Jon Bojer Godal Næming – kva er no det? Ordet ... - Maihaugen

Jon Bojer Godal
Næming – kva er no det
Jørn Solli, næming ved Rørosmuseet, fortel om restaurering av bygningane i Kurantgården på Røros for ei
gruppe frå Kina i 2007. Foto: Jon Holm Lillegjelten, Rørosmuseet.
Ordet næming kjem frå verbet å næma. Vi kjenner det att frå samansette ord så som i lærenem
og i namsrett. Gjerningsordet å næma er ikkje så mykje i bruk no for tida, men vi har det til
dømes i Ivar Mortenson Egnund si omsetjing av Håvamål. Der heiter det i eitt av steva: ”Godt
om du gaumar nyttig om du næm.” Då vi vaks opp, var vi vane med å høyre om at den eller
hin var næm eller trånæm, og vi kunne seia: ”Den som gaumar, han næm”, den som er
merksam, legg seg på minne og forstår, han lærer.
Grunntydinga av å næma er å ta til seg. I dei fleste tilfelle er det nytta om å ta til seg
kunnskap. Ordet å næma rettar blikket mot noko grunnleggjande ved det å lære. Den lærande
tek til seg. Næming er framleis ordboknorsk i tyding lærande. For hundre år sidan var det
vanleg i språket vårt. Det finst jamvel i lærebøkar, til dømes med tittelen: Engelsk for
næmingar. På Færøyane er ordet i vanleg bruk i tyding elev.
Vi har mange ord for lærande; elev, student, lærling og stipendiat. Felles for desse orda er at
dei står i ein samanheng. Eleven er på skole, lærlingen er i eit organisert læretilhøve fram mot
eit sveinebrev eller eit fagbrev, studenten studerer ved høgskole eller universitet og
stipendiaten får pengar for å kunne leggje opp eit etter måten sjølvstendig studium, som regel
innafor eit nærare avgrensa arbeidsfelt.
1

Ordet næming var ledig til bruk. I vanleg norsk i dag hadde det inga nærare definert tyding.
Slik vi no har teke ordet næming i bruk, tyder det for oss:
Ei treårig ordning for kompetanseheving av handverkarar ut over sveinebrev, i hovudsak
basert på grunnleggjande kunnskap. Med grunnleggjande kunnskap i handverk forstår vi slikt
som gjeld material, verktøy, teknikkar, prosedyrar, form og funksjon. Det trengst omfattande
trening for å kunne bruke, få til, vurdere og forstå. Hovudtyngda vert lagt på lokale
tradisjonar.
Næmingane har eit vesentleg meir styrt opplegg enn Norsk handverksutvikling si
stipendiatordning (1) . Vi legg vekt på at det er visse ting næmingane skal gjennom. Opplegget
er samstundes vesentleg meir retta mot utøving enn bachelorstudiet ved Høgskolen i Sør-
Trøndelag. Opplæringa som næming skjer utan at opplegget førebels er offentleg formalisert
og utan at det er gitt ein offentleg godkjent utdanningstittel. Det bør vi få.
Ved opptak er det eit minstekrav om kompetanse tilsvarande sveinebrev, fleire års praksis og
dertil eksponert interesse for å gå djupare i faget, då helst i retning av dei eldre delane som
elles har falle ut av den ordinære utdanninga.
Det konkrete opplegget er for tida slik: Senter for bygdekultur (2) i samarbeid med Husasnotra,
avdeling av Geitbåtmuseet i Halsa, har fagleg ansvar for 10 næmingar. Det er ni tømrarar og
ein båtbyggjar. Tre tømrarar frå Nord-Gudbrandsdalen er finansiert frå diverse institusjonar i
Oppland, Verdiskapingsprogrammet, Innovasjon Noreg og Fylkeskommunen. Tre tømrarar i
Møre og Romsdal er finansierte av Verdiskapingsprogrammet Bud-Kristiansund. Ein
båtbyggjar ved Husasnotra er førebels internt finansiert. To næmingar i Sør-Trøndelag er
tilsette ved Rørosmuseet for kostnad av fylkeskommunen. Ein næming i Nord-Trøndelag er
tilsett i eiga verksemd der ordninga er løyst ved eit spleiselag mellom fylket og Innovasjon
Noreg.
