2024 05 19 Madrigalen in Arcadia - Collegium Vocale Gent

Zo 19 mei 2024
Grote Zaal
College 19.00 uur
Concert 20.15 uur
Serie
Oude Muziek
Tirsi & Clori
Madrigalen in Arcadia
Collegium Vocale Gent
Met college van Jan Van den Bossche

Programma
Serie Oude
Muziek
Programma
Serie Koren
Tirsi & Clori
Madrigalen in Arcadia
Collegium Vocale Gent
Met college van Jan Van den Bossche
Philippe Herreweghe dirigent
Zo 19 mei 2024
Grote Zaal
College 19.00 uur
Concert 20.15 uur
College
19.00 – 19.45 uur
ca. 45 minuten
Concert
Introductie
Salomone Rossi (ca. 1570 - 1630)
Sinfonia à 5
Giovanni Giacomo Gastoldi (ca. 1554 - 1609)
Concerto de Pastori
Scheiding
Salomone Rossi
Sinfonia grave à 5
Udite, lagrimosi
Luca Marenzio
Deh Tirsi mio gentile
Claudio Monteverdi
Dolcemente dormiva
Luca Marenzio
Al lume delle stelle
Dood
Salomone Rossi
Sinfonia Seconda
20.15 – 21.30 uur
ca. 75 minuten zonder pauze
Luca Marenzio (ca. 1553 - 1599)
Stillo l’anima in pianto
Salomone Rossi
Tirsi mio, caro Tirsi
Salomone Rossi
Sinfonia quinta
Luca Marenzio
Nel dolce seno
Claudio Monteverdi (1567 - 1643)
Ah, dolente partita
Intimiteit
Salomone Rossi
Gagliarda à 5 detta Narciso
Corrente Seconda
Brando primo
Luca Marenzio/Giovanni Bassano
(ca. 1561 - 1617)
Tirsi morir volea (arr. Peter Philips)
Hereniging van geliefden
Claudio Monteverdi
Tirsi e Clori
Sigismondo d’India (1582 - 1629)
Dialogo della Rosa
Salomone Rossi
Sinfonia Undecima (Echo)
Staat je mobiele telefoon al uit?
Dank je wel.
2 3

College
Toelichting
Madrigalen, madrigalisten en
madrigalismen
College door Jan van den Bossche
Dit college gaat dieper in op de geschiedenis,
de opkomst én de ondergang van het
Italiaanse madrigaal. Met zijn perfecte
huwelijk tussen polyfonie en dichtkunst,
tussen uitgebalanceerde vorm en grote
zeggingskracht, is het madrigaal het
onbetwist zenit van de muziek van de
renaissance. Het was het meest geliefde,
wereldlijke genre in de 16e en de vroege
17e eeuw. Het werd niet alleen beoefend
door Italianen, ook de componisten van
boven de Alpen zoals Di Lasso en Willaert
schreven talrijke madrigalen die nu tot de
beste in het genre gerekend worden. En
zelfs de vroegbarokke Duitser Heinrich
Schütz legde zijn meesterproef in Venetië af
met een bundel Italiaanse madrigalen. Met
Claudio Monteverdi kent het madrigaal een
laatste hoogtepunt. Hij liet met zijn laatste,
meesterlijke madrigalen een nieuwe geluid
horen en luidde een nieuwe tijd in.
Jan Van den Bossche
Jan Van den Bossche studeerde
koordirectie aan het Koninklijk
Conservatorium van Gent. Hij verdiepte
zich vervolgens in de oude muziek in
Wenen, waar hij onder andere viola da
gamba studeerde.
Van 2000 tot 2009 was hij werkzaam bij
Festival Oude Muziek in Utrecht, eerst als
programmeur en vanaf 2003 als directeur.
Daarna was hij artistiek directeur van het
Festival de Música Antigua. In 2012 werd Van
den Bossche directeur van de Nederlandse
Bachvereniging, waar hij het meerjarige
project All of Bach onder zijn hoede had. Bij
zijn afscheid in 2017 waren inmiddels meer
dan 300 werken van Bach gepubliceerd
op de website All of Bach. In de periode
2007-2011 was hij ook actief als regisseur
en maakte met de Compagnie Bischoff
vijf muziektheatervoorstellingen. Van den
Bossche werkt nu als freelance dramaturg en
publicist en was in 2018 artistiek leider van
het nieuwe Festival Veenhuizen in Drenthe.
Hoezeer de wereld ook verandert, er zijn dingen die altijd maar weer terugkeren. De lusten
en de lasten van de liefde en het verlangen, de pijn van een verlies, de hoop op verlossing
uit de eenzame staat van ieder mens die in zichzelf besloten leeft, het zoeken naar een
paradijs waarin dat allemaal niet voorkomt: het tekent de mens sinds hij zijn geschiedenis
en zijn gedachten leerde opschrijven. Sinds mensen emotie in muziek laten klinken, pogen
dichters, zangers en componisten een buitenwerkelijke wereld te scheppen, waarin het
fijn ontsnappen is aan al die lastige levensvragen.
In dit als een opera in vier akten en een
introductie gestructureerde concert
verbeelden teksten en muziek de hang naar
een Arcadië, zoals dat leefde in de Italiaanse
renaissance. Ook de keerzijde van dat naïeve
pastorale paradijs vol herderinnetjes en
herders, waar ze aan de rijke hoven van de
Italiaanse stadstaatjes zo dol op waren, komt
aan bod. Het gaat ook over eenzaamheid,
erotische verlangens, het sterven en een
ultiem versmelten in de liefde of de dood, die
in de romantische verbeelding zo vaak aan
elkaar raken.
Collegium Vocale heeft een programma
samengesteld rond de geliefden Tirsi en
Clori. Tirsi is een personage dat in het
antieke Griekenland begon als een attribuut:
een magische staf – een fallussymbool, dat
staat voor vruchtbaarheid en een connectie
heeft met de hedonistische god Dionysos.
