HANDVERKSPEDAGOGIKK - Maihaugen

1SKISSEROGFABULERINGARKRINGHANDVERKSPEDAGOGIKKTromsø /Lillehammer den 29. juni 1999

INNHALDHANDVERKSPEDAGOGIKK............................................................................1OM OPPDRAGET............................................................................................6INITIATIVET KJEM FRÅ NORDISK HÅNDVERKSFORUM................6VI TRENG EIN GRUNNLEGGJANDE OG PRINSIPIELLGJENNOMGANG........................................................................................6VI HAR LAGA EI PLATTFORM FOR VIDARE ARBEID ......................7HANDVERK SOSIALT DEFINERT ..............................................................9ORDET HANDVERKAR ............................................................................9I KLEMME MELLOM KUNST, DESIGN OG INDUSTRI .......................9NOREG.......................................................................................................11Laugsvesen og bygdehandverk...............................................................11Læreplanane fangar ikkje opp kunnskapen i tilstrekkeleg grad .............14Vi er fleirkulturelle og kva så?................................................................16Særdrag i bygdehandverka......................................................................17Den formelle opplæringa i dag ...............................................................18SVERIGE....................................................................................................18HANDVERKSTENKJANDE.........................................................................19HANDLINGSBOREN KUNNSKAP.........................................................19NÅR RØRSLE I ROM BLIR FORM.........................................................19TEORI OG PRAKSIS.................................................................................20OM Å TENKJE ”FRAMOVER” OG ”BAKOVER” .................................22TO TENKJESETT, MEN EI FRAMSTILLING........................................23HANDVERKET SOM PROSESS..................................................................25DETTE ER EIT FORSØK PÅ Å DEFINERE I ORD................................25(1) RØRSLEKJENSLE, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORRØRSLE OG KROPPSBRUK ...................................................................25(2) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORHANDLINGSMØNSTER ..........................................................................27(3) FINGERKJENSLE................................................................................29(4) SYN, AUGEMÅL, OPPFATNING AV STORLEIK...........................30(5) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR FARGE......................31(6) HØYRSEL.............................................................................................32(7) KUNNSKAP VITANDE OG KJENSLE FOR LUKT OG SMAK.....32(8) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR ROM..........................33(9) PRODUKTFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLEFOR DET PRODUKTET SOM BLIR LAGA ...........................................34(10) FORMFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORFORM .........................................................................................................35(11) MATERIALFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE2

FOR MATERIAL .......................................................................................36(12) VERKTYFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLEFOR VERKTY............................................................................................37(13) DRAG (”BJUDNING”) I ARBEIDET, KUNNSKAP, VITANDE OGKJENSLE FOR FRAMDRIFT ...................................................................38(14) ALLMENN MENTAL UTVIKLING, KUNNSKAP, VITANDE OGKJENSLE FOR Å LÆRE, FOR Å LØYSE PROBLEM OG FOR ÅSKAPE ........................................................................................................40(15) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR SAMARBEID .........41(16) YRKESKJENSLE, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORFAGET/YRKET .........................................................................................41NÅR SLÅTTEN ER LÅTEN .....................................................................42OPPSUMMERING.....................................................................................42KVA SAMANHENGAR TALAR VI OM? ...............................................45HANDVERK SOM PRODUKT.....................................................................48ALLMENT..................................................................................................48Fleire kvalifikasjonar som kvar for seg og i sum avgjer ........................48TRE KVALIFIKASJONAR .......................................................................48Handverkaren arbeider ut frå ei forståing for heile produktet ................48Handverk har med vilkår for vurdering, tilpassing og kvalitetskontroll ågjera.........................................................................................................49Handverkaren gir form............................................................................50DESIGN OG MAKSEL..............................................................................51ANALYSE OG DOKUMENTASJON.......................................................52Skjema for karakterisering......................................................................52KONKRETE DØME NÅR DET GJELD Å ”LESA EIN GJENSTAND” 53Ei åre .......................................................................................................53Hovudmønsteret......................................................................................55Avslutning...............................................................................................56HANDVERKSRELATERT FORSKING ......................................................57BÅDE I OG OM PROSESS OG PRODUKT.............................................57OM HANDVERK SOM PROSESS ...........................................................58I HANDVERK SOM PROSESS ................................................................58OM HANDVERKSPRODUKT..................................................................58I PRODUKT ..............................................................................................59SKAL VI TA HANDVERKET MED OSS? ..................................................60NOSTALGI?...............................................................................................60VI HAR BEHOV FOR Å TA VARE PÅ GAMLE TING .........................60HANDVERKET STÅR FRAMLEIS FOR PRODUKSJON AV NYETING SOM VI HAR BRUK FOR..............................................................61HANDVERKET HAR SJØLVSTENDIG KULTURELL VERDI............623

HANDVERKET HAR EKSISTENSIELL VERDI....................................63PLATTFORM FOR VIDARE ARBEID ........................................................65STEMNINGSBILDE FRÅ KULTUREN I KRING...................................65Deltaking.................................................................................................65Tryggleik.................................................................................................68Løyndommen ..........................................................................................69Kunnskap og moral .................................................................................70DØME FRÅ EIGA RØYNSLE ..................................................................71Rytme, kroppskjensle og handlingsmønster ...........................................71Om augemål ............................................................................................73Materialkjensle........................................................................................74Prinsippet ................................................................................................77TRADISJONAR VI BØR SJÅ NÆRARE PÅ...............................................78ALLMENT..................................................................................................78DANS..........................................................................................................78MUSIKK.....................................................................................................78IDRETT.......................................................................................................79MILITÆR OPPLÆRING ...........................................................................79SPRÅKUTVIKLING..................................................................................81UTVIKLINGSPSYKOLOGI......................................................................81KONKRETE FRAMLEGG ............................................................................82VI BØR LAGE MANGE OG ULIKE KONKRETE DØME.....................82FORM I TRE...................................................................................................83NIVÅ FØRSKOLE.....................................................................................83Første steg ...............................................................................................83Andre steg (hovudsteget i denne fasen)..................................................83Tredje steget............................................................................................84Fjerde steget er første steget i grunnskolen ............................................85NIVÅ BARNESKOLE 7 – 10 ÅR..............................................................85Motivasjon ..............................................................................................85Første steget ............................................................................................85Andre steget ............................................................................................86Tredje steget............................................................................................86Fjerde steget ............................................................................................86MELLOMNIVÅ I GRUNNSKOLEN (STORSKOLEN) 11 – 13 ÅR ......86NIVÅ GYMNASIESKOLA (GRUNDLÄGGANDE YRKESUTB.)........86Syfte 1 .....................................................................................................86S yfte 2 ....................................................................................................87Steg 1.......................................................................................................87Steg 2.......................................................................................................87NIVÅ HØGSKOLE I BYGGING AV KLINKA BÅT ..............................874

Motivasjon ..............................................................................................87Teikning av geitbåt .................................................................................88Teikning av bakhals ................................................................................90Første steg ...............................................................................................90Andre steg ...............................................................................................91Tredje steg...............................................................................................96Fjerde steg...............................................................................................965

6OM OPPDRAGETINITIATIVET KJEM FRÅ NORDISK HÅNDVERKSFORUMInnan handverksfaga er det miljøet av utøvande fagfolk som har bore vidare detvi kan kalle arbeidskunnskapen, sjølve den praktisk/tekniske delen av faget.Kjelda har vore den røynde yrkesutøvaren. Vi kan tala om arbeidarkultur oghandverkarkultur som ein sjølvstendig berar av kunnskap. Ordning medlærlingar og krav til praksis stadfester dette, utan at det av den grunn er utviklaeigne teoriar for den pedagogikken som har vore og bør vera den rådande nårdet gjeld formidling av handverkskunnskap. Vanleg pedagogisk litteraturhandlar først og fremst om livet i klasserom.Vi er ei gruppe på tre som på oppdrag frå Nordisk Håndverksforum mellomanna skal freiste å finne ord for denne ”ordlause” delen av kulturen vår. Vi skallage eit opplegg som kan tene til grunnlag for meir konkret pedagogiskgjennomgang av einskilde fag. Notatet skal også kunne tene til grunnlag for eihandverksrelatert pedagogisk forsking.Gruppa som legg fram dette notatet er:Bjarne VatleAnders MattsonJon Bojer Godal som har penneført notatet.Vi vil i det seinar ta for oss handverket frå ulike innfallsvinklar. Vi kjennertrong til å definere kva vi forstår med ordet handverk. Utan at vi har ei klarmeining om kva fenomenet er, kan vi ikkje leggje opp ein pedagogikk forformidling av det.VI TRENG EIN GRUNNLEGGJANDE OG PRINSIPIELLGJENNOMGANGNår vi no skal freiste å karakterisere, finne, organisere og formidlehandverkskunnskap, lyt vi hente han der som han finst. Det er i høg gradutanfor undervisningsinstitusjonane og lærebøkene. Det uformelle og opne itradisjonen vår gjer at det for oss er naturleg i utgangspunktet å tenkje påkunnskap og ikkje på dei formelle rammene i kring. Vi kan i denneframstillinga ikkje halde oss til det sosialt definerte handverket, men til denyrkesborne kunnskapen. Vi tenkjer først og fremst på kva handverkaren lagar,korleis han lagar det og dei kvalitetane den tingen som han lagar har.Med yrke forstår vi det utøvande og ikkje det formelle. Vi talar om

handlingsboren kunnskap anten han er knytt til yrke i snever forstand ellerikkje. Ordet yrke røter i verbet å verke (virke og work som det framleis heiter iengelsk); arbeide, lage til. Det er no for tida at vi oppfattar yrke som ei definertsosial rolle (rørleggjar, flymekanikar o s b.)I dag har den traderande utdanningsforma brote saman. Vi har fått eit meir”borgarleg" mønster med organisert og formalisert utdanning. Vi har ei gruppemenneske som ikkje berre i kraft av fagleg dugleik, men også i kraft av formellutdanning og sosial status kallar seg handverkarar. Vi har andre grupper som påtilsvarande vis kallar seg lærarar. Oppgåva vår er å sjå på om det i denneomformingsprosessen finst noko som held på å gå tapt og som vi ønskjer å tavare på.Når vi skal sjå på opplæringa av handverkarar, er det altså naudsynleg først å sjåpå kva det er som særkjenner ”handverkaren” (i tyding den som lagar slike tingog på ein slik måte at vi kan kalle det handverk) i høve til ”teoretikaren” (ityding den som produserer i litterære media, ved skrivebord, kateter ellerteiknebrett). Først når vi har gjort ein slik definisjon, kan vi finne og organisereden kunnskapen som vi skal få til ei formidling av. Utviklinga av denvidaregåande skolen er i stor utstrekning gjort på den boklege skolen sinepremissar og tradisjonar. Spørsmålet er om vi då har mist noko vesentleg somgjeld sjølve utøvinga av dei praktiske faga.Handverkaren kan også vera næringsdrivande. Til det å vera handverkararknyter det seg då mange oppgåver som går på produktutvikling, økonomi ogmarknadsføring, på administrasjon og fagpolitisk arbeid. Vi syns ikkje at detteer lite viktige saker å ha med seg i ei utdanning. Likevel er dette arbeidsfeltsom handverkaren stort sett har felles med dei fleste slags verksemder. Vi vildifor rette blikket vårt mot det fagleg særkjennande.7VI HAR LAGA EI PLATTFORM FOR VIDARE ARBEIDDen inndelinga som vi har gjort, kan synast uturvande omstendeleg. For oss hardet vore viktig å gå så nøye og prinsipielt til verks som vi har makta innafor dentida som har vore til rådvelde. Plattforma for den vidare framdrifta bør verasolid. Vi har delt handverket inn i desse felta:Sosialt definertsom måte å tenkje påsom prosesssom produktsom opplæringsform.

Det er nokså klart at desse fem måtane å sjå handverket på ikkje kan haldastisolert frå ein annan. Dei står i eit aktivt samspel. Oppdelinga er ikkje så mykjeei sann framstilling som ein måte for oss å få sett på handverket frå ulike sider.På mange måtar er vi overraska over kva denne inngangen har ført oss til.Konklusjonar, spørsmål og forslag er vortne meir radikale enn vi trudde deiskulle bli då vi starta. No legg vi fram skissene og fabuleringane våre for å fåreaksjonar. Er dette noko å gå vidare på eller bør vi sterte i ein heilt annanende?Vi trur dette er noko å gå vidare med. Denne framstillinga kan tene somplattform i ein slik samanheng. Vi tur ho er brukbar som eit utgangspunkt dermange faggrupper og mange miljø blir dregne inn i eit konkret arbeid med åutvikle. Det skal til studiar og utgreiingar både når det gjeld jamførandelitteratur, når det gjeld å klårgjera den faktiske situasjonen i dei ulike landa somer involvert og når det gjeld å utarbeide konkrete opplegg for eksperiment pådette mangslungne grunnlaget. Ikkje minst skal det til mange pengar.Vi gjev frå oss dette dokumentet til oppdragsgjevaren vår. Det får bli denne sioppgåve å ta turvande steg for eit vidare arbeid.8

9HANDVERK SOSIALT DEFINERTORDET HANDVERKARHandverk kan vera å forstå ut frå ein sosial synsstad, arbeidsoppgåver som erknytt til den delen av borgarskapet som vart kalla handverkarar. Språkhistorisksett har ordet handverk og handverkar kome inn i norsk gjennom innføringa aveit borgarskap i byane.Så seint som i 1970 definerer Ashehougs Konversasjonsleksikon ordethandverkar slik: ”Håndverker kalles en som driver håndverk, enten somhåndverksmester eller som håndverkssvenn”. Ordet i seg sjølv peikar på athendene er viktige for den som er handverkar. Det eldre norske ordet var”idnadarmadr”. Ordet er i slekt med idrott; ein som arbeider ut frå indredrivkrefter, som arbeider av iver, ein som verkar, ein som lagar noko. Vi ser atdet i grunnen dreiar seg om to slags karakteristikkar. Handverkar karakterisererytleg, idnadarmadr karakteriserer frå innsida. Det kan hende vi har drege medoss desse to måtane å karakterisere på heilt opp i notida, og at det er dette vi iein viss forstand møter som skilnader mellom byhandverk og bygdehandverk ivårt hundreår.Vi vil nedanfor gjera ei forenkle framstilling. Vi lyt presisere at det finst sværtmange nyansar og detaljar i biletet. Vi målar med brei pensel. Det er slett ikkjeså enkelt som her skrive. Somme hovuddrag i biletet kjem vonleg likevel fram.I KLEMME MELLOM KUNST, DESIGN OG INDUSTRIDen eldre typen handverkarar stod for produktet sitt i større grad enn det som erdet vanlege i dag. Tømraren henta tømmeret i skogen hogg til materialen,bygde huset og innreidde i alle fall ein del av det. Han var korkje avhengig av åkjøpe trelast eller å ha teikningar frå ein arkitekt. Det dreia seg om ein integrertproduksjon. Tilsvarande har vi hatt innafor mange handverk jamvel om gradenav integrering har variert frå fag til fag.I dag kjøper handverkarane meir eller mindre ferdige materialar. Kontrollenmed materialkvaliteten er såleis svekkja. Handverkaren er til dels prisgjeven einindustri som arbeider ut frå andre behov.Svært mange produkt som tidlegare vart laga som handverk, blir i dag laga avindustrien. Dett avgrensar marknaden for handverket svært mykje. Handverket

er salderingspost. Samstundes blir krava til å laga noko som skil seg fråindustrivarene skjerpa. Kravet til teknisk kvalitet er ikkje alltid større, men til attingen skal ha eit synleg preg av å vera handverk. Diverre gir dette seg av og tilutslag i ei slags påklistra ”primitivisme”. Ein ytre glans vil fort falme. Difor børvi gjera klarare for oss kva kvalitet i handverk går ut på. Berre dengjennomgripande, ibuande og komplekse kvaliteten vil kunne bera handverketpå lang sikt. Vi bør tenkje nøye over kva ved handverket som det er viktig å tavare på.Handverkarane har også mist ein del av marknaden sin til ”designerane”. Deter ikkje lenger tømraren som formar huset, men arkitekten. Han lagarteikningar som tømraren lyt halde seg til. Like eins er det i svært mange fag.Snikkaren har ein møbelarkitekt til å styre seg. Glasblåsaren og keramikarenkan ha ein designer o s b. Dette er så gjennomført at det ordet som står for denintegrerte produksjonen, ordet å maksle, i dag er ukjent for svært mange.Design og arkitektur er rekna som kunst, medan handverk og byggjeskikk ogmaksel ikkje er det. Kunst har høg prestisje i samfunnet vårt. Design i høve tilmaksel har difor også med sosial lagdeling å gjera. Arkitekten og designerenhar høgare status i samfunnet enn handverkaren. Denne skilnaden i status harmed vår historie å gjera. Det er vanskeleg å sjå at det har med menneskelegekvalitetar å gjera. At handverk skulle vera uttrykk for noko mindre utvikla ellermindre verdfullt enn det som kallar seg kunst, er ikkje særleg forståeleg. Det erstor grunn til å tenkje over dette både i høve til utdanning og i høve til måten ibyggjer opp produksjon på.Arbeidsdeling kan vera uttrykk for rasjonalisering at vi gjer produksjonen meireffektiv. Dersom det å lage har verdi kan vi få konflikt mellom måla. Deneffektive produksjonen gjer at gleda med å lage kan minke samstundes somproduksjonen blir billegare. Vi misser gleda ved å plukke bæra når vi kjøper detferdige syltetøyet. Vi misser gleda ved å sy klede når vi kjøper konfeksjon.Kanskje den optimale delinga ligg på eit anna lægje enn i dag. Truleg er detnoko å vinne på at handverket ikkje skal vera salderingspost når det gjeldgraden av industrialisering. Vi bør tenkje over dette både i valet av personleglivsform og i dei politiske prioriteringane.Over tid har handverket skift i sosial status og økonomisk rolle. Det er storeskilnader mellom det regulerte handverket i byane og dei frie handverka påbygdene. Pedagogisk skifter det også mykje. I frie yrke har prinsippet vore ”ålære seg”. Den lærande søkjer kunnskapen av situasjonen. I laug og regulerteyrke var det vanleg med ei organisert læretid og definerte prøver som synte eit10