FIRE HOVUDFELT
For dei som no er inne i ordninga er innhaldet i opplæringa konsentrert om fire hovudfelt:
Grunnleggjande kunnskap:
a. Forståing for og trening med å velje og nytte material på rett måte. Tre er viktig. Difor
leitar vi tre i skogen til visse føremål, øksar, sagar, stablar og sorterer. Vi følgjer opp
med materialvurdering for kvart steg i byggjeprosessen. Det blir mykje sortering, det
blir mykje vurdering.
b. Forståing for og trening i bruk av ikkje-motorisert handverkty, økser, handsager,
pjålar (3) , høvlar mv. Opplegget omfattar trening i bruk, skjefting og stell av verktyet.
Det dreiar seg om mange detaljar: stål og stålkvalitet, kvessing og slipevinklar, vekt og
vektfordeling, rytme og tempo. Det er spørsmål om å trene kroppen både til å greie og
til å styre reiskapen. Etter kvart kjem det også trening i å tolke verktyspor.
c. Forståing for og trening med å lage ymse fellingar og samanføyingar, skøytar, laft,
skaringar (4) , tappingar, kammingar (5) osb. Vi kan kalla det handverket sin teknikk. Det
dreiar seg om mål og system for å ta mål. Det er spørsmål om å skjerpe sansane, om å
trene blikket til å sjå og det indre blikket til å sjå for seg. Handverket sin teknikk er
avhengig av lang tids øving. Det dreiar seg om eit utal av mønster for samanføyingar.
d. Forståing for og trening med ulike prosedyrar knytt til tradisjonelt byggeri. Så vel den
einskilde samanføyinga som det samla byggverket kjem best i hop med ei viss
2

ekkjefølgje i arbeidet. Vi kallar det rekkjefølgjekunnskap eller prosedyrar.
Rekkjefølgjekunnskapen er nært knytt til formforståinga.
e. Formforståing er ein avgjerande viktig del av handverket. Nettopp dette at
handverkaren arbeider ut frå ei totalforståing av den tingen han lagar, er noko som på
avgjerande vis skil handverkaren frå den som produserer delar. For næmingane sin del
legg vi vekt på styrke, funksjon og estetikk.
f. Tverrfagleg forståing ved at vi formidlar kontakt og held korte kurs med smedar,
målarar, murarar osb. som rettleiarar. Smeden lagar verkty. Det er viktig med felles
forståing av funksjon. Målarane skal ta over etter at tømraren er ferdig. Det er viktig å
ha forståing for arbeidet til kvarandre osb.
Tradisjon:
Hovudinnhaldet i det daglege arbeidet vil vera å utøve lokale tradisjon. For tømrarane sin del
har vi delt denne i tre hovudretningar der næmingane får høve til å spesialisere seg i ein av
dei. Alle skal vera innom alt, men i avsluttande fase får kvar sin spesialitet å konsentrere seg
om. Spesialitetane er:
a. Liggjande tømmer (laft, bolverk, kubbevegg mv.).
b. Ståande tømmer (ulike tradisjonar i reiste konstruksjonar innafor eit visst
geografisk område). Til dømes i Sør Trøndelag er det sperreverket som
dominerer, men straks vi kjem ned i Østerdalen, til dels også i Trondheim by,
finn vi fotingsrøst (6) .
c. Tekking og kleding frå øvste tekking til lægste golv. Dei ulike tekkingane, dei
ulike kledningane både ute og inne. Ulike måtar for legging og høvling av
himlingar og golv. Dette er eit omfattande tema. Slett ikkje alle mønster er
hittil dokumentert og ikkje repetert i restaureringsarbeid. Vi står andsynes ein
av dei mange kvite flekkane i det bygningshistoriske kartet vårt.
For båtbyggjaren sin del dreiar det seg om båtar i Møre og Romsdal. Det omfattar fleire ulike
typar, variantar og storleikar.
