publicatie downloaden - Erfgoed Utrecht

n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

i n h o u d
14
Herinneringen aan Kamp Amersfoort
Quod vulgariter...
23
Loenersloot
colofon
Emoties en geschiedenis
9 Monumentopname
12 Heemschut
16
Erfgoeddag 2005
26
Zelfmoord
4
van...
aktief
Archieven en kastelen
Gemeente Utrecht
Nieuwe boeken 32
18
30
10
gm kwadraat is een uitgave van Erfgoedhuis Utrecht, Het Utrechts Archief, de Provinciale Commissie Utrecht van de Bond Heemschut en de sec-
ties Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht en verschijnt 4x per jaar. Het Utrechts Archief Contactpersoon: Nettie Stoppelenburg,
Alexander Numankade 199-201, 3572 KW Utrecht, tel. 030-2866611 Provinciale Commissie Utrecht Bond Heemschut Contactpersoon: Hein
Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP Kamerik, tel. 0348-401435 Secties Cultuurhistorie en Monumenten van de gemeente Utrecht Contactpersoon:
René de Kam, Cultuurhistorie gemeente Utrecht, Zwaansteeg 11, 3511 VG Utrecht, tel. 030-2863990 Redactie Edwin Maes, Fred Vogelzang en
Jacquelien Vroemen Redactie-adres Herenstraat 28, 3512 KD Utrecht Telefoon 030-2343880 Fax 030-2328624 E-mail fsce@erfgoed-utrecht.nl
Internet www.erfgoed-utrecht.nl Grafisch ontwerp Ontwerpkantoor Rotterdam, Marjorie Specht Druk PlantijnCasparie Utrecht ISSN 1571-442X
A f b e e l d i n g o m s l a g : H e r a c l i t e s , d i e e e n p o s i t i e v e k i j k o p h e t l e v e n h a d , g e s c h i l d e r d d o o r d e U t r e c h t s e s c h i l d e r J o h a n n e s M o r e e l s e , r o n d 1 6 3 0 .

De zomer is voor veel mensen een tijd van rust en ontspanning, misschien wel van bezin-
ning. In het bedrijf en op kantoor wordt het werktempo een tandje lager geschakeld en
eenmaal op vakantie is er eindelijk tijd om na te denken en al die boeken en tijdschriften te
lezen die op de gevaarlijk wiebelende stapel van ‘nog te bekijken’ terecht zijn gekomen.
G M kwadraat is bij uitstek geschikt om buiten in de zon, aan de rand van het zwembad, te
lezen. Het biedt leerzame ontspanning en een gezonde manier van afkicken van het drukke
werk. Geen schuldgevoel over nietsdoen, want het is ook een beetje ‘werk’. Aan de orde
komen zulke serieuze zaken als zelfmoord, kindersterfte en of onze voorouders wel echt
van hun kinderen hielden; verder instortende kastelen, mislukte foto’s en een geslaagd
project rond Kamp Amersfoort.
Zonder gekheid: we willen onze lezers opnieuw bedanken voor hun enthousiaste reacties
op onze vraag om een kleine bijdrage. Dat maakt het mogelijk om G M kwadraat in stand
te houden en zo ook bij te dragen aan het Utrechtse erfgoed. Het volgende nummer kunt
u verwachten vlak voor Open Monumentendag, 10 september, geheel gewijd aan religieus
erfgoed. Ook G M kwadraat zal aan dat thema ruim aandacht besteden. We wensen u een
goede zomer. De redactie

F r e d Vo g e l z a n g
Voel die
T’vryen, dat heeft my ghebrocht in dit lyen / Sal
Al zijn bovenstaande dichtregels geschreven in de zestiende eeuw, de emotie die er uit spreekt
kunnen we feilloos meevoelen. Wie is er niet verliefd geweest om te ontdekken dat de aan-
bedene die gevoelens niet beantwoordde, maar liever in het gezelschap van iemand anders
was? Emoties spelen een belangrijke, misschien wel doorslaggevende rol in het leven van de
mens. Hoeveel historische gebeurtenissen zijn niet tot stand gekomen onder invloed van sterke
emoties?
4 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

ick haer vryen en sy bemint een ander?
geschiedenis!
De onzekerheid van stadhouder Willem V weerhield
hem ervan de Patriotten tegemoet te komen, waardoor
de beweging steeds radicaler werd. Het gedwongen
aftreden van Willem Aantjes, puur ingegeven door
emotie, het optreden van woedende krakers bij de
kroning van Beatrix, de geschiedenis wordt door
emoties gevormd en, misschien veel meer dan we
beseffen, door emoties gestuurd. Toch houden histo-
rici er weinig rekening mee. Ze proberen op een even-
wichtige en rationele manier verschijnselen en gebeur-
tenissen te verklaren en daarin is vaak geen plaats
voor het emotionele, de gevoelens van mensen. Het
is ook lastig en misschien onbevredigend om iets te
verklaren vanuit een emotie: het druist in tegen ons
verlangen naar houvast, naar logica, naar een duidelijke
zin van het leven. Maar er is nog een groot probleem:
in hoeverre zijn emoties zelf onderdeel van het histori-
sche proces? Met andere woorden: is een emotie door
de eeuwen heen hetzelfde, en ervaren wij dezelfde
emoties in dezelfde omstandigheden als onze voor-
ouders?
Emoties door de eeuwen heen
D e U t r e c h t s e s c h i l d e r
J o h a n n e s M o r e e l s e b e e l d d e
r o n d 1 6 3 0 , v i e r j a a r v o o r
z i j n d o o d , t w e e G r i e k s e w i j s -
g e r e n a f . H e r a c l i t e s , d i e e e n
p o s i t i e v e k i j k o p h e t l e v e n
h a d , e n D e m o c r i t u s , w i e n s
w e r e l d b e e l d d a a r d i a m e t r a a l
t e g e n o v e r s t o n d . H e t i s n i e t
m o e i l i j k o m d i e e m o t i o n e l e
g r o n d h o u d i n g i n z i j n s c h i l d e -
r i j e n t e h e r k e n n e n . D e s c h i l -
d e r i j e n m a k e n d e e l u i t v a n
d e c o l l e c t i e v a n h e t C e n t r a a l
M u s e u m i n U t r e c h t .
De eerste vraag is veel moeilijker te beantwoorden
dan de tweede. De achttiende-eeuwse Engelse filosoof
David Hume zei: ‘De mensheid is zozeer hetzelfde,
5

...pas in de loop van de
achttiende eeuw ontstonden affectieve banden in het gezin:
vader en moeder gingen een meer liefdevolle relatie aan, en de
moederliefde werd ‘uitgevonden’.
in alle tijden en op alle plaatsen, dat de geschiedenis
ons in dit opzicht niets nieuws of vreemds te melden
heeft’. De menselijke natuur is dus in zijn optiek
onveranderlijk. Dat betekent dat woede voor een
middeleeuwer net zo voelde als voor ons, net als liefde,
jaloezie, tevredenheid en angst. Niet iedereen is het
daarmee eens. Sommige historici vinden dat ieder
tijdvak zijn eigen unieke eigenschappen heeft en dat
die omstandigheden dus unieke situaties creëren,
waarbij ook eigen gevoelens passen. Huizinga begint
zijn beroemde Herfsttij der Middeleeuwen met de con-
statering, dat het leven in die tijd veel feller was dan
nu, oftewel de emoties werden veel sterker en directer
gevoeld. De socioloog Norbert Elias ontvouwde al
in 1939 zijn theorie, dat de mensheid een langzaam
proces van beschaving doormaakt. In dat proces leren
we om met onze impulsen om te gaan en onszelf te
beheersen. Het kan haast niet anders dat door die
beheersing onze emoties afstompen: wij slaan er niet
meer direct op als we onze zin niet krijgen, althans
dat gedrag wordt niet getolereerd en we leren dat in
onze jeugd snel af. Zitten we daarom psychologisch
anders in elkaar, voelen we anders?
De historicus Peter Gay heeft in een aantal studies
in de tweede helft van de twintigste eeuw geprobeerd
om de psychoanalyse met geschiedenis te combine-
ren. In zijn Freud voor historici geeft hij voorbeelden
van toepassing van de ideeën van Freud bij historisch
onderzoek. Dit is zijn antwoord op de criticasters van
Freud, die stellen dat diens theorieën tijdgebonden
zijn en hooguit het gedrag en de emoties verklaren
van Weense, joodse huisvrouwen uit de betere standen
rond 1900. Gay probeert juist te laten zien dat met de
psychoanalyse bepaalde irrationele beslissingen en
gedragingen van mensen uit het verleden te verklaren
zijn. Hij haalt bijvoorbeeld een studie naar hekserij
aan, waarin hysterie en andere psychologische afwij-
kingen en adolescentieconflicten een rol spelen.
Impliciet wordt er door Gay vanuit gegaan, dat emoties
van nu toen ook een rol speelden. Maar bestonden
die emoties wel? Een voorbeeld is de moederliefde.
In de jaren ’70 van de vorige eeuw stelden de Franse
historicus Philippe Aries en de Engelsman Edward
Shorter dat er pas in de loop van de achttiende eeuw
affectieve banden ontstonden in het gezin: vader en
moeder gingen een meer liefdevolle relatie aan, en de
moederliefde werd ‘uitgevonden’. Onder invloed van
de Verlichting werd meer nagedacht over kinderen als
aparte wezens, niet als kleine volwassenen die econo-
misch pas later een bijdrage gingen leveren aan het
gezinsinkomen. Door de verbeterde leefomstandig-
heden nam de kindersterfte af en werd de kindertijd
een aparte fase. Door die veranderingen werd het
toen pas mogelijk om van kinderen te gaan houden.
6 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

