nummer 3 herfst 2006 - Erfgoed Utrecht

n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

i n h o u d
8 De
16
Feest! Viering bevrijding Utrecht
30 f
colofon
28
Heemschut aktief
4
Feesten in Utrecht
boer op: agrotoerisme
Witte vlekkenplan
20
Doorn als toeristische trekpleister
Gemeente Utrecht
32 4
12
In de webpeiling...
Geloof en Bijgeloof
nieuwe boeken
15
24
gm kwadraat is een uitgave van Erfgoedhuis Utrecht, Het Utrechts Archief, de Provinciale Commissie Utrecht van de Bond Heemschut en de sec-
ties Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht en verschijnt 4x per jaar. Het Utrechts Archief Contactpersoon: Nettie Stoppelenburg,
Alexander Numankade 199-201, 3572 KW Utrecht, tel. 030-2866611 Provinciale Commissie Utrecht Bond Heemschut Contactpersoon: Hein
Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP Kamerik, tel. 0348-401435 Secties Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht Contactpersoon:
René de Kam, Cultuurhistorie gemeente Utrecht, Zwaansteeg 11, 3511 VG Utrecht, tel. 030-2863990 Redactie Edwin Maes, Fred Vogelzang en
Jacquelien Vroemen Redactie-adres Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht Telefoon 030-2343880 Fax 030-2328624 E-mail fsce@erfgoed-utrecht.nl
Internet www.erfgoed-utrecht.nl Grafisch ontwerp Marjorie Specht, www.ontwerpkantoor.nl Druk RotoSmeets GrafiServices ISSN 1571-442X
o t o o m s l a g : H a r d d r a v e r i j o p d e M a l i e b a a n 1 8 8 9 , a q u a r e l v a n W i l l e m d e Fa m a r s Te s t a s

Hoezo feest, zult u zeggen. Een zomer vol warmte en prachtig weer, vakantie en vrije
tijd, en nu weer aan het werk en bezig met serieuze zaken, en dan feest? Tja, het
thema van Open Monumentendag 2006 is feest en als altijd is het najaarsnummer van
Gmkwadraat daarmee verbonden. En laten we wel wezen, voor we het weten is het
december, een feestmaand bij uitstek. G M 2 besteedt dit keer veel aandacht aan feest
en feestelijke zaken, en als doekje voor het bloeden (om de band met de zomer nog
niet los te laten) is er ook een artikel opgenomen over recreatie in het verleden (Doorn
rond 1900) en een over recreatie in de toekomst (agrotoerisme). Nederland is nog niet
zoals veel landen hoofdzakelijk economisch afhankelijk van de toerist, maar recreatie
en toerisme zijn belangrijke inkomstenbronnen. En op het leeglopende platteland wordt
druk gezocht naar alternatieve bestemmingen van boerenbedrijven. Dat laat al zien dat
het niet alleen over feest gaat in dit nummer. Een nieuw onderzoeksprogramma voor de
lokale geschiedenis gaat van start en daarnaast zijn er natuurlijk de vaste bijdragen
van Het Utrechts Archief, de afdeling monumenten van de gemeente Utrecht en de Bond
Heemschut. Zoals altijd wensen we u veel leesplezier. En denk aan onze poll, de brug
tussen G M 2 en de erfgoedportal www.erfgoed-utrecht.nl De redactie

A r e n d P i e t e r s m a
Feest
in Utrecht
Tegenwoordig is feesten een vorm van vrijetijdsbeste-
ding, waarvoor iemand bewust kiest. Vrije tijd is een
relatief recent fenomeen. Pas bij de opmars van de
industriële productie in de negentiende eeuw kwam er
een duidelijke scheiding tussen de werktijd en de tijd
daarna, de ‘vrije tijd’. In een agrarische maatschappij
liepen werk en vrije tijd echter organisch in elkaar over.
Gevolg was dat van ‘echte’ vrije tijd geen sprake was:
er was tenslotte altijd wel wat te doen. Dit gemis werd
gecompenseerd door de vele kerkelijke feestdagen,
waarop niet gewerkt mocht worden maar die gevuld
waren met kermis, kerkbezoek, optochten en andere
sociale gebeurtenissen. Van commerciële manipulatie
en sociale segregatie was toen nog geen sprake.
Zedelijke uitwassen
Al vanaf de Middeleeuwen probeerden stads- en
dorpsbesturen het straatleven aan banden te leggen.
Het ging hier om zaken als ‘mommerijen’ (over straat
lopen met maskers), ganstrekken, klootschieten, dan-
sen, kaatsen, dobbelen, jongspelen, hanengevechten
en het optreden van goochelaars, koorddansers en
acrobaten. In de zeventiende en achttiende eeuw was
het daarnaast de Nederduits-gereformeerde kerk die
zich zorgen maakte over de zedelijke uitwassen waar-
toe dit soort feestelijkheden konden leiden. In de
negentiende eeuw liet de gegoede burgerij een verge-
lijkbaar geluid horen. Via wat later wel een discipline-
ringsoffensief wordt genoemd, moest het volk in aan-
raking gebracht worden met de ‘hogere’ cultuur.
Ruwe volksvermaken moesten worden vervangen door
volkszang, gymnastiek, beschaafd toneel, volksvoor-
lezingen en museumbezoek. De kermis was toen de
voornaamste steen des aanstoots. Gemeenteraden
werden bestookt met rekesten om een verbod op de
kermis uit te vaardigen. Tot groot verdriet van vooral
de jeugd legde de kermis in veel plaatsen het loodje.
Z u s t e r s A u g u s t i n e s s e n i n e e n b o t s a u t o o p d e k e r m i s o p d e
M a l i e b a a n i n U t r e c h t , 1 9 8 8 . D e z u s t e r s v o r m d e n h e t k o o r b i j
d e v i e r i n g v a n d e H . m i s o p d e k e r m i s . Fo t o : J a n L a n k v e l d .
4 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

en Utrecht
heeft geen echte feestcultuur, zoals die in Friesland
bestaat rond sportieve evenementen als keatsen en skûtsjesilen
of rond rooms-katholieke tradities als carnaval en heiligen-
dagen in Brabant en Limburg. Behalve misschien hier en daar
op lokaal niveau. Het ontbreken van een provinciaal en zelfs
regionaal gevoel is hiervoor in belangrijke mate verantwoorde-
lijk. Maar dat betekent gelukkig niet, dat er in het verleden en
heden in onze provincie geen feest gevierd is.
H a r d d r a v e r i j o p d e M a l i e b a a n , 1 8 8 9 . A q u a r e l : W i l l e m d e Fa m a r s Te s t a s .
O p v o e r i n g v a n d e C a m e r a O b s c u r a i n h e t
v o o r m a l i g e w o o n h u i s v a n N i c o l a a s B e e t s
a a n d e B o o t h s t r a a t i n U t r e c h t , 1 9 1 . H i e r
z i e n w e K e e s j e , h e t d i a k e n h u i s m a n n e t j e .
Kermis
De eerste kermissen (een verbastering van het woord
kerk-mis) ontstonden in de elfde eeuw rond de jaar-
lijkse viering van de inwijding van een kerkgebouw.
Bij de Utrechtse Domkerk was dit aanvankelijk het
geval op 26 juni en na 1345 op 22 juli (St. Magdalena).
Op die dag werden de relieken rondgedragen en at,
dronk en danste het volk op straat. Geen wonder dat
bij deze gelegenheid ook een markt werd gehouden
met de ‘vertooninge van veel zotternyen’. Na de Reformatie
ontwikkelde de combinatie jaarmarkt en kermis
zich tot het voornaamste volksfeest en zou dat tot in
de twintigste eeuw blijven. Op de Hoveniersmaandag
en de Boerenzaterdag was de kermis het domein van
de buitenlui. De kermis trok van heinde en verre
belangstelling. Er waren honderden kramen en tenten
met voor elk wat wils. Luxe goederen als zijde, chintz,
katoen, porselein en parfum; versnaperingen als
poffertjes en wafels; spelen en spelletjes als dobbelen,
ringsteken, katknuppelen, schieten en koekhappen;
vermakelijkheden als goochelaars, koorddansers,

potsenmakers, lachspiegels, doolhoven, reuzen,
dwergen, beren, slangenbezweerders, moorduitleg-
gers, dikke dames en waarzegsters. Op het Vreden-
burg kregen de grotere attracties hun plaats, zoals
panorama’s, stuntende ruiters, toneeluitvoeringen,
draaimolens, vlooientheaters, luchtschommels en
wassen beelden. In de negentiende eeuw nam het
vermaak relatief een steeds grotere plaats in en
groeide de kermis uit tot een reizend pretpark met
steeds nieuwe attracties. Ook kon men hier kennis-
maken met nieuwe uitvindingen, zoals de fotografie,
de vélocipède, het elektrisch licht en de film.
Plaatselijke feesten
Sommige feestdagen zoals Sinterklaas groeiden in
de loop van de negentiende eeuw uit tot geaccepteerde
officiële plaatselijke feesten. Andere zoals het Palm-
pasenfeest verdwenen op de meeste plaatsen. Niet
echter in Veenendaal, waar het een echt kinderfeest
was met palmpasenstokken vol lekkernijen of – voor
de arme kinderen – een stokje met een stuk roggebrood.
Ook wordt in Veenendaal op 17 september
‘Lammelietjesavond’ (Lampegietersavond) gevierd.
Op die avond werden de lampen in de textielwerkplaatsen
versierd en werd het personeel getrakteerd.
Het feest van St. Maarten, de schutspatroon van stad
en gewest, op 11 november was niet alleen een kerkelijke
feestdag, maar ook een feestdag voor het volk,
een soort carnaval voorafgaande aan de aanvankelijk
zes adventszondagen. Er werd brood uitgedeeld en
evenals op Nieuwjaarsdag en Driekoningen mochten
de bedelaars langs de huizen trekken. Kinderen verzamelden
materiaal voor een feestvuur en maakten lampions
van bieten. Daarmee gingen ze langs de huizen
en zongen ze liedjes in ruil voor een versnapering.
Eeuwenlang werd in de stad Utrecht met processies,
maaltijden en drinkgelagen Ponsen en Nieten gevierd,
de feestdagen van de translatie van de relieken van de
heiligen Pontiaan en Agnes vanuit Milaan naar
Utrecht. Na de Reformatie bleef de gewoonte bestaan
om op deze dagen aan vrienden (14 januari) en vriendinnen
(21 januari) geschenken te geven. Langer in
zwang bleef de viering van Koppermaandag, de maandag
na Driekoningen, waarop de typografen hun patroon
en de vaste klanten van hun drukkerij de nieuwe jaarkalender
en een op bijzondere wijze gedrukte heilwens
aanboden en verder de hele dag in zalig nietsdoen
doorbrachten.
Festiviteiten waren er ook ter gelegenheid van vorstelijke
bezoeken, zoals die van Karel V en Philips II, de
stadhouders Willem IV en V, en keizer Napoleon aan
D e z u s j e s K o e t s i e r a c h t e r o p d e m o t o r v a n e e n C a n a d e s e
m i l i t a i r b i j d e b e v r i j d i n g v a n U t r e c h t o p 7 m e i 1 9 4 .
Fo t o : F r. Va n d e r We r f .
G y m n a s t i e k v e r e n i g i n g . Te r g e l e g e n h e i d v a n d e v e r j a a r d a g v a n
p r i n s e s W i l h e l m i n a w e r d o p 3 1 a u g u s t u s 1 8 8 6 e e n g y m n a s t i e k -
e n v o l k s f e e s t g e h o u d e n i n Z e i s t .
de stad Utrecht. De Utrechters konden zich vergapen
aan vuurwerk, triomfbogen en andere, dikwijls geïllumineerde
versieringen. In 1540 was een standbeeld te
zien van Mercurius, beschilderd door niemand minder
dan Jan van Scorel en voorzien van een mechaniek dat
de menselijke beweging kon nadoen. Van een bijzondere
feestcultuur was sprake bij onderhandelingen
over de vrede van Utrecht (1713), in de patriottentijd
en bij de intocht van de Franse troepen in 1795. Met
name bij die laatste gelegenheden verrezen tal van
allegorische bouwsels (tempels, triomfpoorten, erebogen,
zuilen, wapenschilden) en werden er optochten
en bijeenkomsten gehouden. Deze feestarchitectuur
was zeer vergankelijk. Bijna alles was van hout
gemaakt en werd na afloop afgebroken.
Nationale feesten
Aan het einde van de negentiende eeuw kregen de
nationale feesten, zoals de viering van koninklijke
6 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