Clori was bij de Grieken de godin van de
lente en de natuur. Zoals Tirsi in de Italiaanse
renaissance een man van vlees en bloed
werd, zo werd Clori een nimf: een veel
menselijker wezen dan de godin, met een
veel sterkere erotische ondertoon.
In dit dramatische concert wordt hun
volledige verhaal verteld in het ballet Tirsi
e Clori van Claudio Monteverdi dat het
programma besluit. Daarvoor komen ze tot
leven in meerstemmige madrigalen die over
henzelf gaan, maar ook algemene gevoelens
die er in de liefde en het leven spelen in
de context van deze personages plaatsen.
Die emoties worden verder geabstraheerd
in instrumentale tussenspelen. Maar hoe
specifiek of onspecifiek ook: het draait in dit
concert om de romantische emotie, die zo
typerend is voor de jaren rond 1600 toen in
Italië het genre van de opera ontstond.
Verlichte geest
Dat die die romantische emotie zo diep
rakend tot uitdrukking kan komen in al die
prachtige muziek die in de Noord-Italiaanse
hoven van rond 1600 is gemaakt, komt
door de nieuwe ideeën die daar ontstonden.
Er waaide een verlichte geest waarin de
menselijke maat meer aandacht kreeg dan
wat de machtige kerk voorschreef. Na de
donkere eeuwen van daarvoor was er een
nieuwe interesse in de vrije geest van de
antieke Griekse beschaving, die niet door
religieuze paranoia werd overschaduwd, en
waarin goden eigenlijk ook maar mensen zijn.
Muziek werd net zo goed iets van de adel
als van de kerk en was daardoor niet langer
4 5

Toelichting
Toelichting
alleen een vehikel voor religieuze gedachten,
die liefst zo abstract mogelijk op muziek
werden gezet in genadeloos contrapunt
dat niet tot afleidende emoties verleidt.
Muziek werd aan de rijke, soms een beetje
decadente hoven een balsem voor de ziel.
Dat niet te lokaliseren innerlijke leven werd
de focus van het madrigaal en van al die
dichters wiens poëzie in dat nieuwe genre
op muziek werd gezet. Het uitgangspunt
in het madrigaal was de woorden van de
tekst te vangen in eenvoudige melodieën
die hun emotionele lading onderstrepen.
Het was voorbij met de oude complexe
stemmenweefsels van elkaar imiterende
stemmen waarin je de woorden minder
goed kunt volgen en het meer gaat om het
abstracte muzikale.
In het madrigaal gaat het om subtiliteiten
van de tekstuitdrukking in plaats van om die
van het contrapunt. Als in een Schubertlied
vonden componisten melodieën die
de tekst vertalen in muziek met één
meteen herkenbare doorgaande sfeer of
emotie. Daarnaast kleuren op de woorden
toegesneden muzikale gebeurtenissen, die al
even onmiddellijk duidelijk zijn, de woorden
in. Ineens is daar die net een halve toon
lagere noot, die het bitter verdriet dat in één
woord besloten ligt (denk aan traan, dood
etc.) als een mes door het gemoed van de
luisteraar jaagt. Al die woordschilderingen
zijn tegelijk verankerd in transparante
structuren. Een baslijn waarboven een
raamwerk van akkoorden klinkt en één of
hooguit twee hoofdmelodieën bepalen de
muziek.
Introductie
De niet zo heel bekende Salomone Rossi
werkte een groot deel van zijn leven aan het
hof van Mantua waar de beroemde Claudio
Monteverdi met zijn L’Orfeo het jonge genre
van de opera mede vormgaf. Wellicht speelde
Rossi als violist mee in de première van
L’Orfeo, maar zeker is dat beide componisten
elkaar kenden en dingen van elkaar
overnamen.
Rossi’s Sinfonia à 5 is instrumentale muziek
van het soort dat aan vele Italiaanse hoven
klonk tijdens feestjes, recepties en diners.
Oneerbiedig gesteld is het functionele
muziek met een soort radiofunctie: een fijne
achtergrond die niet te veel stoort. Er zal
nogal eens doorheen gepraat zijn. Dat neemt
niet weg dat Rossi als componist serieus en
vernieuwend was. Hij was een van de eersten
die de stijl van het madrigaal in instrumentale
muziek toepaste. Ook deze Sinfonia is
gebaseerd op een frame van eenvoudige
melodieën in plaats van dicht geweven
contrapunt.
Concerto de Pastori van Giovanni Giacomo
Gastoldi is een herdersballet dat zich in
dat lieflijke Italiaans gekleurde Arcadië
afspeelt. De structuur van de muziek is nog
eenvoudiger dan die van Rossi’s Sinfonia.
Het is één lange in vriendelijk welluidende
harmonieën ingebedde melodie die sterk
refereert aan volksmuziek – muziek die de
herders en herderinnetjes zouden moeten
kennen. Wat er werd uitgebeeld in de dans had
waarschijnlijk een ondertoon van verleiding en
gewillige koketterie van de herderinnetjes – de
16e-eeuwse mores waren anders dan die van
de huidige eeuw.
Scheiding
Het idee van afgesneden zijn van een geliefde
krijgt instrumentaal gestalte in de Sinfonia
grave van Rossi, wederom voor vijf stemmen
geschreven, maar omdat de bovenstemmen
in twee paren dubbelen, eigenlijk een
driestemmig madrigaal zonder zang. De
aanduiding ‘grave’ betekent dat het wat
zwaarder van toon is.