Utforsking av tradisjonen er ein viktig del. Jamvel om næmingeordninga primært er ei
grunnleggjande opplæring, vil vi, som funksjon av arbeidet vi gjer, samle opp, dokumentere
og gjera synleg. Handverksforsking er ord som er nytta mellom anna i denne samanhengen.
Det leier oss inn på neste punkt.
Bygningsanalyse og dokumentasjon:
Opplegget skal gi trening i å analysere byggverk, dokumentere byggverk, gi tilstandsanalysar,
kalkulere oppdrag med restaurering og laga planar for tilsyn, drift og vedlikehald. I sær det
med å analysere byggverk ser vi på som svært viktig. Det er ganske vanleg at ei restaurering
eller ei rehabilitering påfører skader av di dei som har stått for arbeidet, har gjort ei mangelfull
vurdering. Vi oppdagar stadig nytt. Kvart byggverk er unikt. Det har med trening og oversyn
å gjera dette å kunne dra ut og særskilt peike på detaljar og samanhengar av allmenn interesse.
Vi ser difor fram til at somme av næmingane kan halde fram med handverksforsking, til
dømes som stipendiatar ved Norsk handverksutvikling.
Undervisning:
Opplegget skal mellom anna gi trening i
• Å presentere fag og fagleg innhald i det handverket næmingen held på med. Formidle
det i ein allmenn samanheng.
• Å instruere på kortare kurs.
• Å lære frå seg til nye langtidslærande (næmingar).
3

Avsluttande oppgåve
Næmingane skal levere ei avsluttande oppgåve som i det vesentlege er eit stykke byggjearbeid
dei har utført. Bygget og prosessane som har ført fram til det, er den avgjerande og tunge
delen av oppgåva. Byggjearbeidet skal også vera følgt av ei skriftleg omtale.
Her er næmingane i gang med å tekke tak med villskifer på Vinstra i 2008. Foto: Jørn Solle. Rørosmuseets arkiv.
Steinar Moldal og Jon Bojer Godal, initiativtakarane til Det nye produsjonslokalet ved Husasnotra i
næmingeprosjektet, demonstrerar neverflekking ved Valsøyfjorden under bygging i 2008.
eit kurs på Dovre i 2008.
Foto: Jørn Solli. Rørosmuseets arkiv.
Foto: Jørn Solli. Rørosmuseets arkiv.
4

KOSTNADER OG ARBEIDSTID
Handverket har etter sin tradisjon ei opplæring som knyter seg direkte til arbeidsliv der dei
lærande har løn under opplæring. Denne tradisjonen vil vi ikkje bryte. Opplæringa er så
direkte knytt mot ei utøving at noko anna ville skape ein kunstig situasjon. Kostnaden med
ordninga slik ho fungerer i dag, baserer seg på kring 60% inntening ved at næmingane
produserer ting som blir godtgjort ved ordinært sal eller ordinært arbeid i verksemd. 40% av
kostnaden blir dekt ved tilskott som for inneverande ordning er 236.000 per næming per år.
Desse pengane går til å dekke løn i den tida næmingane ikkje er i ordinær produksjon og til å
dekke kostnader med kurs og rettleiing. Totaløkonomien vil vera avhengig av at vi får
oppdrag. Slik det no er, har tilbodet av oppdrag vore svært bra.
Studentar har ikkje arbeidstid. Studiet strekkjer seg som regel langt ut over normal arbeidsdag
for tilsette i eit arbeidstilhøve. Næmingane har fast løn, og dei har normal arbeidstid når dei er
på ordinære prosjekt med inntening. På samlingar opphevar vi prinsippet om normal
arbeidsdag. Vi innrettar oss etter behov og situasjon. Arbeidsdagen blir gjerne tøygd, og dertil
har vi foredrag og anna studiearbeid på kveldstid. For å få så mykje ut av dei tre åra som
mogleg ville det nok vera tenleg med ei tøying av arbeidstida også i tider då næmingane er på
ordinære oppdrag for inntening.