11høgt nok nivå av meistring. I skole er det spørsmål om lekser, pensum ogeksamen.Vi ser at totaliteten gir ei nokså omfattande pakke spiker å koke suppe på. Vivil berre ta for oss spreidde glimt, med sikte på å få tak i ein del sentralekarakterdrag i det å utøve handverk og i det vi kan kalle einhandverkspedagogikk. For at vi skal få grep om pedagogikken, lyt vi først fåklart for oss kva handverk er og kva slags kunnskap det er som skal formidlast?NOREGLaugsvesen og bygdehandverkNoreg har heilt til i dei siste to- tre tiåra vore prega av ein låg grad avurbanisering. Mesteparten av folket har budd utanfor byane. Det laugsbasertehandverket høyrer byane til, medan bygdene har lege utanfor denne slagsreguleringar, bortsett frå at ein del aktivitetar har vore forbodne. Skipstømringvar ulovleg utanfor byane til i 1840. Å trykkje bøker på bygdene var ulovleg tili 1884. Strengast var det under eineveldet, men ein del av dei gamlereguleringane hekk ved heilt opp til notida.Innføringa av eit laugsvesen kjem til Noreg gjennom hanseatane, men det varikkje utan strid. Eirik Magnusson sette forbod mot laug (i Bergen) i 1295.Laugsvesenet vart likevel innført, og vi har opplysningar om laug frå andrehelvt av 1500 åra. Det heng mellom anna saman med den tvungneurbaniseringa. Retten til å utøve handverk vart, til likes med handel, på vissevilkår gitt til byborgarar. For dei som budde utanfor bymurane dreia dette segom tvang og forbod. For dei som var innafor var det snakk om privilegier.Nokså mange norske kjøpmenn vandra ut og slo seg ned mellom anna iEngland, Portugal og Italia.Innan landet vart det forbod mot bygging av større handelsskip. Så velkunnskapen om bygging av større skip som kunnskapen om navigasjon fekkmed dette harde tilbakeslag. Bygging av båtar og skuter/jekter til lokalt fiske oglokal frakt heldt fram. Dei kom ikkje inn under reguleringane ogkunnskapstraumen vart ikkje broten.Noreg er det landet i Europa der kongemakt og laugsvesen berre i avgrensa gradlykkast med å sentralisere handel og handverk til byane. For 100 år sidan buddekring ¾ av folket på bygdene. Lenger attende var byane enno mindre ogbygdene var sjølvforsynte med det meste, også med handverksprodukt. Sliktsom låg utanfor det urbaniserte livet var i praksis unnateke frå handverkslovene.Vi vil nemne bygging og drift av fiskebåtar, frakteskuter og jekter, laging av

fiskeutstyr, skogsreiskap og jordbruksreiskap, slakting og prekevering av kjøt(bortsett frå slaktarar og pølsemakarar i byane), prekevering av fisk, matstell ogbaking (bortsett frå bakeri i byane), spinning, veving og sauming av klede etterlokal skikk, bygging av stover og uthus (utanfor byane) og verkty til alle desseslags arbeid.Dette at vi hadde så sterke handverkstradisjonar på bygdene kan vera ein avgrunnane til at laugsvesenet stod svakt i Noreg. Dette at laugshandverkaranevar ein klikk med eigne ritual og som dertil hadde eit visst monopol på arbeid,var med på å auke skepsisen. Dei vandrande gesellane var nok heller ikkjealltid like velsett. Personleg er eg oppvaksen med at ordet gesell var synonymtil lasaron.Det var nok fleire grunnar til at laugsvesenet vart oppheva ved lov nokså snartetter at vi fekk eiga grunnlov. Vi vil ikkje går nærare inn på årsakene, men deter grunn til å ta for seg heile problemkomplekset med handverk i seg sjølv og pårelasjonen by/land i denne samanhengen ved eit seinare høve.Lov om oppløysing av lauga kom i 1839, men denne lova var ikkje fullt effektivfør etter ny lov i 1866. Frå då av kunne ein kvar utøve handverket fritt.Motstanden mot dette var frå byhandverkarane si side ganske stor og i 1881 vartdet gjeve høve til friviljuge ordningar med sveineprøve. I 1894 vart det stiltkrav om sveineprøve for utøving av visse handverk, og dette kravet vart tekeopp att i lova av 1913. Då vart ho også innført for ”ladestadene” og ho kunne,etter søknad frå heradsstyret, jamvel bli innført i landkommunar. Dette skjeddei liten grad.Ei ganske sterk perforering av eit monopolisert handverk låg også i ordningamed ”frihandverkarar”. Så lenge han ikkje hadde andre tilsette enn eignefamiliemedlemmer kunne ein kvar handverkar i heile landet, drive fritt.Mange yrke og kunnskapsområde har difor levd eit særleg fritt liv i Noreg ogutdanninga av yrkesutøvarar har i større grad lege utanfor formell opplæringenn det vi til vanleg er van med å tenkje over. Det tyder at tradisjonen, dentraderande kunnskapsoverføringa har stått sterkt. Store mengder av kunnskapog dugleik er på uformell vis overført frå generasjon til generasjon innanformiljøet av utøvarar.Den frie stillinga gjer at vi har hatt mange handverkarar og grensene mellom einnærast industriell produksjon til ein større marknad, til meir ordinærhandverksproduksjon ut frå ein verkstad, til vandrande handverkarar og12

arbeidslag, til deltidsarbeid og til husflid som del av lokal sjølvberging, har voreuskarpe.På bygdene har også grensene mellom dei ulike slags yrka vore lite markerte ogtil dels andre enn der laugsvesenet har kome inn. Som regel har hustømrarenogså vore snikkar, av og til jamvel treskjerar. Båtbyggjaren var ofte ogsåhustømrar, av og til kyrkjebyggjar eller tårnbyggjar i tillegg til at han dreiv fiskeog eige jordbruk. Når det gjeld den tekstile produksjonen, har ein dominerandedel vore knytt opp mot lokal sjølvberging, men ofte med ei viss arbeidsdelinginnafor grenda. Vegen frå råvare til forbrukar var kort. Mangesysleri er snarareprinsipp enn unnatak og det har i mangt vart heilt til i dag.Det seier seg sjølv at vi innafor frie ytringar slik handverka har vore, vil kunnefinne variasjonar i kvalitet. Likevel ser det ut for at vi i hovudsak står andsynesfenomenet allmenn kunnskap. Kvaliteten er overraskande jamn innafor eitt ogsame produksjonsmiljø. Vi ser større skilnader mellom bygdelaga enn innan.Visse bygder har stått særleg høgt i visse fag. Vi tenkjer mellom anna påsylvsmedane i Setesdal, draktsaumarane i mange bygder, båtbyggjarane påNordmøre og låvebyggjarane i Hedmark, Akershus og Østfold. På ein måterepresenterer desse faglege toppar i handverkslandskapet.Mangsysleriet ser ut til snarare å ha stimulert den faglege utviklinga heller enn åha bremsa ho. Det kan ha den samanhengen som Ole Andreas Reiten sinreplikk om båtbyggjar og gardbrukar Lars Rabben peikar på: ”Han bøgge førerån”. Garden til Lars var stor nok til livberginga. Han kunne byggje av lyst ogglede. Tempokravet sette ikkje grenser for det kravet han stilte til seg sjølv omå vera best.Parallellar til dette finn vi mange stader. Knivmakar Arne Martin Solbjørg iØyfjøll (fødd 1953) er kanskje svært typisk i så måte. Han tilhøyrer toppen ifaget. Spesialiteten er knivar med graverte holkar i sylv eller gull. Om han ergardbrukar og knivmakar eller knivmakar og gardbrukar er ikkje lett å seia.Men det går mest tid til garden, seier han. Garden har ku og hest, fjøs jord ogskog.Interessant er det også å samanlikne takkonstruksjonane over dei storebygardane i Oslo med beresystema i låvane på bygdene i kring. Materialet vårter ikkje stort nok til at vi kan vera bastante, men hovudinntrykket er slik:Bygardane har fine fellingar og omfattande bruk av innvikla låsar. Det ligg forein perfeksjon i så måte som vi ikkje ser att i låvane. Logikken i konstruksjonen13

derimot er avklara enkel i låvane. Det gjeld både beresystemet, dimensjonaneog materialvalet. På dette punktet er bygardane nærast rotete og lite avklara.Det er noko som går att i mangt, men likevel ikkje over alt. Byhandverka synerstor merksemd mot ytste synlege lag. Bygdehandverka kan vera røffe på yta,men syner stor innsikt i materialkvalitet og konstruktiv logikk.Læreplanane fangar ikkje opp kunnskapen i tilstrekkeleg gradSomme slags handverksprodukt har synt seg som framståande og interessantesett frå andre land si side. Somme slags handverk vil vi innan landet gjernepeike på som viktige for oss. Vi har ein særeigen byggjeskikk, og denne var det”snikkarane” og ”timmermennene” på bygdene som stod for. Både når detgjeld stover, stabbur, skjåar, bryggjer, naust, løer og låvar, står dentradisjonsborne byggjeskikken for høge kvalitetar og til dels for avanserteteknikkar og prinsipp. Det er bygdesnikkarane som står for denne tradisjonenog dei har bore han uavhengig av den formelle opplæringa.Lafting og stavreising er dei to sentrale teknikkane i byggjeskikken vår.Framleis er det slik at dei som skal lære tømring her i landet ikkje blir lært opp idesse. Det paradoksale er at vi internasjonal samanheng pyntar oss med stav oglaft, samstundes som motstanden mot opplæring i stavreising og lafting er såstor i hovudstaden. Så vel Kyrkje og Undervisningsdepartementet somopplæringsrådet og Noregs Byggmeisterforbund har motarbeidd dei initiativa vihar hatt rundt om i landet når det gjeld å utvikle eigne undervisningstilbod somgjekk på stav og laft jamvel om dette er dei sentrale delane av byggjeskikkenvår. Det store fleirtalet av dei 500.000 verneverdige bygningane i landet vårt erbygd på i stav og/eller laft. Kva er det som er så farleg med at tømrarar i dagskal få lære desse byggjemåtane i ei ordinær yrkesutdanning?Båtbygging er eit anna handverk som har hatt svært mykje å seia for landet vårt.Fiskerinæringa er den gjennom tidene viktigaste eksportnæringa. Dentradisjonelle båtbygginga har levd sitt frie liv utan nokor form for offentlegdeltaking i opplæringa. Skipstømring knytt til verftsindustrien i byane haddedefinerte fag, men båtbygginga gjekk for seg på bygdene. Fagbrev sombåtbyggjar vart innført i 1981. Då var det nær på slutt med å byggje trebåtar.Dei byggjetekniske prinsippa og den formforståinga som ligg til grunn for båtogjektetradisjonen er til dels svært avansert. Så snart som handverkslovenevart oppheva (i 1839) flytta ein del av verftsindustrien ut på bygdene og tok oppi seg ein del av prinsippa frå klinkbygginga. Sidan då har vi også hatt ein fritradisjon for skipstømring. Den kravellbygde delen av den norske fiskeflåten14

15har denne tradisjonen som sin føresetnad. Skipskonstruktørar og faglærteskipsbyggjarar spelar i denne samanhengen ei heilt underordna rolle.Den båtbygginga som er teken inn i yrkesutdanninga av båtbyggjarar står sværtlangt tilbake for det som båtbyggjeria stod for heilt opp i 1970 åra. Det gjeldbåde for klinkbygging og kravellbygging. Utanfrå ser det nærast ut til atstyresmaktene i skoleverket har hatt ei sadistisk glede av å kverkekunnskapsnivået i faget. Er det ei medviten nedbygging for å fremje interesseneåt dei industrielt framstilte båtane i kunstfiber, aluminium og stål?Smiinga har stått sterkt på bygdene. Vi har hatt ljåsmedar, øksesmedar,navarsmedar, knivsmedar og plogsmedar. Ein del av dei gamle smiene er gåttover til industriverksemder. Vi nemner Mustad, Brusletto, Øyo og Kverneland.I denne samanhengen ser det ut til at dei faglærte handverkarane i byane spelarei heilt underordna rolle. I det moderne smedfaget er eggsmiing ikkje med. Deiknivsmedane, øksesmedane og navarsmedane som vi har, eksisterer trass isystemet og ikkje på grunn av.Saum har også stått sterkt på bygdene. Somme av dei gamle folkedraktene ersom saum å sjå på svært avanserte. Ein del av saumtradisjonen har gått over tilå bli konfeksjonsindustri. Tilsvarande ser vi det for sko. Vi har hatt bygdermed skofabrikkar som dominerande industrigrein. Andre bygder spesialiserteseg på møbelindustri. I det heile ser vi at svært mykje av industrialiseringa iNoreg starta på bygdene og med utgangspunkt i den frie handverkstradisjonen.Har det med vilkår for kreativitet å gjera?Korgmaking finst framleis som formelt lærefag. Korgmakarane lagar korger ogkorgmøblar i pil og liknande materiale. På bygdene har vi ein svært omfattandetradisjon for korgmaking. Det gjeld sponkorger, kassar, meisar, kiper og teiner imange slags materiale og ein rikhaldig flora av teknikkar. Den omfattandetradisjonen står for ein nyansert materialkunnskap av til dels spissfindigkarakter og er dertil ein sann idebank for nye produkt. Ingenting av dennetradisjonen er teken opp i det formelle korgmakarfaget. Kvifor?Innafor smiing i edle metall har vi hatt den kuriøse situasjonen at smiing i gullvar knytt til regulert fag i byane, medan smiing i sylv ikkje var det. På bygdenehar vi hatt ein tradisjon for filigransarbeid og gravering i sylv som har rakaganske høgt også i internasjonal samanheng. Setesdalen er eitt avkjerneområda. Om dette faglege nivået hadde med den frie stillinga til faget ågjera har vi ikkje grunnlag for å uttale oss om. Vi veit ikkje om det var pågrunn av eller om det var trass i mangel på organisert utdanning. Sylvsmiing

