'Wasi ondrosei' Het gebruik van vaginale stoombaden in ... - osodresie

52
n Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika
Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert
‘Wasi ondrosei’
Het gebruik van vaginale stoombaden in
Suriname
aginale stoombaden (fayawatra) zijn erg populair onder Afro-
Surinaamse vrouwen, met name onder Marrons. In deze baden
V
worden veel soorten planten gebruikt, met name om de vagina
strak en droog te maken. De planten dienen echter ook om de baarmoeder
te reinigen na menstruatie, zwangerschap, miskraam of abortus.
Stoombadkruiden vormen een belangrijk onderdeel van de (inter)nationale
handel in medicinale planten uit Suriname.
Excessief gebruik van vaginale stoombaden kan echter gevaarlijk zijn.
Deze zogenaamde dry sex-methoden, bekend uit Afrika, kunnen het vaginale
slijmvlies beschadigen, wat de verspreiding van seksueel overdraagbare
aandoeningen (soa’s) bevordert. Het frequente gebruik van intieme
stoombaden is waarschijnlijk medeverantwoordelijk voor de snelle stijging
van het aantal seropositieven onder Marrons. Daartegenover lijken
dit soort stoombaden kraamvrouwenkoorts en baarmoederontsteking te
voorkomen. Het is noodzakelijk dat er een discussie over de voor- en nadelen
van genitale stoombaden op gang komt binnen de gezondheidszorg
en de Marrongemeenschap, zowel in Suriname als in Nederland.
EEN TABOE DOORBROKEN
In 1897 noteerde Édouard Heckel in zijn catalogus van medicinale en
giftige planten van Frans Guiana een opvallend gebruik van de struik
Chrysobalanus icaco. Deze staat in Suriname bekend als pruim. Oudere
vrouwen gebruikten het astringerende sap van de wortels en bladeren om
de spieren van hun vagina aan te spannen. Zo konden ze maagdelijkheid
simuleren.
Pas een eeuw later werd beschreven dat dit soort plantgebruik een dagelijkse
praktijk is onder Boni Marronvrouwen in Frans Guiana (Fleury
1996: 178) en Saramaccaanse en Aucaanse vrouwen in het binnenland
van Suriname (Terborg 2001). Precies 110 jaar later blijkt dat vrouwen
in Brownsweg (Brokopondo) in stoombaden dezelfde pruimenbladeren
gebruiken voor het reinigen en samentrekken van de vagina (Van Andel
et al. 2007a).
Het is opmerkelijk hoe weinig over genitale baden is geschreven. Het gebruik
ervan was waarschijnlijk al gemeengoed onder de eerste Afrikaanse
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

vrouwen die als slavinnen het land werden binnengebracht. De talrijke
publicaties over Surinaamse geneeskruiden besteden nauwelijks aandacht
aan de vrouwelijke seksualiteit. De (mannelijke) auteurs moeten onbekend
geweest zijn met het gebruik van planten in vaginale stoombaden of
zich ongemakkelijk gevoeld hebben bij het beschrijven ervan. Ze hullen
zich in vage termen als ‘Venusziekten’ (Lanjouw & Uittien 1935: 189)
of ‘zitbaden na de bevalling’ (Stephen 1983: 96; Heyde 1985: 47; Sedoc
1992: 70).
Er is eveneens weinig gepubliceerd over het plantgebruik van de Surinaamse
Marrons. De resultaten van het recente etnobotanisch onderzoek
van Conservation International en het Amazon Conservation Team in
Marrongemeenschappen zijn niet gepubliceerd. Sommige herbariumexemplaren,
verzameld tijdens deze bioprospecting-projecten, vermelden het
gebruik ‘voor de vrouwelijke hygiëne’, zonder verder in details te treden.
Het was Charlotte van ’t Klooster (2003) die in 1999 opmerkte dat er
planten voor genitale stoombaden werden verkocht door Saramaccaners in
Amsterdam. Daarna besteedde een televisiedocumentaire aandacht aan het
onderwerp (VPRO 1999). Het idee dat Van ’t Kloosters resultaten slechts
het topje van een ijsberg vormden, was het uitgangspunt voor een tweetal
studentenonderzoeken naar de handel in medicinale planten in Paramaribo
(Van Es 2003; Behari-Ramdas 2005), alsmede het lopende onderzoeksproject
‘Medicinale planten van Suriname; Veranderingen in plantgebruik na
migratie’ van het Nationaal Herbarium Nederland (Universiteit Utrecht).
In dezelfde periode werd de snelle stijging van soa’s en hiv onder Marrons
onder de aandacht gebracht door de Medische Zending en de
Surinaamse ngo ProHealth (Terborg 2001; Terborg, Antonius & Jurgens
2005). Het is deze, wellicht niet toevallig geheel uit vrouwen bestaande,
generatie van wetenschappers die voor het eerst de link legt tussen het
frequente gebruik van stoombaden en de snelle verspreiding van soa’s in
Suriname.
In dit artikel zullen wij dieper ingaan op de redenen waarom Surinaamse
vrouwen vaginale stoombaden gebruiken en het effect dat zij hiermee
zeggen te bereiken. Vervolgens vergelijken we de Surinaamse situatie met
recent medisch onderzoek in Afrika, waarin soortgelijke methoden van
genitale hygiëne uitvoerig worden beschreven en in verband gebracht
met een snelle verspreiding van soa’s en hiv. Na de beschrijving van onze
discussie over deze kwestie met medisch personeel in Suriname en in
Nederland proberen we de voor- en nadelen van het gebruik van genitale
stoombaden zorgvuldig tegen elkaar af te wegen.
VELDWERK IN SURINAME
Dit artikel is gebaseerd op veldwerk in de periode 2005-2006 rondom Paramaribo
en in de Marrondorpen Bigiston (district Marowijne), Klaaskreek,
Nieuw Lombé, Marchallkreek en Brownsweg (district Brokopondo). Na
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
53

Verkoop van stoombadkruiden op de markt in Paramaribo
54
het verkrijgen van prior informed consent van onze informanten zijn er
herbariumcollecties gemaakt van vrijwel alle planten die volgens hen werden
gebruikt voor genitale stoombaden. Er is informatie verzameld over
lokale namen, recepten voor stoombaden, de redenen waarom vrouwen
deze planten gebruikten en de ideeën die zij hadden over de werking ervan.
Op medicinale plantenmarkten van Paramaribo hebben we geteld hoeveel
soorten stoombadkruiden er werden verkocht en een schatting gemaakt
van de verhandelde hoeveelheden (in kilo’s).
Koopmans (2007) en De Korte (2006) interviewden achttien Marronvrouwen
uit het binnenland en twee Afro-Surinaamse moeders uit Paramaribo
over plantgebruik rond de menstruatie en zwangerschap. Ruysschaert
en haar studenten interviewden 120 Saramaccaanse vrouwen in
Brownsweg over het gebruik van genitale stoombaden. In totaal zijn dus
140 vrouwen geïnterviewd, nog afgezien van de talloze gesprekken met
marktkoopvrouwen en traditionele genezers over dit onderwerp. Ten
slotte hebben we onze resultaten (persoonlijk en via e-mail) besproken
met artsen, medisch onderzoekers en andere deskundigen werkzaam binnen
de gezondheidszorg, zowel in Suriname als in Nederland.1
1 In Suriname: Academisch Ziekenhuis Paramaribo, Medische Zending en Stichting Lobi. In
Nederland: RIVM, AMC, VUMC, GGD, Aids Fonds, Soa Aids Nederland en HIVNET.
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