Mykje skal gaumast, mykje næmast og mykje skal inn i skrotten som vilkårsette refleksar. Det
ville vera tenleg om næmingane la inn treningsøkter og studiearbeid ut over den normale
arbeidstida på 37,5 timer i veka. Det kan vera studiebygg på kveldstid. Det kan vera
dokumentasjonsarbeid. Det kan vera laging av verkty. Det kan vera rein fysisk trening eller
trening i bruken av visst slags verkty.
DET VI TIL NO HAR GJORT
Felles samlingar
Ein del samlingar har vore felles for alle næmingane. Opplegget for tømrarane starta den 5.
mars i 2007 med ei samling som galdt skogvurdering. I to veker såg vi på skog og blinka
tømmer til ulike føremål. Vi hogg tømmer både med nye og eldre teknikkar, og vi fekk noko
av det fram med hest.
Neste samling var i månadsskiftet mars-april. Då delte vi opp og la til tørk ein del av det
tømmeret vi hadde blinka. Vi saga med handsag, sirkelsag og bandsag. I juni starta vi med å
hogge saman tømmer til produksjonslokale for Husasnotra og starta reisinga av bygget.
Golvflata inne er på 24,6 x 11,2 meter. Første veka av august fullførte vi reisinga. No kunne
vi ta til med kleding og tekking. Det skjedde ved ei 14 dagars samling i september.
Seinare på hausten hadde vi to samlingar på Dovre. Ei vekesamling galdt dokumentasjon, og
ei tovekers samling galdt økser og sager. Vi skjefte, slipa og fila.
Etter ein lang periode, med meir eller mindre individuelle opplegg, starta vi på nytt med felles
samlingar i juni 2008. Ei veke i juni samla vi never til tekking i Gudbrandsdalen, i Oppdal og
i Halsa. Ei veke i august vart bygget til Husasnotra måla. Lærar var Erlend Mehlum, tidlegare
stipendiat ved Norsk handverksutvikling. Vi måla med fleire ulike slags bindemiddel; linolje,
selolje, lyse (ståtran), tjøre og jamvel litt blod. Ein stor del av bygget vart måla med
komposisjonsmåling der bindemidlet er rugmjølsklister. Fleire ulike slags pigment vart nytta.
5

I månadsskiftet september/oktober hausten 2008 var heile gjengen på nytt samla. Første veka
laga vi kubbehus med leire og kapp frå eit gammalt tømmerhus. To eldre karar frå Oppdal
rettleidde. Sist dei var med på å byggje slikt hus var i 1954. Andre veka var det
dokumentasjon og merking av bygg som skal takast ned, i tillegg til prosjektorganisering, som
stod på programmet.
Catharina Holmer, næming ved Rørosmuseet, på kurs i muring på Lesja i 2008. Det er mange fagområde dei skal
igjennom. Foto: Jørn Solli. Rørosmuseets arkiv.
Mellom samlingane
Mellom samlingane er det meir eller mindre individuelle oppgåver. Mesteparten av tida er
næmingane innan kvart fylke i gang med felles oppgåver. Av og til er dei ein og ein. Av og til
er somme av næmingane i grannefylka med, utan at det er samling for alle.
Å koma inn på alt dei har vore med på, vil venteleg føre litt for vidt, såleis kjem vi berre med
smakebitar. Vi nemner i fleng:
Nordisk treseminar (8) på Dovre i april kvart år har dei fleste vore med på, til dels som
hjelpeinstruktørar på visse kurs. Det same gjeld handverksdagane på Røros (9) . Elles har fleire
vore med på å hogge sprettetelgd taktro til Rolstdaloftet frå Fron, no på Norsk Folkemuseum,
legging av villskifer og muring med leire i Oppland.
Næmingane i Oppland har vore med på å lage ein ny stor trekonstruksjon i samarbeid med
tresenteret på Dovre. Dertil har opplendingane mellom anna restaurert og lafta nytt.
6

Rørosingane har lafta gjetarbu med teknikkar frå Trøndelag og bygd naust i sperreverk (10) .
Det skal vera mobil utstillingsbu for museet Kystens Arv i Rissa. Eit viktig oppdrag er
utarbeiding av tilstandsrapport, plan for restaurering og tilsyn for Budal bygdemuseum.