V i e r i n g 2 - j a r i g r e g e r i n g s j u b i l e u m k o n i n g i n W i l h e l m i n a i n d e L a n g e
S m e e s t r a a t o p 3 1 a u g u s t u s 1 9 2 3 . Fo t o d o o r C . J . L . Ve r m e u l e n .
inhuldigingen, verjaardagen, bezoeken en jubilea,
de oprichting van monumenten ter herinnering aan
hoogtijdagen uit het verleden een massaler karakter
en dienden ze ook ter opvoeding en beschaving van
het volk. Hoogtepunten waren de inhuldiging van
koningin Wilhelmina in 1898 en de viering van 100
jaar herwonnen onafhankelijkheid in 1813. Volkszang,
schooloptochten en keurig gereglementeerde volksspelen
waren vaste onderdelen van het programma.
In die tijd werden ook de eerste Oranjeverenigingen
opgericht met als belangrijkste taak de organisatie van
koninginnedag. In Utrecht werden de Oranjefeesten
naar de kroon gestoken door de zogenoemde studentenmaskerades
ter gelegenheid van de viering van het
lustrum van de universiteit: groots opgezette historische
optochten met tal van festiviteiten voor de burgerij.
In 1906 was het thema de intocht van Germanicus in
Rome, waarvoor op de plaats van de latere Munt zelfs
het Circus Maximus werd nagebouwd.
Muziek
Bij deze feestelijkheden was een muziekcorps onmisbaar.
Deze schoten vanaf de tweede helft van
de negentiende eeuw overal wortel, een vorm van
beschaafde muziekbeoefening door het volk die kon
rekenen op financiële steun van de elite. Helemaal
mooi was het wanneer zo’n corps kon musiceren in
een vaste muziektent, waarvan er nog vele in de
provincie staan. De eens zo populaire straatzangers,
draaiorgels en accordeonisten raakten uit de mode.
De meeste draaiorgels zijn gesloopt of aan het buiten-
land verkocht. Gelukkig zijn er nog een paar schitte-
rende voorbeelden te bewonderen in Museum van
Speelklok tot Pierement.
De hogere klassen
Naast deze publieke feesten waren er vanaf de negen-
tiende eeuw ook feesten die men vierde in eigen kring.
Voor de hogere klassen waren er de heren- en burger-
sociëteiten, zoals Amicita in Amersfoort en De Vriend-
schap in IJsselstein. Hier werd muziek gemaakt en
werden variétévoorstellingen gegeven en kluchten
gespeeld. Na afloop was het bal. Andere volksklassen
konden hiervoor terecht in koffiehuizen met een
ambitieuze uitbater. In het midden van de vorige eeuw
werd de grote tuin van een koffiehuis aan de Wittevrouwensingel
als park met wandelwegen opengesteld
voor het publiek. Dit werd de vermaarde uitspanning
Tivoli. Aan de noordzijde kwam een grote concertzaal
aan de Kruisstraat, die dienst heeft gedaan tot 1955.
Een geliefkoosd feestelijk uitje voor het hele gezin was
een bezoek aan een uitspanning buiten de stad, zoals
in Utrecht die bij het poortje van Chartreuse aan de
Vecht, Zeldzaam aan de Amsterdamsestraatweg,
Buitenlust aan de Maliebaan en De Hommel aan
de Leidse Rijn.
Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden buurtverenigingen,
die een scala aan feestelijke activiteiten
organiseerden, zoals een dagje uit voor bejaarden
en kinderen, straatoptochten en spelletjes. Onmisbaar
voor feesten en partijen bleef gedurende al deze
eeuwen echter de kroeg, waar mensen ongeorganiseerd
en ongesubsidieerd jool hebben kunnen maken.
Sommige oude café’s en herbergen hebben nog hun
oorspronkelijk interieur bewaard. Ook in die zin zijn
het monumenten. •
Grotendeels ontleend aan: Mieke Breij e.a., ‘Na gedane arbeid.’
Gids voor de geschiedenis van cultuurbeoefening en vrijetijdsbesteding
in de provincie Utrecht (Utrecht 2005). Trajecten door
Utrecht 10.
7

D o r i e n W i j s t m a
Een B&B op het boerenerf, een winkeltje in de stal of toch maar die golfbaan
op het land achter de boerderij? Om het hoofd boven water te houden zal
bij menig boer wel eens de gedachte zijn opgekomen om neveninkomsten te
genereren. Maar hoe verleid je de toerist naar het platteland en wat komt er
zoal bij kijken wanneer je als boer je activiteiten wilt verbreden?
Flitssymposium Agrotoerisme: toeristen op het platteland
De boer
8 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

www.loketplattelandstoerisme.nl
Op deze site kunnen startende en bestaande plattelandson-
dernemers of (gemeente-) ambtenaren informatie vinden op
het gebied van plattelandstoerisme in de provincie Utrecht.
www.loketplattelandtoerisme.nl is een initiatief van de provincie
Utrecht in samenwerking met Agrarische Natuurverenigingen
en Plattelandtoeristische Ondernemersverenigingen. Met dit
loket wil de provincie het toeristisch ondernemen op het platteland
bevorderen en professionaliseren.
op
Op 17 juni kreeg opnieuw een boerderij in het
Utrechtse de onderscheiding ‘Boerderij van het Jaar’.
De winnende boerderij Willeskop werd op deze feestelijke
dag – ook letterlijk – in het zonnetje gezet.
De Boerderijenstichting Utrecht, die het predikaat
verleent, had besloten de dag een actueel thema mee
te geven: agrotoerisme. In de vorm van een flitssymposium
kwamen verschillende aspecten van dit thema
aan bod. Agrotoerisme, of plattelandstoerisme is een
ontwikkeling waarmee de provincie Utrecht de komende
jaren te maken krijgt. Immers, elke dag stoppen in
Nederland zo’n 8 tot 10 boeren en het arbeidsinkomen
in de agrarische sector loopt terug. Er moet dan ook
gezocht worden naar nieuwe economische dragers
om het behoud van de monumentale boerderijen te
waarborgen. Maar we willen geen pretparken van
onze groene gebieden maken, dus kleinschaligheid,
kwaliteit maar ook rentabiliteit is geboden. En hier
liggen dan ook kansen voor de boer en zijn boerderij,
want het landelijk gebied is in trek. Massaal zoekt de
Nederlander naar de rust, ruimte en natuur van het
platteland. Er wordt volop gefietst, gewandeld en
gekanood door het mooie groen dat de provincie
Utrecht te bieden heeft.
Beleidsnota
Met de vraag ‘Hoe ver gaan wij om het platteland
aantrekkelijk te maken?’ opende de heer Jan van
Bergen, gedeputeerde van de provincie Utrecht, het
symposium. Hij verwees daarbij naar de uitnodiging
voor het symposium waarvoor een foto gebruikt is
van bontgekleurde schapen die grazen in een groene
wei. In de ontwikkeling van het groene buitengebied is
uiteraard een rol voor de provincie weggelegd, die in
9

haar beleidsnota Platteland in ontwikkeling aandacht
voor boerderijen en plattelandstoerisme heeft. De
druk van de stad op het platteland en globalisering
van de landbouw dwingt de landbouwsector tot (duur-
zame) aanpassingen. Deze sector moet volgens de
provincie dan ook streven naar kwaliteitsproducten
met een hogere toegevoegde waarde. Daarnaast is het
belangrijk dat hij nieuwe inkomstenbronnen genereert
door verbreding van de landbouw. Een voorbeeld hier-
van is agrotoerisme.
‘Hoe ver gaan wij om het
platteland aantrekkelijk te maken?’
Zo geeft de provincie het plattelandstoerisme een
injectie door een breed draagvlak te creëren en een
website www.loketplattelandstoerisme.nl (zie kader) te
openen. Er is ook het actieplan Gastvrij onthaal op het
platteland waarmee de provincie het plattelandstoeris-
me wil bevorderen. Daarnaast ondersteunt zij allerlei
initiatieven rondom dit erfgoed, zoals de Klompenpaden
en het twaalftal hooiberghutten waarin toeristen
kunnen overnachten.
Maar nu?
Uiteraard zijn deze beleidsnota’s, visies en plannen
van de provincie mooi, belangrijk en zelfs noodzakelijk,
maar voor een boer of ondernemer werkt de
praktijk vaak anders. Bestuurslid van het LTO, de heer
Van Winden en mevrouw Kok van ‘Terecht anders’ zijn
van mening dat de initiatieven vaak spaak lopen op
gemeentelijk niveau. Van Winden, zelf wonend in een
monumentale boerderij, schetst het beeld van de
ambtelijke bureaucratie waardoor gemeenten aanvragen
voor vergunningen eindeloos ‘laten liggen’.
Hoe kun je een boerenbedrijf goed runnen als een
aanvraag om een koeienschuur te verbouwen tot
plek voor hooitractoren – nodig om de koeien van
voedsel te voorzien – na jaren nog niet is goedgekeurd?
Zijn boodschap is kort en duidelijk: gemeentes
moeten durven creatief om te gaan met regels,
want ook voor een boer vergt het anno 2006 veel
creativiteit zijn hoofd boven water te houden.
Ook mevrouw Kok komt in haar werk als adviseur
plattelandsontwikkeling regelmatig in aanraking met
de trage procedures binnen gemeentes. Naar haar
mening moeten boeren of ondernemers met plannen
op gemeentelijk niveau een hele lange adem en doorzettingsvermogen
hebben. Het probleem is dat de
provincie wel beleidsplannen voor uitbreiden en
verbreden van het boerenbedrijf ontwikkelt maar ver-
volgens de gemeentelijke bestemmingsplannen niet
aanpast. En de ondernemende boer komt niet bij de
provincie maar juist bij de gemeente terecht. Volgens
mevrouw Kok moet de provincie er dan ook voor zor-
gen dat gemeentelijke ambtenaren zo geschoold zijn
dat zij, ondanks het ongewijzigde bestemmingsplan,
samen met de ondernemer creatief naar zijn plannen
kunnen kijken.
Samenwerking
Daarnaast wijst mevrouw Kok op het belang van
onderlinge samenwerking. Eén enkel schattig boeren-
winkeltje zal de toerist uit de stad niet het platteland
op trekken, maar een samenhang van een museum,
boerenlogies, wandelroutes en theetuin nodigt wel uit
tot een bezoek. Een voorbeeld hiervan is het Kromme
Rijngebied. Hier worden toeristen gelokt omdat er
door samenwerking een aantrekkelijk aanbod ligt.
Daarbij is ook de VVV heel actief betrokken. Onder
het motto ‘voor iedereen iets’ en met uitstekende
marketing weet de VVV groepen en bedrijfsuitjes van
maatwerk te voorzien.
Het is bovendien belangrijk dat er goed wordt gekeken
naar wat de bewoners en ondernemers zelf willen.
Mevrouw Kok noemt hier het ‘bottom-up’-principe.
Het zijn tenslotte de ondernemers die het moeten
doen. Naar aanleiding van een enquête in de Kromme
Rijn – respons 35% – bleek dat de meeste boeren wilden
blijven boeren. Verbreding was een leuke bijkomstigheid.
Wel zagen zij het (economisch) nut van de komst
van de consument naar hun gebied. ‘Op zo’n moment
moet andere ondernemers de gelegenheid geboden
worden activiteiten in het gebied te ontwikkelen’,
aldus mevrouw Kok. Ook hier geldt opnieuw dat de
regelgeving beter moet aansluiten en inspelen op de
vraag vanuit het veld. •
1 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

Boerderij van het Jaar 2006:
Hoeve Willeskop
Op 17 juni vond voor de 16de keer de feestelijke onder-
scheiding plaats van de Boerderij van het Jaar. De jury
van de Boerderijen Stichting Utrecht (B S U) riep dit jaar
uit alle aangemelde boerderijen d e prachtige hoeve
‘Willeskop’, gelegen langs de Hollandse I Jssel en in het
gelijknamige dorpje Willeskop, uit tot winnaar.
De jury koos dit jaar voor een woonboerderij in plaats
van een boerderij die nog een agrarische bestemming
heeft. In de provincie Utrecht is immers de helft van
de boerderijen vandaag de dag tot woonboerderij omge-
bouwd. Het feit dat sommige eigenaren dat met zeer veel
respect voor de oorspronkelijke agrarische bestemming,
het erf en de landelijke omgeving doen, vindt de B S U
belangrijk. Vandaar dat dit jaar Hoeve Willeskop in de
prijzen viel.
Op de oude, nu landelijke, weg tussen Montfoort en Oude-
water heeft de huidige eigenaar, de familie Dionisius, de
oorspronkelijke boerderij omgetoverd tot woonhuis. De
hoeve wordt in het juryrapport geroemd om haar vriendelijke
uitstraling, de bescheiden schaal, de perfecte staat
van onderhoud en de zeer fraaie groene aankleding.
Zowel binnen als buiten hebben de eigenaren met oog
voor detail de hoeve gerestaureerd. Zo overkapt een oude
hooiberg het terras achter het huis, waar zich ook nog
het boenhok en de buiten-w.c. (het poephuisje) bevinden.
Binnen herinnert het niveauverschil aan de plek waar
vroeger de koeien stonden en is de betegelde grote
schouw waar ooit het vuur dagelijks brandde, behouden.
Ook de tuin en het land rondom worden met veel liefde
door de vrouw des huizes aangepakt en onderhouden.
De naam Hoeve Willeskop heeft de eigenaar zelf bedacht.
Hij verwijst naar de oorsprong van het dorpje. Willeskop
dateert uit de tijd van de ontginningen, in de elfde eeuw,
toen het gebied in de Lopikerwaard in ‘copen’– stroken
land voor akkerbouw – werd opgedeeld. Gezien de naam
was de ‘coper’ in deze omgeving ene Willem.
De familie Dionisius liet met veel plezier de gedenksteen
‘Boerderij van het Jaar 2006’ in een van de bijgebouwen
inmetselen door de gedeputeerde Jan van Bergen.
f o t o ’s 1 e n 2 : H o e v e W i l l e s k o p , v o o r a a n z i c h t e n t u i n .
f o t o 3 : Fa m i l i e D i o n i s i u s o n t v a n g t f e l i c i t a t i e s v a n d e h e e r
Va n B e r g e n ( g e d e p u t e e r d e ) e n d e h e e r S c h a k e l ( v o o r z i t t e r B S U )
f o t o 4 : G e d e p u t e e r d e d e h e e r J a n v a n B e r g e n m e t s e l t d e
g e d e n k s t e e n i n .
1 1
1
2
3
4

