisabeth Leonskaja piano
Franz Schubert (1797 - 1828)
Sonate nr. 19 in c D958 (1828)
··
Allegro
··
Adagio
··
Menuetto: Allegro – Trio
··
Allegro
Sonate nr. 20 in A D959 (1828)
··
Allegro
··
Andantino
··
Scherzo: Allegro vivace – Trio: Un poco più lento
··
Rondo. Allegretto – Presto
Pauze
Sonate nr. 21 in Bes D960 (1828)
··
Molto moderato
··
Andante sostenuto
··
Scherzo: Allegro vivace con delicatezza – Trio
··
Allegro ma non troppo
Bent u niet vergeten uw mobiele
telefoon uit te zetten?
Dank u wel.
2

Toelichting
Nog zeven weken. Meer tijd van leven zou de pas eenendertigjarige Franz Schubert niet
beschoren zijn. Hij weet dat nog niet, hoewel nare voortekenen zich in zijn lichaam kenbaar
maken. Zware hoofdpijnen, duizelingen; de maag verdraagt met moeite drank en voedsel.
Hij sleept een lichaam voort dat uitgeput is, maar in zijn hoofd is hij actiever dan ooit.
Z’n handen houden zijn gedachten nauwelijks
bij. Schrijven, schrijven, schrijven, bladzijde
na bladzijde. Tijdens het uitwerken van
de schetsen alweer notities maken voor
een nieuw werk. Doorschrijven, alsof het
levenswerk moet worden afgemaakt – die
laatste stukken levenswerk, die nu en dan
een blik werpen in het gezicht van de dood.
Zijn laatste jaar, 1828, was Schuberts
productiefste. September 1828 wordt zijn
vruchtbaarste maand. Dan voltooit hij het
uitzonderlijke strijkkwintet met twee cello’s,
de liederen van het Schwanengesang en drie
pianosonates. Een bovenmenselijke prestatie,
zoveel schrijven in zo’n korte tijd. Hij woont
bij zijn broer Ferdinand. De woning staat in
Neu-Wieden, een voorstad van Wenen. Het is
een nieuw huis, pas opgeleverd. Neu-Wieden
is zeer rustig, bijna landelijk. Daarom woont
Schubert er nu ook op advies van zijn dokter.
Het zou er voor hem veel gezonder moeten
zijn dan in het drukke en regelmatig zelfs
smerige centrum van Wenen waar hij altijd
gewoond heeft. Maar hoe nieuw en goed
gelegen ook, het huis blijkt vochtig en toch
niet zo schoon, en Schuberts gezondheid
gaat er alleen nog maar sneller achteruit. Op
19 november 1828 zal hij overlijden.
Einde van een zoektocht
De drie pianosonates betekenen het
einde van een lange zoektocht. Namelijk
de bekroning van Schuberts streven
om sonates te schrijven geschoeid op
Ludwig van Beethovens leest. Schubert
verafgoodde de grote Ludwig. Zoals
deze zijn sonates had gecomponeerd,
hecht, krachtig, met thema’s die inventief
worden gevarieerd en doorgewerkt, zo
wilde Schubert het ook. Maar vaak was
hij vastgelopen. Zijn muziek wilde van
nature zingen, breed ademen, en dat
verdroeg zich nogal moeizaam met de
strenge sonatevorm. Nu overwint hij.
Schubert ontwerpt een ruime, expansieve
sonatevorm, een brede rivierbedding waarin
zijn gedachten vrij kunnen stromen.
Overigens lukte dat niet in één keer.
Schubert maakte, waarschijnlijk al in het
voorjaar van 1828, eerst schetsen. Het
opvallendste verschil tussen voorstudies
en definitieve versie, is de ‘ruimte’ die de
muziek inneemt. Voorgaande maten worden
herhaald, rusten ingelast, fermaten, en
passages met alleen begeleidingsfiguren
in de linkerhand zonder melodie erboven.
Vooral worden de thema’s nog meer
uitgewerkt en ‘zingen’ ze. (In zijn Schubertbiografie
legt John Reed regelmatig de link
tussen de sonates en Schuberts liederen.)
Zo ontstond die typisch Schubertiaanse
‘hemelse lengte’ – een kwalificatie die
Robert Schumann weliswaar toepaste op de
Negende symfonie maar die hier ook geldt.
3