EEN WASLIJST VAN PLANTEN IN HET DAGELIJKS STOOMBAD
In Suriname bestaan vele uitdrukkingen voor een vaginaal stoombad: faya
watra, wasi ondrosei, uma wasi, was’ puntje (Sranantongo), wasi faya
wataa (Aucaans) en ketee patu uwii (Saramaccaans). Voor het prepareren
van een stoombad zoekt een vrouw de juiste takken met bladeren en
stukken bast bij elkaar en hakt ze in stukken. Het materiaal wordt in een
gietijzeren pot of zinken emmer met water in het vuur geplaatst en aan
de kook gebracht. Dit vindt plaats in de badkamer – in het binnenland
vaak een hut met een bladeren dak achter het huis. Het stoombad kan
met één plantensoort worden bereid, maar meestal gebruikt men verschillende
soorten tegelijk. Soms giet men kokend water in een plastic emmer,
tobbe of emaillen po met verse of gedroogde bladeren. De vrouw legt dan
een plank over de tobbe of gaat op de po of emmer zitten met gespreide
benen om de stoom de kans te geven haar vagina binnen te dringen. Vaak
bedekt ze haar schoot met een handdoek. Een stoombad duurt vijf à tien
minuten. Vervolgens steekt de vrouw haar vingers zo diep mogelijk in
haar vagina om het aanwezige slijm te verwijderen. Wanneer het water
enigszins is afgekoeld, wast ze haar geslachtsdelen met het hete afkooksel.
De meeste Marronvrouwen nemen ’s ochtends direct na het opstaan en ’s
avonds vlak voor het slapengaan een stoombad. In de meer welgestelde
huishoudens worden ook wel kant-en-klare zakjes met kruiden geweekt in
een plastic bidet met heet water dat onder de wc-bril wordt geplaatst.
Niet minder dan 177 verschillende plantensoorten werden genoemd als
ingrediënt voor een vaginaal stoombad (zie Appendix). Voor nog eens zestien
lokale namen hebben wij geen exemplaar kunnen verzamelen en dus
geen wetenschappelijke naam kunnen achterhalen. Lang niet al deze soorten
worden verhandeld. Op de medicinale plantenmarkten in Paramaribo
(Vreedzaammarkt, Noodmarkt, Popki Dyari en Nieuwe Grond) werden
in 2006 76 verschillende stoombadkruiden aangetroffen. Dagelijks ligt er
meer dan 2000 kilo aan stoombadkruiden in de marktkramen van Paramaribo.
Dit is bijna veertig procent van de totale dagelijkse hoeveelheid te
koop aangeboden medicinale planten (Van Andel et al. 2007a).
De meeste stoombadplanten groeien in het wild in kapuweri (secundair
bos of struikgewas), maar in Marrondorpen worden ze actief aangeplant.
Zo hoeven de vrouwen ’s ochtends niet eerst het bos in om de bladeren
te verzamelen. Naast vrijwel elk huis staan exemplaren van de bomen
andoya (Campomanesia aromatica), yarakopi (Siparuna guianensis) en
pinya (Vismia spp.), die door veelvuldig snoeien de gedaante van een
struik hebben gekregen.
EEN OMHELZING IN DE VROEGE OCHTEND
Vaginale stoombaden worden beschouwd als lustopwekkend voor zowel
mannen als vrouwen. De lokale namen van de stoombadplanten geven
vaak al een idee van hun effect. Het strak maken van de vagina wordt
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
55

56
toegedicht aan soorten als broko pipi (gebroken penis, Bellucia grossularioides),
Paranamklem (de in de regio Paranam veelvoorkomende struik
Ludwigia nervosa) en a piki a bonbon (de vagina is klein (Sar), Myrciaria
floribunda). De werking wordt vaak toegeschreven aan het uiterlijk van
de plant: van de extreem ruwe bladeren van bonbon gaasa (ruwe vagina
(Sar), Petrea volubilis) wordt gezegd dat ze de vagina een soortgelijke
textuur geven.
Sommige planten zijn in trek vanwege het zeepachtig schuim dat ze
produceren bij het fijnwrijven, zoals ingi sopo (Indianenzeep, Furcraea
foetida) en sópu uwíi (zeepblad, Clidemia hirta). Andere soorten suggereren
een spannend seksleven, zoals musude baasa (omhelzing in de vroege
ochtend (Auc), Miconia tomentosa), a suku trobi (zij zoekt problemen,
Miconia prasina) en wolo tá píki a gaidé básu (echtpaar maakt lawaai
onder de klamboe (Sar), Calea caleoides). Een enkele keer worden zelfs
van oorsprong Indiaanse namen verbasterd tot suggestieve Sranantongonamen,
zoals in het geval van kunami (visgif (Kar), Clibadium surinamense),
ook wel bekend als kon na mi (kom tot mij).
De zachte bladeren met de typische beharing van baddoek of wasduku
(Clidemia capitellata) vertonen gelijkenis met een handdoek (die tijdens
stoombaden wordt gebruikt). Omdat men de geur van vaginale afscheiding
afstotelijk vindt, voegen vrouwen vaak aromatische bladeren toe
aan hun stoombaden, zoals yarakopi en pêpë uwíi (peperblad (Sar),
Guatteria schomburgkiana). Van een aantal lianen met scherpe haken
(Uncaria guianensis) of plakkerige ranken (Macfadyena unguis-cati)
wordt gezegd dat ze ‘een man vastgrijpen en nooit meer loslaten’. De
blaadjes van Mimosa pudica, die direct dichtvouwen wanneer ze worden
aangeraakt, voegt men aan het stoombad toe om een gesloten, maagdelijke
vagina te verkrijgen.
Vrouwen experimenteren voortdurend met ‘nieuwe’ soorten voor hun
stoombaden. Een voorbeeld is Melaleuca cayaputi, een Australische
boom, verwant aan de Eucalyptus, die ooit door de nonnen in Frans
Guiana werd geïntroduceerd voor het vervaardigen van medicinale
cayaputi-olie.2 Deze woekerende soort heeft Suriname bereikt en vormt
dichte bosjes in Albina. De bladeren staan bekend als Albina uma, en
refereren aan de Vicks-geur van de dames uit die regio. Volgens de gebruiksters
geven deze blaadjes een schoon gevoel en een frisse geur. De
enige Albina uma-boom in Paramaribo, aangeplant langs de Dr. Sophie
Redmondstraat, is door veelvuldig snoeien vrijwel altijd bladerloos.
Een Saramaccaanse vrouw vertelde ons dat ze een haar tot nu toe onbekende
klimplant (Tetrapteris styloptera) aan het uittesten was in haar
stoombad. Als de plant effectief zou blijken, zou ze hem een passende
naam geven. Deze opmerking geeft aan dat het proces van uitproberen en
2 Pieter Teunissen, persoonlijke communicatie.
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