16kom inn under Lov om vidaregåande opplæring i 1996. Det vil kanskje syneseg om dette svekkjer eller styrkjer det faglege nivået.Vi trur det ville vera ei interessant forskingsoppgåve å sjå på kva som skjer medfag som går over frå å vera fri ytring til å bli eit fag med regulert utdanning.Om vi går attende til revideringa av den vidaregåande opplæringa i 1979 vil detvera nokså mange fag som ei forsking kunne ta for seg. Då vil det også gjeldefag som dels har stått innafor og dels har stått utanfor den regulerte opplæringa.Tømrarfaget er godt døme i så måte.Det finst oppegåande yrke med rot i bygdenæringar og som heilt saknar formellutdanning i dag. Dei er rett og slett gløymde i systemet. Vi nemner døme sommøllar og fiskevrakar. Fiskevrakaren er strategisk i den svært viktige eksportenav tørrfisk. Han treng tradisjonelt minst ti års opplæring i arbeidslivet. Det gårdårleg i hop med yrkesopplæringa av i dag. Er han halden utanfor av frykt forat ei formell opplæring kunne føre til mindre presis klassifisering av fisken?Eit spørsmål som melder seg er også kor vidt ordninga med sveinebrev fremjareller hemmar det faglege nivået. Vi kan ikkje svara eintydig på dette. På deneine sida representerer den organiserte opplæringa at yrkesutøvarane får vissminstekrav til fagleg dugleik. På den hi sida ser vi at dette definerteminstekravet kan liggje svært langt under det nivået som vi kan kalle denfaglege toppen. Det dreiar seg om ei nivellering. Både toppane og gropene ilandskapet kjem bort. At dugløysa blir redusert er alle glade for, men når prisener at også dei faglege toppane kjem bort, blir vi litt i tvil.Vi bør koma fram til ei organisering a yrke og opplæring som gjer at vi får lyftdet allmenne nivået utan at vi misser den høge kvaliteten som vi ser at sommeyrke har på dei beste av utøvarane sine.Vi er fleirkulturelle og kva så?Når vi ser etter, finn vi at det laugsbaserte og formelt lærde handverket i byaneikkje har spela ei dominerande rolle når vi ser landet i samanheng. Vi talar noallment om bygdehandverka og uavhengig av den etniske bakgrunnen. Samar,finnar, kvenar og tater så vel som norskætta har alle sine tradisjonar forhandverk. Dei er til dels særeigne og på kvar sin måte høgt utvikla. Dei har dettil felles at dei har stått utanfor det formelle opplæringssystemet.Sterkast i samanhengen står samane ved at duodji har fått status som lærefag.Likevel er det enno mange uløyste spørsmål i samanheng med vidareføringa avdet samiske handverket. Burde vi samle bygdehandverka også til dei hine

17etniske gruppene i landet vårt i noko tilsvarande?Kvifor ikkje formell opplæring i finsk og kvensk handverk? Finnane i Solør vartil dømes særskilt flinke med pert (spon) og never. Kvifor ikkje formellopplæring i handverket til det reisande folket i landet vårt? Dei var særskiltflinke med blikkarbeid og børstebinding.Kvifor ikkje formell opplæring også i bygdehandverk frå dei norsktalandebygdene med høve til spesialisering som smed, tømrar, snikkar og skimakar,korg- og kipemakar, flatbrød- og lefsebakar, båtbyggjar (tradisjonelle båtar),sylvsmed o s b.?Skiljelinene i utdanning i handverk i landet vårt går i hovudsak mellom det somvar by og det som var land. Vi er alle fullgyldige medlemmer av den norskestaten, men vi har ulik kulturell identitet og vi har ulike tradisjonar på ein delområde.Det viktige i samanhengen vår, er at bygdehandverket står for omfattandetradisjonar, som til dels er ganske avanserte og som framleis i stor grad stårutanfor den formelle opplæringa. Dette er kritisk når alle menneske skalgjennom ei formell opplæring før dei skal ut i arbeidslivet. Paradokset er at detnye kravet til opplæring stengjer for at vi skal få ført vidare den kunnskapensom har levd i dei frie yrka. Kva gale har dei gjort?Særdrag i bygdehandverkaDen frie stillinga har gitt visse særdrag til bygdehandverka. Vi vil nemne nokreav desse:1. Det er nært knytt til naturgrunnlaget. Handverkarane har i stor gradsjølve vunne ut råstoff og materiale. Dimed er kravet til material til delsstørre og til dels meir nyansert enn det som vi finn i handverk som harbasert seg på kjøpte råvarer. Kunnskapen om materialane er til dels sværtomfattande.2. Vi har færre bindingar til autoritære og autoriserte system. Vi ser diforofte ein slags fabulerande tone i mange produkt. Vi finn av og tiloverraskande og frekke løysingar.3. Den nære kontakten som det oftast har vore mellom den som har lagatingen og den som har brukt han, gjer at føremålet, funksjonaliteten ertydelegare enn der det har vore meir av standardisert produksjon til ein

større marknad. Av di det i liten grad var spørsmål om eit ope sal på einmarknad, har eigenskapen, brukskvaliteten, som oftast vore viktigare ennutsjånaden. Det var krav til at tingen skal sjå tægleg ut, men det var ikkjeførst og fremst utsjånaden som selde. Dette gjer at mange ting ser littrøffe og uferdige ut for den som står i ein annan tradisjon.Vi trur dette er viktige sider ved eit kvart handverk og som vi bør passe vel pånettopp i vår tid, når handverkaren tevlar med industrien på den eine sida ogkunsta på hi. Eit handverksprodukt er særkjent ved at det både er funksjonelt ogindividuelt, og der nettopp kombinasjonen av desse to karakterdraga er viktig.Nærleiken til naturgrunnlaget basert på den nyanserte kjennskapen til naturen ersærleg viktig i ei tid der det er dei ”døde” industribaserte kunststoffa somdominerer i kvardagen. Det ”ikkje heilt ferdige” inntrykket som mange norskehandverksprodukt gir er ei utfordring som vi lyt bera med oss og som kanskjelyt ha ei anna tilpassing i det moderne samfunnet enn i den grenda det hentartradisjonen frå.18Den formelle opplæringa i Noreg i dagDet bør inn eit kapittel om den formelle opplæringa i Noreg, slik som hofungerer i dag.RESTEN AV NORDENEtter kvart bør det lagast ei framstilling av formell og uformellhandverksopplæring i dei ulike nordiske landa.

19HANDVERKSTENKJANDEHANDLINGSBOREN KUNNSKAPHandverk er noko komplekst. Det er sett saman av mange slags rørsler oghandlingsmønster. Det byggjer på inntrykk frå mange sansar og krev mangeslags vurderingar frå utøvaren si side. Det byggjer som oftast på evne til åtumle på eit høgt abstraksjonsnivå, jamvel om abstraksjonane som oftast ikkjeer verbale, men gjeld form i rom. Det krev evne til i tanken å leike med desseformene, evne til å skape, innafor dei ofte strenge rammene som funksjonalitetog kultur gir. Handverkaren treng å mobilisere ein større del av heile seg ennutøvarane av mange andre slags yrke. Det er ikkje rart at jødane såg for segGud som handverkar. Han skapte det første mennesket i leire.Det er skilnad på teoretisk vitande og praktisk kunnande. Kunnskap er sliktsom vi kan, medan vitskap er slikt som vi veit. Vi kan kunna utan å vita og vikan vita utan å kunna. Vi kan vita utan å kunna ordleggje og vi kan ordleggjeutan å kunna utføre det som vi har ord for. Noko av det vi har lært, har vi eignatil oss ved å ha høyrt eller lese. Vi veit om. Noko har vi sjølve opplevd. Dethar vi sansa slik at vi har nært kjennskap til. Vi syner til artikkelen:”Handlingsboren kunnskap”, Årbok for Maihaugen 1997. Nedanfor vil vi haldefast ved distinksjonane mellom vitande og kunnande og mellom vitande og nærtkjennskap i samsvar med definisjonane gjevne i den artikkelen.NÅR RØRSLE I ROM BLIR FORMSkilnaden på å vita og å kunna har med handling å gjera. Handverkaraneuttrykkjer seg mindre i ord og meir i handling. Dei uttrykkjer seg først ogfremst ved eit kunnande, ved eit utøvande, på ein måte som ofte blir kallapraktisk i motsetnad til teoretisk. Dette ordet praktisk har ofte fått ei tyding iretning av ”ikkje tenkjande”.Vi kjem mange gonger og på ulike måtar inn på at det til grunn for og ihandverket ligg eit tenkjande i form av intensjonar, abstraksjonar, refleksjonarog planar. For å få til det han skal lage, lyt handverkaren tenkje mykje og klårt.Desse tankane uttrykkjer han, like lite som musikaren gjer det, i ord. Uttrykketkjem i første omgang som rørsler og i neste omgang som form. I handverketblir rørsle til romleg form. Dette er heilt sentralt. Handverkarane uttrykkjerprimært tankane sine på annan måte enn i ord.

20Det tyder ikkje at handverket er tyst, at det ikkje kan talast om. Svært mykje avdet som skjer kan vi få til ei omtale av. Poenget er at den primæreuttrykksforma er av ikkje verbal karakter. Dette er også eitt av hovudproblemavi strir med innafor eit undervisningssystem som i stigande grad baserer seg påverbal kommunikasjon.Det romlege er avgjerande for tenkjesettet. Handverkaren tenkjer i tredimensjonar. Det romleg tenkjande er noko avgjerande og typisk.Mellom rørsla og forma ligg verktyet og materialen. Rørslene rettar seg motverktyet og materialen på ein slik måte at det blir form. Det tyder athandverkaren tenkjer konkret. Han tenkjer praktisk.Når to eller fleire er saman om eit stykke arbeid, vil dei i utøvande avhandverket mange gonger lota lesa rørslene til kvarandre. Vi kjem seinare innpå ikkje verbal kommunikasjon.Når det er ein ting vi har for oss, utført som handverk, vil spora etterhandverkaren i form av verktyspor og alle dei eigenskapane han har lagt inn itingen vera det vi lyt rette blikket vårt mot når vi skal lesa kva han har tenkt. Vikjem seinare attende til dette ”å lesa ein gjenstand”Poenget her er at handverkaren uttrykkjer seg i andre omgrep enn ord.Omgrepa ligg i rørsle og som eigenskapar i ting. Handverkspedagogikk dreiarseg altså om utvikle rørsle slik at ho både blir eit språk i seg sjølv og slik at hogir ting det tankeinnhaldet dei skal ha.Handverk er både ein måte å tenkje på og eit middel for å uttrykkje dessetankane. Det er nokså likt som for ord. Orda gir oss ein måte å tenkje på ogdei er eit middel til å uttrykkje tankar.TEORI OG PRAKSISNår vi skal gi framstilling av eit emne og avgrense det er det lett for at vioverdimensjonerer skilnader. Ofte lyt vi ”lyge” litt for å få fram ”sanninga”, fåfram dei karakteriserande særdraga. Ein innarbeidd måte å framstille verda littannleis enn ho eigentleg er, finn vi i bruken av ordparet teoretisk og praktisk.Dels står ordparet for å seia noko om å vera klønete og fjern i motsetnad tildugleg og livsnær. Dels står det for innsikt i motsetnad til handlingsmønsterbasert på røynsle, men utan innsikt. Dels står det for å vera ”intelligent” imotsetnad til ”ikkje intelligent”. I dette arbeidet vil vi freiste å ikkje la desse

21orda med verdi, men halde oss kjølig til tydinga.Teori har med å freiste å forklare kvifor ting skjer. Praksis har med å gjera medat og korleis ting skjer. Så vel praktiske som teoretiske fag har i seg båe måtaneå sjå på, men det er meir av praksis i praktiske fag enn i teoretiske og det er meirteori i teoretiske fag enn i praktiske. Vi kan ikkje seia at den einetilnærmingsmåten er meir intelligent enn den hin, men vi kan sei at dei er ulike.Praktikaren spør etter kor, korleis, på kva måte, med kva, til kva? Teoretikarenspør kvifor, kva er samanhengen, kor allment gyldig er dette?Ved nærare ettertanke blir skilnadene ganske små. Teoretikaren skriv gjerne. Åskrive er eit praktisk kunnande. Samstundes er det liten samanheng mellom detreint praktiske å skrive og dei tankane skrivaren uttrykkjer. Å skyte garn errekna som eit praktisk arbeid.Garnskytaren nyttar ei garnnål med garn, ein garnstreng og ei telne til åuttrykkje tankane sine med. Han uttrykkjer dei primært ikkje med ord. Det hantenkjer har likevel ganske liten samanheng med det som han gjer. Han tenkjerpå fasongen på garnbusen når han står i sjøen. Skytinga er difor ulik i kantanesamanlikna med midt på. Han tenkjer også på kva slags fisk han skal fiske.Skytinga er ulik til ulike fiskeslag. Han tenkjer på djupn og han tenkjer påstraumsetting i det aktuelle området.Det er i prinsippet ingen skilnad på skrivaren si arbeidsform og garnskytaren si idette at tankane dei gjer seg ikkje står å lesa direkte ut av arbeidssituasjonen.For å kunne lesa tankane lyt vi for skrivaren sin del forstå bokstavane og orda.For garnskytaren sin del lyt vi forstå samanhengen mellom skyt og virkemåte.Handverkaren uttrykkjer seg i eit anna medium enn teoretikaren, men båetenkjer, båe har stor innsikt og båe er praktisk duglege. Skilnaden ligg også i atdet trengst meir særleg kunnskap for å kunne lesa eit garn, medan det å lesabøker baserer seg på den allmenne kunnskapen å kunne lesa. Fordelen medorda er at dei er meir allmen gyldige enn den kunnskapen som uttrykkjer seg påannan måte.Det er ikkje noko til hinder for at kunnskapen om garnskytinga kan bli allmenn,men han vil for alle tider vera knytt opp mot det å fiske garn. Vi lyt kalle hansærleg kunnskap og ikkje allmenn kunnskap. Likevel er det slik at dei prinsippasom gjeld i skytinga av garn er dei sama som dei prinsippa vi nyttar oss av nårvi skyt segl så vel som når vi skyt tønnestav. Det er truleg ein ær samanhengmellom dette at fiskarane skaut både segla og garna sine sjølve. Båe delar