Rossi’s Udite, lagrimosi is een zetting van
een decadent gedicht dat gaat over een
sadomasochistische verhouding, getekend
door een duistere vermenging van verlangen,
afwijzing en dood. Het erop volgende Stillo
l’anima pianto is een prachtig voorbeeld van
de subtiele kunst van Luca Marenzio. Nog
steeds is de combinatie van strakke, puur
muzikale structuur, waarin het gaat om hoe
de melodie beweegt, en de fantasievolle
uitdrukking van de tekst in die typerend
dramatische gekeurde onverwachte
melodische en harmonische verassingen
onaards mooi. In Monteverdi’s Ah, dolente
partita duikt Tirsi voor het eerst op in de tekst.
Intimiteit
Ook deze akte begint instrumentaal
met muziek van Rossi. De Gagliarda,
Correnta en Brando zijn los van elkaar
gecomponeerde dansen, maar op deze
manier achter elkaar gezet laten ze horen
waar al die suites uit de barok van Jean-
Philippe Rameau tot Johann Sebastian
Bach hun oorsprong vinden. Ook dit is
amusement. Een componist was in de
17e eeuw in de eerste plaats in dienst
van een adellijke werkgever. Natuurlijk
hadden componisten ook toen ambitie,
maar de grote artistieke dromen en de
superioriteit die Wolfgang Amadeus Mozart
en Ludwig van Beethoven aan de steeds
hoger ingeschaalde waarde van hun kunst
ontleenden, was er anderhalve eeuw eerder
nog lang niet.
De geparfumeerde, hyper romantische
dialoog in Sigismondo d’India’s Dialogo
della Rosa ligt dicht bij de muziek van zijn
collega Monteverdi. Ook in deze muziek
zijn er die onverwachte melodische en
harmonische wendingen die de emotie van
de tekst benadrukken, maar het is vooral
die eeuwig mooie doorgaande melodische
lijn waarmee de D’India betovert.
Monteverdi ligt ook vlak bij de Sinfonia
Undecima van Rossi. Het echo-effect
tussen de twee melodiestemmen loopt
vooruit op de echo’s die in Monteverdi’s
oeuvre zo effectief de spanning tussen
personages, tussen de onderwereld en het
leven, of het heden en het verleden lading
geven. De twee madrigalen van Marenzio
en Monteverdi’s Dolcemente dormiva
verbinden allemaal in treffend eenvoudige,
kalm voortgaande lyriek liefde, dood,
verlangen en een zweem van erotiek.
6 7

Toelichting
Liedteksten
Dood
Het blijft een onplezierig gegeven, maar de
dood is in de muziek van de renaissance in
Italië vooral aanleiding tot morbidezza: de
bitterzoete pijn over het verval van schoonheid
en de jeugd die in het vaak gezette gedicht
over de snel verwelkende amaryllis wordt
bezongen. De wrede schoonheid van de
amaryllis is gelegen in haar overdadige,
maar kortstondige bloei die in het gedicht
met het vergaan van de schoonheid wordt
geassocieerd. Vergelijkbaar zoet en bitter is
het vergaan van de liefde in de dood in de
madrigalen die in dit programmablok figureren.
De dood is immens zoet aanwezig in diens
Nel dolce sceno waarin Tirsi stervend tegen
de borst van Clori rust. Je voelt hun adem en
niemand ontkomt aan de hartbrekende sprong
omhoog waarmee Tirsi nog eenmaal zijn ogen
opslaat.
Hereniging van geliefden
Claudio Monteverdi’s gezongen ballet Tirsi e
Clori is de lichtvoetige finale van deze avond.
Waar het in die gezongen madrigalen menens
is, is het in dit ballet meer spielerei: vermaak
dat op een podium niet al te diep graaft, maar
wel een feest van harmonie en kleur oplevert.
Roeland Hazendonk
Giovanni Giacomo Gastoldi
Concerto de Pastori
Scacciam l’antico sonno
e con soavi accenti,
facciam l’aria gioir i venti
Ridan novell’al canto nostr’i fiori
e torni Primavera
de piaceri d’amor gran messaggera,
felici noi Pastori,
che rinoviamo per voler di Giove
del secol d’oro fortunate prove.
Salomone Rossi
Udite, lagrimosi
Udite, lagrimosi Spirti d’Averno
Udite nova sorte di pena e di tormento;
Mirate crudo affetto
In sembiante pietoso;
La mia donna crudel più del inferno,
Perch’una sola morte
Non può far satia la sua fiera voglia,
E la mia vita è quasi
Una perpetua morte;
Mi comanda ch’i viva,
Perche la vita mia
Di mille morti il dì ricetto sia.
Laten we de oude slaap verdrijven
En de lucht verblijden met winden
vol zoete klanken.
De bloemen geven nieuw leven aan onze
liederen,
en de lente keert terug,
die grote boodschapper van liefdesgenot.
Gelukkig zijn wij herders,
die in opdracht van Jupiter
gelukkige bewijzen van gouden tijden
vernieuwen.
Hoor, jullie droevige geesten van Avernus,
Hoor over een nieuwe soort pijn en
marteling!
Zie wrede gevoelens
Verhuld in mededogen:
Mijn dame, wreder dan de hel,
Omdat één enkele dood
Haar gretige verlangen niet kan stillen,
(En mijn leven is bijna
Een eeuwige dood)
Geeft mij opdracht te leven,
Zodat mijn leven
Een voorschrift zal zijn voor duizend doden
per dag.
8 9

Liedteksten
Liedteksten
Luca Marenzio
Sigimondo d’India
Stillo l’anima in pianto
Dialogo della rosa
Stillò l’anima in pianto
Tirsi, quando partire
Dovea da Clori e ne volea morire.
Ma la ninfa pietosa,
Con la bocca amorosa
Quell’humor colse e poi
Lo ridiede al pastor coi baci suoi.
Onde per gl’occhi uscita,
Rientrò per le labra in lui la vita.
Claudio Monteverdi
Ah, dolente partita!
De ziel van Tirsi vond rust in tranen
toen hij afscheid moest nemen van Clori,
en wilde sterven.