Zolang van de meeste zuigelingen een groot aantal
voor de eerste verjaardag al was overleden, was het
emotioneel eenvoudigweg ondoenlijk om liefde in een
baby te investeren. Kortom; liefde voor de zuigeling
was een emotie die voor 1750 nauwelijks bestond.
En omdat die emotie niet bestond, zo stelt Shorter
zelfs, ging men dermate slordig om met kinderen,
dat de kindersterfte daardoor in de hand werd gewerkt.
Niet alle historici waren het daarmee eens: nader
onderzoek bewees dat zowel in historische bronnen
als in gedichten en schilderijen van ver voor die tijd,
liefde voor kinderen en verdriet om de dood van zui-
gelingen voorkwam. De historische bronnen geven
dus geen uitsluitsel. In sommige bronnen wordt
gerept van verregaande wreedheid en onverschillig-
heid jegens kinderen, in andere van traumatisch ver-
driet om het verlies van dierbaren. Zo’n emotie wordt
altijd in (beeld)taal weergegeven en dat heeft zijn
eigen beperkingen. Gebruiken we dezelfde woorden
voor dezelfde gevoelens en hebben die woorden
dezelfde emotionele lading?
Dezelfde plek, hetzelfde gevoel?
Het is dus enorm lastig om na te gaan of onze gevoe-
lens vergelijkbaar zijn met die van onze voorouders.
Gemakkelijker is het om na te gaan of dezelfde omstan-
l i n k s : D e d o m i n e e e n d i c h t e r N i c o l a a s B e e t s b e h o o r d e t o t d e
b e t e r e s t a n d e n e n o o k o p d i t s t a t i e p o r t r e t s t r a a l t h i j g e w i j d e
r u s t u i t . D e m a n w a s e c h t e r z e k e r g e e n g e v o e l l o o s p e r s o o n e n
h e e f t i n z i j n l e v e n v e e l m e e g e m a a k t . A l s j o n g e d o m i n e e b o o d h i j
h u l p b i j e e n c h o l e r a - e p i d e m i e o n d e r a r m e l a n d a r b e i d e r s i n d e
H a a r l e m m e r m e e r, i n z i j n p r i v é l e v e n d r o e g h i j v e l e v r i e n d e n e n
o o k z i j n e e r s t e v r o u w n a a r h u n l a a t s t e r u s t p l a a t s . H i j w a s e e n
v e e l g e v r a a g d s p r e k e r b i j b e g r a f e n i s s e n e n w i s t a l t i j d d e m e n s e -
l i j k e k w a l i t e i t e n v a n d e o n t s l a p e n e n a a r v o r e n t e h a l e n . Fo t o H U A
m i d d e n : D e z e t e k e n i n g v a n R e i n V i n k e l e s u i t 178 9 l a a t z i e n h o e
g r a a f D i r k V I v a n H o l l a n d d e b i s s c h o p o p z i j n k n i e ë n v e r g i f f e n i s
v r a a g t . D e e m o t i e w o r d t u i t g e d r u k t d o o r l i c h a a m s t a a l e n d e h e l e
s i t u a t i e . H e t g e z i c h t v a n d e g r a a f i s n i e t t e z i e n . H e t h a r n a s e n d e
n e e r g e l e g d e w a p e n s o p d e v o o r g r o n d s p r e k e n d a a r e n t e g e n b o e k -
d e l e n . S c h i l d e r s g e b r u i k t e n l a n g e t i j d a t t r i b u t e n o m d e e m o t i o n e l e
l a d i n g v a n h u n a f b e e l d i n g t e b e n a d r u k k e n . Fo t o H U A
r e c h t s : G r a a f T h e o d o o r v a n Ly n d e n v a n S a n d e n b u r g i s o p d i t o l i e -
v e r f p o r t r e t a f g e b e e l d t o e n h i j m i n i s t e r w a s . I n z i j n j e u g d b r a c h t
h i j v e l e m a a n d e n a l l e e n d o o r i n D u i t s e k u u r o o r d e n , v a n w e g e e e n
o o g z i e k t e . H i j w a s e r g e t u i g e v a n h o e e e n m a n z o n d e r v e r d o v i n g
a a n z i j n o g e n w e r d g e o p e r e e r d e n s c h r e e f d a a r o v e r o p l a c o n i e k e
t o o n a a n z i j n z u s t e r s . H i j s t o n d i n h e t g e z i n b e k e n d a l s i e m a n d
d i e v e e l m e e l e v e n b e t o o n d e . M i s s c h i e n w a s m e d e l i j d e n e e n m o t i e f
v o o r d e k e u z e v a n z i j n e e r s t e v r o u w. E l i s a b e t h v a n P e r s i j n d u r f d e
n a u w e l i j k s d e d e u r u i t e n v o e l d e z i c h z o n d e r h a a r m a n a n g s t i g e n
e e n z a a m . H i j z a g d a a r o m a f v a n e e n m a a t s c h a p p e l i j k e c a r r i è r e e n
w i e r p z i c h h e l e m a a l o p d e v e r f r a a i i n g v a n h e t v o o r v a d e r l i j k k a s -
t e e l . P a s n a d e d o o d v a n E l i s a b e t h i n 1 8 6 5 k o n h i j e e n b e s t u u r -
l i j k e l o o p b a a n v o l g e n . Fo t o H U A
digheden dezelfde gevoelens opriepen: dat is namelijk
niet zo. Zo gaan wij op onze vrije dag de natuur in om
daar rust en ontspanning te zoeken. Ontspanning
zocht een romanticus rond 1800 nu juist niet in de
natuur. Voor hem was natuur een aangelegde land-
schapstuin, waarin de hand van God door de mens
was duidelijk gemaakt, of natuur bestond uit overwel-
digende bergketens of woeste oceanen, die hem een
gevoel van het sublieme, het machtige, overstijgende
moesten geven. Hij zocht er dus een bewijs van het
hogere: hetzij als ordenende hand, hetzij als teken van
macht en kracht. En twee eeuwen daarvoor zou dat
romantische gevoel op zijn beurt onbegrepen zijn
gebleven. Goede natuur bestond toen uit een geome-
trisch aangelegde tuin in Franse stijl of vruchtbare
akkers: teken dat het ‘onland’ was getemd en in dienst
was gesteld van de mensheid. Wildernis boezemde
slechts angst in. Omdat we veel minder afhankelijk
denken te zijn van de natuur, maakt dat de emoties
die natuur bij ons oproept fundamenteel verschillend
van de emoties van onze voorouders.
Een ander voorbeeld is wreedheid jegens dieren.
Op een zeventiende-eeuwse kermis werd onder luid
gejoel aan dierenmishandeling gedaan: ganzentrekken,
katknuppelen en berengevechten. Dat waren in onze
7

ogen echter behoorlijk sadistische spelletjes. Een kat
werd tegen een wand gespijkerd en men trachtte het
dier door kopstoten te doden. De kat natuurlijk haalde
het gezicht van zijn aanvaller flink open en dat was
aanleiding voor veel jolijt bij de toeschouwers. Nu zou-
den we ons gegeneerd of zelfs ietwat misselijk van zo’n
tafereel afwenden. Zijn onze gevoelens jegens dieren
veranderd? Nog steeds worden kinderen wel betrapt op
dierenkwellerij en onlangs nog werd iemand in de
Achterhoek gearresteerd die systematisch dieren mis-
handelde. Maar dat wordt beschouwd als uitzondering.
Waarom is die houding veranderd? Aan de ene kant
zijn we gevoeliger geworden, socialer. We houden meer
rekening met elkaars gevoelens en het lijkt er op, dat
we die houding hebben uitgebreid tot dieren. Aan de
andere kant vervullen dieren een andere rol in ons
leven: velen kennen dieren alleen als huisdier, als een
wezen waar we affectie voor voelen. Vroeger kwamen
we dieren tegen in een economische rol: wandelend
voedsel, een lastdier, of om machines aan te drijven.
Het is niet toevallig dat de regels tegen wreedheid
jegens honden voor hondenkarren werden ingevoerd
op het moment dat de auto ingeburgerd raakte. Een
hond was niet meer nodig als trekdier, dus konden we
onze gevoelens vrijuit laten. En denk aan dierlijk voed-
sel. Het is teruggebracht tot een anoniem pakje in de
supermarkt, veel mensen ‘lusten’ geen vlees of vis,
als het teveel op een dier lijkt. Een luxe die we ons nu
gemakkelijk kunnen permitteren.
Ook liefde is zo’n emotie die van ‘plek’ is gewisseld.
De Franse historicus Georges Duby laat zien, dat liefde
in het middeleeuwse huwelijk (zover de bronnen daar
tenminste iets over zeggen) geen rol speelde. Dat kon
ook moeilijk omdat de man werd geleerd zijn vrouw te
Literatuur
- G. Duby, De middeleeuwse liefde en andere essays (Amsterdam 1990)
- P. Gay, Freud voor historici (Amsterdam 1987)
zien als intellectueel zijn mindere, nauwelijks meer dan
een slaaf. De kerk leerde de vrouw bovendien om tijdens
de liefdesdaad zo min mogelijk te voelen en al haar
liefde te richten op God. Tegenover haar man paste
slechts afstandelijke koelheid. De liefde die wij tussen
huwelijkspartners verwachten, werd in die tijd gesubli-
meerd in de hoofse liefde, waarin een onbereikbare
vrouw als object van alle affectie werd gekozen.
Emotionele geschiedenis
Omdat verschillende situaties de mens in de loop
van de geschiedenis emotioneel anders doen reageren,
is de discussie of die emoties in de kern onveranderd
zijn gebleven niet nuttig. Historici bestuderen het ver-
leden en proberen te verklaren of te begrijpen waarom
mensen handelden zoals ze deden. Omdat we dat
vooral met ons verstand doen, ligt het gevaar op de
loer de geschiedenis te beperken tot een rationeel
proces van rationele wezens. Emoties zijn echter min-
stens zo doorslaggevend geweest. Het is voor histori-
ci dus heel belangrijk ruim baan te geven aan die
emoties in de bestudering van het verleden.
Onderzoek dat ikzelf momenteel doe naar het bestuur
van het stadje IJsselstein in de achttiende eeuw maakt
maar al te duidelijk, dat politieke beslissingen min-
stens evenzeer vanuit persoonlijke sym- en antipa-
thieën werden genomen als uit politiek-bestuurlijke
overwegingen. Als we daar geen oog voor hebben,
doen we de geschiedenis enorm tekort en wordt het
verleden ‘onverklaarbaar’. Tegelijkertijd is het van
belang, in het achterhoofd te houden dat onze eigen
emoties in een bepaalde situatie, geen richtsnoer zijn:
de tijdgenoot voelde daar misschien heel anders
over! •
- H.F.M. Peeters, Hoe veranderlijk is de mens? Een inleiding in de historische psychologie (Nijmegen 1994)
- E. Shorter, De wording van het moderne gezin (Baarn 1975)
- P. Spierenburg, De verbroken betovering. Mentaliteitsgeschiedenis van preïndustrieel Europa (Hilversum 1990)
- K. Thomas, Man and the natural world. Changing attitudes in England 1500-1800 (Londen 1983)
D e z e v e n t i e n d e - e e u w s e
U t r e c h t s e s c h i l d e r P a u l u s B o r
t e k e n d e h i e r z i j n d r i n k e b r o e r s ,
d e z o g e n a a m d e B e n t v u e g h e l s ,
m e t B a c c h u s i n h e t m i d d e n .
D e v r o l i j k h e i d s p a t e r v a n a f .
Fo t o To m H a a r t s e n ,
O u d e r k e r k a / d A m s t e l ,
c o l l e c t i e B o y m a n s - v a n
B e u n i n g e n R o t t e r d a m .
8 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

De Monumentopname
van...
Henk Berendsen is Universitair Hoofddocent
aan de Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht.
Slopen of bewaren?! Is een actieve werkvorm die de afdeling Cultuur & School van het Erfgoedhuis al enkele
jaren met succes gebruikt in het voortgezet onderwijs. De redactie van GM 2 wil graag weten hoe deze
opdracht uitgevoerd wordt door de mensen die verstand van monumenten (zouden moeten) hebben.
Het meest favoriete monument
Het Leersumse Veld en omgeving is een van de mooiste landschappen
in Utrecht. De afwisseling van duinen, heidevelden, en bossen op korte
afstand maakt dit gebied landschappelijk zeer aantrekkelijk. Vrijwel overal
kan vrij gewandeld worden, behalve in het broedseizoen, wanneer de omge-
ving van de meertjes in het Leemsumse Veld is afgesloten. Ook geologisch
en cultuurhistorisch is het een interessant gebied. De stuifzandgebieden,
met plaatselijk nog stuivende duintjes, zijn grotendeels ontstaan na de
Middeleeuwen, mede als gevolg van het afplaggen van de vroegere heide-
velden. Op sommige plaatsen (‘Breedeveen’) kwam zelfs oorspronkelijk
veen voor, dat ontstond door kwelwater vanuit de Utrechtse Heuvelrug.
Dit veen is thans allemaal verdwenen. Op de plaats waar vroeger het veen
lag, zijn later duintjes ontstaan. Door middel van grazende kuddes koeien
en het kappen van bomen wordt een deel van het gebied ‘open’ gehouden.
Zou een monument moeten worden
Het open weidegebied in het Groene Hart van de Randstad is uniek in de
wereld. Oorspronkelijk was het een ondoordringbare wildernis van moe-
rasbos, maar sinds de cope-ontginningen in de late Middeleeuwen is het
een grote open vlakte, die vrijwel uitsluitend in gebruik is als grasland.
Het gebied is rijk aan weidevogels. Voor grootschalige recreatie is het
niet geschikt, en dat moet ook vooral zo blijven. Helaas worden de oor-
spronkelijke hoogteverschillen tussen oude rivierlopen (stroomgordels)
en venige komgebieden in toenemende geëgaliseerd, en ook door opruk-
kende bebouwing en omzetting van grasland in akkerland (maïs) wordt
het unieke karakter van het gebied in toenemende mate bedreigd. Op
landelijk niveau worden de kwaliteiten van het gebied nog steeds sterk
ondergewaardeerd. De hoogste tijd voor bescherming op grote schaal:
niet een verzameling postzegels, maar een aantal aaneensluitende cope-
ontginningen, zonder horizonvervuiling van bedrijven en steden!
Als dit zou kunnen worden verwijderd
Leidsche Rijn mag van mij onmiddellijk worden afgebroken. Niet alleen
vanwege de hoogst ongelukkige ligging en slechte ontsluiting, maar
vooral ook vanwege de afzichtelijke architectuur, de saaiheid van de
bebouwing, en het volledig ontbreken van enige structuur. Kennelijk
wordt er rond Utrecht bij voorkeur gebouwd zonder ook maar op eniger-
lei wijze rekening te houden met de cultuurhistorie van het landschap.
Het spenderen van grote bedragen aan archeologisch onderzoek als
‘doekje voor het bloeden’ is geen geldig excuus om een landschap dat
in meer dan 1000 jaar is ontstaan binnen enkele tientallen jaren op een
onherstelbare wijze plat te walsen. Mijn advies: ga er niet heen, tenzij u
er iets belangwekkends te zoeken heeft, hetgeen ik mij nauwelijks kan
voorstellen.
9