enoemen van nuttige planten nog steeds gaande is in Suriname. Oudere
Marrons klaagden bij ons dat door het toenemend gebruik van populaire
‘commerciële’ namen, de oorspronkelijke namen van de stoombadkruiden
vaak in de vergetelheid raakten. Hoewel deze commerciële plantennamen
onder een breed publiek bekend zijn – de Aucaanse muziekgroep
Masanga 2000 heeft zelfs een liedje gemaakt op de Paranamklem (Patra
2006) – zijn ze nauwelijks in de etnobotanische literatuur van Suriname
terug te vinden.
Tabel 1 Redenen voor het nemen van een vaginaal stoombad en het aantal plantensoorten
dat hiervoor wordt gebruikt
Effect van het stoombad Aantal plantensoorten*
Schoonmaken vagina (algemeen) 108
Strakker maken vagina 105
Schoonmaken baarmoeder na bevalling 54
Vieze geur doen verdwijnen 47
Meer plezier tijdens seks 46
Droogmaken vagina 45
Preventie en behandeling kraamvrouwenkoorts 44
Aansterken kraamvrouw 34
Verfrissing (algemeen) 26
Samentrekken baarmoeder na bevalling 24
Afslanken na bevalling 20
Schoonmaken baarmoeder na menstruatie 18
Partner vasthouden/tevreden houden 15
Voor een goed en vrij gevoel 14
Menstruatie stoppen 12
Naweeën verminderen 12
Magie (voor geluk in de liefde) 10
Niet-specifieke stoombadkruiden 29
* Inclusief de zestien ongedetermineerde soorten.
‘ALLES MOET WEER OP ZIJN PLAATS KOMEN’
Hoewel het strak, droog en schoonmaken van de vagina een van de
hoofdredenen is voor het gebruik van intieme kruidenbaden, zijn er nog
andere redenen (zie Tabel 1). Alle door ons geïnterviewde Marronvrouwen,
maar ook veel Afro-Surinaamse, Javaanse, Hindostaanse, Indiaanse
en zelfs Chinese moeders in Suriname, vertelden dat ze na de bevalling
een zitbad namen. De populairste ingrediënten waren manja-bladeren
(Mangifera indica), blad en wortelstok van de grote masusa (Renealmia
alpinia) en bladeren van yarakopi. Deze traditie, die van moeder op dochter
wordt overgeleverd, wordt gezien als een essentieel onderdeel van de
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
57

58
kraamperiode. Het hete bad dient om de resterende bloedresten te verwijderen
en de baarmoeder te laten samentrekken zodat deze weer dezelfde
positie inneemt als vóór de zwangerschap. Vieze geurtjes worden ermee
voorkomen en de kraamvrouw krijgt snel haar vroegere figuur terug. Aan
veel stoombadkruiden worden verscheidene effecten toegeschreven. De
meest multifunctionele soorten zijn het meest populair op de markt: uma
anesi (Piper marginatum) en de genoemde yarakopi en andoya.
Vrouwen in Paramaribo zeiden de stoombaden tot twee maanden na
de bevalling te gebruiken. Marronmoeders blijven de baden gebruiken,
maar veranderen de soortensamenstelling zodra ze weer seksueel actief
worden. In de periode na de bevalling en na de menstruatie worden ook
veel bita’s gedronken, bittere afkooksels van kruiden waarvan gezegd
wordt dat ze de baarmoeder schoonmaken en het bloed zuiveren (zie De
Korte 2006; Koopmans 2007).
Wanneer een vrouw na de bevalling geen stoombaden neemt en/of bitters
drinkt, loopt zij het risico om kowru bere (kou in de buik) op te lopen.
Deze gevaarlijke ziekte, veroorzaakt door restanten ‘vuil bloed’ in de
baarmoeder, zou kunnen leiden tot hevige buikpijnen, hoge koorts en
uiteindelijk het overlijden van de kraamvrouw. Marronvrouwen dragen
de eerste maanden na de geboorte van hun kind vaak een in alcohol gedrenkte
lap in hun ondergoed, om te voorkomen dat ‘koude wind’ via de
nog openstaande baarmoedermond hun lichaam binnenkomt en zo dezelfde
kowru bere veroorzaakt. De symptomen van deze aandoening lijken
te duiden op ernstige baarmoederinfectie en kraamvrouwenkoorts.
Van een aantal stoombadkruiden wordt gezegd dat ze de menstruatie
direct kunnen stoppen, zoals mopé (Spondias mombin), Wéti báka (Pityrogramma
calomelanos) en Totabia (Eclipta prostrata). Dit soort baden
wordt vooral gebruikt door vrouwen die net een nieuwe partner hebben
of een speciale feestdag of ceremonie willen bijwonen, maar door hun
menstruatie in hun doen en laten worden belemmerd. Soms worden om
dezelfde reden ook wel brokjes aluin in de vagina ingebracht.
‘JE GAAT TELKENS WEER TERUG NAAR HET BINNENLAND’
De Marronmannen die we spraken, waren zonder uitzondering positief
over het effect van stoombaden. Volgens één traditionele genezer barst
een man spontaan in gezang uit na de omgang met zijn vrouw als ze zich
met Clidemia hirta heeft gewassen. Hij gaat dan niet meer weg en blijft
voor altijd bij haar. Een Aucaanse verkoopster uit de Bijlmer beweerde
dat Marronmannen ‘helemaal wild’ worden als ze de geur van uma anesi
ruiken. Een andere dresiman legde uit:
De vrouwen in het binnenland wassen zich goed van onderen. Ze zijn
zo strak dat je toch altijd weer naar het binnenland teruggaat, ook al
wil je liever in de stad blijven. Sommige mensen zeggen dat het kroi
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

