publicatie downloaden - Erfgoed Utrecht

J o o s t C o x
S t a d s r e c h t o o r k o n d e v a n U t r e c h t ,
i n 1 1 2 2 u i t g e v a a r d i g d d o o r k e i z e r H e n d r i k V.
De aanleiding tot het samenstellen van dit reperto-
rium, of eigenlijk deze ‘stadsrechtencyclopedie’, was
de viering van 750 jaar stadsrechten van Alkmaar in
2004. Het was de bedoeling van de auteur dit stads-
recht te plaatsen in de bredere context van de stads-
rechtverleningen in de Nederlanden in die periode.
Er bleek heel veel materiaal beschikbaar van de afzon-
derlijke stadsrechten maar een (wetenschappelijk)
totaaloverzicht ontbrak. Wel was er het hoofdstuk
De stadsrechten dat dr. Unger in 1923 samenstelde ten
behoeve van de Geschiedkundige atlas van Nederland.
Als praktisch vertrekpunt voor zijn onderzoek heeft de
auteur dit hoofdstuk genomen. Op basis daarvan zijn
eind 2003 in eerste instantie alle betrokken archieven
aangeschreven met het verzoek een zestal vragen te
beantwoorden en indien mogelijk alle relevante infor-
matie met betrekking tot de te raadplegen bronnen en
de te verwerken literatuur aan te leveren. De respons
was fantastisch: vrijwel alle instellingen – en dat waren
er vele tientallen – reageerden binnen 2 á 3 maanden
met allerhande materiaal variërend van enkele kopieën
‘Quod vulgariter
Een mooier motto dan deze titel: ‘wat gewoonlijk
stadsrecht wordt genoemd’ is er eigenlijk niet
voor het binnenkort te verschijnen Repertorium
van de stadsrechten in Nederland. De titel
is afkomstig uit de stadsrechtoorkonde van
Amersfoort van 1259 en is ook de subtitel van
het repertorium.
van artikelen tot complete boekwerken en/of tijdschrif-
ten. Op basis van die geweldige hoeveelheid informatie
heeft vervolgens vanaf februari 2004 een uitgebreid
onderzoek per ‘stad’ plaatsgevonden, waar nodig ook
in de desbetreffende archieven. Tevens heeft met tal
van historici en archivarissen nader overleg, soms per
stad, soms per streek, plaatsgevonden, uiteindelijk
resulterende in een beschrijving per plaats aan de hand
van een aantal standaardgegevens in een ‘format’.
Het onderzoek leverde een overzicht op van 220 plaat-
sen in Nederland met ‘stedelijke rechten’. Van de 186
plaatsen van Unger zijn er maar liefst 68 gewijzigd voor
wat betreft de datering van de stadsrechtverlening (dan
wel het ‘stad-zijn’) terwijl vier van de daarin opgeno-
men plaatsen afvielen omdat zij toch geen stadsrech-
ten bleken te hebben zoals bijvoorbeeld Cuijk.
In het repertorium, dat als nummer 33 in de reeks
Werken van de Stichting tot uitgaaf der bronnen van het
Oud-Vaderlands Recht zal verschijnen, is in hoofdstuk I
tevens een korte beschrijving gegeven van het fenomeen
stad, de stadsrechtverlening, de ‘hoofdvaart’ en het
stadszegel. Bovendien is een uitgebreide steden-
bibliografie opgenomen, en is ten slotte alles ‘in kaart’
gebracht. De ‘stadsrechtelijke’ situatie in de huidige
provincie Utrecht ziet u op bijgaande kaart. Utrecht
kent een hoge ‘stadsdichtheid’: 17 steden waarvan
Utrecht (1114 - 1122) veruit de oudste stad is en
Austerlitz (1806) de jongste en zonder enige twijfel
de meest curieuze! Wat opvalt is dat boven de lijn
Rhenen – Utrecht – Vreeland alle steden door de lands-
heer, de bisschop van Utrecht, zijn bevoorrecht, terwijl
onder die lijn – in het rivierengebied – juist de graaf
van Holland dan wel diverse ‘stadsheren’ als stads-
recht verleners actief zijn geweest (met uitzondering
1 6 g m k w a d r a a t n u m m e r 2 z o m e r 2 0 0 5