J a c q u e l i e n Vr o e m e n
Onderwijsproject brengt geschiedenis van Duits gevangenenkamp tot leven
Hebben er ook kinderen in dit kamp gezeten? Wat gebeurde er als je bewoog tijdens
het strafappèl? Zijn er ook wel eens mensen ontsnapt uit het kamp? Groep 7 van
basisschool De Vallei uit Leusden vuurt vele vragen af op de gids tijdens hun bezoek
aan Kamp Amersfoort. Van de antwoorden worden ze soms even stil: er zijn op deze
plek in het bos een hoop akelige dingen gebeurd.
Relatief weinig mensen weten dat er tijdens de Tweede
Wereldoorlog bij Amersfoort een Duits gevangenenkamp
was. Kamp Amersfoort, door de Duitsers officieel
Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort genoemd,
was een doorgangskamp. De meeste gevangenen wer-
den hiervandaan doorgestuurd naar andere kampen in
Duitsland of Nederland. Mensen die opgepakt waren
vanwege het ontduiken van de Arbeitseinsatz werden
veelal te werk gesteld in Duitsland. Er hebben in Kamp
Amersfoort minstens 35.000 mensen (vooral mannen)
gevangen gezeten. Ten minste 20.000 van hen zijn door-
gestuurd naar andere kampen. In het kamp zelf zijn
minimaal 675 mensen omgekomen: doodgeschoten
door de Duitsers of omgekomen door honger of ziekte.
De gevangenen moesten tijdens hun verblijf zwaar werk
verrichten, zowel op als buiten het terrein. Daarnaast
moesten ze vele straffen en vernederingen ondergaan en
kregen ze nauwelijks te eten. Voor velen van hen was dit
het voornaamste kenmerk van het kamp: de voortduren-
de honger, die de mensen verzwakte, hun wil brak en
onderlinge solidariteit deed wegsmelten. Daar kwam bij
dat de gevangenen door de bewakers, net als in andere
Duitse kampen, tegen elkaar werden uitgespeeld.
Bepaalde gedetineerden (joden, helpers van vervolgden)
moesten harder werken, kregen meer en zwaardere straf-
fen en (nog) minder te eten. Anderen (strafgijzelaars na
1943) mochten hun eigen kleding en bezittingen
houden, in tegenstelling tot de ‘gewone’ gevange-
nen die werden kaalgeschoren en gekleed gingen
in oude Nederlandse uniformen. Sommige
gevangenen kregen leidinggevende functies als
bijvoorbeeld zaaloudste, waarin ze gedwongen
waren hun medegevangenen hard aan te pakken;
enkelen kweten zich daarbij erg enthousiast van
hun taak, wat de sfeer onderling niet verbeterde.
Hoe breng je een dergelijk beladen en gecompli-
ceerd verleden over aan kinderen van 11, 12 jaar?
Ter gelegenheid van zestig jaar bevrijding heeft
Kamp Amersfoort het Erfgoedhuis gevraagd
nieuw lesmateriaal voor het basisonderwijs te
ontwikkelen. Daarbij stonden twee wensen cen-
traal. Ten eerste moest de geschiedenis van het kamp
tastbaarder worden voor de kinderen. Van het kamp zelf
is bijna niets meer over: een originele wachttoren, de
appèlklok met klokkenstoel; er is een gedenkplaats die
herinnert aan de appèlplaats, een stukje nagebouwde
bunkercel, de schietbaan. Het kamp is getransformeerd
tot monument, een omgeving die op zichzelf weinig
voedsel geeft aan de verbeelding.
Ten tweede wilde het kamp dat duidelijk naar voren zou
komen, dat er veel verschillende soorten gevangenen om
1 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

aan Kamp Amersfoort
veel verschillende redenen gevangen hebben gezeten.
De afdeling Erfgoededucatie heeft een project ontwikkeld
met acht fictieve personages, die symbool staan voor
groepen gevangenen, zoals een jood, een verzetsman/
communist, een zwarthandelaar, een Jehova’s Getuige,
een strafgijzelaar. De personages worden geïntroduceerd
in een stripverhaal, waarin een opa zijn kleinkind vertelt
over zijn jeugd in Amersfoort, toen hij zelf 11 was: ‘Vertel
eens van die plek in het bos’, heet het verhaal niet voor
niets. Weinig mensen wisten en weten wat er zich op die
plek allemaal heeft afgespeeld. Onderzoek aan voorwer-
pen uit een leskoffer brengt de personages verder
tot leven. Daarna gaat de klas naar het kamp.
Hier ‘vertellen’ de gevangenen op verschillen-
de plekken, hoe het leven daar voor hen was.
Terug op school vertelt de leerkracht hoe
het met verschillende groepen gevangenen
is afgelopen. Het project eindigt positief:
in het onderdeel ‘lichtpuntjes in donkere
tijden’ krijgen de leerlingen voorbeelden van positieve
dingen die in de oorlog en het kamp gebeurd zijn: er
was een ‘goede bewaker’, mensen hebben brood uitge-
deeld aan gevangenen, anderen waren solidair met de
joodse stadgenoten. De leerlingen denken na over wat je
zelf kunt doen in zulke moeilijke omstandigheden. Het
project wordt afgesloten met een creatieve verwerking.
In woord of beeld brengen de leerlingen hun gevoel bij
het kamp tot uiting. De kunstuitingen kunnen later in
het kamp worden tentoongesteld.
Het project is in april getest door leerlingen van groep 7
van basisschool De Vallei uit Leusden. Zowel docent als
leerlingen waren enthousiast. Het stripverhaal bood een
stevige ondergrond waarop de leerkracht verder kon
bouwen. De leerlingen vonden het spannend om de
voorwerpen te onderzoeken, zoals een Russische uni-
formknoop, een zelfgemaakt mes of een boek waar een
radio in verstopt heeft gezeten. De grondige voorberei-
ding wierp zijn vruchten af: gids Joop Mijnders was
onder de indruk van de voorkennis en de interesse van
de leerlingen.
Alle leerlingen krijgen aan het begin van het project een
mooi uitgevoerd boekje, waarin behalve het stripverhaal
en een plattegrond van het kamp, ook foto’s en teksten
staan die ze later zelf nog eens kunnen bekijken of laten
zien aan ouders en familie. •
(foto’s: Eut van Berkum fotojournalistiek, tekeningen:
Lysbeth Zeinstra). Meer info op www.kampamersfoort.nl
1 1

M a a r t e n L e m m e n s
Er kunnen velerlei steekhoudende redenen
zijn waarom er in een bepaalde omgeving
bijgebouwd of juist afgebroken moet worden.
aktief
www.heemsc
Wederopbouw in afbraak
Jarenlang werd veel zogenaamde ‘wederopbouw-
architectuur’, bouwwerken die verrezen tussen 1945
en 1960, afgedaan als fantasieloos en lomp. Van die
in ijltempo uit de grond gestampte betonkolossen
werd de afbraak eerder toegejuicht dan betreurd.
Zeker, over de artistieke waarde van veel van de
bouwwerken kan worden getwist, en veel ondertussen
gesloopte gebouwen zullen door weinig mensen worden
gemist. Dat neemt niet weg dat in de naoorlogse jaren
tal van bouwwerken zijn ontworpen en gebouwd die
wel degelijk van blijvende waarde zijn.
Begin dit jaar werd een commissielid van Heemschut
benaderd door een comité bestaande uit bewoners
van de huizen in en rond de Kortenaerstraat in
Amersfoort. De wijk bestaat voor een groot deel uit
woningen die in de jaren vijftig zijn gebouwd. Omdat
in omliggende wijken druk werd gesloopt waren de
bewoners bang dat hun woningen hetzelfde lot
beschoren zou zijn. Als commissie vonden we deze
wijk alleszins het behouden waard. Ook al bestonden
er nog geen concrete sloopplannen, we besloten toch
het zekere voor het onzekere te nemen. Heemschut
vroeg in een brief B&W van Amersfoort opheldering
over de gemeentelijke plannen. Gelukkig leverde dat
een bemoedigend resultaat op: de gemeente liet
weten een grootscheeps onderzoek te laten uitvoeren
naar wederopbouwarchitectuur. Hopelijk zal dit de
monumentale status van de wijk vergroten en daar-
mee het belang om deze te behouden.
Heemschut
Een nieuw ‘hart’ voor Bilthoven
Door J. van Doorn, Bilthoven
In Bilthoven bestaan al jaren plannen om het centrum
te moderniseren. Het betreft drie plangebieden, te
weten het Stationsgebied, Centrum Julianalaan met de
Vinkenlaan en het winkelcentrum de Kwinkelier.
De gemeentelijke regie van de realisatie van de plannen
stelt ons zeer teleur. Recentelijk heeft de gemeente-
raad het plan voor de Kwinkelier aangenomen. Door
protesten van de bevolking werd de hoogte van een
daarin opgenomen torenflat aangepast aan de hoogte
van de er tegenovergelegen flats uit de jaren ’70. Ook
bij dit plan en het plan voor de Julianalaan zien wij de
zogenaamde landmarks (woontorens van tien verdie-
pingen en hoger) verschijnen. Deze dienen enkel en
alleen om de benodigde hoeveelheid appartementen
in onder te brengen die het plan realiseerbaar moeten
maken.
Bij het plan Julianalaan/Vinkenlaan, zijn er zelfs twee
van deze landmarks geprojecteerd. Indien deze plannen
worden uitgevoerd ligt de weg open voor de ontwikke-
laar van het stationsgebied, te weten NS Vastgoed,
om het huidige plan met vier bouwlagen drastisch te
verhogen. Bilthoven heeft dan een centrum dat volle-
dig gedomineerd wordt door hoogbouw, waardoor het
dorpse karakter geheel verdwijnt. Heemschut schaart
zich achter de bezwaren die door de inmiddels opge-
richte inwoners iniatiefgroep Vinkenplein zijn inge-
diend en zal de ontwikkelingen op de voet volgen.
1 2 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

hut.nl/utrecht
Landelijke Heemschutdag 17 september
Ieder jaar organiseert Bond Heemschut voor haar
leden en andere monumentenminnenden een dag-
excursie naar enkele bezienswaardige bouwwerken.
Voor de jaarlijkse ledenexcursie op zaterdag 17 sep-
tember a.s. hebben we deze keer gekozen voor
Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug en het Kromme
Rijngebied. Het thema sluit aan op dat van de lande-
lijke Open Monumentendag, ‘Religie’ en het ‘Jaar van
het kasteel’.
Dat betekent dat u in de gelegenheid wordt gesteld
een aantal kastelen en kerken te bezoeken die slechts
zelden of nooit voor bezoek geopend zijn. Precieze
locaties zijn op dit moment nog niet te geven, maar
we kunnen u verzekeren dat de te bezoeken gebouwen
meer dan de moeite waard zullen zijn. Ook landschap-
pelijk zijn beide gebieden zeer interessant.
In het herfstnummer informeren wij u uitgebreid over
het programma en de verschillende (deel)excursies.
Tevens vermelden wij hoe u zich kunt inschrijven.
Duidelijk is nu al dat 17 september een datum is die
u in uw agenda moet vrijhouden!
J u l i a n a l a a n B i l t h o v e n e n r e c h t s k a s t e e l S a n d e n b u r g
In kort bestek
Spijkhuisje in Harmelen in ere hersteld
Deze zomer zal het Zocher-theehuisje ’t Spijck na
vijf jaar onderhandelen met diverse gemeenten (her-
indeling), de provincie en het rijk eindelijk worden
gerestaureerd en herplaatst bij kasteel Harmelen.
Onze gelukwensen aan alle vrijwilligers die zich
hebben ingezet om tot dit mooie resultaat te komen.
Meer informatie vindt u op www.tuinhuis-spijck.nl
Nieuwbouwplannen Stadhuis Vianen bijgesteld
Bij het ter perse gaan van dit nummer hoorden we
dat de gemeente de nieuwbouwplannen waarvan we in
het vorige nummer melding maakten, heeft gewijzigd.
In hoeverre het de plannen nu wel acceptabel maakt is
momenteel nog niet te zeggen. Voor actuele informatie
verwijzen we u naar onze website. •
Wilt u reageren, dan kunt u schrijven naar onze secretaris, dhr. H. Kuiper, Mijzijde 49, 3471 GP, Kamerik of mailen naar kuiper.duijnker@wxs.nl.
Of bezoek onze website op www.heemschut.nl/utrecht. U kunt ook bellen naar ons landelijk kantoor op 020- 622 52 92.
1 3