M i e k e H e u r n e m a n
Witte
G r a a f F. A . C . v a n Ly n d e n v a n S a n d e n b u r g
( v e r k l e e d a l s M a x i m i l i a a n ) t i j d e n s e e n
m a s k e r a d e v a n d e U n i v e r s i t e i t U t r e c h t .
E r i s r e l a t i e f w e i n i g o n d e r z o e k g e d a a n
i n d e p r o v i n c i e U t r e c h t n a a r d e e l i t e i n
d e a c h t t i e n d e e n n e g e n t i e n d e e e u w.
Boekenkasten vol zijn er reeds geschreven over de geschiedenis van de provincie Utrecht en
er komen dagelijks nieuwe titels bij. Desondanks zijn er duidelijke hiaten te ontdekken in
deze publicatiestroom. Erfgoedhuis Utrecht heeft onlangs een lacunelijst opgesteld.
1 2 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

Lacunes in de lokale geschiedenis
vlekkenplan
Kermis
“Ik ben voor ’t geval de kermis afgeschaft wordt bang
voor ongenoegen. Het kermis houden wordt jaar op
jaar minder, verleden jaar was het in mijn herberg om
8 uur afgeloopen, terwijl de groote drukte om 6 uur
al geëindigd was. Voor de neringdoenden acht ik van
belang dat de kermis blijft bestaan daar er veel geld
die dagen inkomt.” Dit was in 1893 de reactie van de
logementhouder Frans van Lent op het voorstel van
de Veenendaalse gemeenteraad om de kermis af te
schaffen. Zijn angst voor rellen bleek terecht, want
twee maanden later liep een woedende menigte
betogers zingend door de straten en gooide ruiten in
bij enkele pleitbezorgers van de afschaffing van de
kermis. Er moesten infanteristen uit Arnhem aan te
pas komen om de orde te herstellen. Waarom moest
de kermis nu worden afgeschaft? Volgens de gemeenteraadsnotulen
was de volksgezondheid de reden.
Tijdens de kermis kwamen immers veel handelaren en
andere mensen van buitenaf naar Veenendaal en die
zouden de gevreesde cholera wel eens mee kunnen
brengen. Een achterliggende reden voor de afschaffing
kan echter ook zijn geweest dat de gemeenteraad,
met daarin vooraanstaande figuren uit het dorp, af
wilde van dit losbandige volksvermaak, waarbij de
lagere klassen hun geld verbrasten en zich te buiten
gingen aan de drank. Kortom, de afschaffing van de
kermis zou wel eens onderdeel kunnen zijn geweest
van een beschavingsoffensief van de welgestelden.
Witte vlekken
Er is naar dit onderwerp in de provincie Utrecht nog
weinig historisch onderzoek gedaan. Dat geldt trou-
wens voor vrijetijdsbesteding in het algemeen. Dát er
sprake is geweest van een beschavingsoffensief is wel
bekend, maar hoe zich dat hier in de provincie (in ver-
schillende plaatsen) precies heeft voltrokken, is tot nu
toe niet uitgezocht. Daarom staat dit onderwerp in het
witte vlekkenplan dat Erfgoedhuis Utrecht de afgelopen
maanden in opdracht van de Provincie heeft
Archief Gemeente Veenendaal, 8 ­ 9 , inv. nr. 70 (7­8­ 89 ).
Amerongse Courant, ­ 0­ 89 .
opgesteld. In dit document worden thema’s uit de
provinciale geschiedenis beschreven waarover nog
onvoldoende historisch onderzoek is verricht. Het
doel van deze leemtenlijst is om het onderzoek naar
de lokale en regionale geschiedenis in de provincie
Utrecht meer te stroomlijnen om beter in te kunnen
spelen op de behoefte aan historische informatie zoals
die leeft bij beleidsmakers, professionele en vrijetijdshistorici
en op de vragen van het brede publiek. De
lijst zou dus moeten leiden tot meer samenhang in
het publicatiebeleid.
Tussen nostalgie en wetenschap
Tot nu toe is er nauwelijks sprake geweest van beleid
op het gebied van Utrechtse historische publicaties.
Dat heeft verschillende oorzaken. Zo hebben historische
verenigingen steeds meer moeite om auteurs
te vinden om bijdragen te leveren voor tijdschriften.
Daardoor heeft de samenstelling van de tijdschriften
vaak een ad hoc karakter; de redactie is blij met alle
artikelen die binnenkomen, die dankbaar worden
gebruikt om tijdschriftnummers mee te vullen. De
meeste historische verenigingen zijn daarbij afhankelijk
van slechts een handjevol vrijetijdshistorici.
Een manco van deze stukken is vaak – wellicht veroorzaakt
door de tijdsdruk – dat onderwerpen nauwelijks
in een breder kader worden gezet en een vergelijking
met andere plaatsen veelal ontbreekt. Ook bij monografieën
over de Utrechtse geschiedenis wachten uitgevers
vaak af wat ze aangeleverd krijgen. Er zijn
overigens ook series die wel op een actievere manier
totstandkomen, zoals publicaties van de Stichting
Publicaties Oud Utrecht (SPOU) als de MIP-reeks
(Monumenten Inventarisatie Project), de Archeologische
Kroniek Provincie Utrecht en de Utrechtse
biografieën. Wat betreft de inhoud is grofweg een
tweedeling in historische publicaties aan te wijzen.
De historische belangstelling bij historische verenigingen
heeft vaak nostalgische trekken. Men zoekt
naar het vertrouwde, bekende, traditionele en roman-
Ibidem, [6­7]
F. Vogelzang, Terug naar Swiebertje. Het publicatiebeleid op
het terrein van de lokale geschiedenis. Tussen nostalgie en
wetenschap (notitie van Erfgoedhuis Utrecht aan de Provincie
Utrecht / Utrecht oktober 000) [ ].
1 3

tische in het verleden (‘grootmoeders tijd’ bijvoor-
beeld). Maar aan de andere kant worden juist ook
de verschillen met het heden benadrukt door allerlei
vreemde en sensationele gevallen uit het plaatselijke
verleden voor het voetlicht te halen. Professionele historici
hebben daarentegen over het algemeen weinig
aandacht voor lokale geschiedenis en hun publicaties
zijn vaak minder toegankelijk voor het grote publiek.
In musea is vaak uitsluitend de eigen collectie of een
tentoonstellingsthema onderwerp van onderzoek.
Dat geldt in zekere zin ook voor archieven. En dan
zijn er nog de onderzoeksbureaus, maar die doen
alleen betaald onderzoek, met als gevolg dat het hier
vaak gaat om de beschrijving van de geschiedenis van
een fabriek of andere (jubilerende) instelling. Ook dit
zijn geen publicaties voor het grote publiek.
Samenstelling van de lacunelijst
Het inventariseren van de behoeften en lacunes in de
Utrechtse geschiedschrijving is een manier om meer
lijn in het publicatiebeleid te brengen en om de kloof
tussen historische wetenschap enerzijds en historische
verenigingen en publiek anderzijds te overbruggen.
Criteria bij de samenstelling van de witte vlekkenlijst
zijn dat het onderwerpen zijn waaraan duidelijk
behoefte is, dat het onderzoek praktisch uitvoerbaar
is en dat de onderwerpen puur lokale zaken overstijgen.
In 2000 heeft het Erfgoedhuis een eerste lijst
met bondig omschreven leemten samengesteld. De
lijst is geadopteerd door de Vereniging Oud-Utrecht,
die jaarlijks een geldbedrag beschikbaar stelt voor een
onderzoek naar een witte vlek, waarover een artikel in
Jaarboek Oud­Utrecht verschijnt. Na zes jaar werd het
tijd om na te gaan of deze lijst nog steeds actueel is.
Zijn de witte vlekken van toen nog steeds lacunes?
Moeten er nog nieuwe onderwerpen worden toegevoegd?
Verder zijn de thema’s nu uitgewerkt in con-
webpeiling
f o t o l i n k s : K a z e m a t o p d e B u u r s t e e g a a n d e w e g k a n t .
f o t o r e c h t s : B o e r d e r i j i n L i n s c h o t e n : l a n d b o u w g e s c h i e d e n i s
i s e e n b e l a n g r i j k e w i t t e v l e k .
crete onderzoeksvoorstellen en is de prioriteit van
de onderwerpen aangegeven. De lijst is tot stand
gekomen door onder andere bibliografisch onderzoek.
Daarbij waren het Stichts Algemeen BIbliografisch
NEtwerk en de beredeneerde bibliografie van de in
1997 verschenen driedelige Utrechtse provinciegeschiedenis
een belangrijk hulpmiddel. Bij de beschrijving
van de thema’s is gebruik gemaakt van de onderzoeksgidsen
Trajecten door Utrecht, uitgegeven door
de Stichting Stichtse Geschiedenis en Het Utrechts
Archief. Naast de witte vlekken is een inventarisatie
gemaakt van herdenkingsjaren in de komende vijftien
à twintig jaar, die extra aandacht en historisch onderzoek
tot gevolg kunnen hebben. Zo vieren veel Utrechtse
steden binnenkort hun 750-jarig bestaan en wordt in
2013 ruim aandacht besteed aan de Vrede van Utrecht,
waarmee dan 300 jaar geleden een einde kwam aan
de Spaanse successieoorlog.
Wordt vervolgd
Dankzij een subsidie van de Provincie is er nu een klein
onderzoeksfonds waaruit jaarlijks enkele historici kunnen
worden betaald om onderzoek te doen naar een
witte vlek. Dit zal worden gecoördineerd door Erfgoedhuis
Utrecht, waarbij nauw zal worden samengewerkt
met de Utrechtse archiefdiensten en historische verenigingen.
Ook wordt er een begeleidingscommissie
gevormd van experts op het gebied van de Utrechtse
geschiedenis. De onderzoeken zullen resulteren in
publicaties in lokale historische tijdschriften, die verder
onderzoek door historische verenigingen kunnen stimuleren.
Aansluitend wordt gewerkt aan een synthese van
de lokale studies tot een provinciebreed overzicht, die
kan worden gepubliceerd in daartoe geëigende media.
Zo wordt het lokale onderzoek in een breder kader
geplaatst, zijn vergelijkingen mogelijk en wordt de geschiedschrijving
op provinciaal niveau gestimuleerd. •
www.sabine.nu
Wat zou u wel eens voor uw eigen woonplaats uitgezocht willen zien?
a. de geschiedenis van wegen, kanalen, spoorwegen en alles wat daarbij hoort
b. welke mensen en families vormden de maatschappelijke, politieke en culturele bovenlaag
c. de geschiedenis van de landbouw en de visserij
d. de geschiedenis van culturele gezelschappen, kunst, toneel, sport en vrijetijdsbesteding
Laat ons weten hoe u erover denkt, breng uw stem uit op:
www.erfgoed-utrecht.nl
1 4 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