22baserte seg på same prinsipielle forståing.Vi blir ståande att med same slutning som ovanfor; Handverket uttrykkjer segprimært på annan måte enn i ord, medan orda er teoretikaren si primæreuttrykksform. Dertil lyt vi føye til at handverkskunnskapen, den praktiskekunnskapen er retta inn mot konkrete tilhøve. Han er såleis mindre allmenn,jamvel om han i høg grad baserer seg på allmenne prinsipp.OM Å TENKJE ”FRAMOVER” OG ”BAKOVER”Kunnskapsteoretikarar før oss har lagt vekt på at handverkaren heile tida ser dethan gjer ut frå totaliteten, ut frå kva det han held på med skal bli. Den einskildedelen og det einskilde arbeidstaket har ikkje meining anna enn i høve til detheile sluttproduktet. På sett og vis har han eit teleologisk tankemønster medanteoretikaren har eit kausalt. Dette dreiar seg sjølvsagt ikkje om absolutt, menom tendens.Handverkaren talar som regel om siktemål, han tenkjer framover. Kor skal vi?Teoretikaren er ofte oppteken av årsaker, han tenkjer bakover. Kor kjem vi frå?Handverkaren tenkjer intensjonelt, han skaper, han byggjer i hop. Teoretikarenanalyserer, han delar opp. Vi kan også seia at praktikaren er pragmatisk, han ernyttetenkjande. Nytte og siktemål er ulike ord på noko som kan vera nærskyld.Filosofen leiter etter prinsipp. Han delar opp, analyserer for å finne det allmentgyldige, det felles multiplum. Oppdeling, analyse og årsak er ulike ord på nokosom kan vera nærskyld.Handverkaren og teoretikaren rettar blikket i kvar sin retning og ser dimed ulike”landskap”. Det er ikkje slik at den boklærte er berre kausal eller athandverkaren er berre intensjonell. Poenget her er vektlegginga. Den einegruppa har tyngdepunktet sitt i den eine væremåten medan hi har i hin. Denneskilnaden er med på å skape kulturell distanse mellom yrkesgrupper.Vi trur det er viktig å ha med seg denne erkjenninga. Skalhandverkspedagogikken fungere på handverket sine premissar bør han uttrykkjeseg i intensjonelle mønster, bilete og tankar. Det vi held på skal bli til noko.Årsakene er ikkje interessante i seg sjølve. Vi opplever dette som eit sentraltpunkt i forhold til skoletrøytt ungdom. Dei ser ikkje meining i det som dei heldpå med av di dei ikkje ser den konkrete enden. Dei ser ikkje det produktet somdei delane dei får, skal inn i.Intensjonaliteten, evna som vi har til å sjå framover og å ha mål for det vi gjer,høyrer til dei djupaste draga i menneskesinnet. Når vi ikkje lenger ser meining

med det vi gjer, er det mørkt inni oss. Handverkarane har den lykka i arbeidet atdei heile tida får lov til å arbeide fram mot synlege resultat. Det girtilfredsstilling i arbeidet at det dei gjer er til for noko i ein større samanheng, ogat dette er konkret og synleg. Handverkarane har difor som regel ein høgmotivasjon i arbeidet. Dei vil at det dei har laga skal vera godt. Den dei harlaga det til skal ha nytte og glede av tingen. Det skil ikkje om det er ein båt, eitklesplagg eller ein knapp.Vi trur det er avgjerande for handverkspedagogikken at vi får til eit mønster forundervisning der denne eigenskapen i oss blir dyrka, at han blir tent, at han blirartikulert og gjort medviten. Det er viktig at dette ikkje blir filosofi i einsofakrok, men at det blir filosofi uttrykt som praktisk handling i det produktetsom vi lagar.Harald Dalland uttrykkjer det slik: ”Det er ein vanske at dei som kjøper båt idag ikkje veit kva dei skal ha”. Han vil tenkje båten i rom, rørsle og funksjonfør han blir bygd. Ei vurdering av kjøparen sine behov er viktig for utformingav dette indre bilete. Båten er ein intensjon og når denne intensjonen erutydeleg blir båten ”laus” i forma. Det blir ein standardbåt utan særpreg.Til intensjonaliteten kan vi også føye pragmatikken. Handverkaren skal fåtingen til. Han spør difor etter samanhengar så langt som det påverkar vilkårafor å nå målet, men som regel ikkje lenger. For filosofen derimot er det årsakasom er interessant. Dei to rettar blikket sitt mot ulike sider ved denrøyndommen dei står oppe i.23TO TENKJESETT, MEN EI FRAMSTILLINGVi har framom vore inne på at handverkaren har ein måte å tenkje på som påvisse måtar er ulik tankebanane hos ein teoretisk skolert. Dette kan skapevanskar.Når den romlege førestellinga til handverkaren skal framstillast i to plan, nårterrenget skal bli til kart, er det mykje som ikkje kjem med. Lendet er alltidmeir innhaldsrikt og detaljert enn det kartet syner. Difor kan vi også sjå ogforstå samanhengar som elles ville vera usynlege eller uforklarlege. På den hisida gjev vandringa i terrenget oss eit avgrensa oversyn. Vi ser ikkje det som erbak fjell og blåne.Om vi held oss til kartet, er det mange ting vi utelet i vurderingane våre.Samstundes gjer kartete at vi lettare får presis oppfatning av det som kartetsyner. Distansar og høgdeskilnader er direkte målbare. Den teoretiske

24tilnærminga gir perspektiv som praktikaren kan sakne og den praktiske har eifylde som teoretikaren ikkje grip.For oss er det viktig å ha for oss at skilnaden på eit teoretisk vitande og eitkunnande i handverk er så stor som skilnaden på kart og lende. For oss er detviktig å peike på at det å handtere handverk og handverkslaga ting påteoretikarane sine premissar åleine er som å seia at lendet ikkje finst; ”at detberre er kartet som gjeld”. Ei slik haldning kan vera stengjande for det åoppdage kva handverk dreiar seg om.Ein handverkar eg kjenner fekk born som var svært flinke teoretisk. Dei gjekkut av høgskolar og universitet med beste karakter. Faren opplevde likevel atden måten dei tenkte på hadde mist noko vesentleg. Han sa det slik: ”Det erunderleg med dessa som les du, det er plent som om dei misser forstanden”. Vikan risikere at vi misser forståing om vi handterer handverket og handverkslagating på ein teoretisk måte åleine. Vi lyt vare oss for å teoretisere bort. Meir ennein gong har vi opplevd at det skjer.På den hi sida er det noko med perspektiv og prinsipp. Vi lyt vare oss for å bliså praktiske at vi ikkje set det som vi lagar inn i større og meir allment gyldigesamanhengar. Meir enn ein gong har vi opplevd at det skjer. Vi bør prøve åkople dei to måtane å tenkje på. Det gjeld i denne framstillinga. Ho skal tenehandverket, men også virke som argument for teoretisk skolerte. Vi lyt på eigong sjå mot det heile og samstundes vera analyserande og kausale. Det er ei avutfordringane vi har føre oss. For at handteringa av dei ulike delane av dettekunnskapsfeltet skal koma rett på plass i ei opplæring, lyt vi sjå på det heile.Koplingane av tenkjemåtane gjeld også meir allment. Det er ei oppgåve forkvar og ein og for styresmaktene ikkje minst å syte for at den intensjonelle ogromlege tenkjemåten til handverkaren, så vel som den kausale ogtodimensjonale tenkjemåten til teoretikaren får sin plass i oppdraging ogsamfunnsliv. Vi har inntrykk av at den todimensjonale tenkjemåten har vunneein avgjerande siger i dei seinare reformene i skoleverket.Vi lagar ei skriftleg framstilling. Då lyt vi halde oss til den analyserandetradisjonen. Vi løyser opp og ser på delar. Kor vidt vi som handverkaren, er istand til å få delane i hop att til eit heile, får tida syne. Å lage ei omfattandeutgreiing vil ta svært mykje plass. I denne samanhengen er det difor berrespørsmål om å peike retning. Vi lyt også nytte oss av stikkordlister og sværtskjematiske oversyn.

25HANDVERKET SOM PROSESSDETTE ER EIT FORSØK PÅ Å DEFINERE I ORDSom eit utøvande, som noko å kunna, er handverk ein prosess. Det er nokoaktivt. Denne delen av handverket er borte når tingen er laga. Det er som medein slått. Lyden, musikken, er borte når slåtten er låten. Skilnaden er athandverket både er ein levande prosess og noko som gir eit synleg resultat, eitprodukt som er der etter at handverket er utøvd.Vi set oss det halsbrekkande målet å lage eit oversyn av kva handverk er forslags prosess. Kva det omfattar av kunnskap, kjennskap, vitande, rørsle oghandlingar. Kva slags menneskelege eigenskapar er det handverkaren nyttar segav når han arbeider? Vi kan ikkje svara på dette, men vi kan liste opp ein delsom vi veit at høyrer handverket til. Om vi skulle gi ei uttømmande skriftlegframstilling, ville det ta svært mykje plass.Vi stiller nedanfor opp 16 punkt. Dei er å sjå på som eit analytisk verkty, ellermeir presist, vårt forslag til analytisk verkty til hjelp for å byggje opp eiforståing av kva handverk omfattar. Vi treng slike verkty både i granskinga avhandverk og når det gjeld å lage planar for opplæring.Dei 16 punkta kan ikkje sjåast på som isolerte. Kvar av dei er med i prosessenheile tida. Dei er i praksis integrerte delar. Når vi likevel tek dei for oss er detfor at vi lettare skal få auga på korleis handverk fungerer. Vi vil løfte denprosessuelle delen av handverket ut av ei atmosfære av ordløyse. Vi vil festeord til den tyste kunnskapen, slik at vi lettare kan tala om han. Det går an å talaom rørsler med bakgrunn i eit stilleståande fotografi. Av og til er det nyttig avdi vi får klargjort detaljar. Dei 16 punkta kan samanliknast med slikestilleståande fotografi av rørsle.Vi ser for oss at handverkaren har:(1) RØRSLEKJENSLE, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORRØRSLE OG KROPPSBRUKNår vi let punktet om kroppen vera det første i denne lista vår over dei ulikedelane av kva handverk er, kjem det av at vi ser på bruken av kroppen somgrunnleggjande og sentral. Kanskje vi heller burde seia rytme. Før kroppen

var, var rytmen. I egget startar dei rytmiske rørslene før organa kjem tilutvikling. Kroppen og organa spinn seg rundt ei grunnleggjande takt. Hjartetog blodårene spinn seg rundt pulsslaga.Rytme er strukturert kompleks rørsle over tid og som i praksis gjer rørslenelettare. Når vi tek opp rytme i dette punktet om einskildrørsler er det av di vistraks lyt minne om den kompleksiteten som vi har tala om ovanfor heile tida ertil stades og heile tida lyt liggje i tanken vår.Når vi dansar freistar vi å koma inn i ei takt. Når vi gjer det, blir kroppenlettare. I handverk lyt vi på same måten koma inn i grunnleggjande rytmar ognår vi gjer det, blir arbeidet lettare. Det er i og ved hjelp av kroppen vår atdesse pulsslaga slår. I handverket er det ved hjelp av kroppen at vi uttrykkjeross. I handverket kan vi tala om at det krevst:Kroppskjensle, ei oppleving av korleis kroppen fungerer. Vi kanogså tala om kroppsglede. Gleda ved at kroppen fungerersom han skal i den samanhengen som det gjeld. Opplevingaav at det å bruke kroppen er godt. Det er når vi kjem inn iden gode rytmenrørslekjensle, kjensle for kor i rommet kroppsdelane er, korleis deirører seg, kor mykje motstand dei møter, kor stor kraft viskal gi i eit tilslag, presisjon i rørslene både romleg, i styrkeog i tid. kjensle av likevekt o s b.røynsle og handlingsboren kunnskap for;mønster i handling. handgrep måten som vi held i og brukar til dømeshøvelen, sylen eller nåla.. kroppsstillingarrøynsle og handlingsboren kunnskap for;. styring av rørsle ved koordinering til likevekt. styring av rørsle ved koordinering til fingerkjensle. styring av rørsle ved koordinering til romkjensle. styring av rørsle ved koordinering til auga. styring av rørsle ved koordinering til øyratrening (ofte over lang tid. Mange vurderer ein teknologiuavhengig av treningsdelen og det blir feil.)språktradert vitandeteoretisk vitande.26

Rørsle er også kultur. Slik er det i dans, slik er det i handverk. Rørslekulturentek vi til oss ved å herme rørsler og rørslemønster. Det krev at vi arbeider nærttil eit anna menneske og utviklar evna til å lyde til det kroppsspråket som detformidlar. I handverk er det spørsmål om ”å danse med verkty og material”. Vikan ikkje lære rørslekultur sitjande ved ein pult.Å ”kinkse” ein handtein er eit godt døme. Å trille tråden på teinen på dennemåten er det vanskeleg å sjå for seg at er mogleg før vi har sett det. Jamvel nårvi har førebiletet tek det lang tid å koma inn i den rette rytmen. Plutseleg skjerdet. Då kan vi ikkje lenger forstå at det er vanskeleg.Vi kallar det ofte å ha handlag eller å vera hendig, å vera hendt eller hag. Medhendig forstår vi å vera god til å styre og føre hendene, at hendene er ein viljugog nøyaktig reiskap. Å vera hendt tyder å vera god til å få til med hendene. Dertel resultatet meir enn i handlaget. Å vera hag tyder også å vera god til å få til,men der kravet til god form er meir allment inne i ordtydinga enn når det gjeld åvera hendt. Vi seier å vera ordhag. Det gjeld dei som er gode til å ordleggjeseg. Handlaget dreiar seg både om å trene seg opp til visse slags rørsleer og omhøgt utvikla motorikk meir allment.Grunnleggjande utvikling får vi her over eit vidt spekter av aktivitetar, frå det ågå, gå i ulende, klatre i tre, knyte knutar, veva fingervev, i høg grad i dans, leikog idrett o s b. Grunnleggjande utvikling på slike felt er føresetnad for ei godallmenn utvikling av mennesket og ei førebuing til mange slags yrke, og derhandverka er ei gruppe mellom fleire.V treng trening. Rørsleapparatet med musklar, ledar bindevev og nervesystem,blod og stoffskifte lyt bli utvikla. Styrken lyt utviklast, presisjonen lyt utviklast,rytmen lyt utviklast, finkjensla for å styre rørslene lyt utviklast. ”Øve, øve, jamtog trutt og sikkert det er tingen”. Vi tur handverka har mykje å lære til dømesav idrettspedagogar, musikkpedagogar og dansepedagogar i dette å byggje oppei systematisk trening.27(2) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR HANDLINGSMØNSTERI handverket byggjer rørslene seg opp til visse mønster for handling. Dessehandlingsmønstra er kunnskapsberande. Dei står for ei slags oppsummering avdet som vi kan og veit. Når vi gjer slik og slik, blir resultatet slik som viønskjer. Vi kallar det kunnskap i handling. Kunnskap i handling gjeld bådepersonleg kunnskap knytt til eiga røynsle åleine og kunnskap knytt til felleshandlingsmønster i kulturkrinsen. Det er når kunnskapsberande

28handlingsmønster overførast frå ein handverkar til ein annan, vi talar omhandlingsboren kunnskap. Det er ein art tradert kunnskap. Kunnskap somførast vidare i og som tradisjon.Handlingsmønsteret kan vera etter måten enkelt i dei rørslene og handgrepa somløyser kvarandre av når vi høvlar eit bord eller syr ein saum. Deigrunnleggjande rørslene vi tok for oss i (1) byggjer seg saman til fasterekkjefølgjer, som vi av og til kallar mønster i handling, av og til kallarprosedyrar. Når vi seier mønster i handling ser vi kanskje mest på rørslene i eitavløysande laup, medan vi seier prosedyre, arbeidsgang eller rekkjefølgje når vier mest opptekne av rekkjefølgja i det vi gjer.Handverka er stappfulle av gode døme i denne samanhengen. Vi kan ta for osså spinne tåg (dekkhår) på handtein. Der får vi ei glidande avløysing av napping,legging av tåget rundt handleden, spinninga av garnet og kinksinga av han innpå teinen. Dei ulike rørslene i denne arbeidsgangen heng saman i ei ubrytelegrekkjefølgje på same måten som tillaup, sats, svev og nedslag gjer det i eitskihopp.I andre rekkjefølgjer treng ikkje dei ulike rørslene å vera så avhengig knytt tilein annan som sats, svev og nedslag i eit hopp. Når somme båtbyggjarar skyt tilborda før dei lagt attåt medan andre skyt dei til etter at bordet er ferdig sauma,syner dette at det er mogleg å praktisere ulike mønster i handling. I ein delsamanhenger står vi nokså fritt i det å leggje opp arbeidsgangen. Dei vala vi dågjer kan både ha å gjera med kva vi er vande til og med kva vi finn ut er detmest økonomiske i den aktuelle samanhengen.Vanen er både styrke og hindring i samanhengen. Det tek tid å lære noko nytt.Difor vil vi gjerne halde fast ved det kjende handlingsmønsteret. Det mestrasjonelle for den som er trena i eit visst mønster kan vera nokså ulikt frå densom er mindre trena eller som har ei anna trening. Vurderinga av rasjonalitetkan ikkje sjåast uavhengig av trening og tilvenjing.Når vi lagar ein større ting, eit klesplagg, ein båt eller eit hus, byggje det segmeir samansette mønster. Vi kan i prinsippet tala om handlingsmønster avførste, andre, tredje og fjerde orden.Prosedyren har ofte karakter av ritual. Handlingsmønsteret er så innarbeidd atdet er vorten refleks. Noko vi liksom lyt gjera. Rasjonaliteten i dette ligg påfleire plan. For det første sikrar det at vi arbeider både raskt og sikkert. For detandre sikrar ritualet at vi ikkje gløymer detaljane. For det tredje sikrar dei faste

