Husmannsvesenet - fagrapport - Luster kommune

Sammendrag
Sammendrag
I 1855 var husmennene den mest talrike samfunnsgruppa på landsbygda i Noreg. Av familiane i
1801 var 1 av 3 husmannsfamiliar, i 1855 talde gardbrukar og husmannsfamiliane likt. Doblinga
av folketalet på desse femti åra skuldast i stor grad veksten i husmannsgruppa. Mange av
husmannsfamiliane brukte jord, ein plass, men fekk ikkje politiske rettar til liks med
gardbrukarane i 1814. I ei av verdas mest demokratiske grunnlover var langt over halvparten av
alle vaksne menn utan stemmerett. Politiske rettar var kopla til bruk (leige) eller eige av særskild
matrikulert jord, jord med eigen innførsel i det offisielle jordeigedomsregisteret. Dette juridiske
forholdet til jord åtte ikkje husmannsfamiliane.
Samfunnsgruppa var ei sprengkraft i det norske samfunnet i revolusjonsåret 1848. Men
det tok heile femti år før dei fekk røysterett. I same periode blei også samfunnsgruppa utviska,
og mykje av historia saman med dei. Husmennene og konene aldrast og gamlast ut, barna drog
til byar, blei industriarbeidarar eller vandra ut og plassen blei lagt hovudbruket når det gamle
husmannsparet døydde. I 1900 var samfunnsgruppa i ferd med å bli utviska og i 1920 var den
borte.
1800-talets venstre-ideologi som prega norsk identitet. Historie, skule og samfunn bygde
på den norske bonden, ikkje husmannen. Lærarar og historikarane var aktive medhjelparar til å
fremje bondesamfunnets historie og ideologi like til mellomkrigstida. Plassen til husmannen var
liten – også den som han vart tildelt i historieverka. Og sjølv om husmannen og familien hans
har fått meir plass i forsking og lokalhistorie sidan 1970, står denne ein så gong talrike og
“dominerande” samfunnsgruppa svakt.
Denne fagrapporten presenterer den spennande, interessante historia om
husmannsvesenet og den store lokalhistoriske innsats og interesse for temaet, og forskinga om
husmenn. Men mest av alt avdekkjer den kva vi ikkje kjenner til. Historiene om
husmannsvesenet er ein del av norsk og europeisk historie som ikkje har blitt prioritert.
Gløymd men ikkje gøymd. Rapporten viser at det finst både forsking og kjelder for å trekkje
forsking, formidling fram i lyset. Det vil utvide forståinga av vår eiga samtid og nære fortid.
Rapporten er inndelt i fem hovuddelar. Del 1 er ei kort innleiing som set tonen for to sentrale
moment i samband med husmannsvesenet i ei brytningstid i norsk historie, ein kan
oppsummere det med stikkorda demokrati og demografi. Dei to korte avsnitta gir ein
innfallsvinkel til og indikerer husmennene sin posisjon i akkurat dette sentrale kapittelet av
norsk historie, gjerne sett på som overgangen til det moderne samfunnet.
2