Maar de medelevende nimf
ving met haar liefdevolle mond
het vocht op en gaf het vervolgens
terug aan de herder met haar kussen.
Terwijl het via zijn ogen wegliep,
keerde het leven door haar lippen terug in hem.
Mopso
Che fai, Tirsi gentile?
Perché non canti i fregi,
Perché non canti i pregi
Del giovinetto
Aprile?
Tirsi
Da qual fior il mio canto
Prenderò, Mopso mio?
Cantar forse degg’io
Del flessuoso acanto?
L’immortal amaranto?
O pur la bionda calta,
Che d’aurato color le piagge smalta?
Mopso
Wat doe je, vriendelijke Tirsi?
Waarom zing je niet over de versieringen,
Waarom zing je niet over de schoonheid
Van de jonge
April?
Tirsi
Over welke bloem zal mijn lied zijn,
Mijn beste Mopso?
Zou ik moeten zingen
Over de buigzame distel?
Of over de onsterfelijke amarant?
Of over de blonde kalot,
Die de heuvels met gouden kleur bedekt?
Ah, dolente partita!
ah, fin de la mia vita!
da te parto e non moro?
E pur i’ provo
la pena de la morte
e sento nel partire
un vivace morire,
che dà vita al dolore
per far che moia immortalmente il core
O, pijnlijk afscheid!
O, einde van mijn leven!
Als ik van jou weg ga, sterf ik dan niet?
En toch voel ik
de pijn van de dood
en voel ik bij het vertrekken
een levendige dood,
die leven geeft aan de pijn
om ervoor te zorgen dat mijn hart onsterfelijk
sterft.
Mopso
Canta, Tirsi, di quella
Ch’è più cara agli amanti,
Canta gli onori e i vanti
Della rosa novella.
Tirsi
Rose, rose beate,
Lascivette figliuole
Della terra e del sole,
Le dolcezze odorate,
Che dal grembo spirate,
Ponno quel tutto in noi
Che il sol, che l’aura e che la pioggia in voi.
Mopso
Zing, Tirsi, over diegene
Die het meest geliefd is bij geliefden,
Zing over de eer en de lof
Van de nieuwe roos.
Tirsi
Rozen, gezegende rozen,
Wellustige dochters
Van de aarde en de zon,
De geurende zoetheid,
Die uit jullie bloemknop opstijgt,
Kan alles naar ons overbrengen
Wat de zon, de lucht en de regen in jullie
heeft gebracht.
A due voci
Rose, rose beate,...
Beide stemmen
Rozen, gezegende rozen ...
10 11

Liedteksten
Liedteksten
Luca Marenzio
Luca Marenzio
Deh, Tirsi mio gentil
Al lume delle stelle
Deh, Tirsi mio gentil, non far più stratio
Di chi t’adora. Ohimè! non sei già fera,
Non hai già il cor di marmo ò di macigno.
Eccomi a’ piedi tuoi. Se mai t’offesi,
Idolo del mio cor, perdon ti chieggio.
Per queste belle care e sovra humane
Tue ginocchia ch’abbraccio, a cui m’inchino;
Per quell’amor che mi portasti un tempo;
Per quella soavissima dolcezza
Che trar solevi già da gl’occhi miei,
Che tue stelle chiamavi, hor son due fonti;
Per queste amare lagrime: ti prego,
Habbi pietà di me, misera Filli.
Och, mijn lieve Tirsi, kwets niet langer
degene die jou aanbidt. Ach, je bent geen
beest,
noch heb je een hart van marmer of steen.
Zie mij aan je voeten. Als ik je ooit beledigd
heb,
geliefde van mijn ziel, vraag ik om vergeving.
Door deze mooie, dierbare, en meer dan
menselijke
knieën van jou, die ik omarm, waarvoor ik buig;
door die liefde die je ooit voor mij voelde;
door die allerzachtste zoetheid
die je ooit uit mijn ogen wist te halen,
die je je sterren noemde, en nu fonteinen zijn;
door deze bittere tranen, smeek ik je,
heb medelijden met mij, de ellendige Filli.
Al lume delle stelle
Tirsi sotto un alloro
Si dolea lagrimando in questi accenti:
O celesti facelle
Di lei ch’amo ed adoro
Rassomigliate voi gli occhi lucenti.
Luci serene e liete,
Sento la fiamma lor mentre splendete.
Bij het licht van de sterren
Onder een laurierboom
beklaagt Tirsi zich huilend als volgt:
‘Oh, hemelse fakkels,
jullie lijken op de stralende ogen
van degene van wie ik houd en aanbid.
Geliefde en serene lichten,
Ik voel jullie hitte, terwijl jullie flakkeren.
Claudio Monteverdi
Dolcemente dormiva la mia clori
Dolcemente dormiva la mia Clori
e ‘ntorno al suo bel volto
givan scherzando i pargoletti Amori.
Mirav’io, da me tolto,
con gran diletto lei,
quando dir mi sentii: ‘Stolto, che fai?
Tempo perduto non s’acquista mai.’
Allor io mi chinai così pian piano,
e baciandole il viso
provai quanta dolcezza ha il paradiso.
Zo zoet sliep mijn Clori
terwijl om haar mooie gezicht
cupido’s vrolijk rondvlogen.
Ik, verstrooid en vol vreugde,
keek naar haar, toen ik mezelf hoorde zeggen:
‘Dwaas, wat doe je?
Verloren tijd komt nooit meer terug.’
Dus boog ik me langzaam voorover,
en toen ik haar gezicht kuste,
proefde ik de zoetheid van de hemel.
12 13

Liedteksten
Liedteksten
Salomone Rossi
Luca Marenzio
Tirsi mio, caro Tirsi,
Tirsi mio, caro Tirsi,
E tu ancor m’abbandoni?