N e t t i e S t o p p e l e n b u r g
Moersbergen wordt voor het eerst vermeld in 1435,
als het Utrechtse Domkapittel Steven van Sleen
beleent met ‘de timmeringhe Maersbergen’. Steven
van Sleen is naar alle waarschijnlijk de bouwer van
het kasteel geweest. Na zijn overlijden in 1457 werd
zijn kleinzoon Bartholomeus van den Wael heer van
Moersbergen. De oudste stukken uit het archief van
het huis Moersbergen dateren uit de tijd van
Bartholomeus en zijn zoon Dirk.
Archieven
2005 is het jaar van het kasteel. In Het
Utrechts Archief zijn vele archieven van
kastelen, huizen en heerlijkheden te vin-
den. Eén daarvan is het archief van het
huis Moersbergen in Doorn.
De laatste Van den Wael op Moersbergen was Adolph
van den Wael, die het kasteel in 1592 erfde. Adolph
raakte betrokken bij de twisten tussen de remonstran-
ten en de contra-remonstranten. Hij koos partij voor
de remonstranten, vluchtte in 1618 naar kasteel
Mierevelt in het sticht van Munster maar werd
opgepakt door ruiters van prins Maurits. Nadat hij
samen met Van Oldenbarneveldt en andere partij-
genoten was veroordeeld, diende hij een verzoek om
gratie in. Hij kwam er vanaf met zes jaar verbanning.
Adolph van den Wael en zijn echtgenote Occa van
den Clooster hadden slechts één kind, een dochter,
Catharina. Zij was rond 1612 geboren. In 1636 kozen
haar ouders voor haar een bruidegom, de rijke oude
Gelderse edelman Reinier van Raesfeldt. Maar
Catharina was verliefd op Johan van Oostrum, de rit-
meester van de familie. Zij weigerde om met Reinier
van Raesfeldt te trouwen. Haar ouders dreigden haar
te onterven en verboden haar contact te hebben met
de ritmeester. Catharina en Johan van Oostrum wis-
selden via Catharina’s kamenier brieven uit. Ze maak-
ten een afspraak om plannen te bespreken om onder
het huwelijk met Van Raesfeldt uit te komen. Op een
avond zwom Johan van Oostrum de gracht over om
zijn geliefde te ontmoeten in de tuin van het slot.
Maar de honden sloegen aan en Adolph van den Wael
ontdekte de plannen van het paar. Het gevolg was,
dat Catharina in haar kamer werd opgesloten en haar
ouders besloten haast te maken met het huwelijk. Ze
bedachten het plan om Catharina een rijtoer te laten
maken die moest eindigen bij haar bruidegom. Maar
de kamenier hoorde van het plan en waarschuwde
Johan van Oostrum. Op de middag van de rijtoer
stond Johan van Oostrum met vijf andere ruiters
langs de route die Catharina en haar moeder volgden.
Zij brachten de koets tot stilstand en zo werd
Catharina geschaakt. Johan bracht haar naar het huis
van zijn moeder. Uiteindelijk stemde Catharina’s
vader in met een huwelijk en zo werd Johan van
Oostrum heer van Moersbergen.
In 1707 verkocht Catharina Maria van Oostrum
Moersbergen aan Cornelis de Boodt. Diens dochter
Cornelia huwde Johan Daniël d’Ablaing. Tot 1897 bleef
Moersbergen in handen van de familie d’Ablaing.
Het archief van het huis Moersbergen werd in 1947
in bewaring gegeven bij het Rijksarchief in Utrecht
(nu: Het Utrechts Archief) door het Provinciaal
Utrechts Genootschap. Het bevat veel charters die te
maken hebben met de eigendomsrechten van delen
van het landgoed. Er zijn ook diverse archiefstukken
over het beheer van het landgoed zoals de houtbouw,
de duiventil, de molen en de aanleg van de tuin rond
het huis. De inventaris van het huis Moersbergen is
via de website van Het Utrechts Archief te raadplegen.
Moersbergen is tegenwoordig eigendom van Het
Utrechts Landschap. De Stichting Het Utrechts
Landschap werd op 9 maart 1927 opgericht met
als doel het behoud van het landschappelijk schoon.
Ook het archief van de Stichting Het Utrechts Land-
schap is in bewaring bij Het Utrechts Archief. Het
bevat notulen van het bestuur, correspondentie,
propagandamateriaal en vooral veel archiefmateriaal
betreffende de taakuitvoering van de stichting.
Het landgoed Moersbergen is toegankelijk, maar het
kasteel wordt bewoond en is niet te bezichtigen. •
1 4 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

en kastelen
Uiteindelijk stemde Catharina’s vader in met een huwelijk en
Johan van Oostrum werd heer van Moersbergen.
D e z e a n o n i e m e t e k e n i n g v a n r i d d e r h o f s t a d M o e r s b e r g e n r o n d 1 6 5 0 i s t e v i n d e n i n h e t U t r e c h t s R i d d e r h o f s t e d e n b o e k ,
é é n v a n d e t o p s t u k k e n v a n H e t U t r e c h t s A r c h i e f ( TA 1 1 1 9 ) .
Het Utrechts Archief toont in het kader van het kastelenjaar een selectie uit
de vele tekeningen, prenten en foto’s van Utrechtse kastelen en landhuizen
In Het Utrechts Archief is een kleine expositie van tekeningen uit het Ridderhofstedenboek van het Sticht te zien.
Deze tekeningen in Oost-Indische inkt werden rond 1650 gemaakt door een onbekende kunstenaar. Op deze expositie zijn
de tekeningen te zien van het Huys te Jutfaes, Drakenburgh, Den Ham, Hindersteyn, Oudaen, Amelisweert, Mijdrecht,
Moersbergen, Drakesteyn, het Huys te Nesche, Montfoort en een panorama van stad en kasteel Wijck te Duerstede.
Op www.hetutrechtsarchief.nl treft u in de rubriek webexposities een digitale tentoonstelling aan over het landleven op
een aantal buitenplaatsen op de Utrechtse Heuvelrug in de negentiende en begin twintigste eeuw. U ziet foto’s van de
buitenplaats Schaerweyde in Zeist, huis Eyckenstein bij De Bilt, huis Den Treek en huis Amerongen.
Literatuur
- Marc Laman, Doorn. Geschiedenis en architectuur. Monumenten-inventarisatie provincie Utrecht. (Zeist, 1995).
- W. Graadt van Roggen, ‘Politiek en romantiek op Moersbergen’, in: Historia 14 (1949), p. 206-216.
Websites
www.utrechtslandschap.nl en www.kasteleninutrecht.nl
1 5

J o o s t C o x
S t a d s r e c h t o o r k o n d e v a n U t r e c h t ,
i n 1 1 2 2 u i t g e v a a r d i g d d o o r k e i z e r H e n d r i k V.
De aanleiding tot het samenstellen van dit reperto-
rium, of eigenlijk deze ‘stadsrechtencyclopedie’, was
de viering van 750 jaar stadsrechten van Alkmaar in
2004. Het was de bedoeling van de auteur dit stads-
recht te plaatsen in de bredere context van de stads-
rechtverleningen in de Nederlanden in die periode.
Er bleek heel veel materiaal beschikbaar van de afzon-
derlijke stadsrechten maar een (wetenschappelijk)
totaaloverzicht ontbrak. Wel was er het hoofdstuk
De stadsrechten dat dr. Unger in 1923 samenstelde ten
behoeve van de Geschiedkundige atlas van Nederland.
Als praktisch vertrekpunt voor zijn onderzoek heeft de
auteur dit hoofdstuk genomen. Op basis daarvan zijn
eind 2003 in eerste instantie alle betrokken archieven
aangeschreven met het verzoek een zestal vragen te
beantwoorden en indien mogelijk alle relevante infor-
matie met betrekking tot de te raadplegen bronnen en
de te verwerken literatuur aan te leveren. De respons
was fantastisch: vrijwel alle instellingen – en dat waren
er vele tientallen – reageerden binnen 2 á 3 maanden
met allerhande materiaal variërend van enkele kopieën
‘Quod vulgariter
Een mooier motto dan deze titel: ‘wat gewoonlijk
stadsrecht wordt genoemd’ is er eigenlijk niet
voor het binnenkort te verschijnen Repertorium
van de stadsrechten in Nederland. De titel
is afkomstig uit de stadsrechtoorkonde van
Amersfoort van 1259 en is ook de subtitel van
het repertorium.
van artikelen tot complete boekwerken en/of tijdschrif-
ten. Op basis van die geweldige hoeveelheid informatie
heeft vervolgens vanaf februari 2004 een uitgebreid
onderzoek per ‘stad’ plaatsgevonden, waar nodig ook
in de desbetreffende archieven. Tevens heeft met tal
van historici en archivarissen nader overleg, soms per
stad, soms per streek, plaatsgevonden, uiteindelijk
resulterende in een beschrijving per plaats aan de hand
van een aantal standaardgegevens in een ‘format’.
Het onderzoek leverde een overzicht op van 220 plaat-
sen in Nederland met ‘stedelijke rechten’. Van de 186
plaatsen van Unger zijn er maar liefst 68 gewijzigd voor
wat betreft de datering van de stadsrechtverlening (dan
wel het ‘stad-zijn’) terwijl vier van de daarin opgeno-
men plaatsen afvielen omdat zij toch geen stadsrech-
ten bleken te hebben zoals bijvoorbeeld Cuijk.
In het repertorium, dat als nummer 33 in de reeks
Werken van de Stichting tot uitgaaf der bronnen van het
Oud-Vaderlands Recht zal verschijnen, is in hoofdstuk I
tevens een korte beschrijving gegeven van het fenomeen
stad, de stadsrechtverlening, de ‘hoofdvaart’ en het
stadszegel. Bovendien is een uitgebreide steden-
bibliografie opgenomen, en is ten slotte alles ‘in kaart’
gebracht. De ‘stadsrechtelijke’ situatie in de huidige
provincie Utrecht ziet u op bijgaande kaart. Utrecht
kent een hoge ‘stadsdichtheid’: 17 steden waarvan
Utrecht (1114 - 1122) veruit de oudste stad is en
Austerlitz (1806) de jongste en zonder enige twijfel
de meest curieuze! Wat opvalt is dat boven de lijn
Rhenen – Utrecht – Vreeland alle steden door de lands-
heer, de bisschop van Utrecht, zijn bevoorrecht, terwijl
onder die lijn – in het rivierengebied – juist de graaf
van Holland dan wel diverse ‘stadsheren’ als stads-
recht verleners actief zijn geweest (met uitzondering
1 6 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