prosedyrane at vi kan vera opne for overraskingar. Ein kvar situasjon har nokonytt i seg. Dette får vi lettare auga på når hovudlinene i prosessen er såinnarbeidde at dei nærast går av seg sjølv. Sjølve prosedyren er då ein reiskapfor det vi vil. Vi kan reagere på overraskingane. Sjå meir om det å vera openfor problem og det å vera skapande nedanfor.Vi vil ta det opp att. Handlingsmønsteret, prosedyren, ritualet er reiskap som viuttrykkjer oss ved hjelp av. Mange oppfattar faste handlingsmønster somuttrykk for mangel på tankar knytt til prosessen. Dei som trur slik har ikkjeforstått rett. Etter som ein kvar situasjon ber noko nytt i seg, gjer det nestenautomatiserte handlingsmønsteret at vi kan rette blikket mot det nye. Ritualet ervilkår for å kunne oppdage det nye og overraskande, for å løyse problem og forå skape på bakgrunn av det som vi har akkumulert av kunnskap både i eige livog i tidlegare generasjonar. Handlingsmønsteret er reiskap for tanken.Kor vart det av musikken dersom pianisten skulle leite etter tangentane?Nettopp ved at fingrane så og seia ”sjølve veit” kan han uttrykkje tonen.Musikkstykket flyt ut av pianisten sin tanke for kva han vil uttrykkje nettopp avdi handlingsmønsteret er vorten refleks, noko han slepp å tenkje på. I dettestykket er det ingen skilnad på ein musikar og ein handverkar.Visse prosedyrar sikrar at handverkaren får tenke på det han skal og atsluttresultatet blir bra. Det krev:Røynsle og handlingsboren kunnskap for mønster i handling.treningspråktradert vitandeteoretisk vitande.Rekkjefølgjekunnskapen får vi først og fremst tak i ved at vi arbeider samanmed eit anna menneske og som kan å arbeide. Denne delen av handverket kanvi ikkje lære i store grupper. Læresituasjonen lyt vera slik at meisteren ikkjefell ut av sin eigen arbeidsgang av di det er for mange som skal lære av han.Vi tur det er mykje ugjort arbeid i handverka når det gjeld å analyserehandlingsmønster og å byggje opp gode rekkjefølgjer i arbeidet. Vi ser at eldreyrkesutøvarar kan ha ein effektivitet i arbeidet som unge menneske ikkje klarerå repetere. Noko av årsak a til dette ligg i effektive prosedyrar.29(3) FINGERKJENSLEFingerkjensla har med evna til å nytte sanseapparatet først og fremst i hendene,

men prinsipielt sett i heile kroppen, og ho er nært knytt til rørslene våre. Denneevna kan utviklast svært langt. Hos blinde kan fingerkjensle og høyrsel eitstykke på veg erstatte synet. Fingerkjensla omfattar mellom anna:evne til å kjenne dimensjon (taktilt)evne til å kjenne overflatestruktur, ru glatt, bukla o s b.evne til å kjenne form (taktilt)evne til å kjenne trykkevne til å kjenne hardt og mjuktevne til å kjenne kaldt og varmtUtvikling av desse eigenskapane krev:Handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar hender ogfingrane pålang treningspråk som gjer det mogleg å snakke om det som ein opplevergjennom hendenetradert vitandeteoretisk vitande.Gode døme på høgt oppdriven fingerkjensle finn vi til dømes i det å spinne.Den som spinn kjenner at tråden har rett tjukn og høveleg snu. Presisjonen idette kan vera svært stor. Den vanlege måten å uttrykkje dimensjon på garn er åoppgi vekta av ei viss lengd. Til den gamle sveineprøva på reiparbanane høyrdedet å spinne ei viss vekt hamp til ei viss lengd garn. Dette laut sveinenbokstaveleg tala ha i fingrane.Utviklinga av fingerkjensla står sentralt i svært mange handverk. Det er snakkom øving og øving og på nytt øving for å få henne heilt på plass. Fingerkjenslaer som ordet seier, noko vi kjenner, vi korkje ser eller forstår. Ho er neppe einsentral del av den formelle opplæringa av handverkarar i dag.30(4) SYN, AUGEMÅL, OPPFATNING AV STORLEIKSynet er svært viktig for handverkaren. Vi kjem nærare attende til augemålet ieit seinare avsnitt. Difor er vi berre skjematiske her. Syn og augemål omfattarmellom anna dette:Målsynevne til å sikteevne til å vurdere avstandevne til å sjå formevne til å sjå fargeAndre måtar å oppleve dimensjon på får vi ved å klype over, ta rundt, gå langs os b. I mange tilfelle oppfattar vi storleik på annan måte enn ved hjelp av synet.

Utvikling av desse eigenskapane krev:Handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar augo, henderog kropplang treningspråktradert vitandeteoretisk vitande.Truleg er utviklinga av målsynet i nokon rad knytt til bruk av kroppsrelatertemål. Vi tenkjer på slike som fingerbreidd, handsbreidd, spann, alen(underarmslengd) og famn. Det tradisjonsborne handverket har i høg gradnytta seg av denne slags mål. Til dømes båtar og ljåorv representereromfattande geometriske system basert på slike mål. Ved at måla erkroppsrelatert og basert på visse måtar å måle på representerer det innarbeiddehandlingsmønsteret (den handlingsborne kunnskapen) ei sikring av atgjenstanden blir høveleg stor til den han blir laga for. Mål og målsyn ogoppfatning av dimensjon fungerer ulikt i ulike handverk, men er til stades i alle.Det er grunn til i den pedagogiske samanhengen å ta opp att ein del av deikroppsrelaterte måla for å gjera synleg noko av den innebygde funksjonalitetenog proporsjoneringa (forholdstalstenkinga) som direkte eller indirekte kviler imange handverk.Den systematiske treninga av syn augemålet ligg truleg utanfor all formellopplæring i dag. Dette bør vi gjera noko med. Vi tur at mange handverkararhar eit stort og ubrukt potensiale til å oppfatte dimensjonar utan å ta direkte mål.Utviklinga av dette potensialet har både med effektivitet i arbeidet og medsikker vurdering av form å gjera.31(5) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR FARGENoko av det som vi ser er fargar. I mange handverk spelar fargar ei stor rolle.Kunnskapen om fargar er likevel noko av det ved handverka som truleg er bestivareteke gjennom den moderne skolen, og som vi av den grunn i det følgjandehandterer temmeleg skjematisk. Når det gjeld særlege fargar og nyansar knytttil materialar og prosessar, lyt dette likevel bli teke opp i samand med kvarteinskild handverk der det er aktuelt.Fargekjensla er mellom anna bygd opp av:Ein del er knytt til kjensle for fargeein del er knytt til reglar og tradisjonarKrev: Handlingsboren kunnskap for mønster og lang røynsle.

32trening mellom anna i. i å sjå. i å vurdere fargar og å få til rette blandingarspråktradert vitandeteoretisk vitande.Vi vil minne om at smeden styrer smiinga ved å sjå på fargen på stålet.Sponkorgmakaren styrer tynninga av sponane ved å sjå kor gjennomskinelegedei er. Kokken styrer steikinga ved å sjå på fargen på det han steiker. Bruk avsyn og fargesans i arbeidet har med langt fleire prosessar å gjera enn der fargener ein del av produktet, slik som i måling og rosesaum.(6) HØYRSELNår vi arbeider, høyrer vi det som vi gjer, og vi reagerer på det som vi høyrer.Høyrsla er knytt både til den romlege kjensla, til oppfatning av det som gjev fråseg lyden og like til det mykje omfattande som vi kallar musikalitet. I detpraktiske arbeidet kan høyrsla fortelje om eigenskapar i materialen og omutviklinga av prosessar m v. Det kan vera varsel om noko reiskapen vår møter.Det kan vera melding om korleis reiskapen som vi brukar verkar. Det kan veranoko som skjer med den tingen vi lagar.Når vi slipar på ein slipestein er det like mykje høyrsla vi styrer etter som ettersyn og kroppskjensle. Når vi legg til eit bord i ein båt, høyrer vi etter korleisdet legg seg. Når vi driv eit dekk, er det mellom anna lyden som styrer korleisvi brukar kølla. Når vi ”mokkar”, gjer vi det til naglen ”dønnar”. Når vi vev,høyrer vi på dunken kor hardt vi slår i hop. Ein god bruk av høyrsla i arbeidetkrev mellom anna:Handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar høyrsla iarbeidsprosessenspråk som gjer det mogleg å snakke om det som vi høyrertradert vitandeteoretisk vitande.røynsletrening.(7) KUNNSKAP VITANDE OG KJENSLE FOR LUKT OG SMAKMeir eller mindre er lukt og smak med i mange handverk. Smeden kjenner pålukta om det er god fyr i avlen. Vevkona kjenner etter om det er rette lukta av

garnet. Treskjeraren kan smaka på veden om han er i tvil om kva slags treslaghan har mellom hendene. I kokkfaget er lukt og smak avgjerande føresetnaderfor arbeidet.Evna til å kjenne lukt og smak:Ein del er knytt til kjensla for smak og luktein del er knytt til reglar og tradisjonarKrev: Handlingsboren kunnskap for oppfatning og lang røynsle.trening mellom anna i. i å lukte. i å smaka og vurdere smak og kva som skal til for å få framdet heilt rette i den aktuelle samanhengenspråktradert vitandeteoretisk vitande.33(8) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR ROMDen tredimensjonale måten å tenkje på, dette å oppfatte tingen i rom i staden fori plan er noko særkjennande for handverkaren. Det gjeld både å røre seg i rom,sjå i rom og å lage seg indre bilete av romlege ting. Å utvikle denne sværtverdfulle evna krev mellom anna:Handlingsboren kunnskap for måten som ein brukar rommet iarbeidsprosessen og i førestellingane om formkunnskap, vitande og kjensle for form, slik som vi kjem inn på detnedanfor.språk som gjer det mogleg å snakke om det som vi tenkjer, gjer ogopplever i rommettradert vitandeteoretisk vitande.røynsletrening.Form er romleg. Når vi no peikar framover på ting vi tek opp seinare er det forå minne om samvirket. Romkjensla er vilkår for formkjensla og formkjenslaverkar inn på opplevinga av rommet. Denne slags samvirke gjeld mykje av detvi alt har vore inne på og av det som vi kjem til å nemne seinare. Jamvel ihandverk som gir ”flate” produkt, så som i maling, høyrer dei rørslene sommålaren gjer til i rommet. Jamvel det lineære garnet som vi spinn er romleg ogvi lyt tenkje det romleg for å forstå oppbygging og virkemåte.

Vi veit frå mange døme og personleg røynsle at det kan vera til dels stor svikt ikommunikasjonen mellom boklærte og handverkarar som har fått opplæringa sigjennom praktisk arbeid. Mange gonger kan det vera vanskeleg å føre denneforståingsvansken tilbake til noko konkret, noko som vi kan setje ord på. Etterdrøfting av dette problemet med fleire, har vi kome til at ein del av vansken harmed romoppfatning å gjera. Den boklærte tenkjer i plan. Han har lært seg til åsjå tredimensjonale former projisert til eit papir, til ei teikning. Ein ”teoretisktur” går for seg på eit kart, medan ein praktisk går for seg i lendet.Handverkaren er van med å arbeide i rommet og han tenkjer tredimensjonalt. Åutvikle den romlege evna står for oss som noko heilt sentralt i det å utvikle segsom handverkar. Truleg lyt vi starte denne treninga tidleg. Det kan ha med ågjera å røre eigen kropp i fleire plan og ikkje berre på plane flater.34(9) PRODUKTFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORDET PRODUKTET SOM BLIR LAGAHandverkaren er intensjonell. Han ser fram mot det som han skal lage. Det er ihøg grad produktet som styrer arbeidet, dei rørslene og kjenslene som vi harfore inne på ovanfor. Handverkaren treng å vita mykje om den tingen han skallage. Korleis ter han seg, korleis verkar han. Korleis kjem eg dei særlegebehova til ein viss kjøpar i møte o s b. Produktforståing heng mellom annasaman med:Røynsle og handlingsboren kunnskap for. utsjånad. funksjon. at tingen skal vera høveleg sterk. at tingen skal vera høveleg varig. variasjon ut frå behov og personleg tilpassingspråktradert vitandeteoretisk vitande.Truleg er vi best til å lage ting som vi sjølve er gode til eller har omfattanderøynsle for å bruke. Dette har konsekvensar for ei opplæring. Produktkjenslahar mykje med haldning og moral å gjera. At vi er innstilt på å gjera noko avkvalitet.Ola Sakså hadde bygd 750 båtar. På spørsmål om kor mange av dei som vargode svara han: ”Ja, det va da vel ein to – tre stykkja som va ganske bra”. Hanbygde båtar heile livet, men berre ganske få av dei nådde opp til den lista som lakvaliteten på arbeidet. Vi kan ikkje forstå utsegna på annan måte enn at Ola

36. hovudrekning og brøkrekning. å vurdere mål. å vera nøyaktig. å sjå for seg form i eit indre biletespråk og det å kunne kommunisere om det indre biletet av form.tradert vitandeteoretisk vitande.(11) MATERIALFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORMATERIALDet tredje hovudelementet i handverket er det som vi vil lage noko av, detmaterialet som vi vil arbeide i. Dette lyt vi både ha nært kjennskap til og mykjevitande om. Materialforståinga er sentral. Vi trur det er viktig atmaterialkjensle får byggje seg opp over lang tid. Grunnleggjande materialar ivårt miljø og i vår kultur som til dømes tre, ull og ymse slags plantefiber, jarn,stein, sand og leire bør vi starte med tidleg og forlate seint. Vi trur at einsystematisk kontakt med desse materialane bør leggjast opp i førskolealder, veradel av allmenn opplæring og dertil gå inn i yrkesopplæringa der dessematerialane er sentrale.Materialforståinga byggjer seg mellom anna opp ved:Nært kjennskap (opplevingsbasert forståing) som mellom annaomfattar desse inntrykka både kvar for seg og samla:. fingerkjensleinntrykk. rørslekjensleinntrykk. synsinntrykk. lyd. lukt. smakrøynsle og handlingsboren kunnskap/mønster for. uttak. tilvirking. bruk. produktspråktradert vitande om eigenskapar. Med eigenskapar forstår vi sliktsom kor sterk, kor varig o s b. Kort sagt kor skikkamaterialen til det aktuelle føremålet.teoretisk vitande om eigenskapar.Det er eit markert gjennomgangstema at ungdom som kjem ut av den moderne