Toelichting
Kritiek
Die lengte en expansie – het is Schubert
lang niet altijd in dank afgenomen. De hele
negentiende eeuw liet men de sonates links
liggen, in grove tegenstelling tot zijn korte
pianostukken, de impromptu’s en moments
musicaux die werkelijk in geen huiskamer
ontbraken. ‘Er komt maar geen eind aan,’
was de kritiek. Opvallend genoeg kwam juist
Schumann hier als eerste mee. Een beetje
ondankbaar misschien; Schubert had de
sonates willen opdragen aan Johann Nepomuk
Hummel maar die stierf vóór ze, in 1839,
werden gepubliceerd, waarop de uitgever ze
aan Schumann opdroeg.
In zijn bespreking voor zijn Neue Zeitschrift
für Musik gaf Schumann blijk van grote
teleurstelling: ‘De sonates zijn veel minder
inventief [dan de korte pianostukken],’ klaagde
hij, ‘ze lijken opzettelijk de vernieuwing uit
de weg te gaan, terwijl Schubert zichzelf
anders zulke hoge eisen stelt,’ en, vooral
‘ze kabbelen maar paginalang voort […],
zich er nooit om bekommerend hoe dat
allemaal verder moet, steeds muzikaal en
zingbaar, her en der onderbroken door
vurige opwellingen die echter snel weer het
zwijgen worden opgelegd.’ Pas in de tijd van
Schuberts honderdste sterfjaar (1928) keerde
het tij toen pianisten als Artur Schnabel
en Eduard Erdmann ze op hun repertoire
namen. Later kwam ook Alfred Brendel met
zijn overtuigende pleidooi voor deze late
meesterstukken van Schubert, die met hun
drieën zo’n prachtige trilogie vormen dat zo
langzamerhand de traditie ontstaat ze in deze
combinatie uit te voeren.
Set van drie sonates
In het manuscript staat boven de drie
pianosonates ‘Sonate I’, ‘Sonate II’ en ‘Sonate
III’. Beethoven was een jaar eerder overleden
– had Schubert nu eindelijk de moed om zoals
deze een set van drie sonates te publiceren,
zoals diens opus 2, opus 10 en opus 31?
De nummering is wel wat verwarrend. In
werkelijkheid zijn het geenszins Schuberts
eerste sonates; het zijn respectievelijk zijn 19e,
20e en 21e. Eén eerdere sonate was zelfs al
gepubliceerd (opus 42).
Schubert bleef de componist
van liederen en korte
pianostukken, zijn grote
instrumentale werk moest
wachten op publicatie
Ook deze drie zou Schubert graag in druk
zien. Maar helaas. Een week nadat hij ze
af had, op 2 oktober 1828, stuurde hij een
brief aan zijn uitgever: ‘Meneer, […] Ik heb
onder andere drie sonates voor pianosolo
gecomponeerd, […] liederen op teksten van
Heine [Schwanengesang] en tenslotte een
kwintet. De sonates heb ik met groot succes
op meerdere plekken gespeeld. […] Laat
me weten of een van deze werken u schikt.’
De sonates en het kwintet schikten niet, de
liederen wel. Het oude liedje: Schubert werd
geroemd om zijn liederen, de rest hing er zo’n
beetje bij. Hoewel hij toen dus zijn ultieme
opus voor piano voltooide, was Schubert in
zijn laatste maanden nog altijd die componist
4

