publicatie downloaden - Erfgoed Utrecht

F r e d Vo g e l z a n g
4 nieuwe
In de serie Funeraire Cultuur is een deeltje verschenen over de
Utrechtse Heuvelrug. Een aantal bijzondere begraafplaatsen
wordt telkens kort beschreven, met niet alleen de historische ach-
tergronden en de bespreking van enkele bijzondere graven, maar
ook leuke anekdotes over de plek, de personen of de grafmonu-
menten. Een aardig boekje met goedgekozen weetjes: niet alleen
verrijken ze de kennis maar ook geven ze meer betekenis aan
de omgeving. Minpuntje is de soms wat joviale toon en de niet
altijd heldere beeldspraken: wat is bijvoorbeeld een Orwelliaanse
stadsuitbreiding?
Een eind negentiende-eeuwse en naar alle waarschijnlijkheid niet-
Orwelliaanse stadsuitbreiding is onderwerp van het boekje De
Zilveren Schaats van Bas Nugteren. De Zilveren Schaats was niet
alleen de naam van een ijsclub in Utrecht-Oost, het water waarop
de club schaatste werd ook Zilveren Schaats genoemd en ver-
volgens verrees rondom dat water een woonwijk met die naam.
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste gedeelte wordt de
geschiedenis van het gebied uit de doeken gedaan. Het was een
nogal moerassig terrein dat in de twaalfde eeuw werd ontgonnen.
De Vecht stroomde er doorheen en had door afzettingen ook voor
hoger gelegen gronden gezorgd. Belangrijkste bebouwing was de
abdij Oudwijk. De weg naar De Bilt en later de Biltse Grift, via
welke de trekschuit op De Bilt en Zeist voer waren belangrijke
lijnen door het landschap. Het gebied bleef heel lang leeg, mede
door de aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: de forten
dienden ten slotte vrij schootsveld te houden. Het Militair Water,
onderdeel van de waterlinie, werd gebruikt door de in 1879 opge-
richte schaatsvereniging, die veel gegoede burgers trok. Deel
twee van het boek concentreert zich op de schaatsclub zelf. Met
name de vergelijking tussen wat volksere schaatsverenigingen en
de ietwat elitaire Zilveren Schaats zijn heel aardig.
Een van de ingrijpendste gebeurtenissen uit de geschiedenis
van het stadje Oudewater was het beleg en de daaropvolgende
moordpartij door Spaanse soldaten in 1575. In de zeventiende
eeuw was dit nog een belangrijk wapen in de propagandastrijd
voor het vaderland. Inmiddels is deze gebeurtenis langzaam
maar zeker uit het collectieve geheugen en de geschiedenis-
boekjes verdwenen. In 1650 gaf het stadsbestuur aan de schilder
Dirk Stoop opdracht de moordpartij op een schilderij vast te
leggen. De auteur gebruikt dit kunstwerk als uitgangspunt voor
een mooi geïllustreerde studie. Ze begint met een beschrijving
van de gebeurtenissen zoals die in verschillende bronnen is
vastgelegd. Ze ontmantelt de mythe dat een groot deel van
de Oudewaterse bevolking zou zijn omgekomen tijdens deze
‘Spaanse furie’. Juist omdat er vele overlevenden waren, deden de
verhalen snel de ronde. Oudewaters vluchtten naar Amsterdam
en Utrecht en namen de gruwelverhalen mee. Vervolgens schetst
Stoppelenburg de historiografie van de moord, geeft ze een bio-
grafie van de schilder en vertelt ze wie de opdrachtgevers waren.
Het leukste onderdeel besluit het boek: door telkens een detail uit
het schilderij te nemen en dat te beschrijven en te voorzien van
achtergrondinformatie, gaan de gebeurtenissen leven en worden
en passant vele aardige historische details van Oudewater aan-
geboden.
Het Utrechts Archief is in samenwerking met uitgeverij Waanders
gestart met een reeks tijdschriften in de stijl van Ach Lieve Tijd
over monumentale panden in Utrecht. In 18 afleveringen die the-
matisch zijn geordend worden telkens vijf huizen en hun bewo-
ners beschreven. U krijgt letterlijk een kijkje achter de gevel, en
heel toepasselijk heet de serie dan ook Achter Utrechtse gevels.
Er zijn inmiddels al diverse afleveringen verschenen. De eerste
in de reeks opent met een serie ‘van alles en nog wat’, als een
smaakmakertje. Het pand aan de Oudegracht waar volgens de
overlevering Trijn van Leemput woonde en dat later door stu-
denten totaal uitgewoond werd achtergelaten, is door eigenaren
Ben en Hilly gerestaureerd en prachtig ingericht. Het kasteel Den
Ham is het volgende pand dat aan de orde komt, maar er is een
aparte aflevering over stadskastelen. Daarin komt bijvoorbeeld
het huis Cranestein uit de veertiende eeuw voor, nu in apparte-
menten ingedeeld. Een van de bewoners leidt de lezer rond. In
aflevering 6 van de reeks komen enkele stadsboerderijen aan de
orde. Leraar wiskunde Frank de Groot vertelt over de boerderij
aan de Zonstraat die hij met zijn gezin bewoont. Hij zag de
bouwval die op de nominatie stond om voor een nieuw aan te
leggen weg gesloopt te worden en wist na lang soebatten bij
verschillende instanties uiteindelijk het pand te kopen. Nu is
hij de trotse bezitter van een prachtig ingerichte woonboerde-
rij. Elke aflevering eindigt met een korte karakteristiek van een
Utrechtse woonwijk. Het zijn leuke anekdotes over wonen in over
het algemeen kapitale oude panden, gelardeerd met historische
informatie. Een nadeel is de betrekkelijke toevalligheid van de
keuze van de huizen.
• Achter Utrechtse gevels. Huizen met historie,
Het Utrechts Archief/Waanders, 2005
• Edwin Maes en Wim Meulenkamp, Funeraire cultuur.
Utrechtse Heuvelrug, Aspekt/De Terebinth Soesterberg 2004
isbn 90-5911-228-8
• Bas Nugteren. De Zilveren Schaats. Een water, een wijk, een
vereniging in Utrecht-Oost, 1879-1943, Matrijs, Utrecht 2005,
isbn 90-5345-265-6
• Nettie Stoppelenburg, De Oudewaterse moord,
Stichting Cultureel Sociaal Fonds Mooymans-MARTENS,
Oudewater 2005, isbn 90-5479-080-6