yrkesopplæringa er altfor dårlege når det gjeld kjensle, kunnskap og vitande formaterial. Noko av denne mangelen skriv seg frå at yrkesopplæringa ikkje leggnok vekt på dette. Noko skriv seg frå at materialkjensle ikkje systematisk noker lagt inn som del av allmenn utvikling av ungar og ungdom. Det gjeld livet iheimen det gjeld livet i skolen og det gjeld leik, idrett og andre frie syslar.37(12) VERKTYFORSTÅING, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORVERKTYI handverk er det kroppen og materialane utgangspunktet. Dei skal bli til eitprodukt. Mennesket har svært tidleg i si utvikling utvida og forsterka kroppenved å ta i bruk reiskap. På denne måten er det å vera handverkar så og seia einkonstituerande del av det å vera menneske. Det fjerde sentrale elementet ihandverk som vi tek for oss er difor dei hjelpemidlane som vi nyttar oss av for åfå eit materiale til å bli ei ønskt form.Vi skil i språket mellom, verkty og reiskap. Reiskap er alle slags hjelpemiddel,medan verkty er det konkrete, den slags reiskap som vi held i hendene.Fiskegarn er reiskap. Dei fiskar for oss. Øks er verkty. Ho er direkte knytt tilarbeidet, til at vi verkar. Alle slags reiskap krev av oss at vi kan nytte dei. Forhandverkaren er verkty den viktige og særkjennande reiskapen. I bruken avverktyet er kunnskapen mellom anna knytt til handlaget. Vi treng difor:Røynsle og handlingsboren kunnskap/mønster/handlingsmønster. med tillaging. med bruknært kjennskap basert på omfattande treningspråktradert vitandeteoretisk vitande.Det er eit markert gjennomgangstema at den moderne yrkesopplæringa er altfordårleg når det gjeld å utvikle kunnskap, vitande og kjensle for verkty. Treningamed verkty startar også altfor seint i livet. Vi bør starte den systematiskebruken av verkty tidleg i barneåra. At vi skal læra å tala tidleg er alle samdeom. Også i musikkopplæring er dette fullt ut annerkjent. Diverre er det ikkjelike sjølvsagt at bruken av verkty og reiskap er grunnleggjande i den personlegeutviklinga.Slik vidaregåande skolar og høgskolar føreset at elevar og studentar har eitallment nivå når det gjeld å skrive og rekne, bør dei stille krav om at dei skal hautvikla eit godt nok allment nivå når det gjeld å bruke basale verkty som til

dømes kniv, strikkepinne, øks, ein spinnereiskap (krok, tein eller rokk), sag ogkjevle. Kva slags verkty vi skal rekne til dei basale, kva slags bokstavar vi skalputte inn i det grunnleggjande handverkaralfabetet, får vi drøfte ved eit seinarehøve. Her vil vi berre få fram prinsippet og likestillinga mellomuttrykksformene.Svært synlege uttrykk for manglande utvikling og trening med bruk av verktyser vi ved at yrkesskader som seneverk og rygglidingar er svært vanleg hosyngre handverkarar. Skaden kjem nok både av at motorikken ikkje er god nokog av at den kroppslege utviklinga, treninga, startar for seint i livet. Desse totinga heng saman. Det krev mellom anna at vi lyt vera svært medvitne om at vitreng trening og førebilete. Vi lyt trene med rett progresjon og på rett måte.Yrkesskadane kan også ha med tempokrav å gjera og måten som vi oppfattartempo på. Sjå om drag nedanfor.Den mangelen på evne til å løyse problem og uttrykkje seg ved hjelp av verktysom mange har i dag, er mindre synleg enn det vi ser som skader på kroppen.Vi trur likevel at denne meir allmenne delen er minst like viktig.38(13) DRAG (”BJUDNING”) I ARBEIDET, KUNNSKAP, VITANDE OGKJENSLE FOR FRAMDRIFTNår vi produserer ting ved hjelp av kroppen vår (med eller utan verkty), er detkrefter inne i oss som driv fram. På norsk blir det ofte sagt ”drag i arbeidet” ogat: ”Det er jamna som dreg”. Det tilsvarande svenske ordet er ”bjudning”.Ved samlebandet er framdrifta styrt utanfrå, medan handverkaren er styrtinnafrå.Drag i arbeidet er noko vi ser svært tydeleg hos eldre handverkarar som har lærtå arbeide før maskinene tok til å dominere i kvardagen. Det kjennest i kroppenpå desse når framdrifta ikkje er rett. Det gjeld evne til å vera uthaldande, evnetil å få samanheng i dei ulike stega i arbeidet. Det gjeld orden påarbeidsplassen, slik at ting er på rett plass og går i rett lei. Det er ein komplekskunnskap som vi ser at somme har meir av enn andre, men som det er vanskelegå forklare med få ord.”Du skal kvile i arbeidet” sa Edvin Bryn (frå Øyer). Han tala om ljåslått. Deter eit fysisk krevjande arbeid. Dimed var rytme og drag i arbeide avgjerandeføresetnader for å få gjort arbeidet. I andre samanhengar var det spørsmål omstrategisk tilrettelegging, slik at arbeidet kunne gjerast når det var mogleg. Detvar typisk for slåttearbeidet. Reiskapen var klar, men arbeidet starta når veretvart lagleg. Mange av dei typiske kvinnesyslane har vore prega av denne typen

strategisk tilrettelegging. Kvinnfolka laut vera tilgjengelege i mangesamanhengar. Maten skulle på bordet i rett tid, ungane kravde sitt, husdyrakravde sitt. Samstundes var mykje av livsopphaldet avhengig av atheimearbeidslaget med kvinnfolka i spissen fekk gjort nok av klede og utrustingtil dei som var borte og ute. Prinsippet gjekk i høg grad ut på å nyttesmåstundene. Bundingen låg klar. Han vart teken fram så snart minuttane varder. Vevstolen stod oppe. Det var berre å stiga i.Godt drag, kjensla for framdrift krev mellom anna:Røynsle og handlingsboren kunnskap for. handlingsmønster, rekkjefølgjekunnskap i tid og rom. trening. arbeidsrytme. arbeidstempo. orden/struktur i arbeidet. Kor ligg reiskapen?. når det skal arbeidast og når det skal kvilast. det å sjå framover i arbeidet, at arbeidet framom liksom dreg,at vi er mentalt inne i det som kjem. Vi står andsynes eitvanskeleg forklarleg fenomen. Vi veit berre at prosessenkan gripe tak i oss og liksom bera oss fram. Vi blir nærasttilskodarar til vår eiga framdrift. Når vi evnar å koma inn iein slik måte å arbeide på, når vi kjenner at prosessen leversitt gode liv i oss og ved hjelp av oss. Då er vi komne sålangt at framdrifta både er behov, kjensle og reiskap.språktradert vitandeteoretisk vitande.Framdriftskjensle er både eit spørsmål om haldning til arbeidet, ein konkretkunnskap om å få arbeidet til å gli, ei kjensle for at det glir unna på rett måte ogmønster for tilrettelegging. Opplæring av framdriftskjensle kan berre skje i eitarbeidsfellesskap og der den lærande er med som eit gyldig medlem av eiansvarleg gruppe. Utviklinga av evna til å få drag i arbeidet lyt truleg starte ibarneåra.Vi står andsynes store problem på dette feltet i den moderne industrien. Der erdet maskinene som avgjer tempoet og ikkje kroppen. Ofte er ogsåarbeidskulturen sterkt prega av akkord- og bonussystem. Tempoet blir driveopp. Dei signala som kroppen gjev blir det nok ikkje lytta til på mangearbeidsplassar før det har utvikla seg eit sjukdomsbilete. No treng ikkje tempo iseg sjølv vera dårleg. Problemet er at tempoet er for høgt i høve til39

40treningstilstanden. Truleg lyt vi høgare grad sjå på arbeidsplassen på samemåten som vi ser på idrett. Det er noko vi trenar på. Sentralt stikkord itreningslæra er framgangen, progresjonen i opplegget.(14) ALLMENN MENTAL UTVIKLING, KUNNSKAP, VITANDE OGKJENSLE FOR Å LÆRE, FOR Å LØYSE PROBLEM OG FOR Å SKAPEOm ein handverkar skal halde seg "god" i faget, lyt han heile tida vera open ogsjå kva som skjer med det han gjer. Lysta til å røyne og til å ta inn over segrøynslene er difor ein føresetnad. Handverkaren arbeider på ein levande måteog i naturlege materialar. Det gjer at materialane så vel som arbeidet ogresultatet av det heile tida varierer.Nokså ofte oppstår det då situasjonar som går utover rammene for det heiltinnarbeidde. Vi kan kalle dei problem. Handverkaren lyt heile tida løyse slike.Han lyt vera open for problem og heile tida ha eit aktivt forhold til dei. Detheiter frå gammalt at det som skil den gode snikkaren frå den dårlege er ikkjeom det oppstår feil eller ikkje, men det er måten som han rettar eller løynerfeilen på.”Det som skil den gode snikkaren frå den dårlege er ikkje om det oppstår feileller ikkje, men kva han gjer med feilen” heiter det seg. Den gode er god til åløyse dei problema som uvegerleg oppstår i arbeidet. Dette er felles for alle fag.Dei som har mykje røynsle vil som regel oppdage problema tidlegare enn deisom er nye i faget. Evna til å sjå føre seg er viktig. Innarbeiddehandlingsmønster representerer ei akkumulert røynsle for å unngå at det oppstårkritiske problem, samstundes som mønsteret avlastar sinnet, slik at vi kan retteblikket mot det nye, uventa og særlege.Den vedvarande lysta til å lære, til å arbeide og til å løyse problem har mellomanna samanheng med å vera skapande. At kvar einskild ting i grunnen er ny.Utanforståande treng ikkje å sjå skilnader, men den som lagar tingen lyt ha eitpersonleg forhold, slik at kvar ting han lagar er ”ny”.Det er eit særkjenne for den "gamle" typen handverkarar at han er interessert ifaget sitt. Jamvel om tradisjonen på visse måtar set opp snevre rammer forproduktet, ser vi at den einskilde utøvaren er i ei stadig personleg utvikling ogkvart produkt er "skapt" som ein sjølvstendig individualitet, og ut frå høge kravtil kvalitet. Kvalitetskravet har med sjølvakting, engasjement og yrkesetikk ågjera. Det er eit uttrykk for at det vi gjer er meir enn arbeid. Det er livsform.Det er mitt liv som puslar og går i det som eg gjer.

41(15) KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FOR SAMARBEIDIkkje alle handverk skjer i eit samarbeid mellom fleire, men mange gjer det.Om vi ser etter, vil vi sjå at samarbeidet i godt innarbeidde arbeidslag har visseting felles. Mellom anna har dei visse handlingsmønster som er felles for alle igruppa. Kommunikasjonen dreiar seg då om signal knytt til kjente knutepunkti mønsteret. Tørrsteinsmurarane hadde songar. På visse takter i verset tok deisamse tak.Ofte er det ein som leiar i arbeidet, ikkje formelt, men ved å ta initiativ iprosessen. Denne personen syner kva han har tenkt ved måten han brukarkroppen på. Resten av arbeidslaget tek då meldingar av dette kroppsspråket. Iandre tilfelle oppstår det kommunikasjonsbehov når det skjer noko uføresett.Då kan fakter eller ord bli bruka.Poenget her er at samarbeid i utførande av eit handverk svært ofte harinnarbeidd kultur for ikkje verbal kommunikasjon. Dette gjer at arbeid i mangetilfelle kan gå svært godt unna. I andre tilfelle går det heilt i stå. Dette er helstnår personar med ulike verbale språk møtest. Vanskar med samarbeid påarbeidsplassen kan ha utspringet sitt i at felagane er svært ulike når det gjeld åbruke og å forstå meldingar som er gjevne på ikkje verbal måte, men det kanogså koma av at rollefordelinga er uklar. Kven fører og kven følgjer etter idansen?I opplæring til handverkar i dag er det turvande å gjera dei lærande meirmedvitne om det ikkje verbale språket. Samarbeid på ein praktisk arbeidsplasskrev mellom anna:Røynsle og handlingsboren kunnskap for mønster i handling. ikkje verbal kommunikasjon. sosial orden på arbeidsplassenspråktradert vitandeteoretisk vitande.Samarbeid lærer vi først og fremst ved å ta del i ein samarbeidskultur.(16) YRKESKJENSLE, KUNNSKAP, VITANDE OG KJENSLE FORFAGET/YRKETÅ vera ein god handverkar har i høg grad med haldningar å gjera. Vi har kalladet kjensle for faget.

Det har mellom anna å gjera med:Kjensle av å meistre fagetkunnskap om fag og faghistorieyrkesetikk som mellom anna omfattar krav til kvalitet på produktkontakt med fagfeller, dyrking av felles verdiar, fagleg kritikk.fagsymbol (verkty, språk, produkt).Somme som arbeider med å forstå kva handverk er (til dømes Terje Planke),meiner at nettopp haldninga til det som dei gjer, er det som framføre nokokarakteriserer handverkarane. Mange som arbeider med opplæring avhandverkarar til særlege oppgåver, så som restaurering av verneverdige bygg,legg avgjerande vekt på å utvikle ei haldning til arbeidet. Kanskje er det slik atførste og siste punkt i denne lista er dei viktigaste; rørsle og haldning.42NÅR SLÅTTEN ER LÅTENNår slåtten er låten er tonen borte. Når spelet sluttar er ikkje dansen der lenger.Dei 15 punkta som vi har lista opp ovanfor er ”musikken” eller ”dansen” ihandverket, det som er borte når tingen er laga. Det blir nokså klart for oss at vii ein handverkspedagogikk lyt rette blikket vårt nettopp mot denne dansen.Handverksopplæringa skal vekkje, utvikle og trene evna til å tenkje og uttrykkjeseg ved hjelp av dei romleg-rørlege omgrepa som handverket er bygd opp av.Samstundes legg handverkaren ein varig ”bodskap” inn i eit produkt.Handverkspedagogikken lyt på ein gong vera både prosess- og produktorientert.Den feilen som ofte blir gjort, er at den lærande for tidleg fester blikket sitt motproduktet. Han skal sjå på kroppen. Det er handverkaren som lagar tingen. Om”eleven” skal lære, er det rørslene til beraren av førebiletet som skal hermast.Arne Ulvan (båtbyggjar og fiskar) skulle lære ein flokk lærarar å sløye uer. Deter vanskeleg. Ueren har mange piggar. Lærarane fekk det ikkje til. Arnedemonstrerte fleire gonger, men det gjekk like trått. Plutseleg utbryt han:”Dokk sjer da på fesken! Dokk lyt sjå på hein (hendene)”. Lærarane flytteblikket sitt frå produktet og til prosessen. Dei såg på dei rørslene som Arnedemonstrerte. Då lærde dei ganske fort.OPPSUMMERINGRekkjefølgja i lista ovanfor (punkta 1 – 16) har ein viss logikk. Vi startar medenkle rørsler og byggjer dei opp til meir komplekse. Deretter kjem vi inn påsyn, høyrsel, fingerkjensle og kjensle for rom som er vilkår for at vi skal kunnestyre rørslene. Rørslene til handverkaren gjeld ein romleg ting. Tingen har

form som blir laga av material og ved hjelp av verkty og reiskap og ved athandlingane våre er målretta, slik at det blir drag i arbeidet. På vegen lyt viløyse problem og vi lyt vera skapande. Vi lyt samarbeide med andre og vi lytha ei grunnleggjande haldning til heile den totaliteten som vi står innføre.Vi har i framstillinga vår henta døme frå fleire fagfelt. Vi trur at oppdelinga vårhar ein allmenn karakter og at ho såleis er gyldig i svært mange handverk. Detvil frå handverk til handverk vera ulikt kor stor vekt vi skal leggje til dei eineeller hitt punktet. Lukt er viktigare for kokken enn for tømraren jamvel om båenyttar luktesansen i arbeidet. Den romlege dimensjonen er viktigare for densom spinn og for den som byggjer båt enn for den som målar.Kanskje lista av innfallsvinklar burde utvidast til meir enn dei 16. Poengetvårt har ikkje vore å koma fram til det komplette og fullstendige, men å lage eioppdeling som er nyttig og illustrerande. I så måte trur vi ho gjer si teneste,jamvel om seinare arbeid finn å lota endre på mykje.Vi ser av dei 16 punkta ovanfor at ”kunnskap” i forstand teoretisk vitande, sliktsom vi lærer i skolen i snever forstand, i ”klasserommet”, berre utgjer ein litendel av det som handverkaren treng for å kunne utøve faget sitt på ein god måte.Mesteparten av det å bli handverkar går på personleg utvikling, kombinertkroppsleg og mentalt. Det går på å trene og å utvikle kjensle og haldning. Detgår på å strukturere røynsler slik at tradert kunnande, tradert vitande og teoretiskvitande blir bunde saman til eit heile og knytt den handlingsbudde delen av oss.Handverk er noko vi gjer og noko vi vil.Handverk er romleg-rørleg og i ein viss forstand totalt mobiliserande. Detgår ut på å koordinere alt det som vi har lista opp ovanfor og rette det innmot noko vi skal få til.Denne konklusjonen vil få avgjerande innverknad på korleis ein organiserer eiutdanning og korleis ein byggjer opp eit berekraftig fagmiljø.Vi vil dra fram nokre få klare konsekvensar:1. Læreforholdet er personleg. Den lærande er i røynda ikkje knytt til eiverksemd/bedrift, men til eit menneske, til ein meister. Kva slagspersonlege relasjonar er det viktig å dyrke?2. Læreforholdet krev kontinuitet og personleg avstemt progresjon. Når denlærande har nådd eitt steg av trening/innsikt/kjensle/dugleik, er det43