is [een bezweringsmiddel], maar dat is niet waar, het zijn gewoon die
kruiden. Als je ermee baadt, word je weer als achttien.
Het verhaal van de Marronvrouw in het binnenland die frisgewassen haar
man opwacht wanneer hij eindelijk thuiskomt van zijn verblijf in de stad,
wordt bevestigd door de naam gowasimanwelkom (ga jezelf wassen om je
man welkom te heten) voor de bladeren van het boompje Eugenia florida.
Sommige mannen waren wel enigszins bezorgd over het gebruik van ‘gevaarlijke’
planten in de stoombaden, waarmee een vrouw magische krachten
over hen zou kunnen krijgen. Zij doelden hiermee waarschijnlijk op die
kruiden waarvan wordt gezegd dat ze een man zo sterk aan zijn partner
binden dat hij de interesse in andere vrouwen verliest. Magische trucs om
monogamie te bewerkstelligen werden duidelijk niet geapprecieerd.
FAYAWATRA IN NEDERLAND
Ook in Nederland zijn de fayawatrakruiden populair. Uit de voorlopige
resultaten van ons marktonderzoek blijkt dat ten minste veertien Surinaamse
winkels in de Randstad stoombadkruiden verkopen. Bij de helft
daarvan zijn stoombaden zelfs de belangrijkste reden waarom klanten de
winkel bezoeken. Een verkoopster uit Rotterdam vertelde dat ze regelmatig
een zak vol planten bezorgde bij pas bevallen vrouwen, ook als zij
nog in het ziekenhuis lagen. Ze ondervond hierbij nooit enige problemen
van het Nederlandse zorgpersoneel.
Vier Surinaamse bedrijven verkopen kant-en-klare mengsels in grote
kruidenbuiltjes of dichtgeniete koffiefilters via het internet. Online
discussiefora als mamjo.com en waterkant.net worden veelvuldig door
Surinaamse vrouwen gebruikt om elkaar te informeren over het effect
van de stoombaden, de prijs-kwaliteitverhouding en Nederlandse verkoopadressen
van de ingrediënten. Hieronder volgt een voorbeeld van
zo’n discussie op het Mamjoforum, in de rubriek oema sani, onder het
kopje ‘fayawatra, wie kan me er wat over vertellen?’. Op 31 december
2006 schrijft een zekere Tamika over de kruidenbuiltjes:
Ik vind het weggegooid geld. Want het is verschrikkelijk duur. Liever
laat je wierie vanuit Su halen. Met 10 euro heb je ongeveer 15 bossen
wierie [in] verschillende soorten. Een tipje: je moet een stuk djamu ba
en een stukje adoeng in erbij zetten. Probeer met een lege Lactacyd
fles: dan moet je de faya watra in de fles doen en spuit het daarbinnen.
En drink ook veel bita hoor.
Tamika adviseert haar lezers dus om zelf kruiden vanuit Suriname te
laten opsturen, bijvoorbeeld djamoen-bast (Syzygium cumini) en Nengre
kondre adru (Cyperus prolixus), en het afkooksel in een lege spuitfles
van het chemische vaginale reinigingsmiddel Lactacyd te gieten en zo
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
59

60
in te brengen. Bovendien raadt ze aan hierbij bittere kruidendrankjes
te drinken. Dergelijke webforums geven een verrassend inkijkje in de
verspreiding van etnobotanische kennis onder Surinaamse jongeren in
Nederland.
HET GEVAAR VAN MENSTRUATIEBLOED
Reinheid is een zeer belangrijk aspect van de Afro-Surinaamse cultuur
(Stockmann 1984: 99; Price 1993). Dit wordt weerspiegeld in de Surinaamse
farmacopee, met talloze laxeermiddelen en kruidenbaden om het
lichaam zowel fysiek als spiritueel te reinigen (Van Andel & van ’t Klooster
2007). Menstruatiebloed is nog altijd een van de sterkste taboes in de
Surinaamse samenleving, zowel in de stad als in het binnenland (Herskovits
& Herskovits 1936; Price 1993; Heemskerk 2000). Vrouwen die
ongesteld zijn of net zijn bevallen, worden als onrein beschouwd. Men
is ervan overtuigd dat voedsel bereid door een menstruerende vrouw
een man ziek kan maken. Menstruatiebloed doet medicinale planten of
magische objecten hun werking direct verliezen en kan zelfs gebruikt
worden voor zwarte magie (Stockmann 1984; Price 1993; Koopmans
2007). Vaginale kruidenbaden worden daarom gezien als een manier om
het lichaam van de vrouw weer aantrekkelijk te maken voor de andere
sekse na bevalling of menstruatieperiode (Fleury 1996).
De uitzonderlijk lange lijst van stoombadkruiden en de lucratieve handel
in deze planten vormen een duidelijk bewijs voor de populariteit van deze
traditie onder Afro-Surinaamse vrouwen. Hun bereidheid te experimenteren
met nieuwe soorten suggereert bovendien dat er voortdurend gezocht
wordt naar nieuwe, nog beter werkende kruiden. Wij zijn ons er dan ook
van bewust dat onze lijst stoombadplanten zeker niet volledig is.
DESASTREUZE EFFECTEN VAN DRY SEX
Het gebruik van planten om de vagina strak en droog te maken is geenszins
een typisch Surinaams gebruik. In veel Afrikaanse landen gebruiken
vrouwen niet alleen kruiden, maar ook aluin, antiseptische vloeistoffen
(Dettol), en zelfs krantenpapier om hun vaginale afscheiding te minimaliseren
(Runganga & Kasule 1995). Deze gewoonte, die bekendstaat als
dry sex (droge seks), veroorzaakt een droge en opgezwollen (en dus nauwe)
vagina, hetgeen erg pijnlijk is voor de vrouw, maar door Afrikaanse
mannen zeer wordt gewaardeerd. Uit talrijke studies uitgevoerd in Afrika
(voor een overzicht, zie Kun 1998) blijkt dat dry sex het slijmvlies van de
vagina vaak beschadigt en dat kan leiden tot scheurtjes, wondjes en ontstekingen.
De natuurlijke zuurgraad van de vagina wordt aangetast en de
plaatselijke goedaardige bacteriën worden onderdrukt. Dit alles vergroot
de kans op besmetting met soa’s en hiv (Runganga & Kasule 1995). Seks
met een droge vagina leidt er tevens toe dat condooms sneller scheuren.
Wegens de ernstige gezondheidsrisico’s, vooral voor vrouwen, hebben
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