In de webpeiling...
W i l l e m k e L a n d m a n
Als redactie van G M2 willen we graag weten hoe u als lezer over bepaalde zaken denkt.
Daarom werken G M2 en de webportal www.erfgoed-utrecht.nl samen in de webpeiling.
De webportal is het ‘digitale neefje’ van G M2 . In dit blad stellen we een erfgoedkwestie
aan de orde, en op de portal kunt u erover stemmen. In de volgende G M2 vindt u dan
telkens de uitslag, én het commentaar van iemand die vanuit zijn of haar Utrechtse
erfgoedpraktijk reageert. Dit keer geeft prof. dr. B. Hogenkamp zijn commentaar op
de uitslag. Hij is verbonden aan het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en het
Instituut voor Media en Representatie van de Universiteit van Utrecht.
In het afgelopen nummer van GM 2 werd ingegaan
op de vraag hoe je allerlei nieuwe culturele praktijken
zoals webdating kunt bewaren. We vroegen u online
of websites een vorm van cultureel erfgoed vormen.
En zo ja, moet je dan alle sites bewaren? Welnu; de
meeste stemmers voelen wel voor webarchivering,
maar alleen van de belangrijkste websites.
Bert Hogenkamp vindt dat op deze conclusies nog
wel het één en ander af te dingen is. Hij is in het
dagelijks leven werkzaam bij het Nederlands Instituut
voor Beeld en Geluid, het nationale audiovisuele
archief. Daarnaast is hij aan de Universiteit van
Utrecht verbonden als bijzonder hoogleraar
Geschiedenis van film, radio en televisie.
De stemmers vinden dat alleen belangrijke websites
gearchiveerd moeten worden. Maar sommige internetgoeroes,
zoals Lev Manovich, zeggen dat je tegenwoordig
dankzij de goedkope opslagruimte evengoed
alle websites kunt opslaan, zonder te selecteren.
Vindt u dat ook?
Ja, daar kan ik me wel in vinden. Dan hoef je ook
niet eerst een discussie te voeren wat belangrijk is
en wat niet. Die inschatting is tijdgebonden. Wat we
nu belangrijk erfgoed vinden beoordeelt men wellicht
over 50 jaar als onbeduidend. In het analoge tijdperk
De uitslag van de laatste peiling op www.erfgoed-utrecht.nl:
“Verdienen websites het om bewaard te blijven?”
• Internet is vluchtig en moet dat ook blijven: 30 stemmen
• Men moet alleen belangrijke sites archiveren: 120 stemmen
• Alles van internet moet bewaard blijven: 3 stemmen
• Anders / weet niet: 0 stemmen
Zie voor de nieuwe peiling: bladzijde 14 in dit blad.
Breng uw stem uit op www.erfgoed-utrecht.nl
kon je niet alles bewaren, dan zouden je pakhuizen
steeds groter worden. Maar in het digitale tijdperk is
dat totaal anders.
Heeft het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid
al ervaring met webarchivering?
Nee, nog niet. Het ligt wel voor de hand dat we ermee
aan de slag gaan, gezien de zorg die we hebben voor
de omroepgeschiedenis. We bewaren radio-opnames
en televisieuitzendingen, decors en kostuums.
Dus ligt het voor de hand om ook websites te bewaren.
In samenwerking met andere instituten, zoals de
Koninklijke Bibliotheek zijn we bezig hiervoor beleid
te ontwikkelen.
Het project dat u leidt aan de universiteit van
Utrecht, het Utrecht Project, heeft ook een website:
www.utrechtproject.nl. Vindt u dat die website
bewaard moet blijven?
De website van het Utrecht-project gaat over de
geschiedenis van de audiovisuele media in de stad
Utrecht; denk aan de bioscoop, de film en de radio.
Hij wordt veel door studenten gebruikt voor scripties
en werkstukken. Omdat de website vaak als bron
wordt geciteerd, zou hij alleen daarom al bewaard
moeten worden.
www.erfgoed-utrecht.nl
1

N e t t i e S t o p p e l e n b u r g
Landelijke archievendag 2006
Zaterdag 14 oktober wordt opnieuw de landelijke archievendag gehouden. Het Utrechts
Archief is één van de archieven in Nederland die op deze dag extra uitpakt. Gezien het
thema is dat natuurlijk niet vreemd: geen ander archief in Nederland heeft zoveel archieven
die te maken hebben met ‘geloof’!
1 6 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

Dat begint met het Archief van de Bisschoppen van
Utrecht, met charters uit de elfde eeuw. De archieven
van de Utrechtse kapittels behoren tot de meest
geraadpleegde archieven binnen Het Utrechts Archief.
De aanwezigheid van deze archieven stimuleerde ook
anderen hun kerkelijke archieven aan Het Utrechts
Archief over te dragen: de Franciscanen in Nederland,
de Apostolische vicarissen van de Hollandse Zending,
de Aartspriesters van de Hollandse Zending, de Oud-
katholieke Kerk in Nederland, het Aartsbisdom van
Utrecht, de Remonstrantse Broederschap in Nederland,
de Gereformeerde Kerken in Nederland, het
Nederlands Bijbelgenootschap en de Balije van Utrecht
der Johanniterorde. Als gemeentearchief van een grote
stad berusten in Het Utrechts Archief ook de archieven
van tientallen rooms-katholieke en oud-katholieke
parochies, protestantse gemeenten, de door de stad
na 1580 in bezit genomen middeleeuwse kloosters,
gasthuizen en broederschappen en van religieuze
verenigingen in en rond Utrecht. Het merendeel van
deze archieven is natuurlijk altijd in de studiezaal in
te zien, maar voor de mensen die minder bekend zijn
met archiefonderzoek of die voor hun onderzoek niet
zo snel met deze archieven te maken krijgen, is de
landelijke archievendag een mooie kans om kennis te
maken met een aantal bijzondere stukken. In september
2006 worden de archieven van de Protestantse
Kerk in Nederland overgedragen. Tijdens de Landelijke
Archievendag zal ook aan deze archieven aandacht
worden besteed.
Archieven Evangelische Broedergemeente
De Evangelische Broedergemeente of Hernhutters is
een religieuze beweging die teruggaat tot de tijd van
Johannes Hus, die in 1415 in Constanz als ketter werd
verbrand. In 1722 vestigen enkele uitgeweken families
van de ‘Brüder Unitat’ uit Moravië zich op het landgoed
van Nikolaus Ludwig graaf von Zinzendorf und
l i n k s : D e l i j s t v a n d e e i g e n d o m m e n v a n h e t b i s d o m i s
b e w a a r d i n h e t ‘ L i b e r D o n a t i o n u m ’ ( h e t b o e k v a n d e
s c h e n k i n g e n ) . r e c h t s : S u r i n a m e , B r i t s - I n d i s c h e s a d h u
m e t v i o o l .
Pottendorf in Saksen. Zij noemen hun nederzetting
‘Hernhut’. Voor de Hernhutters staat het leven en het
lijden van Christus centraal. Zij hebben veel aandacht
voor zending, maar ook voor scholing en opleiding.
Zo worden zij ook actief in Suriname, Afrika en
Groenland. Zinzendorf onderhoudt contacten met de
weduwe van de Friese stadhouder Johan Willem Friso,
Maria Louise van Hessen-Kassel, die bekend is als
‘Marijke Meu’. Zij verleent de Hernhutters toestemming
om zich te vestigen in Eiteren, in de baronie van
IJsselstein. IJsselstein is immers bezit van de Oranjes.
Maar de bevolking en de schout van IJsselstein zijn
de Hernhutters vijandig gezind en zij zoeken naar een
andere woonplaats.
In 1745 koopt de rijke Amsterdamse koopman Cornelis
Schellinger de hoge heerlijkheid van Zeist en Driebergen
en het daarbij behorende slot. Met die aankoop zijn
de problemen voor de Hernhutters voorbij. De heer
van Zeist mag de schout, de schepenen en de
gerechtsdienaren aanstellen en Schellinger zorgt
ervoor dat deze functionarissen de Hernhutters niet
lastig vallen. De Broedergemeente krijgt van Schellinger
de grond vóór het slot in erfpacht en zij richten nu
een bouwfonds op, het Gemeincredit. De rijkere
gemeenteleden zorgen tegen een lage rente voor het
kapitaal in dit fonds. Zo kan in 1748 een ambitieus
bouwprogramma van start gaan. De rijke Amsterdamse
leden laten monumentale particuliere huizen bouwen.
Daarnaast verrijzen aan de pleinen de koorhuizen. De
Hernhutters zijn namelijk verdeeld in groepen die zij
1 7

B i s s c h o p p e n k r o n i e k
‘koren’ noemen. Er is een koor van ongehuwde zus-
ters, een koor van weduwen en een koor van onge-
huwde broeders. Voor de ongehuwde broeders wordt
een Broederhuis gebouwd aan het Broederplein. Aan
het Zusterplein verrijzen het Zusterhuis voor de onge-
huwde zusters en voor de weduwen een Weduwenhuis.
De gemeentegebouwen met de koorhuizen en de
kerkzaal in de slottuinen van Zeist zijn sindsdien het
centrum gebleven van de hernhutter activiteiten in
Nederland. De archieven van de Evangelische Broedergemeente
worden bewaard bij Het Utrechts Archief.
Hierbij zijn archieven die een beeld geven van de kerkelijke
activiteiten, maar ook archieven van bedrijven
van de Evangelische Broedergemeente en een unieke
muziekverzameling. Het archief van de Predikant en
Oudstenraad bevat onder andere meer dan 800
levensbeschrijvingen van gemeenteleden en predikanten.
Tijdens de Landelijke Archievendag zal een selectie
van de foto’s uit het archief te zien zijn.
Archief van de Bisschoppen van Utrecht
Willibrord is één van de Angelsaksische zendelingen
die naar deze regio kwamen om de Friezen te bekeren.
Hij arriveert hier in 690. De Friezen hebben
weinig belangstelling voor bekering, maar Hofmeier
Pippijn II – een voorouder van Karel de Grote – is erg
enthousiast over de plannen van de zendeling. Hij
suggereert Willibrord om naar Rome te gaan waar
hij in 695 wordt gewijd tot aartsbisschop der Friezen.
In hetzelfde jaar sluiten Pippijn en de Friese koning
Radbod een verdrag dat zij bezegelen door een huwelijk
van hun kinderen. Utrecht en omgeving zijn dus
rustig genoeg voor Willibrord om te beginnen met de
herbouw van het kerkje dat eerder door de Merovin-
gische koning Dagobert was gebouwd en vervolgens
door de Friezen was verwoest. Daarnaast bouwt
Willibrord een tweede kerk, de St. Salvator, met een
klooster waarbij ook een school hoort. Het is het
begin van Utrecht als bisschopsstad.
In 858 overvallen de Vikingen Utrecht. Ze verwoesten
de poorten en de muren en vermoorden de burgers
en de geestelijken aan het hof van de bisschop.
Bisschop Hunger kan ternauwernood ontkomen aan
de slachtpartij. De Vikingen herstellen de stadsmuren
van Utrecht en gebruiken het stadje als uitvalsburcht
voor hun rooftochten in de omgeving. Bisschop Hunger
kan niet terug en de bisschopszetel wordt zolang in
Deventer gevestigd. In 885 komt een einde aan de
macht van de Noormannen in deze regio. Maar de
Utrechtse bisschoppen blijven nog steeds resideren
in Deventer. In 917 wordt de jonge Balderik gewijd als
bisschop. Hij laat een lijst opstellen van de eigendommen
van het bisdom, vooral omdat Waldger, een broer
van graaf Dirk I van Holland, de bisschoppelijke goederen
in beheer heeft genomen. Deze lijst van eigendommen
is bewaard in het ‘Liber Donationum’ (het
boek van de schenkingen). Dit boek is een ‘cartularium’
dat aan het eind van twaalfde eeuw is samengesteld
op basis van oudere boeken en oorkonden. Het
is in de zestiende eeuw ingebonden in een leren band
met ingedrukte versieringen en bevond zich in de kleine
archiefkamer van de Dom of Sint Maartenskerk.
Tegenwoordig bevindt het boek zich in Het Utrechts
Archief, in het archief van de Bisschoppen van Utrecht.
Het archief bevat ook vele andere fraaie stukken, zoals
het ‘kokenboec’, een register van dagelijkse uitgaven
voor de huishouding van de bisschop en veel ‘charters’,
actes geschreven op perkament en voorzien van één
of meer zegels. Heel bijzonder is de kroniek van de
bisschoppen, die in 2005 in transcriptie en vertaling is
uitgegeven. Keizer Karel V eiste in 1536 de archiefstukken
betreffende de bisschoppelijke goederen op. De
charters en leenregisters lagen eerst jarenlang opgeslagen
in het kasteel van Gouda en verhuisden later
naar ’s-Gravenhage. Pas in 1863 kwamen deze archiefstukken
terug naar Utrecht.
Tijdens de Landelijke Archievendag zullen enkele topstukken
uit het archief te zien zijn. Momenteel is het
1 8 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