Toelichting
van liederen en korte pianostukken; zijn grote
instrumentale werk moest nog even op publiek
en publicatie wachten.
Sonate nr. 19 in c
Dat Schubert zijn Beethoven kende, hoor
je vooral in de Sonate in c D958. C-mineur
was Beethovens lievelingstoonsoort. Het
dramatische, dynamische werk lijkt soms
een kruising tussen een van Beethovens
vroegste c klein-meesterwerken voor
piano, de Sonate Pathétique en zijn laatste
sonate, de titanische Sonate nr. 32 op. 111.
Korte, hoekige fragmenten, dramatische
toonladders aan het begin. De eerste maten
zijn zelfs een letterlijk Beethoven-citaat, uit
nóg een c-kleinwerk: het thema van de 32
Variaties WoO80. Is dit plagiaat? Nee, ‘in
tegendeel zelfs,’ zoals bijvoorbeeld Alfred
Brendel schreef, ‘zijn bekendheid met het
werk van Beethoven leerde Schubert juist
hoe hij het anders wilde. Schubert reageert
op Beethoven, maar volgt hem nauwelijks.’
Na enige maten Beethoven-geweld belandt
Schubert ergens in de hoogste regionen van
de piano, verwerpt zijn grote voorbeeld en
gaat lyrisch – echt Schubert – verder. Hier
zijn we pas bij de essentie van dit Allegro
beland. Ook het laatste deel, gemodelleerd
naar de tarantella, een onstuimige Italiaanse
dans, snoof best iets op van Beethoven. De
finales van diens Pathétique en Sonate op. 31
nr. 3 worden gemixt: het melodisch contour
van de één, het vliegende 6/8 ritme van de
ander. Resultaat: Franz Schubert. Voor het
thema van het Menuetto greep Schubert
terug op een heel vroeg strijkkwartet uit 1810
of 1811, toen hij een jaar of dertien was.
Sonate nr. 20 in A
Schubert de lyricus is vooral aan het woord
in de Sonate in A, D959. Alleen híj kon zo’n
lieflijk slotrondo schrijven. Voor dit rondo
nam Schubert dat uit Beethovens Sonate op.
31 nr. 1 als model; hij overtreft het ver. Het
thema ontleende hij aan zijn eigen Sonate in
a D537 uit 1817. Daarnaast citeert Schubert
uit zijn lied Im Frühling, twee jaar vóór de
sonate gecomponeerd. Cabaretier Hans
Liberg heeft eens gemeend het lieflijke nog
eens extra te benadrukken door er in zijn
show De Viagratijden de tekst ‘Willst du mein
Liebchen sein’ onder te zetten. Toch is het
niet alles lieflijkheid troef. In het langzame
deel begint het plotseling te grommen en te
gruwen. Zoveel sereniteit heeft kennelijk een
stuwwal van angst weten op te werpen, en
achter de liefde staat, bij Schubert tenminste,
toch heus de dood, zo lijkt het.
Sonate nr. 21 in Bes
De Sonate in Bes D960 was Schuberts
laatste instrumentale compositie. Een
waardig besluit. Een paar dagen na
voltooiing, 26 september 1828, speelt hij hem
voor zijn vrienden. Zelf lijkt hij nu ook het
5

Toelichting
idee te hebben dat het hem is gelukt een
sonate te schrijven zoals hij er een schrijven
wil: ‘Soms geloof ik in stilte dat er iets uit mij
kan worden.’ Of je in dit werk een stervende
wilt horen, staat ieder vrij. Het imponeert
door z’n kalmte, z’n lyrische overvloed, zijn
berustend, vaarwelzeggend karakter. In
zoverre is dit het werk van iemand die nog
leeft. Maar er zijn sinistere suizelingen in
de linkerhand zodra het eerste thema heeft
geklonken, abrupt stopt soms de puls en de
hoorn des overvloeds van de finale lijkt vanaf
de eerste maat gedrukt door een demper.
Het hart van de sonate is het Andante
espressivo in de ver verwijderde toonsoort
cis-klein, een ‘langzame contemplatieve
dans’ (John Reed). Daarin klopt het leven
vaak nog maar flauwtjes. Hoewel Schubert
na de sonate in Bes nog wat liederen zou
componeren en op zijn sterfbed de laatste
hand legde aan de Winterreise, mag dit
Andante gerust zijn afscheidszang worden
genoemd.
Tekst Stephen Westra
6

Biografieën
Componist
Franz Schubert
Franz Schubert (1797 -
1828) was de zoon van een
muzikale schoolmeester
die hem leerde vioolspelen.
Pianoles kreeg hij van zijn
twaalf jaar oudere broer
Ignaz, daarnaast leerde hij
zingen.
Met zijn mooie jongenssopraan
werd hij op zijn elfde
aangenomen als koorknaap
in de keizerlijke hofkapel in
Wenen. Aan het Stadtkonvikt
kreeg hij een goede
schoolopleiding. Op zijn
dertiende begon hij liederen
te schrijven, en vanaf zijn
zeventiende ontstond het
ene meesterwerk na het
andere. Met zijn mooie stem
en zijn vertrouwdheid met de
piano voerde hij zijn liederen
in z’n eentje uit tijdens de
‘Schubertiades’, informele
salonavonden van Schuberts
vriendenkring. Schubert
componeerde op eigen
initiatief zonder te wachten
op een opdrachtgever. Hij
leefde van zijn composities
en het geven van pianoles
aan adellijke meisjes met
wie hij graag vierhandig
speelde. Rijk werd hij
daarvan niet. Zijn pogingen
om ergens kapelmeester te
worden lukten niet. Hij liep
in 1822 syfilis op en in 1828
was hij zo verzwakt dat de
tyfusbesmetting hem fataal
werd. Hij werd dicht bij
Ludwig Beethoven in Wenen
begraven.
7