statreighte nuncupatur’
van het bisschoppelijke Oudewater). Niet toevallig gaat
het hier om eeuwenlang ‘betwist’ gebied! Het repertori-
um biedt ook een overzicht van de oudst bewaarde
zegels per stad, en ook daar staat Utrecht hoog geno-
teerd: de oudst bewaarde zegelafdruk van een
Nederlandse stad is van Utrecht uit 1227, terwijl bekend
is dat de stad al in 1196 over een eigen zegel beschikte.
Stadsrechtjubilea worden steeds populairder, en
worden ook steeds uitgebreider gevierd: dit jaar vieren
onder meer Bolsward, Goes, Monnickendam, Steenwijk
en Weesp hun zoveelhonderdjarige stadsrechten
(variërend van 550 tot 750 jaar). En Amersfoort is al
bezig met de voorbereiding van 750 jaar stadsrechten
in 2009 (hoewel ze volgens dit repertorium al oudere
Drs. J.C.M. Cox (1955) is gemeentesecretaris van Alkmaar. Hij publiceerde eerder ‘En bracht de schare tot kalmte’
Bespiegelingen over de gemeentesecretaris door de eeuwen heen, ’s- Gravenhage 1997; ‘De poer ters der stede van Alcmair
goeder tierlijc toe ghenegen’ – Stadsrecht Alkmaar – 11 juni 12 54, Alkmaar 2003; ‘Onse heerlijcke Stadt-Huys binnen
Alckmaer’- De geschiedenis van het stadhuis van Alkmaar, Alkmaar 2004. Hij werkt momenteel aan een proefschrift (UvA)
over de stadsrechtverleningen in de landsheerlijke periode in de Nederlanden.
stadsrechten moeten hebben gehad!). De algemene
belangstelling voor geschiedenis neemt steeds meer
toe, vooral ook wanneer het concrete, herkenbare his-
torie is zoals de geschiedenis van je eigen plaats. De
bedoeling van deze uitgave is nadrukkelijk niet alleen
ten dienste te staan van wetenschappelijk onderzoek
en onderwijs maar ook gebruikt te worden door die-
genen die geïnteresseerd zijn in de geschiedenis van
hun stad of provincie.
Het repertorium verschijnt begin juni a.s. en wordt
uitgegeven door VNG Uitgeverij te ’s-Gravenhage
(ISBN 90-322-7983-1). Op de site www.stadsrechten.nl
is bovendien de nodige ‘stadsrechtelijke’ informatie te
vinden. •
1 7
S t a d s r e c h t v e r l e n i n g e n i n d e p r o v i n c i e U t r e c h t .

E d w i n M a e s
Als er in ons land de laatste jaren een onderwerp bijzonder actueel is, dan is dat
wel de discussie rond euthanasie en hulp bij zelfdoding. Tegenwoordig benadert
men zelfmoord in toenemende mate vanuit een perspectief van keuzevrijheid en
rationaliteit. Dat lag vroeger heel anders. Zo keurde kerkvader Augustinus in
de vierde eeuw zelfmoord volledig af en werd in ons land nog tot het eind van
de achttiende eeuw tegen de dode lichamen van zelfmoordenaars strafrechtelijk
geprocedeerd.
een historische verkenning
o n d e r : D e g a l g v a n A m e r o n g e n a f g e b e e l d o p d e t e r u g g e v o n d e n f u n d a m e n t e n . r e c h t s : T i t e l p l a a t v a n d e e e r s t e i n d e
N e d e r l a n d s e t a a l g e s c h r e v e n v e r h a n d e l i n g u i t 1 6 6 0 o v e r z e l f m o o r d : P r o p h y l a c t i c u m v i t a e o f t e B e s c h e r m i n g e d e s L e v e n s
t e g e n s S e l f s m o o r d e r y e , i n g e s t e l t d o o r S i m o n O o m i u s . O p d e p l a a t w o r d e n v e r s c h i l l e n d e m a n i e r e n v a n z e l f m o o r d v e r b e e l d .
Zelf
1 8 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

Hoewel Nederland wat betreft het euthanasiedebat in
vergelijking met de ons omringende landen een voor-
hoedepositie vervult, is er juist in tegenstelling tot die
landen weinig historisch onderzoek gedaan naar het
zelfmoordvraagstuk. Er zijn slechts enkele voorbeel-
den te noemen en het gaat daarbij vooral om sociaal-
psychiatrisch of statistisch-sociologisch onderzoek
Engeland steekt er wat historische publicaties betreft
met kop en schouders bovenuit. Daar is ook een his-
torische verklaring voor te geven. Werd er in het calvi-
nistische Nederland nauwelijks aandacht geschonken
aan de grote zonde die zelfmoord was, in Engeland
ontstond er in de achttiende eeuw, mede door de aan-
dacht die de op sensatie beluste kranten aan zelfdo-
dingen besteedden, grote publieke bezorgdheid. Dit
ging zo ver dat in de achttiende eeuw zelfmoord gold
als ‘The English Malady’, de Engelse ziekte. Een ande-
re verklaring ligt wellicht in het feit dat in Nederland
in 1809 officieel bij wet de strafvervolging tegen zelf-
moordenaars werd afgeschaft, in tegenstelling tot
Engeland waar nog tot 1961 zelfdoding bij wet straf-
baar was. Zo vormen de strafrechtelijke stukken, maar
ook de kranten, rijke bronnen voor historisch onder-
zoek. De Engelse studies laten zien dat onderzoek
zeer vruchtbaar kan zijn en dat de zedelijke waarde-
ring van zelfmoord in de loop der eeuwen aan veran-
dering onderhevig is geweest.
Zelfmoord en straf
Vanaf de vroegchristelijke tijd zag men zelfmoord als
de meest onherroepelijke zonde, omdat berouw per
definitie onmogelijk was. Het was de duivel die de
wanhopige vaak tot de daad verleidde. De lijken van
zelfmoordenaars kregen daarom geen christelijke
begrafenis en mochten niet in gewijde aarde worden
begraven. De wereldlijke overheden bekrachtigden
met wetten de opvattingen van de kerk. Zo kon tegen
de dode lichamen van zelfmoordenaars strafrechtelijk
worden geprocedeerd. In een Utrechts vonnis uit 1533
tegen een vrouw die zelfmoord had gepleegd lezen we
bijvoorbeeld ‘dat men dat doode lichaam sleypen sal
op een horde opte Noede en werpen ’t op ’t vuyr ende
verbernen ’t tot asse’.
Deze publieke strafvervolging stond overigens niet
op zichzelf en zal tijdgenoten niet hebben verontrust.
naar zelfdoding in Nederland in de afgelopen eeuw. Zo werden tot het eind van de negentiende eeuw
moord
1 9

‘dat men dat doode lichaam sleypen
en werpen ’t op ’t vuyr ende
zichtbaar voor iedereen misdadigers ter dood gebracht
en gepijnigd. De zielloze en verminkte lichamen bracht
men vervolgens over naar galgenvelden buiten de
stadsmuren waar ze ‘ten Afschrick ende Exempele’
bleven hangen tot er weinig meer van over was.
In bronnen vinden we over de gruwelijke wijze van
terechtstellen van zelfmoordenaars, tot het midden
van de achttiende eeuw nauwelijks afkeurende klan-
ken. Integendeel, men stemde vaak in met de straf-
rechtelijke maatregelen.
De verhandelingen die in Nederland over zelfmoord
werden geschreven kwamen vooral van theologische
zijde en keurden zelfmoord af. De bekende zeventien-
de-eeuwse Utrechtse hoogleraar G. Voetius maakte in
zijn in 1667 uitgegeven ‘De homicidio et laesione sui
ipsius’, onderscheid in zelfmoord in ruimere zin en in
engere zin. Alleen zij die zich ‘rechtstreeks’ en vrijwil-
lig van het leven beroofden waren zelfmoordenaars en
vonden in Voetius’ ogen geen genade. Anders gesteld
was het met hen die zich ‘gedrongen’, toevallig, onwe-
tend of uit krankzinnigheid doodden. De aanduiding
zelfmoordenaar was volgens Voetius niet op hen van
toepassing.
Was er sprake van ‘vrijwillige’ zelfmoord, dan dreigde
in veel gevallen confiscatie van goederen. Een derge-
lijk vonnis werd ook uitgesproken over Jan Peterss.
die in 1539 te Utrecht door ophanging zelfmoord
pleegde. ‘Alle t welcke quade wercken zyn des crysten
geloofs ende dairomme nyet weerdich en is voer een
cryste mensch geacht en gehouden te worden dan als
een hont ende ongelovich, heeft daeromme de Schout
(…) geconcludeert, dat die voirs. Jan Peterss. nyet weer-
dich en is gebracht te worden doer den doere en inganck
van den huys, daer hy inne gegaen en gecomen is, dan
dat men maecken sal een gat in den want des huys voirt
en sleepen hem dairdoer als een hont en voerts geleyt te
worden op een hordde ende daermede hem sleepen onder
’t gerecht ende bedecken hem aldaer onder die aerde als
een hont en die goederen geconfisqueert te worden.’
Het laatste redmiddel voor de nabestaanden om toch
te kunnen erven, was dus om aan te tonen dat bij de
zelfmoord krankzinnigheid in het spel was. Soms kon
men de verbeurdverklaring afkopen voor een ‘kleyne
penning’. Vooral vooraanstaande families met ‘goede
contacten’ wisten rechtbanken nog wel eens te ‘overtui-
gen’. Nabestaanden van minder bedeelden vervielen
veelal tot de bedelstaf. In het geval van Jan Peterss.
werd het gezin ook publiekelijk te kijk gezet door de
openbare strafvoltrekking. Er werd een gat in de muur
naast de voordeur van het woonhuis gemaakt (door
naderhand het gat in de muur weer dicht te metselen,
werd de terugkeer van de kwade geest van de zelf-
moordenaar verhinderd). Het lijk werd hierdoor naar
buiten getrokken en vervolgens aan een touw door
2 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

sal op een horde opte Noede
verbernen ’t tot asse’.
de straten naar de galg gesleurd. Deze ontering van
het lijk was het middel om de zelfmoordenaar te
degraderen tot on-mens, letterlijk tot een beest, dat
iedere menselijke aanspraak ontzegd werd. Het lichaam
van de zelfmoordenaar vond uiteindelijk zijn ‘laatste
rustplaats’ hangende aan de galg of het werd daaron-
der begraven. In sommige gevallen waarbij de ‘veroor-
deelde’ postuum werd verhangen of in een mikke
gezet (zijn hoofd hing dan in een gaffel), nodigde
men omstanders uit om het lijk toe te takelen. Als het
lang genoeg had gehangen, werd het in de nacht in
alle stilte bij een kruising van wegen begraven. In de
Engelse historische studies lezen we dat er bij som-
mige gevallen zelfs een paal door het lichaam werd
geslagen. Dit om te voorkomen dat de zelfmoorde-
naar zou herrijzen aan het einde der tijden.
Deze straffen raakten na de zeventiende eeuw geleide-
lijk in onbruik en straffen werden niet altijd in al hun
kracht toegepast. Zo was de straf die in 1730 aan de
Leersumse Lysbet Aerts werd opgelegd naar verhou-
ding uiterst mild. Aerts pleegde zelfmoord door met
een scheermes haar keel door te snijden, ze werd ‘by
avondt en in alle stilte in een slegte kist’ begraven.
Er waren geleidelijk ook geluiden te horen waarin met
afkeur gesproken werd over de onmenselijke straf
tegen zelfmoord en het verdriet van de nabestaanden.
Een zekere Boele schreef al in 1713 ‘waarom de lig-
haamen derzulken, die zigzelven van kant helpen op
een horde gesleept en aan een mik gehanghen…zal
men dan vrouw, kinderen of vrienden, die smaad en
schande nog daarenboven aandoen. Is het voor haar
geen smerte of droefheid genoeg, dat zulks voorge-
vallen is’. Toch werden nog tot 1794 in Nederland
(Amsterdam) onterende straffen op het lijk van een
zelfmoordenaar toegepast.
Tegen het einde van de achttiende eeuw verdwenen
in een aantal Westeuropese landen de strafbepalingen
tegen zelfmoord en werd zelfmoord steeds vaker
gezien als het gevolg van een geestesziekte. Verlichte
denkers gaven een theoretische onderbouwing van
het recht op zelfmoord, terwijl in romans de zelf-
moorddaad werd gesentimentaliseerd.
E e n a a n t a l s p e c t a c u l a i r e s p r o n g e n
v a n h e t ‘ L o n d o n M o n u m e n t ’ l e i d d e
h a l v e r w e g e d e n e g e n t i e n d e e e u w
t o t u i t g e b r e i d e d i s c u s s i e s i n d e
E n g e l s e p e r s o v e r d e o o r z a k e n v a n
z e l f m o o r d . U i t : B . T. G a t e s , V i c t o r i a n
S u i c i d e ( P r i n c e t o n 1 9 8 8 ) .
Gedurende de negentiende eeuw vond niet alleen een
ingrijpende verandering plaats in de kijk op, maar ook
in de omgang met zelfmoord. De zelfmoordenaar
werd niet langer meer alleen als zondaar of misda-
diger gezien, maar in de eerste plaats als een ziek
mens. In de psychiatrie ging men al spoedig zelf-
moord en geestesziekte onder één noemer plaatsen.
De oude ethische visie op zelfmoord werd gedurende
de negentiende eeuw vervangen door een nieuwe
wetenschappelijke benadering. Wat bleef waren de
gevoelens van verdriet, woede, falen maar ook schande
voor de familie. Zelfmoord werd halverwege de negen-
2 1