Così morir mi lasci e non m’aiti?
Almen non mi negar gli ultimi baci.
Ferirà pur duo petti un ferro solo;
Verserà pur la piaga
Di tua Filli il tuo sangue.
Tirsi, un tempo sì dolce e caro nome
Ch’invocar non soleva indarno mai,
Soccorri a me, tua Filli,
Che come vedi da spietata sorte
Condutta son a cruda et empia morte.
Mijn Tirsi, lieve Tirsi,
Laat jij mij ook in steek?
Laat je me zo sterven en help je me niet?
Ontzeg me op zijn minst niet de laatste
kussen.
Een enkel zwaard zal mijn borsten doorboren;
de wond van jouw Filli zal inderdaad
jouw bloed doen stromen.
Tirsi, eens een zo’n zoete en dierbare naam
die nooit tevergeefs werd aangeroepen,
help mij, jouw Filli,
want, zoals je ziet door meedogenloos lot,
word ik geleid naar een wrede en genadeloze
dood.
Nel dolce seno
Nel dolce seno della bella Clori,
Tirsi, che del suo fine
Già languendo sentia l’hore vicine,
Tirsi, levando gl’occhi
Ne’ languidetti rai del suo desio,
‘Anima’, disse, ‘omai felice mori.’
Quand’ella: ‘Oimè, ben mio, aspetta’,
Sospirò dolce anelando.
‘Ahi, crudo, ir dunque a morte
Senza me pensi? io teco,
E non me’n pento,
Morir promisi, e già moro, e già sento
le mortali mie scorte.
Op de zachte borst van de mooie Clori,
Voelde Tirsi, al bijna lusteloos,
het naderende uur van zijn einde.
Tirsi sloeg zijn ogen op
In de lome gloed van zijn verlangen:
‘Mijn hart’, zegt hij, ‘vanaf nu zal ik gelukkig
sterven!’
Waarop zij antwoordt: ‘Helaas, mijn geliefde,
wacht’,
Zuchtend van begeerte.
‘Ah, wrede, denk je aan naderende dood
zonder mij? Ik heb besloten met jou te
sterven,
en berouw het niet;
Ik heb beloofd te sterven, en ik sterf al,
en ik voel al mijn dodelijke begeleiders.
Perchè l’una e l’altr’alma
insieme scocchi.’
Si stringe egli soave e sol risponde
Con meste voci a le voci gioconde.
O fortunati, l’un’entro spirando
Nella bocca de l’altro, una dolce ombra
Di morte gl’occhi lor tremanti ingombra;
E si sentian, mancando i rotti accenti,
Agghiacciar tra le labra i baci ardenti.
Omdat de zielen van de een en de ander
Samen wegvliegen.’
Hij schuift zachtjes dichter naar haar toe,
Slechts lijdend antwoordend op haar luchtige
stem.
O gelukkigen! Terwijl de adem vermengt
In elkaars mond, overschaduwt een zoete
schaduw
van de dood hun bevende ogen:
en ze voelen, terwijl woorden tekortschieten,
hun gepassioneerde kussen bevriezen
tussen hun lippen.
14 15

Liedteksten
Liedteksten
Claudio Monteverdi
Tirsi e Clori
Tirsi:
Per monti e per valli,
bellissima Clori,
già corrono a’ balli
le Ninfe e i pastori;
già, lieta e festosa,
ha tutto ingombrato
la schiera amorosa
il seno del prato.
Clori:
Dolcissimo Tirsi,
già vanno ad unirsi,
già tiene legata
l’amante l’amata;
già movon concorde
il suono alle corde:
noi soli negletti
qui stiamo soletti.
Tirsi:
Door bergen en dalen,
mooiste Clori,
rennen de nimfen en herders
al naar de dans;
vrolijk en feestelijk,
heeft de minnende groep
het midden van de weide
helemaal ingenomen.
Clori:
Liefste Tirsi,
ze komen om zich te verenigen,
de minnaar houdt nu
de geliefde vast;
Ze stemmen in harmonie
het geluid van de snaren:
alleen wij, verwaarloosd,
staan hier alleen.
Clori:
Sì, Tirsi, mia vita,
ch’a te solo unita
vo’ girne danzando,
vo’ girne cantando.
Pastor, benché degno,
non faccia disegno
di mover le piante
con Clori sua amante.
Tirsi & Clori:
Già, Clori gentile,
noi siam ne la schiera:
con dolce maniera
seguiamo il lor stile.
Balliamo, ed intanto
spieghiamo col canto,
con dolci bei modi,
del ballo le lodi.
Clori:
Ja, Tirsi, mijn leven
alleen verenigd met jou
wil ik dansen,
wil ik zingen.
Laat geen herder, hoe waardig ook,
zo brutaal zijn om te verlangen
om met Clori, je geliefde,
naar de dans te gaan.
Tirsi & Clori:
En nu, lieve Clori,
zijn we te midden van de menigte,
laten wij ze volgen
op een lieflijke manier.
Laten we dansen en ondertussen
met liederen
in zoete, mooie tonen,
de lof van de dans verhalen.
Tirsi:
Su, Clori, mio core,
andianne a quel loco,
ch’invitano al gioco
le Grazie ed Amori;
già Tirsi distende
la mano e ti prende,
ché teco sol vuole
menar le carole.
Tirsi:
Kom, Clori, mijn liefde,
laten we naar die plek gaan,
uitgenodigd door de gratiën en cupido’s
om deel te nemen aan het spel;
zie, Tirsi strekt
zijn hand uit om je te grijpen,
want alleen met jou
wil hij deelnemen aan de dans.
16 17

Liedteksten
Biografieën
Il ballo:
Balliamo, che il gregge,
al suon de l’avena
che i passi cor regge,
al ballo ne mena:
e saltano snelli
i capri e gli agnelli.