Biografieën
Uitvoerende
Elisabeth Leonskaja
piano
Elisabeth Leonskaja
(1945) werd geboren in
Tbilisi (Georgië), in een
Russische familie. Ze kreeg
pianolessen vanaf haar
zevende, maakte op haar
dertiende haar solistische
debuut in Beethovens
Eerste pianoconcert en
won in 1964 het George
Enescu Internationaal
Pianoconcours in Boekarest.
Rond dezelfde tijd werd
ze toegelaten tot het
conservatorium in Moskou.
8
Ze won ook prijzen op het
Concours Long-Thibaud
in Parijs en het Koningin
Elisabeth Concours in
Brussel. Van groot belang
voor haar muzikale
ontwikkeling was haar
vriendschap met Sviatoslav
Richter: deze legendarische
pianist nam haar als mentor
onder zijn hoede en het
tweetal trad regelmatig
samen op. In 1978 vestigde
Elisabeth Leonskaja zich
in Wenen en een jaar later
maakte ze een sensationeel
debuut tijdens de Salzburger
Festspiele. De pianiste
groeide uit tot een gevierd
artiest en werd geëngageerd
door vele grote orkesten,
waaronder het London
Philharmonic Orchestra,
de Berliner Philharmoniker,
foto: Marco Borggreve
het Gewandhausorchester
Leipzig en de orkesten van
Los Angeles, Cleveland
en New York. Ze geeft
ook graag solorecitals, en
speelde kamermuziek met
onder meer het Borodin,
het Emerson en het Artemis
Kwartet. In haar tweede
vaderland Oostenrijk worden
Leonskaja’s verdiensten
uitgebreid erkend, onder
andere met een toekenning
van het Österreichische
Ehrenkreuz für Wissenschaft
und Kunst erster Klasse in
2006, de hoogste culturele
onderscheiding in Oostenrijk.
In 2016 werd ze in Georgië
uitgeroepen tot Priestess of
Art, de hoogste artistieke
eer van dit land. In 2020
ontving ze de ICMA Lifetime
Achievement Award.

Verwacht
Serie Piano
Vr 14 jan 2022
Grote Zaal
20.15 uur
The man with the many
pianos
Alexander Melnikov
Alexander Melnikov is even gek als geniaal. De Russische
pianist, een graag geziene gast in het Muziekgebouw, heeft
niet alleen een immens breed repertoire, hij bespeelt ook
nog eens vele soorten piano’s. Voor zijn internationaal
geprezen programma Many Pianos neemt hij maar liefst
vier historische klavieren mee, om te bespelen naast de
Steinway concertvleugel. Met fantasieën van Bach, via
Mozart, Chopin en Skrjabin tot Schnittke is Melnikov de
gids tijdens een verrijkende ontdekkingsreis door het
hoofd van deze componisten. Tegelijkertijd belicht hij
de ontwikkeling vanaf de fortepiano tot aan de moderne
concertvleugel.
Alexander Melnikov onderscheidt zich van vele andere
pianisten doordat zowel de historische fortepiano als de
moderne concertvleugel geen geheimen voor hem hebben.
Om de manier waarop de diverse componisten met het
instrument van hun tijd omgingen optimaal over het
voetlicht te brengen, koos Melnikov voor de vrije vorm van
de fantasie. Waan je in de huiskamer bij componisten uit drie
verschillende eeuwen die al improviserend hun instrument
verkennen.
Alexander Melnikov
foto: MolinaVisuals
Programma: Johann Sebastian Bach Chromatische Fantasie
en Fuga BWV 903 / Carl Philipp Emanuel Bach Fantasie in
fis Wq 67 / Wolfgang Amadeus Mozart Fantasie in c KV475
Felix Mendelssohn Bartholdy Fantasie in fis op. 28 ‘Sonate
écossaise’ / Frédéric Chopin Fantasie in f op. 49 / Aleksandr
Skrjabin Fantasie in b op. 28 / Alfred Schnittke Improvisatie
en Fuga
9