in de aidsbestrijding werkzame deskundigen in de media gewaarschuwd
voor het gevaar van dry sex-praktijken (Baleta 1998; Kun 1998).
De plantaardige ingrediënten in Suriname en hun wijze van toepassing
mogen dan verschillen van die in Afrika, het beoogde effect van de kruiden
en de achterliggende redenen voor de populariteit van dry sex zijn
grotendeels hetzelfde. Dit komt het duidelijkst naar voren in de namen
van de gebruikte planten, zoals schuurpapier (Davilla sp.) en degi bonbon
(gesloten vagina (Sar), Tetracera asperula). Volgens de Marronmannen
en -vrouwen die werden geïnterviewd door Julia Terborg (2001) was
een droge en strakke vagina een vereiste tijdens de geslachtsgemeenschap,
ondanks het feit dat dit pijnlijk was voor de vrouw en vaak bloedingen
veroorzaakte. Net als in Afrikaanse landen wordt een vochtige vagina in
Suriname gezien als een bewijs van promiscuïteit en een gegronde reden
voor de man om een andere vriendin te zoeken (Kun 1998; Terborg
2001).
HIV EN AIDS IN SURINAME
Suriname staat aan de vooravond van een aidsepidemie (Janssen 2005).
Het aantal besmettingen neemt problematische vormen aan: meer dan
1 procent van de bevolking is geïnfecteerd met het hiv-virus (Kramer
et al. 2005). De meeste seropositieven zijn te vinden onder de Marrons
(Terborg 2001). Maar ook onder Surinaamse Nederlanders neemt het
aantal hiv-besmettingen toe, aangezien er veel en intensief verkeer is tussen
beide landen (Gras et al. 1999; Kramer et al. 2005).
De meeste Surinaamse artsen en verpleegkundigen die we spraken, waren
op de hoogte van de populariteit van genitale stoombaden. Hoewel ze
benadrukten zelf naar dit onderwerp geen klinisch onderzoek te hebben
gedaan, gaven ze aan bezorgd te zijn over de mogelijke relatie tussen
deze genitale baden en het veelvuldig voorkomen van soa’s, hiv, buitenbaarmoederlijke
zwangerschappen en baarmoederhalskanker onder
binnenlandbewoners. Een gynaecoloog zei ons zijn patiënten altijd te
adviseren per direct met stoombaden te stoppen als ze hem consulteerden
over baarmoederklachten of vruchtbaarheidsproblemen. De directeur
van Stichting Lobi voor seksuele en reproductieve gezondheid in Paramaribo
zag een mogelijk verband tussen het overmatig gebruik van genitale
hygiëne en het hoge aantal gevallen van baarmoederhalskanker in het
Surinaamse binnenland. Het afnemen van uitstrijkjes werd volgens hem
bovendien bemoeilijkt doordat bij veel vrouwen het vaginale slijmvlies
door de stoombaden vrijwel was verdwenen.
Een rondvraag langs een aantal prominente onderzoekers en organisaties
op het gebied van hiv-verspreiding in Nederland leerde ons dat men
niet op de hoogte was van het gebruik van genitale stoombaden door
Surinaamse vrouwen voor dry sex-doeleinden. De rapporten over hivprevalentie
onder etnische minderheden in Nederland melden een hoog
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
61

62
seksueel risicogedrag onder mannelijke migranten: veel en wisselende
seksuele contacten, een laag condoomgebruik en frequente seks tijdens
reizen naar het land van oorsprong. Geen van de rapporten maakt
echter melding van het gebruik van vaginale stoombaden, terwijl dit
juist een vrouwelijk risicogedrag lijkt te zijn. Over het algemeen raden
Nederlandse artsen het gebruik van vaginale douches af, vooral als dit de
natuurlijke zuurgraad van de vagina aantast.
Geen van de door ons geïnterviewde Surinaamse vrouwen was op de
hoogte van het feit dat een droge, nauwe vagina een risico met zich
brengt voor het overbrengen van een soa. Ze waren er juist van overtuigd
dat het regelmatig schoonhouden van hun geslachtsdelen gezond was en
hen bescherming bood tegen dit soort infecties. De stoombaden zorgden
er juist voor dat hun mannen hen trouw bleven en niet met andere vrouwen
‘rommelden’. Het was in hun ogen simpelweg onmogelijk dat een
eeuwenoude traditie gevaarlijk kon zijn. Geslachtsziekten werden in hun
ogen juist overgebracht door vrouwen die ‘erop los leefden’ in de stad en
de traditionele gebruiken rond de intieme hygiëne niet meer respecteerden.
Niet-Marronvrouwen werden zelfs beschouwd als vies, ‘want die
wassen zich nooit van onderen’. De enige Marronvrouw die wel bedenkingen
had over dry sex-praktijken, was actief voor een Nederlandse ngo
op het gebied van hiv-preventie in Suriname.
MOGELIJKE VOORDELEN VAN VAGINALE STOOMBADEN
Zoals onze onderzoeksresultaten laten zien, worden genitale stoombaden
niet uitsluitend gebruikt voor dry sex. In een land als Suriname, waar
ruim één op de duizend vrouwen sterft in het kraambed en waar in gebieden
als Brokopondo meer dan de helft van de bevallingen plaatsvindt
zonder de aanwezigheid van een getrainde vroedvrouw (United Nations
Population Fund 2007), kan de kennis van medicinale planten die de
baarmoeder doen samentrekken en die kraamvrouwenkoorts voorkomen
levens redden. Het verbieden van traditionele gebruiken rond de bevalling,
zoals het nemen van vaginale stoombaden, kan daarom negatief
uitpakken voor de gezondheid van moeder en kind, vooral in afgelegen
gebieden met een gebrekkige gezondheidszorg. Het losweken van vastzittende
placentadelen door middel van stoom en kruiden lijkt een betere
oplossing voor een pas bevallen moeder dan afzien van een behandeling
(bij afwezigheid van medische zorg) of een lange en vermoeiende reis
naar de stad voor een curettagebehandeling.
De gezondheidsrisico’s van vaginale stoombaden zijn bovendien afhankelijk
van de frequentie van het gebruik, de concentratie en aard
van de ingrediënten en uiteraard het aantal wisselende contacten en
het condoomgebruik. Er is dringend behoefte aan verder onderzoek
naar het farmacologische effect van de verschillende stoombadkruiden
op het slijmvlies van vagina en baarmoeder. Dit is van belang om een
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

onderscheid te maken tussen planten waarvan het gebruik ongevaarlijk,
gunstig of juist schadelijk is.
Gezien de waarschijnlijkheid dat dry sex de verspreiding van soa’s versnelt,
is het noodzakelijk dat de discussie over genitale stoombaden op
gang wordt gebracht in Suriname, zowel door de gezondheidszorg als de
Marrongemeenschap. De Stichting ProHealth en de Medische Zending
hebben hiermee al een begin gemaakt (Terborg, Antonius & Jurgens
2005). Armoede en een lage sociale status in de Surinaamse samenleving
geven Marronvrouwen een kwetsbare positie in hun besluitvorming over
seks, financiën en gezondheid (Terborg 2001). De ironie wil dat het juist
deze vrouwen zijn die hun schamele inkomen verdienen met het verkopen
van stoombadkruiden op de markt in Paramaribo (Behari-Ramdas 2005;
Van Andel et al. 2007b). De verbetering van de sociaaleconomische
positie van deze vrouwen is essentieel in de strijd tegen soa’s en aids in
Suriname (Heemskerk 2000; Terborg, Antonius & Jurgens 2005). Grotere
financiële zelfstandigheid betekent immers minder afhankelijkheid
van stoombadkruiden als San yu wani mi bay gi yu? (Wat wil je dat ik
voor je koop?, Hirtella paniculata).
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
63