archief van de Bisschoppen van Utrecht niet in de
studiezaal raadpleegbaar wegens herinventarisatie.
De copiecollectie is wel ter inzage. In 2007 zal de
nieuwe inventaris verschijnen.
Archieven Protestantse Kerk in Nederland
De Protestantse Kerk in Nederland, ontstaan door
het samengaan van de Nederlands Hervormde Kerk,
de Gereformeerde Kerken in Nederland en de Evangelisch-Lutherse
Kerk, draagt in september haar
archieven over aan Het Utrechts Archief. Omdat de
archieven van de Gereformeerde Kerken al bij Het
Utrechts Archief in bewaring zijn en de archieven van
de Evangelisch-Lutherse Kerk in Amsterdam zullen
blijven, betreft de overdracht voornamelijk de archieven
van de Nederlands Hervormde Kerk, ruim 20 verschil-
lende archieven die samen zo’n 400 meter beslaan.
De overbrengingstermijn loopt tot 2015, omdat de
inventarisatie van een aantal archieven nog bezig is.
Oud Synodaal Archief
De oudste archiefstukken zijn te vinden in het Oud
Synodaal Archief. De basis voor de kerkelijke organi-
S t u k k e n u i t h e t O u d S y n o d a a l A r c h i e f u i t d e p e r i o d e 1 6 6 - 1 8 1 6 .
satie werd gelegd door de vergadering van een groep
gevluchte gereformeerden in 1568 te Wesel. De beslui-
tenlijst van dit convent en de acte van de eerste Natio-
nale Synode in Embden, in 1571, zijn bewaard geble-
ven en werden de grondslag voor de totstandkoming
van de Gereformeerde Kerk in Nederland. Behalve de
stukken van de Synode van Dordrecht, in 1618 en 1619,
behoren ook de autografen en de drukproeven van de
Statenvertaling tot dit archief.
Het Oud Synodaal Archief bevat stukken uit de perio-
de 1566-1816. In het archief van de Algemene Synode
en de Algemene Synodale Commissie zijn de stukken
uit de periode 1816-1945 te vinden. Ruim een eeuw
kerkelijke geschiedenis is in dit archief terug te vinden,
met belangrijke momenten en ontwikkelingen zoals
de richtingenstrijd, de doleantie, de ontwikkeling van
de Hervormde Kerk, de predikantenopleidingen en de
relatie met de overheid. Van de inventarissen van de
archieven van de Protestantse kerk zal al dit jaar de
inventaris van het Oud-synodale archief via de website
van Het Utrechts Archief te raadplegen zijn. Tijdens
de landelijke archievendag zullen diverse topstukken
uit het Oud Synodaal Archief te zien zijn.• •
Tijdens de landelijke archievendag is Het Utrechts Archief geopend van 10.00 tot 16.00 uur.
Meer informatie over het programma van de dag kunt u vinden op de website www.hetutrechtsarchief.nl.
1 9

E d w i n M a e s
Viering van de bevrijding in de stad
Feest!
Op 9 en 10 september wordt voor de twintigste keer de Open Monumentendag georganiseerd.
Vanwege het jubileum is dit jaar gekozen voor het thema Feest! Veel aandacht zal er zijn
voor ‘feestmonumenten’: gebouwen die raakvlak hebben met feestvieren, ontspanning en
vermaak, zoals theaters, sociëteiten en cafés. Feesten zijn er in alle soorten en maten, er
wordt van alles gevierd.
2 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6
f o t o H U A

Utrecht
D e v i e r i n g v a n d e b e v r i j d i n g i n 1 9 4 t e H o o g g r a v e n .
De manier van feestvieren zegt iets over een samenle-
ving en is ook tijdsbepaald. Dat wordt heel duidelijk
als we de viering van de bevrijding van 1945 door de
tijd volgen.
‘Tucht en ascese’
Het bevrijdingsfeest heeft vanaf de eerste viering een
moeizame ontwikkeling doorgemaakt. De viering van
5 mei werd niet door iedereen als wenselijk beschouwd.
Kort na de oorlog vonden sommigen het ongepast om
een dag na dodenherdenking feest te vieren. Voor een
deel van de bevolking was 5 mei bovendien niet de
echte dag van de bevrijding, omdat verschillende delen
van het land op verschillende data waren bevrijd.
Belangrijker was echter dat vanaf het begin het feest
werd gefrustreerd door de discussie die ontstond rond
het al dan niet geven van een vrije dag. De naoorlogse
kabinetten en de Stichting van de Arbeid bleven het als
een onoverkomelijk bezwaar zien dat een gehele werkdag
zou uitvallen. Dit zou ten koste gaan van herstel en
wederopbouw van het land. Kennelijk vond men ‘tucht
en ascese’ belangrijker dan het ondergaan van de
bevrijdingsroes. Dit past ook in de grote zorg die toen
speelde rond de jeugd: die was door de oorlogsjaren
losgeslagen en zou zonder strenge aanpak ontsporen.
Utrechtse bevrijdingsfeesten
In de periode van 1946 tot 1955 werd het bevrijdingsfeest
elk jaar in Utrecht met een haast identiek programma
gevierd. ’s Ochtends begon een jeugdappèl in
verscheidene wijken en het planten van vrijheidsbomen
door schoolkinderen. Rondom de boom werden traditionele
klompendansen georganiseerd, wat associaties
oproept met het ouderwetse meiboomdansen waarmee
de lente werd gevierd. Optochten en/of stadionspelen
waren vaste onderdelen van de rest van het 5 mei
f o t o ’s b o v e n , l i n k s : G e z i c h t o p d e S t a d h u i s b r u g t e U t r e c h t
t i j d e n s e e n p a r a d e v a n m a j o r e t t e s e n e e n m u z i e k k o r p s
t i j d e n s d e m a r s w e d s t r i j d o p h e t b e v r i j d i n g s f e e s t i n 1 9 6 8 .
m i d d e n : E e n o p t o c h t v a n d e g e m e e n t e l i j k e d i e n s t e n t i j d e n s
h e t b e v r i j d i n g s f e e s t v a n 1 9 7. O p d e C a t h a r i j n e s i n g e l
t r e k t d e s t o e t v o o r b i j , m e t v o o r a a n d e p r a a l w a g e n v a n
d e P l a n t s o e n e n d i e n s t e n d a a r a c h t e r d e g r a s m a a i e r s .
r e c h t s : E e n b u u r t f e e s t i n d e B r e m s t r a a t i n 1 9 4 8 .
2 1

f o t o l i n k s : G e z i c h t o p d e v e r s i e r d e v o o r g e v e l v a n h e t S t a d h u i s ( S t a d h u i s b r u g 1 ) t e U t r e c h t t e r g e l e g e n h e i d v a n d e
1 0 - j a r i g e v i e r i n g v a n d e b e v r i j d i n g ( f o t o H U A ) . b o v e n : Fe e s t e l i j k e o n t h u l l i n g i n 1 9 6 0 v a n h e t b e v r i j d i n g s m o n u m e n t
a a n d e J u l i a n a w e g .
programma. Over de optochten was men niet te spre-
ken, ze stonden teveel in het teken van reclame en had-
den weinig met de bevrijding te maken. Zo was in 1947
de optocht een maskerade van de toneelspelers van het
Ridderhofspel (dat diezelfde avond werd opgevoerd),
met als onderwerp de kruistocht van hertog Boudewijn
en zijn broer Godfried. De optocht van 1952 was een
11 kilometer lang bloemencorso van kinderen in klederdrachten
die sprookjes uitbeeldden. Omdat van regeringswege
was bepaald dat de vrije middag pas vanaf
16.00 uur zou beginnen, was de animo van de bevolking
voor de optochten niet groot. Daarentegen werden
de avondlijke stadionspelen met jeugduitvoeringen,
wielerwedstrijden en cabaret door de Utrechters bijzonder
goed bezocht. In 1955 ging het roer om: geen ingetogenheid
maar een uitbundige viering. Het land was
de vernieling te boven gekomen en de overheid riep het
bevrijdingsfeest van 1955 uit tot een nationale feestdag.
In Utrecht besloot de Stichting Stadsontspanning, die
verantwoordelijk was voor de festiviteiten, daarom dit
keer groots uit te pakken.
Het bevrijdingsfeest van 19
Het bevrijdingsfeest van 1955 kan wat betreft omvang,
organisatie en belangstelling van de Utrechtse bevolking
als het hoogtepunt van alle gevierde bevrijdingsfeesten
in Utrecht worden gezien. Op donderdagmid-
dag 5 mei 1955 genoten bijna 10.000 Utrechtse burgers,
op acht verschillende plaatsen in de stad, van
hun ‘meat and vegetables’. Met deze voor Nederland
unieke, en daarom door Polygoon verfilmde bevrijdingsmaaltijd,
vierde Utrecht zijn tiende verjaardag
van de bevrijding. Andere hoogtepunten die dag waren
de herdenkingsbijeenkomst in Tivoli, de historische en
allegorische optocht en aansluitend het openluchtspel
‘Triliber’ in een met 7000 toeschouwers en 2000 deelnemers
gevuld stadion.
Die vijfde mei trok ongetwijfeld de grote historische en
allegorische optocht de meeste belangstelling.
Ongeveer 2500 mensen namen deel aan de stoet die
een afstand van bijna 7 km door de stad aflegde.
Anderhalf uur duurde de tocht langs de op sommige
plaatsen vijf tot zes rijen dikke haag van toeschouwers.
Voor de optocht uit liepen alle sportverenigingen van
Utrecht. Twaalf herauten en 24 bazuinblazers kondigden
de historische stoet aan, die vijf thema’s uitbeeldde:
de bevrijding van de Spanjaarden, 1577, de bevrijding
van de Fransen, 1813, de bevrijding van de
Duitsers, 1945, de wederopbouw van Utrecht, 1945 -
1955 en tenslotte ‘De vrouw door alle eeuwen heen
smeekt om vrede’.
Het Spaanse juk werd verbeeld door het kasteel Vredenburg,
dat in 1577 door de vrouwen onder aanvoering
van Cathrijn van Leemput werd afgebroken.
2 2 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

Historische gekostumeerde optochten waren er al in Utrecht vóór de bevrijdingsfeesten.
Bijzonder waren de lustrumfeesten met maskerades van de Universiteit Utrecht. Zo werd 100
jaar geleden het 270-jarig bestaan herdacht met een indrukwekkende maskerade, een gekostumeerde
optocht door de stad en spectaculaire wagenrennen op het militaire oefenterrein
aan de Leidseweg. Het thema voor dit lustrum, ‘De triomftocht van Germanicus binnen Rome
in 17 na Chr.’, was niet alleen door student H.B. ver Loren van Themaat bedacht, maar ook
door een aanzienlijke bijdrage uit zijn eigen vermogen mogelijk gemaakt.
Van dit spektakel werden drie series prentbriefkaarten uitgegeven waarvan in De lustrumfeesten
te Utrecht in 1906 een selectie is gemaakt. We zien de versierde straten, de maskerade,
de deelnemers en de wagenrennen in de arena, aangevuld met fragmenten uit krantenartikelen
over het lustrum. Afgaande op de prenten moeten de wagenrennen in het naar
ontwerp van architect P.J. Houtzagers nagebouwde Circus Maximus een bijzonder schouwspel
zijn geweest. Helaas zijn de filmopnamen van dit spektakel al jaren zoek, wellicht dat u nog
een filmrol op de zolder heeft liggen?
J.M. Jekel en A.J.A.M. Lisman, De lustrumfeesten te Utrecht in 1906 (Hilversum 2006)
I S B N 90-6 0-031-3
Tijdens de optocht en ook bij het openluchtspel werd
deze hopmansvrouw steeds door de bevolking toegejuicht.
Kennelijk sprak deze persoon zeer tot de
verbeelding: zij maakte het regionale aandeel in de
geschiedenis van de natie herkenbaar. Verder reden
hoge Spaanse bevelhebbers en kasteelheren in de
stoet mee, maar ook eenvoudige burgers en de Staten
van Utrecht. 1813 werd uitgebeeld door vluchtende
Franse soldaten, op de hielen gezeten door de kozakken
die eerder op de middag de sleutels van de stad al
bij de burgemeester hadden opgeëist. Erfprins Willem
VI was in de vissersschuit zelfs naar Utrecht gekomen
en ook Napoleon was van de partij. Witte en zwarte
figuren (de Duitsers) beeldden 1945 uit, omringd door
grijze gestalten (het verzet). Op een wagen, de illegale
pers voorstellend, werd een Oranjebulletin herdrukt.
Veel applaus was er voor de leden van de Binnenlandse
Strijdkrachten en de jeeps met de Canadese bevrijders.
De Wederopbouw toonde de nieuwe Utrechtse ambulanceauto,
een levensgrote olifant (van Van Gend en
Loos) en een dieseltrein van de NS op ware grootte,
geheel in hyacinthen uitgevoerd. De laatste wagen,
met de voorstelling ‘De vrouw smeekt om vrede’,
sloot deze lange stoet af.
Feest was er die avond niet alleen in het stadion bij
de uitvoering van Triliber: op het Neude dansten volksdansgroepen,
in het Julianapark en het Wilhelminapark
zag men balletgroepen, op Lepelenburg begon een
avondconcert en op het Janskerkhof een volksbal.
De avond werd traditioneel afgesloten met vuurwerk.
De bevrijdingsfeesten na 19
Het leek wel of men na 1955 de belangstelling verloor
voor de bevrijding. Dit in tegenstelling tot de Dodenherdenking
op 4 mei, die nationaal werd georganiseerd
en breed werd gedragen. Meespeelde in ieder geval
het feit, dat 5 mei geen vrije dag was, waardoor eventuele
festiviteiten alleen ’s avonds konden plaatsvinden.
Dat dit een belangrijke reden kan zijn blijkt wel uit het
feit dat na 1990, toen 5 mei weer een nationale feestdag
werd, de belangstelling toenam. Maar ook heeft
het er mee te maken dat de oorlog steeds verder wegzakte.
Eind jaren ’60, begin jaren ’70 protesteerden
jongeren omdat zij het bevrijdingsfeest een actueler
en progressiever karakter wilden geven. Zij vonden dat
ook de oorlog in bijvoorbeeld Vietnam een rol diende
te spelen. Veel werd er ook niet meer gemaakt van de
bevrijdingsfeesten: muziekcorpsen trokken door de
stad, de gekozen thema’s hadden nog maar weinig uitstaande
met de oorlog. Thema’s waren bijvoorbeeld
‘wijken tonen hun verbondenheid met groot Utrecht’
(1956) en ‘parade der gemeentediensten’(1957). In 1965
werd nog een poging gedaan het succes van tien jaar
eerder te evenaren met ‘Driemaal bevrijding, Driemaal
Oranje’ maar verder dan een gekostumeerde optocht
kwam men niet. Om de jeugd tegemoet te komen werden
daarna gratis voorstellingen in schouwburg en
bioscoop aangeboden. De oprichting van het
Nationaal Comité 4 en 5 mei, die dus ook expliciet de
dodenherdenking met de bevrijding verbond, richtte
zich uitdrukkelijk op de jeugd. Het comité koos voor
breed gedragen thema’s zoals in 2006 ‘vrijheid in verscheidenheid’.
Daarmee werd de maatschappelijke
relevantie veel groter: tenslotte heeft 80% van de huidige
inwoners van Nederland de oorlog niet bewust
meegemaakt. Dat het aanslaat blijkt wel: druk bezochte
straatfeesten en een rommelmarkt in Lombok, een
bevrijdingsconcert in Park Transwijk en ’s avonds vuurwerk,
het zijn slechts enkele activiteiten die in 2006
plaatsvonden tijdens de 61ste viering van de bevrijding.
•
2 3