tiende eeuw ook statistisch zichtbaar, aangezien bij
overlijden een doodsoorzaak moest worden vastgesteld.
Omdat door de verbeterde hygiëne en medische zorg
andere doodsoorzaken afnamen, sprong een doods-
oorzaak als zelfdoding veel meer in het oog. Maar er
was ook een andere kant. Toen de Utrechtse politie
aan het eind van de negentiende eeuw een aantal
maal constateerde dat patiënten van het Utrechtse
krankzinnigengesticht ‘het Willem Arntzshuis’ door
verdrinking (lees: zelfmoord) in de Singel om het
leven waren gekomen, was daarover in de jaarversla-
gen van het krankzinnigengesticht niets terug te vinden.
De patiënten stierven een natuurlijke dood of naar
aanleiding van een ziektebeeld. Zelfmoorden zouden
het gesticht een slechte naam kunnen bezorgen en
daarom zweeg men in alle toonaarden en nabestaan-
den deden daar vaak aan mee.
Vervolg
In deze korte historische verkenning komt de twintig-
ste eeuw niet meer aan bod. Over deze periode zijn in
Literatuur
- Anton van Hooff, ‘Van wilsdood tot zelfmoord. Een geschiedenis van suïcide’, Spiegel Historiael, nr. 3, jrg. 33 (maart 1998) 80-91.
- H.G. Jelgersma, Galgebergen en galgevelden (Zutphen 1978).
- N. Speijer, Het zelfmoordvraagstuk. Een samenvattend overzicht van de verschillende aspecten van de zelfmoord (Arnhem 1969).
- Lieven Vandekerckhove, Van straffen gesproken. De bestraffing van zelfdoding in het oude Europa (Tielt 1985).
- A. J. van der Weyde, ‘Over begraafplaatsen en begraven in het bijzonder te Utrecht’, Jaarboekje Oud-Utrecht (1930) 85-113.
l i n k s : Tw e e s p o t t e k e n i n g e n v a n
d e o p h a n g i n g v a n e e n z e l f m o o r d e n a a r
i n d e m i k k e , r e s p e c t i e v e l i j k d a t e r e n d
u i t 1 5 6 2 e n 1 5 6 3 .
U i t : L i e v e n Va n d e k e r c k h o v e ,
Va n s t r a f f e n g e s p r o k e n ( T i e l t 1 9 8 5 ) .
m i d d e n : O m s l a g v a n e e n v a n
d e t a l r i j k e E n g e l s e h i s t o r i s c h e
p u b l i c a t i e s o v e r z e l f m o o r d .
o n d e r : Ve r s l a g v a n e e n z e l f m o o r d
i n e e n E n g e l s e k r a n t u i t 1 8 3 9 .
Nederland verscheidene publicaties verschenen. Gaan
we echter verder terug in de tijd dan is er een leemte.
De gerechtelijke archieven bieden een schat aan infor-
matie die wellicht ook nog vele openstaande vragen
kunnen beantwoorden. Hoe wisten bijvoorbeeld de
gegoede families de rechtbanken te overtuigen dat er
geen confiscatie plaatsvond van het familiebezit en
welke ‘vergoeding’ stond daar tegenover? Kwam de
openbare bestraffing van zelfmoordenaars regelmatig
voor? Welke economische gevolgen had een bestraf-
fing voor de nabestaanden en hoe reageerde de om -
geving? In hoeverre speelde bijgeloof een rol in de
aard van de bestraffing? Kortom, het onderwerp roept
veel vragen op en de archieven wachten geduldig om
geraadpleegd te worden. •

M a r i e B a a r s p u l
E s t h e r To b é
Erfgoeddag 2005
Elke anderhalf jaar organiseert het Erfgoedhuis Utrecht een Erfgoeddag. Zo’n dag is
bedoeld als ontmoetingspunt voor alle mensen in de provincie, die zich professioneel of
als vrijwilliger, met erfgoed bezig houden. Dat zijn mensen uit de museumwereld, uit de
archieven, leden van historische verenigingen, liefhebbers van monumenten en landschap
en natuurlijk beleidsmedewerkers van provincie en gemeenten.
Dit jaar vond de dag plaats op Slot Zuylen. Die plaats
was gekozen vanwege het Belle van Zuylen jaar (200
jaar geleden stierf deze schrijfster, die onlangs nog
werd uitgeroepen tot Belangrijkste Utrechter) en
omdat 2005 het Jaar van het Kasteel is. Het Jaar van
het Kasteel werd voor de provincie Utrecht op diezelf-
de Erfgoeddag geopend.
Iedere Erfgoeddag kent behalve vermaak, dit jaar
bestaande uit kleine concerten met muziek van Belle
van Zuylen en tijdgenoten, en moderne varianten
daarop, aangevuld met optredens van Het Salet,
dat de bezoekers toonde hoe Belle en haar bezoek
zich twee eeuwen geleden kleedden en de maaltijd
gebruikten, ook een instructief onderdeel. Er waren
workshops over het Verdrag van Malta, over
Erfgoed op het Internet, samenwerking tussen erf-
goedinstellingen in de Vechtstreek en de zogenaam-
de Walkshop.
2 3

Op de Erfgoeddag 2005 konden de deelnemers in en
rond Slot Zuylen kennismaken met ‘rondleidappara-
tuur’. Inmiddels zijn er diverse mogelijkheden op dit
gebied beschikbaar. Het Erfgoedhuis bracht de vier
belangrijkste typen van dit moment bij elkaar.
Walkshop
Vier bedrijven presenteerden zich in de ‘Walkshop’,
zoals deze interactieve workshop op het programma
werd aangeduid. ESPRO Holland presenteerde een
luistertour met de audioguide, GuideID voorzag in
een multimediatour met PDA (Personal Digital
Assistant of handcomputer), Hawkeyes bood een
wandeling met GPS (Global Positioning System) en
Visual Text kwam met een tour per mobiele telefoon.
Voor de eerstgenoemde drie apparaten leverde
Erfgoedhuis Utrecht de inhoud aan, mede om zelf
meer inzicht te krijgen in de werking van de systemen.
Daarnaast registreerde het Erfgoedhuis de ervaringen
van de deelnemers. Een korte weergave vindt u hier-
onder.
De voorbereiding
De ervaringen van het Erfgoedhuis met het voor-
bereiden van de audiotour, multimediatour en GPS-
wandeling waren zeer positief. De drie bedrijven
leverden service op maat, terwijl goed werd geluisterd
naar de wensen van de klant. Het zelf maken van de
audiotour was veel werk maar betrof een uitzonde-
ring: dit wordt normaal gesproken geheel door ESPRO
gedaan. Het gebruiksvriendelijke invoersysteem van
GuideID werd gevuld met tekst en beeld uit de website
Collectie Utrecht. De invoer van coördinaten voor de
GPS-wandeling lieten we echter over aan de specialist
van Hawkeyes.
De mobiele telefoontour is buiten het Erfgoedhuis
samengesteld, waardoor we weinig zicht hebben op
de kenmerken van het systeem.
De dag zelf
Erfgoeddag 2005
Wellicht ingegeven door de zware regen- en hagel-
buien koos meer dan de helft van de deelnemers
Wat is een ESPRO Audioguide?
De audio-apparaten worden als een mobiele telefoon
aan het oor gehouden of met koptelefoon gebruikt.
De gebruiker kiest zelf zijn informatiemomenten
door nummers in te toetsen. Naast de eenvoudige
MyGuide is er het geavanceerde systeem ExSite,
met mogelijkheden als geleide audiotours, infrarood,
synchronisatie, statistieken en interactie. Integratie
van stem, muziek en geluidseffecten geeft de sfeer
van de locatie optimaal weer.
www.espro.com
Wat is GuideID?
Met de PDA en een koptelefoon maken bezoekers
een tour op locatie, bijvoorbeeld een monument of
tentoonstelling. Onderweg geeft het apparaat visu-
ele en auditieve informatie, waaronder (gesproken)
tekst, muziek, foto’s, video en polls. De gebruiker
kiest voor verdieping via zijn touch screen. Het mul-
timedia tour-systeem GuideID biedt erfgoedinstellin-
gen een toegankelijk invoersysteem. GuideID levert
de noodzakelijke apparatuur en kan ook voorzien in
content(redactie) en diensten van partners.
www.GuideID.com
voor de multimediatour – de enige die zich binnen,
in het kasteel afspeelde. Twaalf mensen trotseerden
de weergoden en wandelden buiten met een audio-
Wo r k s h o p i n e e n r o n d v a a r t b o o t
2 4 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

Wat is een wandel-GPS?
Dit navigatie-apparaat maakt contact met satel-
lieten, waardoor de gebruiker overal op aarde zijn
plaats kan bepalen. Door middel van waypoints,
posities op de weg, is elke gewenste route op
de kaart in werkelijkheid te lopen met het GPS-
apparaat als wegwijzer. Elk punt op aarde heeft
namelijk zijn eigen, unieke positie (coördinaat).
Nadat de waypoints-coördinaten van een route
zijn ingevoerd, leidt het GPS-apparaat de wande-
laar daarlangs.
www.hawkeyes.nl
Wat is Talk to me!?
Talk to me! cultuurroutes geven routeaanwijzingen
en informatie (visueel/auditief) via de mobiele
telefoon. Dit werkt met mobiel internet: i-mode,
gprs en umts. Een aantal routes staat ook op
‘gewoon’ internet.
www.talktomenl.nl
tour, een GPS of een mobiele telefoon. Bij terug-
komst in de tent vulden de meeste deelnemers
een evaluatieformulier in.
Gebruiksgemak
Wat betreft gebruiksgemak scoorden de audiotour
en de handcomputer het hoogst. Hoewel voor het
overgrote deel van de gebruikers de handcomputer
een nieuw medium was, ondervond niemand proble-
men bij de bediening. Geroemd werden het touchs-
creen, de eenvoudige menu’s en de overzichtelijke
indeling van de toetsen. De bediening van de mobiele
telefoon bleek toch wel enige handigheid te vereisen.
Het GPS-apparaat was ook voor bijna iedereen nieuw,
maar werd als redelijk gemakkelijk in het gebruik erva-
ren. Wel merkte een van de deelnemers op dat zonder
bril de informatie op het beeldschermpje wat moeilijk
te lezen was.
P a u l a v a n P a r i j s s p e e l t ‘ B e l l e ’
Individuele ervaring
Digitale toepassingen als vervanging voor een gids
werden door de deelnemers aan de Walkshop zowel
in positieve als negatieve zin genoemd. Enerzijds is
het fijn dat men met een audiotour of een handcom-
puter in eigen tempo kan wandelen, anderzijds miste
men toch het persoonlijke contact met een ‘levende
rondleider’. Met name de mogelijkheid om vragen te
stellen werd gemist.
De meerwaarde van nieuwe media
Prettig aan de audiotour vonden wandelaars onder
meer het luisteren als zodanig – waarbij volop rond-
gekeken kan worden – en de zelfgekozen verdieping.
Een handcomputer biedt de mogelijkheid beeld en
geluid te combineren. De deelnemers in het kasteel
vonden dat de aangeboden informatie ook werkelijk
de ervaring van het bezoek verrijkte. Zo was een
mevrouw in het bijzonder gecharmeerd van het luis-
teren naar een fragment uit een roman van Belle van
Zuylen tijdens het bekijken van de voorouderportretten
in Slot Zuylen. Soms benemen de visuele mogelijkhe-
den echter wel het zicht op de authentieke objecten,
stelt een aantal deelnemers. Het gevaar bestaat dat
je meer naar het beeldscherm dan naar de omringen-
de ruimte kijkt.
GPS voegde duidelijk iets toe aan de wandeling buiten
omdat ‘je er zelf iets voor moet doen’. Door dit actieve
karakter voelden de deelnemers zich meer betrokken
bij de wandeling. Toch merkten sommigen ook op dat
door dit ‘puzzelaspect’ het erfgoed om hen heen af en
toe wat op het tweede plan kwam te staan.
Tevreden
Terugkijkend is het Erfgoedhuis – ondanks het tegen-
vallende weer – tevreden over het Walkshop-experiment.
We gaan zeker bekijken hoe rondleidsystemen en de
voorlichting daarover in de toekomst een rol kunnen
spelen bij onze ondersteuning van Utrechtse erfgoedinstellingen.
•
2 5