Balliam, che nel cielo
con lucido velo,
al suon de le sfere,
or lente or leggere
con lumi e facelle
su danzan le stelle.
Balliam, che d’intorno
nel torbido giorno,
al suono de’ venti
le nubi correnti,
se ben fosche e adre,
pur danzan leggiadre.
Balliamo, che l’onde
il vento che spira
le move e l’aggira,
le spinge e confonde
sì come lor fiede
se movon il piede;
e ballan, le Linfe
quai garrule Ninfe.
Balliam che i vezzosi
bei fior rugiadosi,
se l’aura li scuote
con urti e con ruote,
fan vaga sembianza
anch’essi di danza.
Balliamo e giriamo,
corriamo e saltiamo,
qual cosa più degna
il ballo n’insegna!
De dans:
Laten we dansen, want de kudde
leidt ons op het geluid van de fluit,
die het ritme van de dans bepaalt,
naar de dans:
en lichtvoetig dansen en springen,
de geiten en de lammeren.
Laten we dansen, want in de lucht,
helder gesluierd,
in hemelse sferen,
soms langzaam, soms snel,
met licht en vuur,
dansen ook de sterren.
Laten we dansen, want om ons heen,
dansen de jagende wolken,
donker en dreigend
als op een sombere dag,
op het geluid van de winden,
toch op een sierlijke manier.
Laten we dansen, zoals de golven,
wanneer de wind waait,
en hen beweegt en draait,
hen opstuwt en roert,
op hun manier,
hun voeten bewegen;
en de wateren dansen
als kletsende nimfen.
Laten we dansen,
zoals de mooie bloemen,
besprenkeld met dauw,
wiegend door de zachte bries,
met schokken en draaiingen,
ook lijken te dansen.
Laten we dansen en draaien,
rennen en springen,
niets is meer waard
dan wat de dans ons leert.
Componisten
Salomone Rossi
(ca. 1570 – 1630) was een
Joods-Italiaans componist en
violist. Hij wordt beschouwd
als een van de eerste
componisten die Joodse
muziek componeerde voor de
liturgie, maar ook seculiere
muziek componeerde.
Rossi was werkzaam aan
het hof van de Gonzaga’s in
Mantua, waar hij in dienst
was als hofmusicus. Zijn
werk omvat voornamelijk
instrumentale muziek,
zoals sonates, canzonettes
en sinfonia’s, evenals
vocale werken, waaronder
madrigalen en motetten.
Giovanni Giacomo Gastoldi
(ca. 1554 - 1609) was een
Italiaanse componist en
muziekpedagoog. Hij staat
vooral bekend om zijn
bijdragen aan de vroege
barokmuziek, met name zijn
composities voor vocale
ensembles, dansmuziek en
madrigalen.
Hij werd geboren in
Caravaggio (Lombardije)
en ontving waarschijnlijk
zijn muzikale opleiding
in Milaan. Hij werkte als
zanger en muziekleraar aan
verschillende kerken en
hoven in Italië, waaronder
Mantua en Ferrara.
Luca Marenzio
(ca. 1553 ‐ 1599) staat bekend
als een vooraanstaand
componist van het madrigaal.
Hij diende als kapelmeester
van kardinaal d’Este in
Rome (ca. 1578 - 1586) en
bij Ferdinando de Medici in
Florence (1588 - 1589). Later
werkte hij aan het Poolse hof
van Sigismondo III (1595).
Zijn madrigalen worden
geprezen om hun expressieve
kracht en harmonische
inventiviteit, waardoor hij een
blijvende invloed heeft gehad
op de renaissancemuziek.
18 19

Biografieën
Biografieën
]
Uitvoerenden
Philippe Herreweghe
Dirigent
Claudio Monteverdi
(1567 ‐ 1643) was een
Italiaans componist,
dirigent en oorspronkelijk
ook werkzaam als violist
en zanger. Monteverdi
werd geboren in de
vioolbouwersstad Cremona
waar hij bij de kapelmeester
muziektheorie, zang en viool
studeerde. Op jonge leeftijd
publiceerde hij zijn eerste
geestelijke madrigalen en
driestemmige canzonetten.
In 1590 werd hij in Mantova
als violist aangenomen in de
kapel van hertog Gonzaga
en werd daar in 1602
kapelmeester. In 1607 schiep
hij zijn eerste meesterwerk,
de opera L’Orfeo. In 1613
werd Monteverdi
aangenomen als maestro di
cappella aan de San Marco in
Venetië. Vermoedelijk werd
hij in 1632 als geestelijke
gewijd.
Sigismondo d’India
(1582 - 1629) as een
Italiaanse componist uit
de vroege barokperiode.
Hij werd geboren in
Palermo, Sicilië, en ontving
zijn muzikale opleiding
waarschijnlijk in Napels.
Hij werkte als musicus en
componist aan verschillende
hoven in Italië, waaronder het
hof van de Medici in Florence
en het hof van Mantua. Zijn
muziek wordt gekenmerkt
door zijn expressieve
melodieën en harmonieën.
Giovanni Bassano
(ca. 1561 - 1617) was een
Italiaanse componist
en muzikant uit de late
renaissance en vroege
barokperiode. Hij was
een veelzijdig musicus en
vooral bekend vanwege
zijn vaardigheid als
cornettospeler en als
componist van instrumentale
muziek. Hij was verbonden
aan het hof van de hertogen
van Venetië en had een
betrekking in het ensemble
van de basiliek van San
Marco.
Philippe Herreweghe richtte
in 1970 het Collegium
Vocale Gent op. Al gauw
werd Herreweghes
levendige, authentieke en
retorische aanpak van de
barokmuziek geprezen en
in 1977 richtte hij in Parijs
het ensemble La Chapelle
Royale op, waarmee hij
de muziek van de Franse
Gouden Eeuw ten uitvoer
bracht.