We n d y v a n d e r To r r e
Doorn
Historische recreatie in het Nationaal Park
In opdracht van het Nationaal Park De
Utrechtse Heuvelrug voert het Erfgoedhuis
een onderzoek uit naar cultuurhistori-
sche landschapselementen en –patronen
op de Utrechtse Heuvelrug. Het Nationaal
Park ligt tussen Driebergen-Rijsenburg en
Rhenen ten zuiden van de A12.
We kozen na overleg met bewoners en deskundigen
voor acht thema’s: wonen en werken, recreatie, bos-
bouw, landbouw, militaire elementen, buitenplaatsen
en landgoederen, water, en infrastructuur en verkeer.
Na onderzoek op basis van (historisch) kaartmateriaal,
literatuur en veldonderzoek namen we een deelgebied,
dat karakteristiek is voor een van de thema’s.
Het thema recreatie omvat onder meer historische
wandelroutes, uitzichtpunten, recreatieterreinen en
– verblijven. Als deelgebied kozen we voor de omgeving
van Doorn. Het onderzoek mondt uit in aanbevelingen
welke objecten gerestaureerd, hersteld of
beter zichtbaar gemaakt kunnen worden.
Toeristische kaarten
Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van toeristische
kaarten. In de Oudheidkamer van Doorn liggen
diverse twintigste-eeuwse wandel- en fietskaarten van
(delen van) de Utrechtse Heuvelrug. Vóór de Tweede
Wereldoorlog kwamen de meeste toeristen niet verder
dan Doorn. Er zijn dan ook veel minder kaarten voor
het gebied meer naar het oosten. Op de kaarten,
meestal uitgegeven door lokale boekhandels zoals
Kraal en Ruitenbeek uit respectievelijk Driebergen
en Doorn staan wegen, voetpaden, wandelpaden en
rijwielpaden. Bezienswaardigheden zoals kerken,
gebouwen, molens, uitzichttorens, tollen en tramhaltes
worden met pictogrammen weergegeven. De toerist
2 4 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

als toeristische
trekpleister
k a a r t l i n k s : V V V w a n d e l k a a r t v a n D o o r n ( m e i 1 9 6 8 )
g a f v i e r “m o o i e w a n d e l i n g e n ” i n i e d e r e h o e k v a n
D o o r n . D e a f b e e l d i n g e n g a v e n e x t r a i n f o r m a t i e n a a s t
d e v e r h a r d e w e g e n , z a n d - g r i n d w e g e n e n v o e t p a d e n .
O p d e k e e r z i j d e s t o n d i e d e r e r o u t e u i t g e s c h r e v e n
n a a s t ‘ b e z i e n s w a a r d i g h e d e n ’, ‘u i t s t a p j e s ’, ‘ f i e t s - e n
a u t o t o c h t e n ’ e n ‘ Wa t i e d e r m o e t w e t e n , d i e k o r t e r
o f l a n g e r i n D o o r n v e r b l i j f t ’. ( O u d h e i d k a m e r D o o r n ) .
b r o n : D o o r n s c h w e e k b l a d D e K a a p .
k a a r t r e c h t s : Wa n d e l r o u t e s b i n n e n d e g r e n s v a n
h e t N a t i o n a a l P a r k U t r e c h t s e H e u v e l r u g .
( w w w. n a t i o n a a l p a r k - u t r e c h t s e h e u v e l r u g . n l )
werd vrij gelaten bij de keuze van zijn route, al staan
soms op de achterzijde tips voor tochtjes en beziens-
waardigheden wat verder weg. Dit soort informatie,
samen met praktische informatie over bijvoorbeeld
overnachtingsmogelijkheden, werd vanaf het einde
van de negentiende eeuw gebundeld in toeristische
gidsjes.
De Vereniging voor Vreemdelingenverkeer (VVV)
voorzag ook in toeristische informatie. In 1916 werd
bijvoorbeeld in Doorn een vereniging opgericht om
het toerisme te stimuleren. De vereniging nodigde het
publiek uit voor een bezoekje aan de hervormde kerk,
Huis Doorn en de Kaapse bossen. Iets verder weg
waren de zandafgraving en het geologische park bij
Maarn, de piramide van Austerlitz, de Leersumse
Plassen en vanaf 1932 ook Ouwehands Dierenpark in
Rhenen populair. Diverse bezienswaardigheden en uit-
spanningen worden met naam op de kaarten aange-
duid. De meeste hiervan liggen in de dorpen langs de
doorgaande weg van Utrecht naar Arnhem. Ook bui-
tenplaatsen staan op de kaart, omdat de meeste par-
ken voor bezoekers waren opengesteld. Vooraf moest
vaak wel een gezins- of jaarkaart à 25 cent bij de tuin-
baas of de VVV gekocht worden. De meeste bossen
waren vrij toegankelijk voor wandelaars.
Na verloop van tijd verschenen er wegwijzers en pad-
destoelen. De ANWB en de VVV zetten wandelroutes
uit op papier en in het veld. De in 1883 opgerichte
Algemene Nederlandsche Wielrijders Bond (ANWB)
was sinds 1890 betrokken bij de voorbereidingen,
de aanmaak, de plaatsing en het onderhoud van de
bewegwijzering in Nederland. In 1894 werden de eerste
houten wegwijzers geplaatst tussen Rotterdam en
Utrecht. In 1896 kwamen de eerste ijzeren exemplaren.
Sinds 1900 heeft iedere wegwijzer een uniek nummer,
waarbij het nummer gerelateerd is aan de locatie.
Nieuwe exemplaren behouden dus het nummer.
Er staat nog een originele ijzeren ANWB-paal bij
Eemnes. In 1919 werd de paddestoel geïntroduceerd.
De in 1918 opgerichte rijwielpadvereniging ‘Utrecht
Met Omstreken’ legde eigen fietspaden aan. U.M.O.
heeft bestaan tot 1968. De meeste (gemarkeerde)
routes werden echter niet op de kaarten aangegeven.
We weten derhalve welke routes werden aanbevolen
en wat in die tijd bezienswaardig werd geacht, maar
of de bezoekers daadwerkelijk deze aanwijzingen op-
volgden, weten we niet. Onderzoek naar het gebruik
van reisgidsen heeft echter laten zien, dat een beschre-
ven route een sterke aantrekkingskracht heeft. Mond-
tot-mond reclame is hierbij een krachtige stimulans.
Mensen willen ‘het ook gezien hebben’.
De toerist in Doorn
Voor het deelgebied ten oosten van Doorn werd
onderzocht wat er van het historische toerisme nog
herkenbaar is. De dorpen op de Utrechtse Heuvelrug
hadden het voordeel van de bosrijke en heuvelachtige
omgeving. Dankzij de goede bereikbaarheid met trein,
tram en autobus kwamen veel (stads)mensen naar
dit gebied. Halverwege de jaren twintig van de vorige
eeuw werden de eerste commerciële campings opgericht
in de bossen van Doorn, Maarn en Leersum.
Ook jeugdherbergen, hotels en pensions schoten
begin twintigste eeuw als paddestoelen uit de grond.
In 1929 telde Doorn bijvoorbeeld 87 hotel-pensions.
De meeste hiervan waren echter particuliere woningen,
die gedeeltelijk werden verhuurd. De eigenaar
woonde dan tijdelijk met zijn gezin in de schuur.
Gemiddeld kostte een pensionovernachting toen all in
zo’n 2,50 gulden (1,10 euro). Het poortgebouw van
het Maarten Maartenshuis was omstreeks 1931 enkele
jaren ingericht als jeugdherberg.
De Kaapse Bossen
De fraaie, afwisselende Kaapse Bossen vormden het
Doornse wandelbos bij uitnemendheid; aldus Ruiten-
2