grunnlag for å gå vidare. Berre avgrensa delar av opplæringa kanstrukturerast innan visse rammer av tid. Det er heller spørsmål om ådefinere steg i ei utvikling. Vi kan ikkje reise på sykkeltur før vi har lærtå sykle. Vi får ikkje sertifikat for å køyre bil før vi er gode nok. Det erstor skilnad på kor mange timar den einskilde treng til slikekvalifiseringar. Slik vil det også vera i handverka. Det er grunn til å gånøye gjennom kva slags røynsler den lærande lyt få, kva slags trening ogtil kva slags tid.For somme slags dugleikar kan vi ha ei gradvis utvikling der vi blir betreog betre til vi har nådd vårt personlege nivå av dugleik. Det gjeld tildømes presisjon med penselen eller med øksa.I andre tilfelle er det meir markerte sprang i utviklinga. Spranget frå åikkje kunne og til å få det til kjem ganske plutseleg. Det gjeld til dømes åkinkse handteinen og å klinke saum. I båe desse tilfelle er det som åsykle, anten får vi det til eller så får vi det ikkje til. Etter at vi har komeover den avgjerande kneika, kan vi perfeksjonere oss og bli stadig betre,likevel er det slik at vi har eit avgjerande sprang med ei bratt innlæringfrå det ikkje å kunne og til det å kunne.Når det gjeld kinksinga, kjenner vi at det blir rett. Når det gjeld klinkingaer det låten og songen i hamar, mothald og saum som fortel. Mykje avdet vi talar om lyt lærast tidleg. Motorikk utviklar seg best i barneåra.Om vi ikkje lærer å gå på ski når vi er små, har vi vanskar mede å nå tildet stadiet at skiene kjennest som fridom for kroppen.Dette er heilt grunnleggjande. Utvikling av kroppskjensle, rørsleglede,romkjensle, formkjensle, syn, høyrsel, materialkjensle, verktykjensle,ikkje verbal kommunikasjon o s b. lyt starte tidleg. Yrkesutdanninga børkrevje av barnehage og grunnskole at ungane lærer å uttrykkje seg vedhjelp av kroppen og ved hjelp av basisverktyet så snart som dei er mognetil det. Det bør ikkje berre vera pedagogar i barnehagane, men også slikesom er gode til å snikre, baka, sy og løe ved.3. Læringa bør heile tida rette seg mot det å lage noko som det er meining i.Intensjonaliteten er ein vesentleg del av veremåten for ein handverkar.Intensjonaliteten er ein vesentleg del av det å vera menneske.4. Det er spørsmål om å finne tilbake til/utvikle vidare/formalisere densærlege pedagogikken som heim og handverk har vore berarar av. Dertil44

lir det spørsmål om kva som vi i dag lyt ta opp som kompensasjon for atvi ikkje lenger oppfattar arbeidsfellesskap som viktige og primærekunnskapsberande element i den opplæringsprosessen som dei unge skalgå gjenom.I dette har vi svært mykje å hente hos kvinnekulturen. Vi skal ikkje gålangt tilbake i tid før det nettopp var kvinnene som stod for dengrunnleggjande opplæringa i praktiske gjeremål og for dei haldninganesom er gyldige i slikt arbeid. Den opplæringa som det no ser ut til atbarnehagar og skolar ikkje klarer å få til.Vi har svært mykje å hente i all slags ikkje-formalisert opplæring. Det ermot den vi lyt rette blikket når vi skal hente inn det som vi er i ferd med åmisse.45KVA SAMANHENGAR TALAR VI OM?Vi har ovanfor tala nokså allment. Det vi har teke fram gjeld i mangesamanhengar, og kven av dei er det vi tenkjer mest på? Handverk er noko viutøver både som ein allmenn del av det å vera menneske og i yrke. Handverkgjeld både prosess og produkt.Skal vi konkretisere dei allmenne fråsegnene, trengst det at vi kikkar nærare påsamanhengar. Vi lyt sjå på ein allmenn del som gjeld det å vera menneske. Vilyt sjå på opplæring og utviklinga til det å ha handverk som yrke og levebrød.Vi lyt ta for oss sjølve produksjonen og produktkvaliteten. Vi får då ei matrise:Personleg Som yrke For produkt1.1. 1.2. 1.3. Kroppsbruk2.1. 2.2. 2.3. Handlingsmønster3.1. 3.2. 3.3. Fingerkjensle4.1. 4.2. 4.3. Syn og augemål5.1. 5.2. 5.3. Fargeforståing6.1. 6.2. 6.3. Høyrsel og lyd7.1. 7.2. 7.3. Romkjensle8.1. 8.2. 8.3. Forståing av form9.1. 9.2. 9.3. Forståing av material10.1. 10.2. 10.3. Forståing av verkty11.1. 11.2. 11.3. Forståing av framdrift12.1. 12.2. 12.3. Problemløysing og å skape13.1. 13.2. 13.3 Samarbeid

4614.1. 14.2. 14.3. Produktforståing.15.1. 15.2. 15.3 YrkeskjensleKvart av desse 45 punkta krev særskilt utgreiing og dertil vil det bli eitomfattande samspel mellom punkta. Kor mykje avheng utviklinga avromkjensla i oss av den kroppslege utviklinga og av dette at vi tumlar oss i rom?Kan vi få god romkjensle av berre å gå på flate golv? Bør vi ha klatra i ur for åbli gode til å tenkje tredimensjonalt? Slike relasjonar kan det vera mange av.Materialkjensla heng saman med produktforståinga. Det ved lyden avmaterialen som vi oppfattar heng mellom anna saman med kva vi elles veit omhan o s b.I dette kjem også ”den fjerde dimensjon” tida inn. Kva skal vi utvikle når ogkorleis? Det gjeld handverk som del av personleg utvikling. Ho stoppar ikkjeved ein viss alder eller i eit visst steg i skolen. Den personlege utviklinga gjeldfrå vi er små til vi er gamle.Utvikling som yrkesutøvar startar innafor den allmenne opplæringa og heldfram i yrkesretta opplæring. Etter vårt system startar den yrkesretta opplæringasom handverkar i den vidaregåande skolen og stoppar med sveinebrev. Andreyrkesretningar gir høve til vesentleg lengre laup. Vi ser fram til at handverk blirsidestilt teori, musikk og idrett i så måte. I denne allmenne framstillinga lyt viha med alle moglege steg. Då får vi ei ny matrise. Ho gjeld tida, stega iutvikling i høve til alder og annan utdanning.Personleg For yrke For produkt-.1.1. -.2.1. -.3.1. Førskole-.1.2. -.2.2. -.3.2. Barneskole 1. del-.1.3. -.2.3. -.3.3. Barneskole 2. del-.1.4. -.2.4. -.3.4. Ungdomsskole-.1.5. -.2.5. -.3.5. Vidaregåande skole-.1.6. -.2.6. -.3.6. Mellomtrinn/fagskole-.1.7. -.2.7. -.3.7. Høgskole-.1.8. -.2.8. -.3.8. Universitet-.1.9. -.2.9. -.3.9. Høgste utvikling i fagetNår det gjeld handverk, er det viktig å peike på at kolonna lengst til høgre dreiarseg om alderssteg eller steg i ei utvikling og utdanning. Ei utvikling somhandverkar får vi først og fremst ved å utøve handverket. Den viktigaste delenav opplæringa skjer utanfor dei ordinære klasseromma.

Med den siste matrisen har vi 405 ”boksar” i systemet vårt som skal fyllast medinnhald, men enno er vi berre eit stykke på veg med å ramme inn oppgåvene.Enno står det att å gjera ei fagleg inndeling. Kvart einskild fag skal ha singjennomgang i høve dei 405 ”boksane”. Av i alt kring 200 yrkesfag i Noreg erdet om lag 60 vi reknar som handverksfag og av desse 60 er 27 som er såkalla”verneverdige fag”.Om det er kring 60 fag vi skal planleggje for, kjem vi no opp i om lag 25.000”boksar” som skal fyllast med konkret fagleg innhald. Den samla oppgåva somvi har tatt på oss er ganske stor. Eit pedagogisk utviklingsarbeid for handverker ikkje gjort på ein dag. Det blir nokså klart for oss at dette arbeidet berre kanbli av modellbyggjande karakter.I ei samla pedagogisk vurdering er ikkje den faglege inndelinga så liketil. Skalvi ta utgangspunkt i yrke, material, verkty, eller grunnleggjande kroppslegutvikling? På vidaregåande nivå er det rimeleg at inngangen vil vera denyrkesfaglege, men kva med førskole og grunnskole? Kva med høgareutdanning? Vi har stilt spørsmålet før, og vi kjem med det på nytt: Kor mykjeer den allmenne utviklinga av mennesket uttrykt gjennom kulturellerammevilkår og allmenn opplæring er vilkår for utvikling og utøving av yrke?Av di vi kan koma til å operere med andre einingar enn yrkesfag både i barneåraog på høgare nivå får vi neppe trong til å fylle alle dei 25.000 einingane som vihar rekna oss til ovanfor. Poenget for oss er då heller ikkje det eksakte talet,men å få eit uttrykk for at vi står føre eit arbeid av ganske store dimensjonar.Vi har framom preledert ein syntetiserande tankegang. Det fører oss mot eiinndeling etter material og produkt. Vi gjer noko av eit viss slags materiale.At kroppen er grunnleggjande for utøvande av handverket, er det også lagt vektpå. Grunnleggjande motorisk utvikling, til dømes dans, kan truleg vera fellesfor mange handverk. Vi vil ikkje gi svar på alt dette no, men la utviklinga avpedagogikken gi dei svara som etter kvart fell naturleg.47

48HANDVERK SOM PRODUKTALLMENTFleire kvalifikasjonar som kvar for seg og i sum avgjerDet som skil handverket frå dei fleste andre slags uttrykksformer er at det bådeer prosess og produkt. Når vi talar om eit godt handverk og meiner vi både atein ting er laga på ein viss måte og at han har visse kvalitetar som er særeignefor handverksprodukt. Framanfor har vi vore inne på mange sider ved det åutøve handverket. Alt dette blir tomme talemåtar om dei ikkje vender seg motheilt konkrete ting. Vi kan ikkje tala om prosessen anna enn i relasjon til eitprodukt, og det er vanskeleg å karakterisere om produktet utan å koma inn påden prosessen som ligg til grunn for framstillinga..Det er ikkje beinveges å liste opp kjenneteikna for eit handverksprodukt. Deiforsøka som vi har gjort gir oss korkje eintydige svar eller klare grenser. Vi ervortne ståande ved formuleringa ”kvalifiserande element”. Kvar for seg erdesse som regel ikkje tilstrekkelege som definisjon og vi vil ha mange gradviseovergangar. Til slutt vil vi difor sitje att med ei vurdering av det einskildetilfellet. Er det industri eller er det handverk? I praksis reknar vi med å blisitjande att med mange tvilrådige overgangstilfelle.TRE KVALIFIKASJONARHandverkaren arbeider ut frå ei forståing for heile produktetForståinga for heile produktet kjem tydelegast fram når handverkaren verkar utråstoffet og arbeider det fram til den ferdige tingen. I deg skjer dette i sværtavgrensa grad. Mange får tingen frå eit anna handverk eller gir han vidare etterein viss grad av ferdigstilling. Dreiaren kan levere bollen til ein målar. Formålaren er bollen ei råvare, medan råvara for dreiaren er eit stykke trematerialeller eit tre i skogen.Dreiaren kan vera ein god dreiar utan at målaren er det og målaren kan vera godutan at dreiaren er det. Det gode handverket er karakterisert ved at bådedreiaren og målaren arbeider ut frå ei felles forståing. Båe sin innsats er avstemtdet felles sluttproduktet. Ei slik felles produktforståing er eit typisk døme på eitkvalifiserande element, men som ikkje er einaste kravet til at vi kan kalle tingen

49eit handverksprodukt.Den kvaliteten som kjem ut av ei slik forståing er ofte berre indirekte synleg isjølve tingen. Det kan drei seg om styrke, tilpassing til brukaren og andrefunksjonelle eigenskapar som berre handverkaren sjølv og den kyndigebrukaren har greie på. Svært ofte ligg den handverksmessige kvaliteten i nokoanna enn det som direkte er synleg. Handverk er meir enn ytre synlege form.Handverk har med vilkår for vurdering, tilpassing og kvalitetskontroll ågjeraI utgangspunktet var handverket reint manuelt, men hadde det til felles med allproduksjon før vi fekk kraftkjelder. I dag er reine manuelle metodar nærast forunnatak å rekne. Handverkarane nyttar motordrive verkty. På sett og vis ermanuelle metodar snarare eit historisk fenomen. Likevel vil vi halde opp einslags kvalifikasjon ved å seia at handverkarane brukar relativt manuellemetodar. Metodane er manuelle i den forstand at det heile tida er vilkår forindividuell vurdering så vel av material som av produkt.Den beste kontrollen med materialen får handverkarane gjennom eit manueltarbeid. Då har dei vilkår for å kunne oppleve kvaliteten direkte i kroppen.Nærleiken til materialen er noko typisk for handverk. Ved overgangen tilmotordrive verkty fell den automatiske kvalitetskontrollen som låg i deimanuelle metodane i stor grad bort.Jamvel om handverkarane nyttar maskiner i det daglege arbeidet er det diforviktig at dei gjennom opplæringa si har fått ei oppleving og ei forståing forkvalitet, slik at maskinene ikkje fører til dårlegare produkt. Også for dettepunktet vil det i praksis vera heilt glidande overgangar. Vi har fått mangeverkty som er drivne med motor, handsirkelsag, kjedesag, fres, symaskin o s b.Desse maskinene verkar inn på produkta. Vi lyt likevel halde det som eitkvalifiserande element at handverkarane har høve til den individuellekvalitetskontrollen og dei har ei forståing for form og material som er basert påein manuell produksjon. Dette gjer at produkta som dei lagar får ein annankvalitet enn det som er tilfelle i den reine serieproduksjonen.Den kvalitetskontrollen vi talar om treng ikkje å gjeld noko som er synleg. Detkan like gjerne vera eigenskapar innbygd i produktet og som kjem til uttrykkved bruk og over tid.Ein handverkar kan godt leggje opp seriar, til dømes ein serie av skåp, klesplaggknappar eller koppar som er tilnærma like eins. Av og til er det eit stort poeng å

kunne lage to eller ti like. Produksjonen lyt likevel vera slik at kvart einskildeprodukt kan få ein individuelle karakter. Dette har altså med styring avprosessen å gjera. Handverkaren er styrt innafrå, arbeidaren på samlebandet erstyrt utanfrå.Heller ikkje for dette punktet treng vi å kunne sjå kvalifikasjonen. Eit dreiastolbein i ein serie av stolar bør vera så like som råd. Ein viss variasjon kjemfram av di materialen er ulik. Dreiaren vil kunne ta omsyn til dette. Han kan tildømes skjera unna for ein kvist. Somme misforstår dette punktet og lagar eitslags tilgjort individualitet. Kulissemakeri er eige fag, men er elles ikkje typiskfor handverk. Å pynte mykje på utsida er snarare ein kamuflasjeteknikk for ådekke til at tingen ikkje har dei kvalitetane som han burde.Dei fleste handverksprodukta står i ein kulturhistorisk samanheng. Vi talar ofteom kulturgeografiske typar. Folkedrakter er typiske døme. Drakta for Vest-Telemark var felles norm for ein del av Telemark. Handverkarane fekk haldeseg innafor den norma som galdt for denne. Elles vart det ille sett. ”Reglane”for drakta galdt først og fremst strukturen. Innafor denne gjevne hovudrammavar alle draktene ulike. I mange samanhengar vil nettopp dette spelet mellomkollektiv normer og individuell tilpassing ver avgjerande særkjenne for godthandverk. Det kan gjeld synlege ting som til dømes rosene på stakken, men detkan også gjelde slikt som er mindre synleg, til dømes innsnitt, foring ogkvaliteten på tøyet.Handverkaren gir formInntil for få tiår sidan var det handverkaren som gav forma til det som vi kallarhandverksprodukt. Tømmermeisteren gav form til husa, snikkaren gav form tilmøblane, skreddaren og sydama gav form til kleda o s b. Å gi form (eller å veramed på å gi form) har vore ein vesentleg del av det å utøve handverk. Etterkvart har vi fått arkitektar og formgjevarar som set bort produksjonen til einprodusent. Spørsmålet er då kor vidt vi kan tala om handverk når den utøvandeprodusenten ikkje lenger er med på å påverke utforminga av det produktet somhan lagar.I praksis har arkitektar og formgjevarar redusert handverkaren si rolle iproduksjonen. Her dreiar det seg til dels om ei fullstendig umyndiggjering avden som lagar tingen. Ein ”designar” kan godt få utmerkingar for til dømesypparlege blåsne glas, medan dei som faktisk blæs glasa ikkje blir nemnde. Ipraksis vil det vel vera slik at glasblåsarane i høg grad er med sompremissleverandørar for teiknaren og dei vil vera aktive i formgjevinga. Her vilteiknar og handverkar til saman vera dei som i røynda har skapt produktet.50