Heime på Røros har dei hatt oppdrag med ymse restaurering og tilrettelegging til dømes for
handverksdagane. Viktig i denne samanhengen er brua mellom Malmplassen og Slegghaugen
som har utvikla seg til ei temmeleg omfattande oppgåve.
Næmingane i Møre og Romsdal har hatt tilhogging av kaipålar og skorder (11)til Kvernes
stavkyrkje, restaurering av smie på Kvitholmen fyr og restaurering av gammalt naust på
Kvernes. Dei har lafta hytte med fire ulike laft frå Møre og Romsdal, og dei har bygd diverse
buer og naust i teknikken stavline (12) . Ein av dei har vore med på å lage eit lite naust i
grindverk (13) på Sunnmøre. Oppdrag har også vore diverse arbeid i Husasnotra-bygget ut over
det som har vore gjort på samlingar. Det gjeld mellom anna legging av ulike slags
vibrasjonsdempande golv.
Båtbyggjaren byggjer båtar. Førebels har det vore mest Geitbåt, men også litt Snidbetning og
Nordmørslystring.
AVSLUTNING
Det seier seg sjølv at ei omtale av opplegget for ni personar i full tids opplæring og arbeid,
blir temmeleg summarisk. Vi vonar likevel at dette oversynet får fram litt om intensjonar for
og innhald i næmingeordninga. Tre år er alt for lite til ei omfattande opplæring, men vi vonar
likevel at næmingane vil få smaken på fagleg utvikling, at dei vil gå vidare for eiga maskin og
bli nye tradisjonsberarar innafor kvar sine geografiske område og innafor kvar sine faglege
spesialitetar.
Næmingeordninga er eit eksperiment. Vi trur vi er på rett veg med utviklinga av eit mønster
for utvikling av handverkarar, eit første steg ut over sveinebrevet. Material, teknikk,
prosedyrar og formforståing, utøving, trening og innføring i tradisjon er fundament som alle
handverk lyt ha i botn.
Etter kvart ser vi fram til formaliserte opplegg i samsvar med det behovet dei ulike faga har.
Vi ser ikkje bort frå at både seks og ni år ut over sveinebrev kan bli vanleg. Seinare steg kan
bli stipendiatar etter mønster frå Norsk handverksutvikling si ordning for slike. Seinare steg
kan også bli meir allmenn og oversynsgjevande kvalifisering i retning av forvaltning, slik som
bachelor- studiet ved Høgskolen legg opp til. Vi ser også fram til at handverkarar skal kunne
få stipend for kvalifisering i eit tredje steg ut over sveinebrevet, og som då vil svara til
doktorgradstipend i akademiske studia.
Det er nybrottsarbeid vi held på med. Feilfrie er vi ikkje, men det kjennest som om vi er på
rett veg. Opplæringa som næming skjer utan at opplegget førebels er offentleg formalisert.
Det bør skje. Vi har enno ingen offentleg godkjent utdanningstittel. Det bør vi få.
7

NOTAR:
1. Norsk handverksutvikling (NHU) er ein statleg institusjon som administrativt er lagt til
Maihaugen. Oppgåvene er i hovudsak desse fire: A. Dokumentere handverk, B. Opprette og
drive eit register over handverkarar, C. Vidareføre handverk som er i fare for å forsvinne og
D. Organisere opplæringsordningar for små og verneverdige fag.
Punkt C er ivareteke ved at det alltid er knytt lærande til dokumentasjonsprosjekta (under A.)
og ved at NHU administrerer ei stipendiatordning for handverkarar. Stipenda er på tre år. Det
praktiske arbeidet som stipendiat er nært knytt til utøving, samstundes som det har i seg svært
mykje av undersøkande karakter. Typisk for stipendiatane er at dei driv det vi kallar
handverksforsking, forsking på det utøvande handverket sine premissar.
2. Senter for Bygdekultur er eit heileigd A/S under stiftinga Norsk kulturarv. Senteret held til
på Dovre, og dagleg leiar i mange år har vore Steinar Moldal som no har gått over i eiga
verksemd. Senter for Bygdekultur arrangerer ei rekkje kurs. Mest kjende er kursa i treskjering
og Nordisk treseminar. Senter for Bygdekultur har oppretta stiftinga Handverksskolen på
Dovre som har fagopplæring i treskjering. Viktig samarbeidspart er også Bygningshistorisk
park som også er eiga stifting.