1 4
1
2
g r o t e f o t o : H i e r s t o n d d e H o u t e n K a a p . O p d e b a n k k u n n e n w a n d e l a a r s r u s t i g d e p l a a t s t o t z i c h d o o r l a t e n d r i n g e n .
D e l a a n v o r m t v a n o o r s p r o n g e e n z i c h t l i j n n a a r S c h o o n o o r d i n h e t z u i d e n . f o t o 1 : N i e u w e K a a p . D e z e n i e u w s t e u i t -
z i c h t t o r e n v a n N a t u u r m o n u m e n t e n i s i n 2 0 0 6 g e o p e n d . H e t p l a t f o r m b e v i n d t z i c h o p z o ’n 2 m e t e r h o o g t e e n g e e f t
e e n w i j d s u i t z i c h t . H e t l a r i k s h o u t v o o r d e p a n e l e n k o m t u i t d e K a a p s e B o s s e n . f o t o 2 : S t e n e n t a f e l . D e z e m o l e n s t e e n
o p e e n b e t o n n e n v o e t s t u k v e r v i n g i n 1 9 3 1 h e t o o r s p r o n k e l i j k e e x e m p l a a r v a n d e S t e n e n Ta f e l . O p d e a c h t e r g r o n d i s
e e n b e t o n n e n w a t e r b a k t e z i e n . B i j i e d e r e b e z i e n s w a a r d i g h e i d i n h e t K a a p s e B o s l a g z o ’n b a k . f o t o 3 : M a r k e r i n g s p a a l
r u i t e r p a d . f o t o 4 : E n t r e e N i e u w e K a a p . f o t o : B o r d K a a p s e B o s s e n . f o t o 6 : D e v o o r m a l i g e z a n d g r o e v e D o o r n s e G a t i s
t e g e n w o o r d i g i n g e r i c h t a l s r e c r e a t i e t e r r e i n . O p d e d i v e r s e g r a s v e l d e n k a n g e s p o r t e n g e s p e e l d w o r d e n . D e b a r b e c u e z a l
h i e r r e g e l m a t i g u i t d e a u t o w o r d e n g e h a a l d . f o t o 7 e n 9 : M a r k e r i n g s p a a l , t e g e n w o o r d i g g e v e n p a a l t j e s o p d e g r o n d d e
w a n d e l - , r u i t e r - , s k a t e - o f m o u n t a i n b i k e r o u t e s a a n . f o t o 8 : D e z e z w e r f s t e e n i s a c h t e r g e b l e v e n n a d e v o o r l a a t s t e i j s t i j d .
O p e e n b e t o n n e n s o k k e l v o r m t d e D o o r n s e K e i s i n d s d e j a r e n d e r t i g v a n d e v o r i g e e e u w e e n b e z i e n s w a a r d i g h e i d i n d e
K a a p s e B o s s e n . f o t o 1 0 : O p d e p l a t f o r m r e l i n g v a n d e n i e u w e K a a p b e v i n d t z i c h d e n i e u w s t e v e r s i e v a n e e n o r i ë n t e e r -
t a f e l . D e z e m e t a l e n p l a a t j e s g e v e n u i t l e g o v e r e e n e l e m e n t d a t i n d e v e r t e i s t e z i e n , z o a l s d e D o m t o r e n e n d e O n z e
L i e v e Vr o u w e n t o r e n v a n A m e r s f o o r t . f o t o 1 1 : We g w i j z e r s b i j I J z e r e n K a a p . Vo o r h e e n w e r d d e r o u t e m a r k e r i n g a a n d e
b o m e n b e v e s t i g d . f o t o 1 2 : We g w i j z e r v o o r f i e t s e r s . f o t o 1 3 : D e z e w e g w i j z e r i n e e n b o o m b i j d e f u n d a m e n t e n v a n d e
H o u t e n K a a p g e e f t d e r i c h t i n g n a a r d e T h e e s c h e n k e r i j S t . H e l e n a h e u v e l a a n . f o t o 1 4 : F u n d a m e n t H o u t e n K a a p . f o t o 1 :
N i e u w e b a n k b i j N i e u w e K a a p . f o t o 1 6 : D e z e p a d d e s t o e l v a n d e A N W B w i j s t d e w e g b i j D o o r n o p d e k r u i s i n g v a n d e
R i j k s s t r a a t w e g e n d e B e r g w e g .
beeks beknopte gids van de Stichtse Lustwarande
omstreeks 1950. Het bos is hoogstwaarschijnlijk aan-
gelegd door de familie Swellengrebel, die de buiten-
plaats Schoonoord bewoonde. Omdat deze omgeving
hen aan hun vroegere woonomgeving in de Zuid-
Afrikaanse Kaap deed denken, kreeg dit gebied de
naam De Kaapsche Bosschen. Het moet van oorsprong
een productiebos geweest zijn, dat een recreatieve
functie kreeg. De familie Van der Lee, die de bossen
in 1850 in bezit kreeg, liet diverse bezienswaardighe-
3
4 6
1 1 6
den bouwen. ‘Om onaangenaamheden te voorkomen
is het zeer gewenscht in het bezit van kaarten te zijn
bij bewandeling deezer terreinen’, stond in een gids
te lezen. Wandelkaarten konden worden gekocht bij de
Boekhandels Kleiss en Ruitenbeek of op het Châlet
St. Helenaheuvel. In dit bos stonden twee uitzichttorens
vlakbij elkaar. Vóór 1890 stond op een kleine heuvel
de Koepel. Deze raakte zo vervallen, dat de eigenaar
een stuk zuidelijker, op een kruispunt van lanen, een
houten Belvedère liet bouwen. Deze was in 1974 nog
2 6 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

7 9 1 1
Literatuur
8 1 0 1 2 1 3
bekend als de Houten Kaap, al was hij al decennialang
zo vervallen dat het verboden was het ding te beklim-
men. Vlakbij de Koepel werd omstreeks 1907 een 16
meter hoge ijzeren uitkijktoren gebouwd. In de twin-
tigste eeuw is het ijzeren exemplaar vervangen door
een houten. Deze werd in 2005 afgebroken en onlangs
is de nieuwste uitzichttoren (van hout én metaal) van
Natuurmonumenten geopend. Op 25 meter hoogte
kan onder meer de Domtoren gezien worden.
Zo moeten mensen vroeger ook over de (lagere)
boomtoppen heen hebben gekeken. Bij de Kaap stond
vroeger een oriënteertafel van de ANWB. Bovenop de
huidige toren geven enkele metalen plaatjes op de
reling opnieuw de bezienswaardigheden in de (verre)
omgeving weer. Van de Houten Kaap zijn tegenwoordig
alleen nog de fundamenten aanwezig. Tussen
Schoonoord en deze uitzichttoren bestond een
zichtlijn.
De Doornse Kei is in de jaren dertig van de vorige
eeuw op zijn plek gezet. Deze zwerfkei is na het
smelten van het landijs na de voorlaatste ijstijd in
Nederland achtergebleven. Dichterbij het dorp stond
de Stenen Tafel. In 1931 werd het oorspronkelijke
exemplaar vervangen door een molensteen op een
betonnen voetstuk. Bij de genoemde bezienswaardig-
heden ligt vanouds een waterbak en staan tegenwoor-
dig banken, zodat mensen de bijzonderheid van de
plek rustig in zich op kunnen nemen. Deze beziens-
waardigheden konden als stopplaats in de wandelin-
gen worden opgenomen. De VVV heeft in het bos ook
een route uitgezet. Deze werd vanouds gemarkeerd
- Websites: www.anwb.nl. en Collectie Utrecht Vrije tijd en de Utrechtse Heuvelrug. www.collectieutrecht.nl.
met VVV-routebordjes, die waren bevestigd aan de
bomen. De meeste hiervan zijn tegenwoordig verdwenen,
enkele zijn ingegroeid. Bij de fundamenten
van de Houten Kaap is nog een bordje, waarop
‘Theeschenkerij St. Helenaheuvel’ is te lezen. Dit
châlet is nog steeds in gebruik als uitspanning. Met
gebruik van de oude routebordjes kan de vroegere
VVV-wandeling opnieuw worden uitgezet. Zo volgt
u in de voetsporen van de toeristen van een eeuw
geleden. En krijgen nu misschien onduidelijke details
weer een nieuwe (oude) betekenis. Er is nog veel te
ontdekken! •
- E.J. Demoed, In een lieflijk landschap. Wandelingen door de historie van Maarn, Doorn, Langbroek, Cothen, Leersum en Amerongen (Zaltbommel 1997).
- M. Laman, Doorn, geschiedenis en architectuur (Zeist 1995).
D o o r n s c h We e k b l a d D e K a a p
- J.C.M. Pennings, red., Na gedane arbeid. Gids voor de geschiedenis van cultuurbeoefening en vrijetijdsbesteding in de provincie Utrecht (Utrecht 2005).
- M. Steenstra, ‘Recreatie, forensisme en infrastructuur’, in: B. Zijlstra en J. Hagedoorn, red., Het land van de zeven tuinen (Utrecht 1990), pp.131-147.
- M. Warmer, Terugtrappen. Nostalgische fietstocht door Driebergen, Rijsenburg, Maarn en Doorn (Utrecht 2005).
- M. van der Wilt, ‘Van elitaire aangelegenheid tot allemansrecht. Op vakantie tussen 8 0 en 9 0’ GM 2 Erfgoedblad van Utrecht, nr.2 zomer 2003, pp.10-12.

R e n é d e K a m
1
Restauratie
Zeeheldenbuurt
Samen op de fiets naar de Zeeheldenbuurt vertelt
Richard uitgebreid over wat er in de afgelopen ander-
half jaar is gebeurd. ‘Ja, het project is inderdaad
afgerond, al zal de aannemer hier voorlopig nog wel
te zien zijn. Huiseigenaren die aanvankelijk niet mee
wilden doen, zijn namelijk enthousiast geworden door
wat zij zagen bij de buren en hebben alsnog besloten
mee te doen. Sommigen maken daarbij gebruik van
de nieuwe URF-financieringsregeling.’ Dat enthousias-
me is overigens goed voorstelbaar. Zeker de huizen
waar naast de bakstenen trappen ook de kozijnen, het
glas-in-lood en het hekwerk zijn aangepakt, hebben
een metamorfose ondergaan. De oorspronkelijke
Amsterdamse School-stijl is daar onmiskenbaar.
De restauratie heeft nog wel wat voeten in de aarde
gehad. Zo moesten er speciaal voor dit project nieuwe
bakstenen gebakken worden in de juiste kleuren en ver-
2 3
1 E e n v a n d e h u i z e n w a a r o o k d e o o r s p r o n k e l i j k e k o z i j n e n m e t r o e d e n v e r d e l i n g w e e r z i j n a a n g e b r a c h t . 2 D e t r a p p e n z i j n
g e r e s t a u r e e r d m e t s p e c i a a l d a a r t o e g e b a k k e n s t e n e n . 3 D e d e t a i l l e r i n g v a n h e t o o r s p r o n k e l i j k h e k w e r k i s w e e r h e r s t e l d .
4 O o k h e t g l a s - i n - l o o d i s b i j s o m m i g e h u i z e n g e r e s t a u r e e r d .
In het voorjaar van 200 deed restauratieadviseur Richard Rodenburg van de gemeente
Utrecht in G M 2 verslag over een restauratieproject in de Zeeheldenbuurt. Duidelijk werd
dat het nogal wat vergde om de verschillende eigenaren op een lijn te krijgen. Een middel
daartoe was een realistische afweging om alleen dát te vervangen wat ook daadwerkelijk
aan vervanging toe was. Er werden alleen nieuwe oorspronkelijke kozijnen met roedenver-
deling aangebracht als de huidige in slechte staat verkeerden. In de zomer van 2006 moest
het project zijn afgerond. Hoogste tijd om eens te gaan kijken hoe het is afgelopen.
schillende hardheden. Maar om de oorspronkelijke
kleur van de nieuw gebakken stenen weer aan te
laten sluiten bij de huidige vervuilde staat van de
oude stenen, moesten ze met de hand worden
ingekleurd. En dit alles om kleurverschil te voorkomen
wanneer er ooit een manier wordt gevonden
om bakstenen veilig te reinigen…
Ook bleken de huisblokken oorspronkelijk zwart voegwerk
te hebben gehad. Daar waar de restauratiemetselaars
aan de slag moesten, is de zwarte kleur weer hersteld.
Een andere interessante bevinding is, dat de
huizen waarschijnlijk zijn gebouwd van afgekeurde
stenen die aanvankelijk waren bedoeld voor het
HGBIII gebouw van de NS. Blijkbaar vond architect
W.G. van Heukelom deze stenen niet mooi genoeg.
Hoe het ook zij, de gerestaureerde huizen in de Zeeheldenbuurt
zien er weer mooi uit. Tevreden? ‘Ja, en
dan vooral omdat ook de eigenaren dat zijn.’ •
2 8 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6
4

M a a r t e n v a n D e v e n t e r
Verzameld
verleden
Een tijdscapsule met daarin het verhaal
van een negentiende-eeuwse, onbekende
muntverzamelaar. Zo zou het zeventiende-
eeuwse kistje in de PUG-collectie genoemd
kunnen worden. Deze unieke verzameling
archeologische vondsten uit de provincie
Utrecht, aangelegd door het in 1773 opge-
richte Provinciaal Utrechts Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen, is sinds
enige jaren overgedragen aan de gemeen-
te Utrecht. Het kistje leek één van de
mindere stukken uit de collectie, totdat
het werd geopend!
Hoewel oorspronkelijk voor juwelen bestemd, bevat
het zo’n driehonderd munten en penningen. Deels
ingevouwen in papiertjes met opschrift, deels los,
liggen ze willekeurig door elkaar in de bovenste
compartimenten en lades van het opbergmeubeltje.
Aangezien de jongste munten uit het derde kwart van
de negentiende eeuw stammen en ook de in kriebelig
Latijn geschreven inventarislijst in deze richting wijst,
is de verzameling in die periode aangelegd en van
haar behuizing voorzien. Dat geheel werd vervolgens
aangekocht, of geschonken aan het PUG. Buiten her-
denkingspenningen in zilver, brons en goud uit de
zeventiende, achttiende en negentiende eeuw, bevat
de collectie veel munten uit de late Middeleeuwen,
Renaissance en de Verlichting. Opvallend is echter
het aandeel Romeins geld. Vrijwel alle keizers zijn
vertegenwoordigd in kwalitatief hoogstaande munten
in zilver en brons. In het oog springen de munten
2
4
3
p e n n i n g e n v a n b o v e n n a a r b e n e d e n :
1 P e n n i n g g e s l a g e n n a a r a a n l e i d i n g v a n h e t o v e r l i j d e n
v a n M a r i a S t u a r t , e c h t g e n o t e v a n s t a d h o u d e r - k o n i n g
W i l l e m I I I ( 1 6 9 ) . 2 Z i l v e r e n D e n a r i u s v a n d e R o m e i n s e
k e i z e r O t h o ( 6 9 n a C h r. ) 3 To e g a n g s p e n n i n g v a n d e
A m s t e r d a m s e H o r t u s M e d i c u s ( b o t a n i s c h e t u i n ) a a n d e
P l a n t a g e ( 1 6 8 4 ) . 4 P e n n i n g m e t d e b e e l t e n i s v a n k e i z e r
N a p o l e o n I I I e n k e i z e r i n E u g e n i e , g e s l a g e n n a a r a a n l e i -
d i n g v a n d e o p e n i n g v a n h e t P a l a i s d ’ I n d u s t r i e ( 1 8 )
Vo o r e n a c h t e r z i j d e .
van de Romeinse republiek en een zilveren Siliqua
van keizer Anthemius (467-472 n. Chr.). Bijzondere
exemplaren uit latere periodes zijn onder meer munten
van de reislustige Christina van Zweden, de Franse
koning Louis XVI en velerlei gedenkpenningen. Wie de
eeuwen die in dit kistje besloten liggen door de handen
laat gaan, zal onderschrijven dat het meer is dan enkel
het verhaal van een verzamelaar. Het is een capsule
van meer dan 2000 jaar wereldgeschiedenis in miniatuur.
•
1
2 9