64
APPENDIX
Lijst van planten gebruikt in genitale stoombaden in Suriname met
hun meest gebruikte lokale namen.
Surinaamse naam Vertaling Wetenschappelijke naam
A dyompo pasi (Au) hij/zij springt over de weg Miconia racemosa
A nango súti (Sar) zij gaat lekker Terminalia amazonia
A piki a bonbon (Sar) de vagina is klein Myrciaria floribunda
A santi (Sar) Psychotria sp. KvK103
A suku trobi (Sr) zij zoekt problemen Miconia prasina
Adoja, andoya (Sr) Campomanesia aromatica
Adongoman (Sar) dronkenman Spigelia anthelmia
Afspraak (Nl) Byrsonima spicata
Agbópáu (Sar) Agbo’s boom Solanum leucocarpon
Ahún (Sar) gras Cyperus odoratus
Akalamaka (Sar) Akala’s stekel Mimosa myriadena
Alasá (Sar) Psidium persoonii
Alata lábu (Sar) rattenstaart Stachytarpheta cayennensis
Alata lábu (Sar) rattenstaart Stachytarpheta jamaicensis
Alata páu (Sar) rattenboom Hiraea faginea
Albina uma (Sr) vrouw uit Albina Melaleuca cayaputi
Alukutu uwíi (Sar) zuurzakbladeren Annona muricata
Aluwáu (Sar) Trattinickia cf. lawrancei
Amöatawé (Sar) Senna quinquangulata
Amoman (Sar) is sterker dan een man Lycopodiella cernua
Angomanga maka (Sar) Angomanga’s stekel Lantana camara
Atossi kojó (Sar) schaamschortje voor
jonge meisjes
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1
Loreya mespiloides
Baddoek wiri (Sr) handdoekblad Clidemia capitellata
Bananenblad (Nl) Musa sp.
Bë/Weti baka píndjá páu (Sar) rode/witte rug pinya Vismia guianensis, V.
cayennensis
Bëmiindjá úwíi (Sar) rode urinebladeren Aciotis purpurascens
Biibii uwíi (Sar) moerasplant Adiantum fuliginosum
Blaka uma (Sr) zwarte vrouw Cordia curassavica
Bofonyan (Sar) tapireten Heisteria cauliflora
Bonbon gaasa (Sar) ruwe vagina Petrea volubilis
Booko kindi (Au) gebroken knie Piper sp. TVA5107
Bosfayalobi (Sr) vurige liefde uit het bos Rubiaceae sp.
Broko pangi (Sr) kapotte panje Rolandra fruticosa
Broko pipi (Sr), djëmê (Sar) gebroken penis, kreunen Bellucia grossularioides
Busi papaya man/uma (Sr) bospapaya man/vrouw Cecropia sciadophylla, C. obtusa
Busi sopropo (Sr) wilde sopropo Momordica charantia

Surinaamse naam Vertaling Wetenschappelijke naam
Cacao (Sr) Theobroma cacao
Citroengras (Nl) Cymbopogon citratus
Dágu adjíndja (Sar) hondengember Zingiber sp. KVP93
Damesbloem (Nl) Amasonia campestris
Degi bonbon (Sar) gesloten vagina Tetracera asperula
Dettol (Sr) desinfecterend middel Isertia parviflora
Djánáfája (Sar) Hyptis lanceolata
Djangafútu tatái (Sar) hertenliaan Stigmaphyllon sinuatum
Dususuma (Sar) duizend mensen Waltheria indica
Dyamun (Sr) jamoen Syzygium cumini
Eiwitblad (Nl) Microtea debilis
Faya lobi (Sr) vurige liefde Ixora coccinea
Feyfi finga wiwiri (Sr) vijfvingerblad Paullinia pinnata
Fijn blad okobuka (Nl-Sar) Senna sp.
Fini waki (Sar) kleine swietboontje Inga virgultosa
Fungu páu (Sr) vonkenboom Parinari campestris
Gaán (boka) píndjá páu (Sar) grote pinya Vismia macrophylla, V. japurensis
Gaasa skin, bonbongaasa
(Sar)
Gádú-dêdë-mi-dêdë, bë
(Sar)
Gádú-dêdë-mi-dêdë, wéti
(Sar)
ruwe huid, ruwe vagina Tibouchina aspera, T. grandiflora
als god sterft, sterf ik ook
(rode)
als god sterft, sterf ik ook
(witte)
Tripogandra serrulata
Commelina diffusa
Gamal (Sar) Piper peltatum
Gawentí (Sar) traditioneel (gewend)
gebruik
Cupania hirsuta
Gember (Nl) Zingiber officinalis
Góma uwíi (Sar) Solanum americanum
Gowasimanwelkom (Sr) was jezelf om je man te
verwelkomen
Eugenia florida
Ingi sopo (Sr) Indianenzeep Furcraea foetida
Ingi wiri (Sr) Indianenkruid Nepsera aquatica
Jonku gbegbe (Sar) Borreria latifolia
Kamfer bita (Sr) kamferbitter Unxia camphorata
Kamikindi (Au) knie van de trompetvogel Piper arboreum
Kastanjeboom (Nl) Artocarpus altilis
Kasyu (Sr) cashew Anacardium occidentale
Kingesi (Sar) Scleria secans
Kisangula (Sar) Maprounea guianensis
Kódjo udu (Sar) Kodjo’s boom Guarea gomma
Kokospalm (Nl) Cocos nucifera
Kon na mi (Sr) kom tot mij Clibadium surinamense
Kondolinga (Sar) Pfaffia glomerata
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
65

66
Surinaamse naam Vertaling Wetenschappelijke naam
Konsaka wiwiri (Sr) voetschimmelblad Peperomia pellucid
Kontaka futu (Sar) Ludwigia erecta, L. Octovalvis
Kow uwíi (Au) koude bladeren Cordia schomburgkii
Kowru ati (Sr) koud hart Begonia glabra
Krau krau (Sr) krakend geluid van droge
bladeren
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1
Symplocos guianensis
Kupawa (Sar) Copaifera guianensis
Kusaí batáta tatái (Sar) zoete aardappel van het
hert
Kwatakama buba (Sr) bast van het bed van de
spinaap
Ipomoea sp.
Parkia pendula
Lemmetje (Sr) limoen Citrus aurantifolia
Lena opo mi tapu (Sr) Lena, open mijn
bescherming
Miconia lepidota
Liba ngobaya (Au) rivierguave Psidium guineense
Loango tetey (Sr) liaan van de Loango’s Aristolochia cf. Consimilis
Logoso futu (Sar) schildpadvoet Eugenia patrisii
Logososikáda (Sar) schildpadladder Bauhinia guianensis,
B. Outimouta
Loksi (Sr) Hymenaea courbaril
Makoko tabaka (Sar) tabak van de Makoko Asplenium serratum
Malëmbê tökö (Sar) Piper hispidum
Man pali udu (Au) man peddelhout Campomanesia grandiflora
Manjablad (Sr) mangobladen Mangifera indica
Mapinda pinda (Sar) soort pinda Desmodium adscendens
Maripa (Sr) Maximiliana maripa
Masikásiká (Sar) Eleusine indica
Masusa gran/pikin (Sr) Renealmia alpinia, R. Floribunda
Matapi (Sar) cassavepers Melastomataceae sp. sru869
Matu apa (Sar) bosappel Byrsonima crassifolia
Matumbú údu (Sar) Croton matourensis
Merki wiwiri (Sr) melkbladeren Euphorbia thymifolia
Mopé (Sr) Spondias mombin
Mujëë kwintu (Sar) vrouwelijke Kwinti Marron Eryngium foetidum
Musude baasa (Au) omhelzing in de vroege
ochtend
Miconia tomentosa
Nengre kondre adru (Sr) Adru uit Afrika Cyperus prolixus
Nengre kondre pepre (Sar) Afrikaanse peper Aframomum melegueta
Ngobaya (Au) guave Psidium guajava
Palulu (Sr) Phenakospermum guyannense
Papa uwii (Sar) pawintibladeren Justicia pectoralis
Papaya (Nl) Carica papaya