Verwacht
zo 28 nov / 09.30 + 10.30 uur
Kleine Zaal
BB
Wonderland Collectief
wo 8 dec / 20.30 uur
Boundless Forces
Ramón Valle + gastmusici,
o.a. Typhoon
zo 28 nov / 20.15 uur
Armeense new age
Gurdjieff Ensemble
do 9 dec / 20.15 uur
The Arrival of Mr. Z.
Nieuwe opera van Meriç Artaç
November
zo 21 nov / 15.00 uur
Open je Oren met violiste
Lonneke van Straalen (8+)
Presentatie: Dieuwertje Blok
zo 21 nov / 20.15 uur
Lied der liederen
Nederlands Kamerkoor
wo 24 nov / 20.15 uur
Portugees icoon
Dulce Pontes
do 25 + vr 26 nov / 20.15 uur
Van de Lach en de Traan
Nederlands Blazers
Ensemble
za 27 nov / 14.15 uur
Hommage aan Zuidoost
IJ-Salon
za 27 nov / 20.15 uur
Weense inspiratie
Cuarteto Casals
December
wo 1 dec / 20.15 uur
Finding Harmony
The King’s Singers
do 2 dec / 12.30 uur
Winnaar 7e Nationaal
Altviool Concours
Lunchconcert i.s.m.
Conservatorium van
Amsterdam
do 2 dec / 20.15 uur
Severade
Maya Fridman + Cello Octet
Amsterdam
vr 3 dec / 20.15 uur
Song Books
Score Collective
za 4 dec / 18.30 + 21.00 uur
Formidable
Amsterdam Sinfonietta +
Thomas Oliemans
SoundLAB Workshop
Maak je eigen muziek met de
wonderlijkste instrumenten.
Voor kinderen (7+) met
volwassenen. Elke zondag,
13.00 uur in de Atriumzaal.
Kaartjes via muziekgebouw.nl.
WannaSwing
Op de kade voor het
Muziekgebouw staat de
interactieve muziekinstallatie
WannaSwing van theatermaakster
Caecilia Thunissen
en scenograaf Jan Boiten. Acht
schommels sturen composities
aan van hedendaagse
componisten als Joey Roukens,
Mayke Nas en Rob Zuidam.
Zie voor meer informatie
muziekgebouw.nl/wannaswing
Huil van de Wolff
Elke 22e van de maand klinkt om
20.00 uur het geluidsmonument
Huil van de Wolff van Martijn
Padding ter herinnering aan
oprichter van het Muziekgebouw
Jan Wolff (1941 - 2012).
Zie voor meer informatie
muziekgebouw. nl/huilvandewolff
10

Foto: Erik van Gurp
4’33 grand café
Kom voor of na het concert eten
in 4’33 Grand café. Reserveren:
020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Bij de prijs inbegrepen
Reserveringskosten zijn bij de
kaartprijs inbegrepen.
Ook een drankje, tenzij anders
vermeld op uw concertkaartje.
Rondom het concert
- Na aanvang van het concert heeft
u geen toegang meer tot de zaal.
- Zet uw mobiele telefoon uit voor
aanvang van het concert.
- Het maken van beeld- of
geluidsopnamen in de zaal alleen
met schriftelijke toestemming.
- Algemene Bezoekersvoorwaarden
zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Steun het Muziekgebouw
Inkomsten uit kaartverkoop dekken
ten dele onze kosten. Word vriend
of doneer: met uw extra steun
kunnen we concerten op het
hoogste niveau blijven organiseren.
Meer informatie:
muziekgebouw.nl/steunons
Op de hoogte blijven?
Blijf op de hoogte van nieuw
geboekte concerten of ander
nieuws. Volg ons via onze
e-nieuwsbrief (aanmelden op
muziekgebouw.nl), Facebook,
Twitter of Instagram.
Dank!
Wij kunnen niet zonder de steun van
onze vaste subsidiënten en Vrienden
van het Muziekgebouw. Wij zijn hen
daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
druk & printservice
11