3. Pjål er ein reiskap til å slette tømmer med og som i sær vart nytta saman med øksing.
Verbet er å pjåle. Ein pjål kan også nyttast til å skava med, ta bork til fôr for husdyr. Då vert
han ofte kalla skjøve, av og til skavkniv, men i Trøndelag og på Nord-Møre vert det også sagt
ravl. Å ravle er å berkje med ein ravl, då som regel utan at borken vert teken vare på.
4. Skaring er det same som skråskøyt. Somme kallar det også laskeskøyt, men ein lask er
noko som ligg utanpå. Då er laskeskøyt ein skøyt med eit stykke som er lagt over der dei to
skøytte delane går mot ein annan.
5. Kamming er i prinsippet ei slags nov, men nytta der eit tverrtømmer går over eit
langtømmer innafor eit hjørna.
6. Fotingsrøst er eit system for stavreising og takbering som vi i hovudsak finn på Austlandet,
men det finst og spreidde døme frå andre stader i landet. Typisk for fotingsrøstet er eit
sperrebore tak der alle sperrene står på ein sperrelunn, eit veggband. Sperrelunnen stikk ut,
slik at takskjegget får ei flat raftkasse.
7. Husasnotra er produksjonsavdelinga ved Geitbåtmuseet. Bygget for Husasnotra som
næmingane har laga, er på 11,6 x 25 m. og det er 5,5 m på raftet. I delar av bygget er det fri
bering på 11,2 m, utført i tradisjonelle tømmermannskonstruksjonar.
8. Nordisk treseminar på Dovre er eit arrangement som går over tre dagar, og det er i
samarbeid mellom Norges Husflidslag og Senter for bygdekultur. Seminaret samlar kring 70
handverkarar frå heile Norden i slutten av april. Tema vekslar for kvart år, men heile tida er
tre og bruk av tre midtpunktet.
9. Handverksdagane på Røros vert arrangert av Rørosmuseet kvart år i slutten av august, og
dei går over fem dagar. Museet arrangerer då kurs med vekslande innhald; tømring, snekring,
måling, hogging og legging av skifer, muring osb.
8

10. Sperreverk er eit system for bygging av stavhus som er det dominerande i Trøndelag, men
vi finn spreidde døme så langt nord og aust som til Vardø.
11. Skorde er ei skråstreve, her utvendig på Kvernes stavkyrkje
12. Stavline er eit system for bygging av stavhus på Nordmøre, som finst i fleire variantar der.
Liknande system finn vi mellom anna i Indre Sogn og i Vest-Telemark.
13. Grindverk er eit system for bygging av stavhus som ein finn frå grensa mellom Nordmøre
og Romsdal og sør forbi midten av Rogaland. I dei søraustlege delane av Rogaland skifter
systema på nytt.
Jon Bojer Godal (f.1937) har skrive fleire bøker om handverk og handlingsbåren
kunnskap. Han er ein av initiativtakarane for næmingeprosjektet. Tidlegare var han
tilsett ved Rissa folkehøgskule og ved Norsk Handverksutvikling.
ILLUSTRASJONER:
Ill. 1. Jørn Solli, næming ved Rørosmuseet, fortel om restaurering av bygningane i
Kurantgården på Røros for ei gruppe frå Kina i 2007.
Ill. 2. Det nye produksjonslokalet ved Husasnotra i Valsøyfjorden under bygging i 2008. Til
høgre Steinar Moldal.
Ill. 3.Steinar Moldal og Jon Bojer Godal, initiativtakarane til næmingeprosjektet,
demonstrerer neverflekking ved eit kurs på Dovre i 2008.
Ill. 4. Catharina Holmer, næming ved Rørosmuseet, på kurs i muring på Lesja i 2008. Det er
mange fagområde dei skal igjennom.
Ill. 5. Her er næmingane i gang med å tekke eit tak med villskifer på Vinstra i 2008.
9