Husmannsvesenet - fagrapport - Luster kommune

1. 1. 1. Ingress Ingress
Ingress
I det som framleis er eit standardverk for den norske husmannsforskinga, ”Om
Husmandsvæsenet i Norge. Dets oprindelse og utvikling” frå 1922, tar Simen
Skappel utgangspunkt i den store folkeauken mellom 1665 og 1825 som
forklaringsmodell for framveksten av ein husmannsklasse av eigedomslause
landarbeidarar. Medan gardbrukarane i denne perioden aukar med vel 50%, er
gruppa av jordbrukande husmenn, strandsitjarar og ”innerstar” meir enn
femdobla. I 1855 var talet på husmenn og strandsitjarar på sitt høgste, 116 000,
medan dei jordeigande gardbrukarane utgjorde 113 000. Skappel skriv: ”En
fuldstændig social omveltning har fundet sted (…). Fra at være relativt faatallig
vokser navnlig husmandsklassen (…) i denne tid med en forbausende fart, saa den
efterhaanden blir en av de største og viktigste samfundsklasser. Det er en
nydannelsens tid paa det sociale omraade, en ny lagdannelse finder sted, den
nyere tids hær av landarbeidere tropper op”. I nyare forsking har ein prøvt å
unngå at det skulle festa seg ei oppfatning av husmannsvesenet som ein organisert
samfunnsinstitusjon, med t. d. å nytta omgrep som ”husmannsordninga” eller
”husmannsskipnaden”, men ordet husmannvesen er så innarbeidt i det norske
språket at dei fleste held fast ved det. Ordet ”husmann” kan ein følgja bakover til
mellomalderen, ”husmadr”, med etymologiske parallellar til det britiske ”crofter”
og det lågtyske koter. Husmannen av Skappels kategoriar møter vi i dei norske
kjeldene på 1600-talet, som ein konsekvens av skattesystemet. Men framveksten
både av tidfesting og årsaksforhold er sterkt omdiskutert. Og det er ei
mangslungen gruppe som veks fram gjennom hundreåra: husmenn med jord som
vert bygsla utan å vera særskild skyldsett, ofte med arbeidsplikt som vederlag og
gjerne med hus som ein sjølv eig, ”innerstar” som leiger seg bustad i andre sine
hus, som reine arbeidsfolk, og strandsitjarar. Desse omfatta på 1600- og 1700-talet
personar som budde ved sjøen og dreiv handel eller gjestgjevarnæring, gjerne
kombinert med jordbruk, fiske eller handverk. Jekteskipperhusmannen i
Hardanger kunne vera like velståande som bonden.
1