F r e d Vo g e l z a n g
Een gesprek met gedreven bouwhistorici in opleiding
Loenersloot
onder
Constantijn Veder en Henry van der Wal volgen de H BO+ studie bouwhistorie en restauratie.
De tweejarige opleiding trekt vooral mensen uit de monumentenwereld, zoals medewerkers
van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, het Nationaal Restauratiefonds en bijvoorbeeld
de Monumentenwacht, de organisatie waar Veder werkt, of particuliere bouwhistorische
onderzoeksbureaus zoals Vlaardingerbroek-Wevers, de werkgever van Van der Wal. De stu-
denten volgen niet alleen colleges maar gaan ook regelmatig op werkbezoek in monumenten
om ter plekke informatie te verzamelen.
Zo wordt een stevige basis gelegd van bouwhistorisch
inzicht en monumentenkennis. Als afstudeerproject
wordt een gebouw diepgaand onderzocht. Veder en
Van der Wal kozen voor kasteel Loenersloot.
2005 is uitgeroepen tot het Jaar van het Kasteel.
Doelstelling van dat jaar is onder meer aandacht vra-
gen voor het behoud van de kastelen, en van de tuinen
en parken die de kastelen vaak omgeven. Wat er komt
kijken bij het beheren van een middeleeuws kasteel
wordt geïllustreerd met kasteel Loenersloot, lange tijd
particulier bezit en nu in eigendom van een stichting.
Loenersloot
Kasteel Loenersloot stamt uit het midden van de
dertiende eeuw, toen de grote ronde toren werd
gebouwd. Althans, zo’n datering komt goed overeen
met het steenformaat dat in de toren is gebruikt.
De toren maakte ooit deel uit van een veelhoekige
ringmuur, waarbinnen later, ergens in de veertiende
eeuw, een rechthoekig zaalgebouw verrees. Dat gebouw
van bijna 24 m lengte en een breedte van 9,5 m bezat
ooit twee trapgevels. Later werd haaks hierop nog een
tweede vleugel gebouwd. Het huis is in de zeventien-
de eeuw, nadat de Spaanse oorlogsdreiging verleden
tijd leek, verbouwd tot een aangenaam woonhuis.
Nadat het kasteel in het midden van de achttiende
eeuw van eigenaar wisselde, werd het nogmaals
2 6 B i j z o n d e r e k a p c o n s t r u c t i e ( f o t o : Ve d e r e n Va n d e r Wa l )
g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

de loep
2 7

l i n k s b o v e n : L o e n e r s l o o t i n 174 5 , g e t e k e n d d o o r J a n d e B e y e r ( H U A ) l i n k s o n d e r : h e t a c h t t i e n d e - e e u w s e i n t e r i e u r.
ingrijpend verbouwd. Veel van de interieurs uit die
periode zijn nog steeds in het huis aanwezig. In de
twintigste eeuw was het eigendom van de familie
Martini Buys. De laatste bewoonster was weinig
gesteld op bezoekers en leefde teruggetrokken.
Dat heeft het huis geen goed gedaan, want het is
behoorlijk verwaarloosd.
Verkenning
Een uitdaging dus voor Veder en Van der Wal om voor
dit gebouw een restauratieplan te maken. Na het ver-
krijgen van officiële toestemming gingen ze aan de
slag met een bouwhistorische verkenning, die zich
met name toespitste op de ronde middeleeuwse
toren, de donjon. Begonnen werd met onderzoek in
de archieven, in het Huisarchief Loenersloot en bij
de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Loenersloot,
zo ontdekten ze alras, belichaamde de geschiedenis van
de provincie Utrecht. Veel belangrijke gebeurtenissen
die vanaf de Middeleeuwen de geschiedenis van de
provincie hadden bepaald, hadden in Loenersloot hun
sporen nagelaten. Wel was veel verdwenen door de
ingrijpende verbouwing van de achttiende eeuw.
Toen werd de voorburg gesloopt, kwam er een nieuwe
ingangspartij, werd van de middeleeuwse toren een
uitkijktoren gemaakt en onderging het stoere kasteel
een metamorfose tot sierlijke buitenplaats. Maar het
betekent ook dat wie nu Loenersloot binnenstapt, zich
onmiddellijk 200 jaar terug in de tijd waant door het
geheel intact gebleven interieur uit die tijd.
De negentiende-eeuwse eigenaren waren van het acht-
tiende-eeuwse uiterlijk minder gecharmeerd. Helemaal
in lijn met de mode van die tijd, waarin de Middel-
eeuwen erg populair waren, gaven ze het kasteel weer
een militaire uitstraling, compleet met poortgebouw,
kantelen en kroonlijsten. Ook de trapgevel werd her-
steld. Gelukkig bleef het gave achttiende-eeuwse
interieur gespaard. Voor een deel gebeurde die neo-
middeleeuwse ‘makeover’ min of meer historisch
verantwoord naar oude afbeeldingen, maar men liet
ook wel de fantasie een rol spelen en maakte gebruik
van – toen – moderne materialen. Modern waren ook
enkele kleine verbeteringen aan de binnenzijde,
zoals stromend water en elektriciteit.
Restauratie?
Loenersloot belichaamt dus een lange geschiedenis.
Voor de restauratoren-in-spé een uitdaging: wat daar-
van te behouden? Alle veranderingen maken tenslotte
deel uit van de geschiedenis van het huis en zijn
bewoners. Moesten al die ingrepen en veranderingen
zichtbaar blijven of moest, net als ruim een eeuw
geleden was gebeurd, ervoor gekozen worden het
gebouw terug te brengen tot een bepaald moment in
zijn geschiedenis, en alles wat daarna was gebeurd weg
te halen? Veder en Van der Ven maakten een duidelijke
keuze: ze vinden dat de geschiedenis van een gebouw
zichtbaar moet blijven. Het achttiende-eeuwse inte-
rieur is te mooi om weg te halen, maar ook de geha-
vende negentiende-eeuwse poort maakt deel uit van
het verhaal van Loenersloot. Juist de wordingsgeschie-
denis en alle sporen die dat verleden in het gebouw
heeft achtergelaten, maken van het kasteel een uniek
geheel. Belangrijk is daarbij te onderzoeken wat de
filosofie, het motief was achter de diverse verbouwin-
gen. Dan wordt het puur bouwhistorische overstegen
en spelen de bewoners, de drijvende kracht tenslotte
achter alle ingrepen, de hoofdrol.
Analyse
De analyse van het gebouw begonnen de beide bouw-
historici aan de buitenkant: wat is de staat van het
2 8 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5
Loenersloot Collectie Staedelisches Kunstinstituut Frankfurt a/Main

E é n v a n d e a c h t t i e n d e - e e u w s e p r o n k k a m e r s . E e n s c h r i l c o n t r a s t m e t h e t k e u k e n t j e , w a a r d e l a a t s t e b e w o o n s t e r h a a r
d a g e n s l e e t ( f o t o : Ve d e r e n Va n d e r Wa l ) .
gebouw, waar zitten de grote problemen? Daarna werd
het interieur onder de loep genomen. Met name werd
ingezoomd op de dertiende eeuwse toren. De toren,
zo leverde hun onderzoek op, staat al zo’n 25 cm uit
het lood en verzakt nog steeds. Er zijn flinke scheuren
ontstaan in de bijna 30 meter hoge toren doordat in
de muur een rookkanaal is ingemetseld. Dat is een
zwakke plek geworden die als een grote scheur over
de gehele hoogte is te volgen. Het er tegen aan ge-
bouwde keukendeel is in zeer slechte staat. Hier sleet
de laatste bewoonster haar dagen en de inrichting
is sindsdien niet meer veranderd. Ze behielp zich,
weten we daarom, met een olielampje en een elek-
trisch kookplaatje. Ook dat is een deel van de geschie-
denis van het kasteel. Verrast werden de onderzoekers
door de ontdekking van de geschilderde moerbalken
in de grote zaal, die onder de achttiende-eeuwse stuc-
plafonds nog aanwezig blijken. Ook de originele eiken
spanten in de kapconstructie zijn er nog.
Na het inventariseren van de scheuren en het name-
ten van de muren, is gekeken naar het houtwerk. Als
straks delen daarvan worden vernieuwd, moet dat met
hout van vergelijkbare zwaarte gebeuren. Niet altijd
is duidelijk uit welke periode de gevonden balkenlagen
stammen. Sommige zijn duidelijk in de loop van de
tijd vernieuwd, maar in welke eeuw dat gebeurde?
Ook worden de funderingen aan een onderzoek
onderworpen. Gekeken wordt naar de ondergrond,
de grondwaterspiegel. De kelder onder de zware toren
blijkt te zijn volgestort met puin, en de kademuren
rond de toren zijn ooit verankerd. Om de verzakkende
toren op te vangen zijn betonnen balken nodig, maar
dat werd door de laatste bewoonster tegengehouden.
Het gevolg is dat de zware donjon nu erg bouwvallig
is en er regelmatig stenen uit de gewelven vallen.
Door inwatering zijn de muren slecht geworden en
de negentiende-eeuwse kantelen, met ijzer vastgezet,
worden aangetast door roest.
Er valt veel te doen, maar het gebouw is die inspan-
ning meer dan waard. Begonnen moet worden met
het stoppen van de verzakking. Vervolgens moet groot
onderhoud worden gepleegd, zoals het vervangen van
de goten zodat waterschade tot het verleden behoort.
Hergebruik
Restaureren is een ding, maar ook moet worden
nagedacht over de toekomst. Wat te doen met een
opgeknapt Loenersloot? Veder en Van der Wal zien
een combinatie van functies. Bijvoorbeeld horeca en
cultuur: een restaurant met een museum, of cultuur
en bedrijf: een aantal mooie stijlkamers gecombineerd
met een kantoor. Bezoekers zouden door het gebouw
moeten worden uitgedaagd het verleden te ontdekken.
Door de verschillende perioden in de bouw zichtbaar te
maken, maakt de bezoeker een reis door de tijd. Ook
de omgeving moet daarbij worden betrokken: het kas-
teel staat niet in een vacuüm. De tuin, de huizen en
boerderijen er om heen horen er ook bij en maken deel
uit van de geschiedenis. De Stichting die het beheer
van het kasteel heeft overgenomen, beraadt zich op
de toekomst van Loenersloot. •
2 9