Surinaamse naam Vertaling Wetenschappelijke naam
Paranamklem (Sr) klem uit het
Paranamgebied
Ludwigia nervosa
Patat (Sr) zoete aardappel Ipomoea tiliaceae
Pedreku (Sr) Xylopia discreta, X. frutescens
Pêpë uwíi (Sar) peperblad Guatteria schomburgkiana
Pêpëkusátu (Sar) peper en zout Anaxagorea dolichocarpa
Pië pië páu (Sar) Lippia alba
Pikin bë/witi baka píyjá páu
(Sar)
kleine rode/witte rug
pinya
Vismia spp.
Pikin fowru doti (Sr) kleine vogelpoep Phthirusa pyrifolia, P.stelis
Pikin nengre lanser (Sr) kinderlans Chromolaena odorata
Pina (Sr) Euterpe oleracea
Pinda wiwiri (Sr) pindabladeren Desmodium barbatum
Pípápáu ahún (Sar) Paspalum conjugatum
Pogi tanda (Sar) tapirtand Miconia gratissima
Pogi tanda uwíi (weti wan)
(Sar)
witte tapirtandblad Miconia sp. TVA 5250
Pomerak (Sr) Syzygium malacense
Popokainangra (Sr) papegaaiennagel Uncaria guianensis
Pruimenblad (Nl) Chrysobalanus icaco
Redi katun (Sr) rode katoen Gossypium barbadense
Sabana maka (Sr) savannestekel Solanum subinerme
San yu wani mi bay gi yu?
(Sr)
Wat wil je dat ik voor je
koop?
Hirtella paniculata
Sangaafú (Sar) Costus spiralis, C. scaber
Schuurpapier (Nl) Davilla kunthii, D. nitida
Sibi wiri (Sr) bezemkruid Scoparia dulcis
Smeri wiri (Sr) ruikend kruid Ocimum campechianum
Sói tõngö (Sar) zwerende tong Miconia ciliata
Sópu uwíi (Sar) zeepblad Clidemia hirta
Sterpel (Sr) sterappel Chrysophyllum cainito
Stroom (Nl) elektriciteit (gevoeld
tijdens de seks)
Marliera montana
Suikerriet (Nl) Saccharum officinale
Sukrutanta (Sr) suikertante Tilesia baccata
Swa alanya (Sr) zure sinaasappel Citrus aurantium
Tabáku Saamáka (Sar) Saramaccaanse tabak Nicotiana tabacum
Tafra bon (Sr) tafelboom Cordia tetrandra
Tamarinde (Nl) Tamarindus indica
Tap yu koto (Sr) doe je rok dicht Mimosa pudica
Taya (Sr) tayer Colocasia esculenta
Tëmëkú (Sar) Lepidagathis alopecuroidea
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
67

68
Surinaamse naam Vertaling Wetenschappelijke naam
Tingi moni (Sr) stinkend geld Protium heptaphyllum
Totobia (Sar) Eclipta prostrata
Tyembe uwíi (Sar) kreunbladeren Euphorbia hirta
Uma anesi wiwiri (Sr) vrouwelijk anijsblad Piper marginatum
Waki uwíi/tatay waki (Sar) swietboontje blad
(touw-vrucht)
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1
Inga lateriflora, I. edulis
Wasduku (Sar) handdoek Rhynchanthera grandiflora
Watawenú (Sar) Anaconda winti Tanaecium nocturnum
Wayamaka finga (Sr) leguanenvingers Macfadyena unguis-cati
Wéti báka (Sar) witte rug Pityrogramma calomelanos
Wolo tá píki a gaidé básu
(Sar)
Wolo tá píki a gaidé déndu
(Sar)
echtpaar maakt lawaai
onder klamboe
echtpaar maakt lawaai
onder klamboe
Synedrella nodiflora
Calea caleoides
Womi kwintu (Sar) mannelijke Kwinti Marron Elephantopus mollis
Yarakopi (Sr) Siparuna guianensis
Zeeamandelboom (Nl) Terminalia catappa
Zonnebloem (Nl) Helianthus sp.
– Tetrapteriys styloptera
Sr = Sranantongo, Au = Aucaans, Sar = Saramaccaans, Nl = Nederlands
Niet-geïndentificeerde soorten: Adadi (Au), Akala piti (Au), Alutu bholo (Sar, priemende wortel?),
Appelblad (Nl), Bata pitika (Au), Bë lombe (Sar), Fimba (Au), Guala tampa (Au), Konkoni
bobi wata (Sr, agu t i’s moedermelk), Kwololo (Sar, forceer de opening, dat gaat pijn doen),
Linzo bangati (Sar, gladde lies), Munya (Au), Remschoen (Nl, onderdeel van een autorem),
Saáfu kai (Sar, de slaaf roept), Stro (Nl), Switi banaba (Sr).