Van 1982 tot 2002 was
Philippe Herreweghe artistiek
directeur van de Académies
Musicales de Saintes en in die
periode was hij ook initiator
van het Ensemble Vocal
Européen, gespecialiseerd
in renaissancepolyfonie, en
het Orchestre des Champs
Élysées, opgericht in 1991 met
de bedoeling het romantische
en preromantische repertoire
opnieuw te laten schitteren
op originele instrumenten.
Sinds 2009 werkt Philippe
Herreweghe samen met
Collegium Vocale Gent
actief aan de uitbouw van
een groot symfonisch koor
op Europees niveau. Sinds
2001 is hij artistiek directeur
van de Accademia delle
Crete Senesi, het Toscaanse
zomerfestival Collegium
Vocale Crete Senesi.
Herreweghe werd meerdere
keren onderscheiden.
In 1993 benoemd tot
‘Cultureel Ambassadeur
van Vlaanderen’. Een jaar
later werd hem de orde
van Officier des Arts et
Lettres toegekend, en in
1997 werd hij benoemd als
Doctor honoris causa aan
foto: Stephan Vanfleteren
de Katholieke Universiteit
Leuven. In 2003 kreeg hij in
Frankrijk de titel Chevalier
de la Légion d’Honneur
toegekend. In 2010
verleende de stad Leipzig
aan Philippe Herreweghe
de Bach-Medaille voor
zijn grote verdienste als
Bachuitvoerder. In 2017
ontving Philippe Herreweghe
een eredoctoraat aan de
Universiteit Gent. In 2021
verleende de Vlaamse
Overheid aan Philippe
Herreweghe de Ultima, prijs
voor Algemene Culturele
Verdienste als bekroning voor
zijn hele carrière.
20 21

Biografieën
Biografieën
Collegium Vocale
Gent
Collegium Vocale Gent
werd opgericht in 1970
op initiatief van Philippe
Herreweghe samen met een
groep bevriende studenten.
Het ensemble paste als een
van de eerste de nieuwe
inzichten rond de uitvoering
van barokmuziek toe op
vocale muziek.
Het ensemble verwierf al
snel wereldfaam en was te
gast op belangrijke podia en
muziekfestivals. Sinds 2017
organiseert het ensemble
in Toscane een eigen
zomerfestival: Collegium
Vocale Crete Senesi. Het
ensemble brengt voor
elk project een optimale
bezetting bijeen. Zo voert
een solistisch ensemble
muziek uit de renaissance
uit. Collegium Vocale Gent
heeft een eigen barokorkest,
maar werkt daarnaast samen
met andere ensembles op
het gebied van historische
muziek, zoals het Orchestre
des Champs Élysées, het
Freiburger Barockorchester
en de Akademie für Alte
Musik Berlin. Verder
treedt het op met
vooraanstaande orkesten
als het Antwerp Symphony
Orchestra, het Koninklijk
Concertgebouworkest, het
Budapest Festival Orchestra
en de Staatskapelle Dresden.
Collegium Vocale Gent
bracht op diverse labels
meer dan 100 opnamen uit.
Miriam Allan sopraan
Barbora Kabátková
mezzosopraan
Mélodie Ruvio alt
Benedict Hymas tenor
Tore Tom Denys tenor
Jimmy Holliday bas
Sophie Gent viool
Anna Pekkala viool
Lambert Colson schalmei
Ageet Zweistra cello
Johannes Ötzbrugger luit
Bart Vroomen trombone
Maude Gratton klavecimbel
foto: Luc Monsaert
22 23

Verwacht
Ach, dass ich Wassers
gnug hätte
PRJCT Amsterdam
+ Maarten Engeltjes
+ college Jan Van den Bossche
Serie Oude
Muziek
Za 5 okt 2024
Grote Zaal
19.00 uur / College
20.15 uur / Concert
Seizoen 2024-2025
Serie Oude Muziek
Zoals altijd kent de serie Oude muziek volop verrassingen. Een muzikale reis met de
13e-eeuwse ontdekkingsreiziger Marco Polo naar China. Klaagzangen uit de barok van
Bach&Zn. Een Montenegrijnse gitarist die Händel, Vivaldi, Rameau in een nieuw jasje
steekt. Maar ook de grote meesterwerken ontbreken niet. Zoals het prachtige Stabat
Mater van Scarlatti en de onverslaanbare, energieke Brandenburgse concerten van Bach.
Veel te beleven!
Liederen die tussen klacht, spijt en hoop zoeken naar
lichtpunten in de duisternis, die zijn zo mooi. Countertenor
Maarten Engeltjes en PRJCT Amsterdam laten dit horen.
De pers prijst PRJCT Amsterdam om ‘rondheid van toon en
flexibiliteit in klank’ (Forum Opéra) en als ‘een groot genot’.
‘Virtuoos’, schreef Trouw over Engeltjes. En als er iemand
in muziek kon rouwen, maar ook troost bieden, dan was het
wel Bach.
Dit concert biedt een bloemlezing van de mooiste
klaagzangen uit de barokperiode. Het verdriet komt tot uiting
in het lamento, een geliefde ariasoort voor componisten
dat in die tijd een hoge vlucht nam. Niet alleen in handen
van Johann Sebastian Bach, maar ook in die van zijn neef
Johann Christoph, ‘een diepzinnig componist’, aldus Johann
Sebastian.