H e n k J a n s e n
In de wijk Tolsteeg/Hoograven bevinden zich enkele bouwblokken met woningen
uit de jaren ‘50 die zijn ontworpen door Gerrit Rietveld. Eigenaar woningcor-
poratie BO-EX koos vanwege de bijzondere kwaliteiten voor een zorgvuldige
renovatie en niet voor sloop en nieuwbouw.
Rietveldwoningen
Stedenbouwkundige stempels
De Robijnhof is een stedenbouwkundig ‘stempel’ in
de wijk Tolsteeg. Zo’n stempel bestaat uit een patroon
van blokken met verschillende typen woningen. De
stempelstedenbouw is kenmerkend voor de jaren ’50
en ’60. Hetzelfde stempelpatroon zien we in Hoograven
nog twee keer herhaald. Binnen het stedenbouw-
kundig plan van de gemeentelijk medewerker
C.M. van der Stad ontwierp Rietveld de woningen.
Trots van de corporatie
Een monument van naoorlogse woningbouw
De renovatie van de 194 woningen in de Robijnhof is
geen doorsnee-project. Opvallend is de trots waarmee
woningcorporatie BO-EX werkt aan dit Rietveld-erfgoed
uit 1958. Restauratiearchitect en oud-medewerker van
Rietveld, Bertus Mulder, werd samen met zijn dochter
ingeschakeld voor het maken van het renovatieplan.
b o v e n : H e t v e r v a n g e n v a n d e h o u t e n g e v e l p u i e n v a n
d e f l a t w o n i n g e n . o n d e r : B l i k v a n a f d e s p e e l p l a a t s
o p d e m a i s o n n e t t e s e n d e f l a t w o n i n g e n . r e c h t s o n d e r :
D e s t e m p e l m e t h e t o o r s p r o n k e l i j k e o n t w e r p v o o r
d e b u i t e n r u i m t e v a n B . G a l j a a r d
Bij de meeste renovaties gaat het om een verbetering
van de bouwtechnische kwaliteit en van het wooncom-
fort. In dit geval is echter ook sterk gekeken naar de
architectonische kwaliteiten. De bedoeling is de oor-
spronkelijke detaillering en het kleurgebruik zoveel
mogelijk terug te brengen. Wel worden de plattegronden
en de gevels enigszins aangepast. Naast de aandacht
voor de architectuur is er belangstelling voor de woon-
cultuur van de jaren ’50. Een artikel dat Rietveld destijds
schreef over zijn visie op het wonen, wordt opgenomen
in een boekje over de renovatie dat bij oplevering van
het project wordt gepresenteerd.
Design
Om het Rietveld-karakter nog meer te benadrukken,
zal er een museale woning worden ingericht, die door
het Centraal Museum zal worden beheerd. BO-EX
hoopt met de aandacht voor het design-imago van
Rietveld een andere doelgroep te trekken, en dan
vooral jongere, kleinere huishoudens.
Monumentenstatus
Robijnhof
De Robijnhof is geen officieel monument. Mogelijk
krijgt het wel een beschermde status, als uitvloeisel
van een inventarisatie van naoorlogse woningbouw
in Utrecht. De renovatie is op 12 april officieel begon-
nen, nadat wethouder M.L. van Kleef het startschot had
gegeven. De renovatie moet ervoor zorgen dat de bijzondere
woningen weer minimaal 40 jaar meegaan. •
3 0 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5

Wy n i a e n Wy n i a
A n n e t t e B a k k e r
Middeleeuws
Het straatje lag in de veertiende eeuw langs de stads-
muur, maar toen deze in 1543 door een nieuwe, meer
naar de singel toe gelegen muur werd vervangen, ver-
dween het straatje onder een aarden wal. Het straat-
werk dat kon worden onderzocht, bestond uit veld-
keien met een doorsnede variërend van 5 tot 30 cm.
Oorspronkelijk bestond de straat uit twee banen en
was ongeveer 5,5 meter breed. De banen waren van
elkaar gescheiden door een middenlijn van kleinere
stenen en door dwarslijnen, onderverdeeld in vakken
met een lengte van circa 80 cm. Aan de zuidzijde van
de weg was de kantlijn zichtbaar. De veldkeien die
zijn gebruikt voor de kant- en dwarslijnen waren
groter dan de overige keien, zodat het patroon van
de bestrating zich duidelijk aftekende. Opvallend was
het gebruik van veel gekloofde keien en het feit dat
door opvulling van alle gaten met kleinere tot zeer
kleine steentjes een zorgvuldig gesloten straatvlak
was verkregen. De straat was ingebed in zand en
vanaf de middenlijn liep de straat naar beide kanten
af voor de afwatering. Aan de westzijde kon worden
vastgesteld dat de middenlijn zich splitste.
Aangenomen wordt dat de straat zich aan die kant
voortzette langs de stadsmuur. Aan de andere kant
liep de straat waarschijnlijk de huidige Nicolaasdwars-
straat in. Doordat daar alle sporen van de bestrating
door recente verstoringen waren weggevaagd, kon
Tijdens de vervanging van een leiding van de
stadsverwarming ter hoogte van de Wijde Doelen
en de Nicolaasdwarsstraat zijn restanten van een
middeleeuws straatje en muurwerk blootgelegd.
keien straatje
T i j d e n s d e v e r v a n g i n g v a n s t a d s v e r w a r m i n g s b u i z e n
k w a m e r b i j d e W i j d e D o e l e n s t r a a t e e n d e e l v a n e e n
m i d d e l e e u w s k e i e n s t r a a t j e t e v o o r s c h i j n . H e t s t r a a t j e
h e e f t e e n z o r g v u l d i g a f g e w e r k t s t r a a t v l a k v a n g r o t e
e n k l e i n e v e l d k e i e n .
dit niet worden bevestigd. Aan de noordkant werd
de straat begrensd door een keurige bakstenen afwa-
teringsgoot uit de vijftiende eeuw. Ongeveer 20 cm
ten noorden van de goot kwam vijftiende-eeuws
muurwerk tevoorschijn dat was gefundeerd op een
laagje zand met hieronder een laag puin en mortel
van circa 20 cm dik. Deze muur kon vier meter wor-
den gevolgd en komt overeen met de middeleeuwse
rooilijn van vóór 1543. Vermoedelijk is het de funde-
ring van de muur die ooit het hof van de Nicolaaskerk
omsloot. •
3 1

F r e d Vo g e l z a n g
4 nieuwe
In de serie Funeraire Cultuur is een deeltje verschenen over de
Utrechtse Heuvelrug. Een aantal bijzondere begraafplaatsen
wordt telkens kort beschreven, met niet alleen de historische ach-
tergronden en de bespreking van enkele bijzondere graven, maar
ook leuke anekdotes over de plek, de personen of de grafmonu-
menten. Een aardig boekje met goedgekozen weetjes: niet alleen
verrijken ze de kennis maar ook geven ze meer betekenis aan
de omgeving. Minpuntje is de soms wat joviale toon en de niet
altijd heldere beeldspraken: wat is bijvoorbeeld een Orwelliaanse
stadsuitbreiding?
Een eind negentiende-eeuwse en naar alle waarschijnlijkheid niet-
Orwelliaanse stadsuitbreiding is onderwerp van het boekje De
Zilveren Schaats van Bas Nugteren. De Zilveren Schaats was niet
alleen de naam van een ijsclub in Utrecht-Oost, het water waarop
de club schaatste werd ook Zilveren Schaats genoemd en ver-
volgens verrees rondom dat water een woonwijk met die naam.
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste gedeelte wordt de
geschiedenis van het gebied uit de doeken gedaan. Het was een
nogal moerassig terrein dat in de twaalfde eeuw werd ontgonnen.
De Vecht stroomde er doorheen en had door afzettingen ook voor
hoger gelegen gronden gezorgd. Belangrijkste bebouwing was de
abdij Oudwijk. De weg naar De Bilt en later de Biltse Grift, via
welke de trekschuit op De Bilt en Zeist voer waren belangrijke
lijnen door het landschap. Het gebied bleef heel lang leeg, mede
door de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: de forten
dienden ten slotte vrij schootsveld te houden. Het Militair Water,
onderdeel van de waterlinie, werd gebruikt door de in 1879 opge-
richte schaatsvereniging, die veel gegoede burgers trok. Deel
twee van het boek concentreert zich op de schaatsclub zelf. Met
name de vergelijking tussen wat volksere schaatsverenigingen en
de ietwat elitaire Zilveren Schaats zijn heel aardig.
Een van de ingrijpendste gebeurtenissen uit de geschiedenis
van het stadje Oudewater was het beleg en de daaropvolgende
moordpartij door Spaanse soldaten in 1575. In de zeventiende
eeuw was dit nog een belangrijk wapen in de propagandastrijd
voor het vaderland. Inmiddels is deze gebeurtenis langzaam
maar zeker uit het collectieve geheugen en de geschiedenis-
boekjes verdwenen. In 1650 gaf het stadsbestuur aan de schilder
Dirk Stoop opdracht de moordpartij op een schilderij vast te
leggen. De auteur gebruikt dit kunstwerk als uitgangspunt voor
een mooi geïllustreerde studie. Ze begint met een beschrijving
van de gebeurtenissen zoals die in verschillende bronnen is
vastgelegd. Ze ontmantelt de mythe dat een groot deel van
de Oudewaterse bevolking zou zijn omgekomen tijdens deze
‘Spaanse furie’. Juist omdat er vele overlevenden waren, deden de
verhalen snel de ronde. Oudewaters vluchtten naar Amsterdam
en Utrecht en namen de gruwelverhalen mee. Vervolgens schetst
Stoppelenburg de historiografie van de moord, geeft ze een bio-
grafie van de schilder en vertelt ze wie de opdrachtgevers waren.
Het leukste onderdeel besluit het boek: door telkens een detail uit
het schilderij te nemen en dat te beschrijven en te voorzien van
achtergrondinformatie, gaan de gebeurtenissen leven en worden
en passant vele aardige historische details van Oudewater aan-
geboden.
Het Utrechts Archief is in samenwerking met uitgeverij Waanders
gestart met een reeks tijdschriften in de stijl van Ach Lieve Tijd
over monumentale panden in Utrecht. In 18 afleveringen die the-
matisch zijn geordend worden telkens vijf huizen en hun bewo-
ners beschreven. U krijgt letterlijk een kijkje achter de gevel, en
heel toepasselijk heet de serie dan ook Achter Utrechtse gevels.
Er zijn inmiddels al diverse afleveringen verschenen. De eerste
in de reeks opent met een serie ‘van alles en nog wat’, als een
smaakmakertje. Het pand aan de Oudegracht waar volgens de
overlevering Trijn van Leemput woonde en dat later door stu-
denten totaal uitgewoond werd achtergelaten, is door eigenaren
Ben en Hilly gerestaureerd en prachtig ingericht. Het kasteel Den
Ham is het volgende pand dat aan de orde komt, maar er is een
aparte aflevering over stadskastelen. Daarin komt bijvoorbeeld
het huis Cranestein uit de veertiende eeuw voor, nu in apparte-
menten ingedeeld. Een van de bewoners leidt de lezer rond. In
aflevering 6 van de reeks komen enkele stadsboerderijen aan de
orde. Leraar wiskunde Frank de Groot vertelt over de boerderij
aan de Zonstraat die hij met zijn gezin bewoont. Hij zag de
bouwval die op de nominatie stond om voor een nieuw aan te
leggen weg gesloopt te worden en wist na lang soebatten bij
verschillende instanties uiteindelijk het pand te kopen. Nu is
hij de trotse bezitter van een prachtig ingerichte woonboerde-
rij. Elke aflevering eindigt met een korte karakteristiek van een
Utrechtse woonwijk. Het zijn leuke anekdotes over wonen in over
het algemeen kapitale oude panden, gelardeerd met historische
informatie. Een nadeel is de betrekkelijke toevalligheid van de
keuze van de huizen.
• Achter Utrechtse gevels. Huizen met historie,
Het Utrechts Archief/Waanders, 2005
• Edwin Maes en Wim Meulenkamp, Funeraire cultuur.
Utrechtse Heuvelrug, Aspekt/De Terebinth Soesterberg 2004
isbn 90-5911-228-8
• Bas Nugteren. De Zilveren Schaats. Een water, een wijk, een
vereniging in Utrecht-Oost, 1879-1943, Matrijs, Utrecht 2005,
isbn 90-5345-265-6
• Nettie Stoppelenburg, De Oudewaterse moord,
Stichting Cultureel Sociaal Fonds Mooymans-MARTENS,
Oudewater 2005, isbn 90-5479-080-6