LITERATUUR
Andel, T. van & Ch. van ’t Klooster, 2007
‘Medicinal plant use by Surinamese immigrants in Amsterdam, the Nether-
lands; Results of a pilot market survey.’ In: A. Pieroni & I. Vandebroek (eds),
Travelling cultures, plants and medicines; The ethnobiology and ethnophar-
macy of migrations. New York: Berghahn, pp. 207-237.
Andel, T. van, S. de Korte, D. Koopmans, J. Behari-Ramdas & S. Ruysschaert, 2007a
‘Dry sex in Suriname.’ Journal of Ethnopharmacology. Doi: 10.1016/j.
jep.2007.11.2003.
Andel, T. van, J. Behari-Ramdas, R. Havinga, & S. Groenendijk, 2007b
‘The medicinal plant trade in Suriname.’ Ethnobotanical Research and Ap-
plications 5: 351-373.
Baleta, A., 1998
‘Concern voiced over “dry sex” practices in South Africa.’ Lancet 352: 1292.
Behari-Ramdas, J., 2005
De door boslandcreolen verhandelde geneeskrachtige planten in Paramaribo.
Afstudeerscriptie Insituut Opleiding Leraren, Anton de Kom Universiteit van
Suriname, Paramaribo.
Es, L. van, 2003
Een reis van Suriname naar Nederland; De handel in medicinale planten.
Doctoraalscriptie Culturele Antropologie, Universiteit Utrecht.
Fleury, M., 1996
‘Végétaux utilisés pour l’hygiène intime des femmes Aluku en Guyane fran-
çaise; Interprétation culturelle et intérêt pharmacologique.’ In: E. Schröder, G.
Balansard, P. Cabalion, J. Fleurentin & G. Mazars, Médicaments et aliments;
L’approche ethnopharmacologique. Parijs: ORSTOM-SFE, pp. 178-186.
Gras, M.J., J.F. Weide, M.W. Langendam, R.A. Coutinho & A. van der Hoek, 1999
‘HIV prevalence, sexual risk behaviour and sexual mixing patterns among
migrants in Amsterdam, the Netherlands.’ AIDS 13: 1953-1962.
Heckel, É., 1897
Les plantes médicinales et toxiques de la Guyane française. Mâcon: Protat
frères impr.
Heemskerk, M., 2000
Gender and gold mining; The case of the Maroons of Suriname. University
of Florida, Gainesville. [Working Paper 269.] www.wid.msu.edu/resources/
papers/pdf/WP269.pdf.
Herskovits, M.J. & F.S. Herskovits, 1936
Suriname folk-lore. New York: Columbia University Press. [Ook beschikbaar
via: www.dbnl.org/tekst/hers005suri01_01/]
Heyde, A., 1985
Geneeskrachtige planten in Suriname en hun toepassing. Paramaribo: West-
fort.
Janssen, J., 2005
‘Toename AIDS Suriname.’ Spits, 5 januari 2005.
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
69

70
Klooster, Ch. van ’t, 2003
‘Het gebruik van medicinale planten door Surinamers in Amsterdam.’ Oso;
Tijdschrift voor Surinamistiek 22 (2): 271-287.
Koopmans, D., 2007
The use of traditional health care for menstruation and menopause related
issues among Surinamese Maroon and Creole women. Wetenschappelijk
stage verslag, Academisch Medisch Centrum, Universiteit van Amsterdam.
Korte, S. de, 2006
The use of traditional health care in obstetric care by Creole and Maroon
women in Suriname. Wetenschappelijk stageverslag, Academisch Medisch
Centrum, Universiteit van Amsterdam.
Kramer, M.A., J.A.R. van den Hoek, R.A. Coutinho & M. Prins, 2005
‘Sexual risk behaviour among Surinamese and Antillean migrants travelling to
their countries of origin.’ Sexually Transmitted Infections 81: 508-510.
Kun, K., 1998
‘Vaginal drying agents and HIV transmission.’ International Family Planning
Perspectives 24 (2): 93-94.
Lanjouw, J. & H. Uittien, 1935
‘Surinaamsche geneeskruiden in de tijd van Linnaeus.’ West-Indische Gids
17: 173-190.
Patra, W., 2006
Paranam Klem. Masanga 2000: Marrons Fighter. CD, vol. 4. Paramaribo:
Digital Universal.
Price, S., 1993
Co-wives and calabashes. Ann Arbor: University of Michigan Press. [Oorspr.
1984.]
Runganga, A.O. & J. Kasule, 1995
‘The The vaginal use of herbs/substances; An HIV transmission facilitatory fac- fac-
tor?’ AIDS Care 7: 639-645.
Sedoc, N., 1992
Afrosurinaamse natuurgeneeswijzen. Paramaribo: Vaco.
Stephen, H., 1983
Geneeskruiden van Suriname; Hun toepassing in de volksgeneeskunde en in
de magie. Amsterdam: De Driehoek.
Stockmann, L., 1984
‘Creoolse vrouwengeheimen en rituelen in Nederland.’ In: P. van Gelder, P. van
der Veer & I. van Wetering (red.), Bonoeman, rasta’s en andere Surinamers;
Onderzoek naar etnische groepen in Nederland. Amsterdam: Werkgroep
AWIC, pp. 95-111. [Publicatie nr. 1.]
Terborg, J., 2001
Sexual behaviour and sexually transmitted diseases among the Saramaka and
Ndjuka Maroons in the hinterland of Suriname. Paramaribo: ProHealth &
Primary Health Care Suriname.
OSO Tijdschrift voor Surinamistiek en het Caraïbisch gebied 2008.1

Terborg, J., Ch. Antonius & C. Jurgens, 2005
Evaluation of the STI/HIV/AIDS program of the Medical Mission, aimed at
Saramaka and Ndjuka Maroons in the hinterland of Suriname 1998-2003.
Paramaribo: ProHealth & Primary Health Care Suriname.
United Nations Population Fund, 2007
Suriname. www.unfpa.org/profile/suriname.cfm.
VPRO, 1999
Waskracht! Aflevering 32/Item 1: Soekoe trobie en Brokoe pipi uit de Bigi
boesie. 11 april 1999.
Tinde van Andel is postdoconderzoeker bij het Nationaal Herbarium Nederland
(Universiteit Utrecht). Haar onderzoek richt zich op de medicinale planten van
Suriname, en met name op de veranderingen in plantgebruik na migratie van
Surinamers naar Nederland. Zij verrichtte veldwerk in Suriname van januari tot
en met juli 2006.
Sanne de Korte en Daphne Koopmans studeren geneeskunde aan het Amsterdam
Medisch Centrum (AMC) te Amsterdam. In 2006 deden zij beiden drie maanden
onderzoek in Suriname voor hun wetenschappelijke stage. Dit onderzoek betrof
het gebruik van traditionele geneeskunst rond zwangerschap en bevalling (De
Korte) en rond menstruatie en menopauze (Koopmans).
Joelaika Behari-Ramdas was staflid van het Nationaal Herbarium Suriname van
de Anton de Kom Universiteit van Suriname te Paramaribo. In januari 2008
behaalde zij haar MSc Biologie aan de Universiteit Leiden. Haar afstudeeronder-
werp betrof de handel in Surinaamse medicinale planten in Nederland.
Sofie Ruysschaert is promovenda aan de Universiteit Gent (België), bij het Labo-
ratorium voor Tropische en Subtropische Landbouw en Etnobotanie. Zij deed in
2005 en in 2006 veldwerk in Suriname naar het gebruik van niet-hout bosproduc-
ten in het achterland van Paramaribo (met name Powakka en Brownsweg).
Tinde van Andel, Sanne de Korte, Daphne Koopmans, Joelaika Behari-Ramdas & Sofie Ruysschaert ‘Wasi ondrosei’
71