M a a r t e n L e m m e n s
Er kunnen velerlei steekhoudende redenen
zijn waarom er in een bepaalde omgeving
bijgebouwd of juist afgebroken moet worden.
aktief
www.heemsc
Aanvraag Monumentenstatus Biltse Duinen
Door J. van Doorn, Bilthoven
In het natuurgebied de Biltse Duinen, achter de Julianalaan
in Bilthoven, lag nog een deel grond dat in het
bezit was van de busonderneming Connexxion. In verband
met de voorgenomen privatisering heeft de
directie van het vervoersbedrijf het betreffende deel
van het zandverstuivingsgebied te koop aangeboden.
Het Utrechts Landschap heeft een bod uitgebracht dat
te laag werd bevonden. Vervolgens heeft Connexxion
zonder verder met het Utrechts Landschap te praten
het gebied verkocht aan respectievelijk een handelaar
in onroerend goed en een autohandelaar die na de
koop direct een deel voor het viervoudige van de aankoopprijs
hebben doorverkocht.
Het Utrechts Landschap betreurt de gang van zaken
in hoge mate en heeft aangegeven alles in het werk
te zullen stellen om het gebied alsnog te verwerven.
Inmiddels heeft de Vereniging “ Vrienden van de
Biltse Duinen” samen met de natuurorganisatie IVN
het gebied voorgedragen als gemeentelijk monument.
Heemschut ondersteunt deze aanvraag en zal er
scherp op letten dat er in de toekomst geen bestemmingswijzigingen
worden doorgevoerd.
Aaantasting dreigt Kamerikse Wetering
Door H. Kuiper, Kamerik
De Kamerikse wetering is in de 12e eeuw gegraven
vanuit de Oude Rijn als basis voor de ontginning van
het tot dan toe ontoegankelijke moerasbos dat zich
uitstrekte noordelijk van de Rijn bij Woerden. Het
Heemschut
karakter van de wetering is tot heden goed bewaard
gebleven: breed water met natuurlijke, licht meanderende
oevers.
Recentelijk heeft de gemeente Woerden een plan
gelanceerd om – in verband met de verkeersveiligheid
– de bermen van de wegen langs de wetering te
verbreden en door middel van schoeiingen te verstevigen.
Dit zou wederom een aantasting betekenen
van het karakter van de wetering.
Er is een alternatief voorgedragen door de Stichting
Hugo Kotestein, dat de oevers hun natuurlijke karakter
laat behouden en tegelijkertijd de verkeersveiligheid
verbetert. Wij hopen op een positieve reactie van
de gemeente Woerden.
Rijksmonument Nederhof Poort in gevaar
Door Martha de Wit, Wijk bij Duurstede
Als de voorgenomen bouwplannen om achter de
Nederhof Poort in de Volderstraat een woning te
plaatsen doorgaan, wordt de poort voorgoed geblokkeerd
en gaat een uniek rijksmonument verloren.
De vijftiende eeuwse Nederhof Poort vormde de inen
uitgang van het gebouwencomplex ‘de Nederhof’
aan de Markt. Tijdens de residentie van de Utrechtse
bisschoppen op kasteel Duurstede ontstonden de
huidige gebouwen. In 1528 stond bisschop Hendrik
van Beieren kasteel Duurstede samen met de Nederhof
af aan Karel V. Karel V verkocht de Nederhof
waarschijnlijk tussen 1540 en 1550 aan particulieren.
Het gebouwencomplex aan de Markt heeft in de loop
3 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 3 h e r f s t 2 0 0 6

B i l t s e D u i n e n P o o r t N e d e r h o f P a r k b o s Vo o r d a a n
hut.nl/utrecht
der eeuwen verscheidene Wijkse notabelen als bewo-
ners gekend. In het onlangs onder monumentenzorg
gerestaureerde, aan de Markt gelegen deel van het
complex bevindt zich thans een winkel met daarboven
een viertal appartementen.
Bond Heemschut heeft inmiddels in een brief aan het
College van Burgemeester en Wethouders van Wijk bij
Duurstede zijn bezwaren tegen bovengenoemde
bouwplannen kenbaar gemaakt.
Herstel Parkbos Voordaan in Groenekan
Door J. van Doorn, Bilthoven
Vanaf 1929 worden alle overgebleven restanten van
het voorheen zo grote parkbos Voordaan door de
gemeente Maartensdijk aangekocht met het doel dit
als bosgebied te behouden. Het beheer was geheel
gericht op het in stand houden van dit overgebleven
cultuurhistorische belangrijke bosgebied. In 1999 was
de politiek van mening dat er een nieuw beheerplan
nodig was. De gedane voorstellen (vergroting van de
bestaande verjongingsvlakken en aanleg van nieuwe
vlakken) zouden desastreus zijn voor het gemeentelijk
bos. Na bezwaren van inwoners en diverse stichtin-
gen werd een geactualiseerd beheersplan opgesteld
dat in januari 2000 door de gemeenteraad van
Maartensdijk werd vastgesteld. Uitdrukkelijk werd
vastgelegd dat er alleen nog bomen geveld zouden
worden die door een natuurlijke selectie waren dood-
gegaan. Er werd een integraal onderhoudsplan opge-
steld waarin ook de zorg voor de waterhuishouding
werd geregeld. Groot was daarom de verbijstering van
de omwonenden toen in januari 2004 grote machines
het bos inrolden om de watergangen schoon te maken
en men overging tot het kappen van ca. 60 bomen.
De commissie Openbare Ruimte stelde een onder-
zoek in, en kwam tot de conclusie dat er foutief
gehandeld is en herstel van de schade dient plaats
te vinden.
Oproep
Dit schadeherstel heeft nog steeds niet plaatsgevonden
en wij roepen dan ook de nieuwe gemeenteraad
van de gemeente De Bilt op om bij de nu verantwoordelijk
wethouder aan te dringen op het in gang zetten
van de noodzakelijke hersteloperatie en het vastgestelde
beheerplan verder uit te voeren.
Meer informatie vindt u in het onlangs verschenen boek
‘Orkanen over Voordaan’ door W. van Schaik
(ISBN­ 0: 90­8 0 77­ –X)
Excursie 23 september
In het vorige nummer maakten we melding van onze
jaarlijkse excursie. Voor alle duidelijkheid: ook nietleden
van Heemschut kunnen zich hiervoor opgeven.
Het dagprogramma vindt u op www.heemschut.nl/
utrecht/index.html onder het kopje “Evenementen” •
Wilt u reageren, dan kunt u schrijven naar onze secretaris, dhr. H. Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP, Kamerik of mailen naar kuiper.duijnker@wxs.nl.
Of bezoek onze website op www.heemschut.nl/utrecht. U kunt ook bellen naar ons landelijk kantoor op 020- 622 52 92.
3 1

F r e d Vo g e l z a n g
4 nieuwe
Boeken
Er is geen historicus die zo smakelijk over onsmakelijke din-
gen kan vertellen en schrijven als Piet ’t Hart. Toen onlangs
een nieuw boek van zijn hand uitkwam lag het in de lijn der
verwachting dat ook dit bol zou staan van de gruwelijkste
beschrijvingen en onpasselijk makende citaten.Toch is dat niet
zo. Het onderwerp, de stad Utrecht in de tweede helft van de
negentiende eeuw, is de focus van veel onderzoek van ’t Hart.
De afgelopen jaren verschenen er al vele publicaties over deze
periode van de oud-professor Utrecht-studies en dit boek is
eigenlijk een soort staalkaart geworden van de onderwerpen
waarmee hij zich heeft bezig gehouden. Arbeiders, gezond-
heidszorg, armoede, volksverheffing, volkshuisvesting en hygi-
ene komen allemaal langs. Alleen heeft ’t Hart er dit keer voor
gekozen niet het rauwe leven van de onderklasse in al zijn sme-
righeid ten toon te stellen, maar juist de commissies, instel-
lingen en verenigingen in het licht te plaatsen, die een einde
wilden maken aan al die misstanden. Daardoor is het wel een
ander boek geworden. Ieder hoofdstuk begint met een schets
van de landelijke ontwikkeling op het gekozen thema, duikt
dan in de situatie zoals die in Utrecht heerste en beschrijft ver-
volgens wat er gepoogd werd om de toestand de verbeteren.
Door de gekozen einddatum, 1914, blijven veel ontwikkelingen
halverwege steken. Dat is jammer. Wel wordt duidelijk hoe kort
het nog geleden is dat wij in omstandigheden leefden, die we
nu slechts kennen uit de Derde Wereld.
Ook over gewone mensen maar op een andere manier gaat
het boekje van Ben Remie over de Vreeswijkse ijsclub Rijn en
Lek. Net als eerdere uitgaven van de Oudheidskamer Vreeswijk
(met ‘s’) is het bijna een bronnenuitgave geworden. Na een
inleiding over de geschiedenis van het schaatsen worden diver-
se negentiende-eeuwse krantenberichten weergegeven waarin
het schaatsen op de Lek centraal staat. In 1895 is het zover
dat Vreeswijk een eigen schaatsclub opricht. Het boekje geeft
inzicht in de oprichters, de leden, de activiteiten, maar ook
de volledige statuten, deelnemers aan wedstrijden en ander
materiaal dat gevonden werd in het archief. Het is strikt chronologisch
opgebouwd en ook voor genealogen van belang.
Tussen neus en lippen door leert het boekje dat de uitdrukking
‘voor spek en bonen’ meedoen, voor de schaatssport af en toe
letterlijk moet worden opgevat.
De dorpshistoricus van Austerlitz, Rutger Loenen, heeft het
werk aan zijn magnum opus de piramide van het gelijknamige
dorp blijkbaar even terzijde gelegd en zich gestort op
de geschiedenis van de fanfare in zijn dorp. Die fanfare, Erica
geheten, is in 1906 opgericht en bestaat dus honderd jaar. In
de inleiding plaatst Loenen de oprichting in het gevecht tegen
het drankmisbruik dat aan het einde van de negentiende eeuw
de gemoederen bezig hield, met het woordgrapje ‘van de noot
een deugd maken’. Omdat Erica ging repeteren in het lokaal
van de reeds ter ziele gegane bond voor drankbestrijding had
hij ook ‘van de neut een deugd maken’ kunnen gebruiken…
Al binnen een jaar werd het eerste concert gegeven, op huize
Molenbosch, omdat men zo de bewoner van die buitenplaats,
mr. J.F. de Beaufort, wilde overhalen beschermheer te worden
van de nieuwe vereniging. Die kon na deze aubade niet meer
weigeren. Een hoogtepunt in het jaarlijkse muziekleven waren
de concoursen, waar vele fanfares en muziekcorpsen om de
eer streden. En nooit ging Erika zonder prijs naar huis. Een
goede fanfare had een goede dirigent nodig, en dat kostte geld.
Vandaar de regelmatige strijd om geld en nog steeds wordt
heel Austerlitz ingeschakeld bij het verzamelen van oud papier
om zo de verenigingskas te spekken. Net als het voorgaande
boekje bevat deze uitgave lijsten met leden en bovendien
heel veel foto’s, van optredens, advertenties, voorwerpen en
uitstapjes.
De Stichting Utrechtse Molens en daarmee hun molenbezit is
overgegaan naar het Utrechts Landschap. Het beheer van deze
molens was aanleiding voor het Landschap om 21 binnen- en
buitenlandse kunstenaars te vragen een Utrechtse molen te
portretteren. Dat resulteerde in een prachtig vormgegeven
kunstboek, Wieken, Wind en Weidevogels. Behalve weergaven
van het werk van de verschillende kunstenaars bevat het
boek ook korte artikelen over natuur, landschap en, natuurlijk,
molens.
• P.D. ’t Hart, Leven in Utrecht 1850-1914. Groei naar een
moderne stad (Hilversum 2005) isbn 90-6550-888-0
• R. Loenen, 1906-2006. Erica. 100 jaar fanfare in Austerlitz
(Driebergen-Rijsenburg 2006)
• B. Remie, IJsclub ‘Rijn en Lek’ 1895-1991. IJsfeesten in
Vreeswijk (Nieuwegein 2006)
• Wieken, wind en weidevogels. Molens in het Utrechts
Landschap (z.p. 2006) isbn 10-90-810509-1-5