Programma: Johann Christoph Bach Ach dass ich Wassers
gnug hätte / Franz Tunder Salve mi Jesu / Johann
Sebastian Bach Stirb in mir, Welt und alle deine Liebe uit
cantate BWV 169 / Widerstehe doch der Sünde / Philipp
Heinrich Erlebach Wer sich dem Himmel übergeben /
Dietrich Buxtehude Jubilate domino
Maarten Engeltjes
foto: Hans van der Woerd
College ‘Bach en de altstem’
Bach schreef enkele van
zijn meest aangrijpende
aria’s voor de altstem, met
als bekendste hoogtepunt
de aria Erbarme dich uit de
Matthäus Passion. Had dit
stemtype een specifieke
betekenis en wie zong deze
aria’s eigenlijk? Dit college
gaat in op de rol van de
altstem in Bachs oeuvre,
aan de hand van enkele
van zijn mooiste aria’s en
solocantates.
za 5 okt / 20.15 uur
Ach, dass ich Wassers gnug hätte
PRJCT Amsterdam + Maarten Engeltjes +
college Jan Van den Bossche
zo 6 okt / 15.00 uur
The Canterbury Songs
Nederlands Kamerkoor
vr 22 nov / 20.15 uur
Ein deutsches Barockrequiem
Vox Luminis + college Jan Van den Bossche
zo 1 dec / 20.15 uur
De muzikale reizen van Marco Polo
En Chordais, Ensemble Constantinople +
Kyriakos Kalaitzidis
zo 19 jan / 20.15 uur
Mysterieuze muzen
Ensemble Correspondances + college Jan
Van den Bossche
za 25 jan / 20.15 uur
Stabat Mater
Cappella Amsterdam
za 1 feb / 20.15 uur
Ode on the death of Mr. Henry Purcell
PRJCT Amsterdam, Maarten Engeltjes +
Alexander Chance
vr 21 feb / 20.15 uur
Baroque
MILOŠ + Arcangelo
do 6 mrt / 20.15 uur
De Brandenburgse concerten van Bach
Amsterdam Baroque Orchestra + Ton
Koopman + college Jan Van den Bossche
zo 4 mei / 21.00 uur
Broederlijk in barok
Théotime Langlois de Swarte + Justin Taylor
Bekijk het gehele nieuwe seizoen op
muziekgebouw.nl.
24 25

Verwacht
Mei
zo 19 mei / 20.15 uur
Madrigalen in Arcadia
Collegium Vocale Gent +
college Jan Van den Bossche
13.30 uur / Kleine Zaal
Blikvangers (2+)
De Stilte
vr 31 mei / 20.15 uur
At The Spot Where I Find
Myself
Genevieve Murphy
SoundLAB Workshop
Maak je eigen muziek met de
wonderlijkste instrumenten.
Voor kinderen (7+) met
volwassenen in de Atriumzaal
om 13.00 uur op verschillende
zondagen. Kaartjes via
muziekgebouw.nl/soundlab
WannaSwing
ma 20 mei / 20.15 uur
Karima El Fillali
wo 22 mei / 20.15 uur
Like a Prayer
Groot Omroepkoor
do 23 mei / 20.15 uur
Hollandse nieuwe
Ralph van Raat
vr 24 mei / 20.15 uur
De stem van de blokfluit
Orkest van de Achttiende
Eeuw + Lucie Horsch
za 25 mei / 20.15 uur
A Thousand Thoughts
Kronos Quartet + Sam Green
Kijk Muziek
zo 26 mei
13.30 uur
Tegenwind (7+)
De Stilte + Artvark
Saxophone Quartet
Juni
za 1 jun / 20.15 uur
Van Rameau tot
Rachmaninov
Nathalia Milstein
zo 2 jun / 11.00 uur /
Kleine Zaal
Hollandse Meesters
Ere Lievonen
zo 2 jun / 20.15 uur
Pathétique
Pynarello
wo 5 jun / 20.30 uur /
Bimhuis
Misha Mengelberg & Louis
Andriessen: Goede Maten
ICP Orchestra, McFadden,
Bouwhuis, Mukaiyama,
MacGregor, Hoogland,
Herman, Provan + Kluster5
Op de kade voor het
Muziekgebouw staat de
interactieve muziekinstallatie
WannaSwing van theatermaakster
Caecilia Thunissen
en scenograaf Jan Boiten. Acht
schommels sturen composities
aan van hedendaagse
componisten als Joey Roukens,
Mayke Nas en Rob Zuidam.
Zie voor meer informatie
muziekgebouw.nl/wannaswing
Huil van de Wolff
Elke 22e van de maand
klinkt om 20.00 uur het
geluidsmonument Huil van
de Wolff van Martijn Padding
ter herinnering aan oprichter
van het Muziekgebouw
Jan Wolff (1941 - 2012).
muziekgebouw. nl/
huilvandewolff
Geheimtips
Bijzondere concerten
die je niet mag missen.
muziekgebouw.nl/geheimtips
Op de hoogte blijven?
Mis geen enkel concert en schrijf je
in voor onze nieuwsbrief! Scan de
QR-code of ga naar muziekgebouw.
nl/nieuwsbrief. Of volg ons via
Facebook, LinkedIn of Instagram.
4’33 grand café
Kom voor of na het concert eten
in 4’33 grand café. Reserveren:
020 788 2090 of 433grandcafe.nl.
Rondom het concert
- Na aanvang van het concert heb je
geen toegang meer tot de zaal.
- Zet je mobiele telefoon uit voor
aanvang van het concert.
- Het maken van beeld- of
geluidsopnamen in de zaal alleen
met schriftelijke toestemming.
- Algemene Bezoekersvoorwaarden
zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen
Reserveringskosten zijn bij de
kaartprijs inbegrepen.
Ook een drankje, tenzij anders
vermeld op je concertkaartje.
Word Vriend
Inkomsten uit kaartverkoop dekken
ten dele onze kosten.
Word vriend: met jouw steun
kunnen we concerten op het
hoogste niveau blijven organiseren.
Meer informatie:
muziekgebouw.nl/wordvriend
Dank!
Wij kunnen niet zonder de steun van
onze vaste subsidiënten en Vrienden
van het Muziekgebouw. Wij zijn hen
daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
druk & printservice
Foto: Erik van Gurp
26 27