51Glasblåsarane er slett ikkje å likne med døde maskiner som berre tomt utførerein ordre.For at vi skal kunne kalle det handverk lyt det vera slik at handverkaren antensjølv gir form eller han er med på å gi form. Det kan vera i form av premissarfor form og ved at han samarbeider med formgjevaren på ein slik måte at dei harfelles forståing av kva som er siktemålet i den aktuelle produksjonen. Det kanofte vera slik at handverkaren gir individualitet som del av det å produsere.Formgjevaren har då i prinsippet berre laga ei skisse til den tingen somhandverkaren lagar den detaljerte utforminga av.DESIGN OG MAKSELDet norske ordet for å designe er å ”maksle” som tyder både å lage og å giform. ”Maksel” tyder måte å lage ting på . Det er såleis maksel som høyrersaman med handverk. Vi kan gjerne kalle det intern formgjeving, at utformingaer ein integrert del av det å lage.”Design” eller ekstern formgjeving er noko som vi eigentleg berre kan forståsom del av ein industriell produksjon eller i eit sterkt lagdelt samfunn.Designaren gir ”ordre” til maskinane. Dei er lydige trælar.Ved innføringa av ordet design til erstatning for ordet maksel, har vi også fått eidreiing av å oppfatte kvalitet som i første rekkje knytt til det ytste synlege laget.Vi er inne i ein periode då det blir lagt stor vekt på korleis ting ser ut, ofte vedførste augnekast, medan det blir lagt mindre vekt på kvalitetar som til dømesslitestyrke, funksjon og andre sanseinntrykk.Denne vektlegginga av det synlege på kostnad av andre ibuande kvalitetar harav og til ført til det reine kulissemakeriet. Vi meiner handverket står for langtfleire kvalitetar enn det som let seg teikne. For å sikre oss at vi får med detfleirfaldige legg vi fram eit skjema for karakterisering av gjenstandar. Vi trengikkje å ta med oss alle stikkorda for alle slags gjenstandar og kvar gong.Poenget er å peike på det fleirfaldige. Skjema skal vera til hjelp og ikkje tiltvang.

52ANALYSE OG DOKUMENTASJONSkjema for karakteriseringVi såg ovanfor under dei tre punkta som karakteriserer handverk at det berre varein mindre del av det vi kallar handverk som umiddelbart er synleg i produktet.Det meste er bygd inn som kvalitetar av annan art. Når vi skal karakteriserehandverksting er det difor viktig at vi tek for oss mange innfallsvinklar. Listanedanfor tek for seg ein del aktuelle stikkord. Somme vil berre gjelde for tingsom er laga i ein viss kulturhistorisk tradisjon og somme vil berre gjelde forgamle ting:- Kva slags ting er det? ( kategori/bruksføremål)- Funksjonsmåte og driftsteknikk, korleis tingen fungerer.Når det ligg føre allmenn omtale av bruken er det nok å ta for seg det særlegefor den aktuelle gjenstanden. Praktisk bruk som denne gjenstanden har vore i- Form, særkjenne og den forståinga av form som gjenstanden ber bod om.Form og funksjonForm, snitt og mønster i tid og rom (stil, mote m v.) , korleis tingen ter seg,kva han fortel som estetisk uttrykk- Material, art, kvalitet og leggjemåte/måten materialen er tilvirka og bruka på i denaktuelle tingen- Tekniske særkjenne og verktøyspor. Byggjeteknikk, konstruksjonstekniskesærkjenne- Storleik/storleiksgruppe- Dimensjonar og mål:Mål i metrisk systemNummersystemVektKroppsmål (alen, tommar, spann)Kroppstilpassing der det er aktuelt.- Tilrigging/arrangement/organisering/møblering- Tilstand:Allmenn karakteristikkBrukssporSpor etter ombygging og gjenbruk- Laust utstyr som høyrer til- Kulturgeografisk typeLett synlege ytre kjenneteikn som karakteriserer typeGeografisk utbreiing av type- Nemningar både på heile gjenstanden, delar av han og for karakteristikkar som gjeldfunksjon, bruk og kvalitetLitterær nemningTradisjonsboren nemning- Kva gjenstanden omfattar- Når gjenstanden er laga og når han har vore i bruk, når han er endra og eventuelt gåttinn i ein ny funksjon.

53- Kor og av kven gjenstanden er laga. Kor og av kven har han vore i bruk- Økologiske og geografiske samanhengar- Økonomiske samanhengar- Sosiale, kulturelle og historiske samanhengarKor detaljert vi er i stand til å lesa gjenstanden er avhengig av kunnskapsnivåettil lesaren. Det er svært viktig at handverkarane blir rutinerte i å lesagjenstandar. Ved at dei får ause av denne viktige kjelde til vitande omhandverk, aukar dei kompetansen sin i vesentleg grad. Dokumentasjon avgjenstandar vil difor vera viktig del av opplæringa av handverkarar.Samstundes er det slik at handverkarar i kraft av arbeidsmåten sin er i stand til åsjå og vurdere sider ved tingen som vil vera løynt for mange som ikkje har einslik praktisk bakgrunn. I ein del tilfelle vil gamle ting syne noko som vi ikkjeforstår eller får til å gjera lik eins. Då kan det vera aktuelt å eksperimentere.Eksperiment basert på eit utførande av handverk har i praksis synt seg som eisvært viktig kjelde til kunnskap om gamle ting. Vi nemner døme som byggingav vikingskip (Vikingeskibshallen i Roskilde), laging av ullsegl (TømmervikaTekstilverkstad) og til tømring av mellomalderhus (utført av Hans Marumsruddå han var stipendiat).KONKRETE DØME NÅR DET GJELD Å ”LESA EIN GJENSTAND”Ei åreVi skal ta for oss ei åre. Åra er ein finstrengt reiskap med eit ytre som kanskjeikkje umiddelbart avslører intensjon og teknisk tilpassing.Årene blir etter sin tradisjon tekne ut av eit emne på ein viss måte. Kva som ergode åreemne, korleis åra blir tilpassa den einskilde båten og det tollrøet/denkeipen/den tollegangen som ho skal gå i, er innafor visse rammer lagt fast avtradisjonsborne normer. Den siste finpussen av ei åre blir gjerne gjort av denpersonen som skal ro. Båtbyggjaren leverer noko som kan sjå ut som ferdigeårer, men som fiskaren helst kallar "åreemne". Utover dei rammene somtradisjonen stiller opp får vi altså kvar åre ein individuell karakter. Detindividuelle kjem både av at alle emne er litt ulike og av at den einskildepersonen legg sine særlege oppfatningar og behov inn i åra.Når vi skal "lesa" ei åre har vi altså tre "kapittel". Det første er kva vi kan kallenaturen i åra. Vi ser treslag (gran, furu, ask), kor i treet (høgt eller lågt), kor istokktversnittet (heiltre, halvkløyvning, mergplank eller bakhun). Vi kan sjåom det er eit seinvakse slankt tre eller om det er eitt med raskare vokster og

54kanskje meir kvist. Vi kan kjenne om det er mjuk ved eller stiv, om det ersperren eller daud.Til dømes i Hordaland har det vore vanleg å ta mergplank til framåre, menbakhun til hammelåre ("hammelårene" er dei attarste årene, det åreparet somein hamlar med. Å hamle er å skuve på åra i staden for å dra henne til seg. Denbakarste roaren sit ofte og ser framover. Difor hamlar han, og difor heiterattarste årepar hammelårene). Mergplanken er stivast. Framårene er dei lengsteog treng såleis litt stivare ved. Samstundes blir det andøvt på framtofta. Deifleste vil ha litt lengre og stivare årer til andøving enn til vanleg roing. (Åandøve vil sei å halde båten på ein viss plass. Den som andøver ror båten oppmot vind og straum slik at han ligg i ro over grunnen)Frå Nordmøre og nordover er det stort sett halvkløyvningsårer dei har laga ogslik at mergen ligg fram når dei ror. Det syner intim kjennskap til innebygdespenningar i treet. Åra kan gjerast lett og høveleg spenstig.Det andre kapitlet er tradisjonen. Tradisjonen møter naturen på ein viss måte.Tradisjonen fortel om det vi kan kalle kollektiv kunnskap. Det er mønster ihandling for å velje åreemne og for å ta åra ut av dette.Informantar vil kunne fortelje om sin tradisjon og om kvifor han er som han er.Nidolf Yttersian frå Frøya sa: "Du veit vi hadd itj råa te å bryt av ei år", då hansvara på spørsmålet om kvifor mergen låg fram i ei halvkløyvningsåre. Vi veitaltså at årehøvlarane har hatt ein høg grad av medveten intensjonell tilpassing idet mønsteret som er vorten tradisjon. Vi veit at ei finstrengt vurdering er lagttil grunn for den lokale skikken.Dette tyder hin vegen at vi i område der vi manglar tradisjonsberarar har lov tilå spørje: "Kvifor er tradisjonen slik og slik?". Når vi kan gå ut frå at det liggintensjonar bak, er det lov til å etterlyse kva intensjonen er. Det dreiar seg om åha innsikt, evne til å sjå og evne til å vera forviten, slik at spørsmålet kanstillast. Som regel er det vanskelegare å koma på spørsmål enn å finne svar.Det vi ikkje veit det veit vi ikkje. Å oppdage fenomen som ein ikkje kjenner tileksistensen av krev eit ope sinn.Når åra etter sin tradisjon kjem så langt som til den plassen ho skal roast på,kjem den siste individuelle finpussinga. Dette er tredje kapittel. Vi kan sjå påverktøybruk. Kva slags høvlar har årehøvlaren nytta? Det kan vera årehøvel,slett høvel, rundhøvel, boghøvel og skavl. Vi kan spørje: Kor i båten og kvener det som til vanleg ror med denne åra? På "kjempetofta" sit andøvaren. Han

55er gjerne ein kraftkar som skal ha litt lengre årer og dimed litt stivare.Skautinga er ein viktig del. (Å skaute vil sei å leggje på sliteforingar på åra derho ligg i keip/tollegang.) Åra blir skauta etter aktuell plass og etter roaren sinsmak. Åra skal korkje "sleikje" (leggje seg oppå sjøen ved at bladet står forloddrett) eller "skjær" (ved at bladet ligg for mykje). Åra skal liggje slik ikeipen at ho "held" sjøen. Ein armtung kar vil truleg har årer som skjer litt meirenn ein som er lett.Den vanlege lengda er to gonger båten si breidd på den staden ein ror og"lommen fri". (Lommen er handtaket på åra). Dei vanlege årene kan bli måltemidt i keipen eller på innsida. Andøvsårene blir gjerne målte på utsida. Menher kjem det også an på storleiken på personen. Ein lang person kan vilja ha eianna tilpassing enn ein kort. Det kjem an på kor høgt vi sit, kva slags hav vi rorpå, kva last vi skal rekne med og kor vi sit i båten. Det høver best å ha deilengste ryggane fram i båten.Det kjem inn så mange faktorar at vi ikkje kan gå nærare inn på dei no. Poengether er at vi oppå tradisjonen får ei mengd ørsmå individuelle tilpassingar og somvi ved å halda saman ulike opplysningar kan finne ut noko av.Gjenstandar er forteljekraftige. Vilkåret for at vi skal kunne lesa dei er at vi veitnok til å kunne stille spørsmål. Eit teoretisk/litterært vitande vil oftast ikkjevera tilstrekkeleg for å kunne leve seg inn kva ei åre har å fortelje. Vi lyt sjølvlage årer og vi lyt sjølv ro. Vi lyt ro åleine og vi lyt ha samrodd med andre. Vibør kjenne til korleis det er å ro i lag med gode roarar og korleis ein tilpassartakta si til aktuell båt, aktuell last, aktuelle farvatn og den distansen som skalroast.Å kunne lesa ei åra krev altså både det vi kan kalla teoretisk innsikt og det somheiter praktisk erfaring og denne praktiske utøvinga bør stå i ein tradisjon forbruken av gjenstanden. Dette er eit sentralt punkt. For å forstå gjenstandar, lytvi i nokon grad ha eit 'kunnskapsbasert' forhold til laging og bruk av dei. Eiteoretisk tilnærming stengjer ute den levande kunnskapen og kulturen som bur ihandling.HovudmønsteretÅ 'lesa ting', treng grunnlag i ei metodisk tilnærming til den slags ting det dreiarseg om. V samanfattar metoden slik:

56Punkt 1.For å kunne lesa ein gjenstand, lyt vi ha eit aktivt forhold til han.Handlingsboren kunnskap lever som handling og i liten grad som verbaltvitande. Dokumentasjonsmateriale i form av skrive ord, bilete og film er nyttigfor å kunne stø på minnet, men sjølve kunnskapen er ein levande aktivitet somikkje let seg "konservere". Første punkt i metoden ligg i å lære seg, å herme,trene og røyne slik at vi kan bruke og forstår funksjonen av den gjenstanden detdreiar seg om. Etter kvart som vi er i stand til det, talar vi med roarane påroarvis, med årehøvlarane på høvlarvis og med båtbyggjarane på båtbyggjarvis.Punkt 2.Når vi har lært oss såpass mykje at vi forstår åra, blir det mogleg å spørje mangeav dei. Det andre punktet i metoden vår går difor på å leggje an ei slagsmasseundersøking. Vi er ute etter variasjon og mønster. Vi lyt finneyttergrenser og gjennomsnitt. Det seier seg sjølv at punkt 1 og 2 i nokon gradvil gå parallelt og vekselvis. Vi byggjer oss opp gjennom vekslinga mellompersonleg røynsle og å gjera oss kjende med mange gjenstandar av det slagetsom vi har for oss. Vi testar røynslene våre mot tilgjengeleg gjenstandsmasseog ved drøfting med andre menneske som har den slags kunnskap som vi trengfor å forstå gjenstanden.Punkt 3.Det typiske for undersøkingar av den arten som vi no er inne på, er at dei tek tid.Kunnskapen er kompleks og omfattande. Vi lyt vera langvarig intenstkunnskapsøkjande.Punkt 4.Det avgjerande punktet i undersøkinga vår er likevel handlinga. I ei langvarigveksling mellom handling, samhandling, samtale, undersøking, gjennomtenkingog handling på nytt, kan vi til slutt nå det punktet at vi uttrykkjer oss. Vi tenkjertingen og så blir han til. Vi tenkjeer åra på ein viss plass i ein viss båt og for einviss roar, og så blir ho slik at ho passar der. Då er vi også i stand til å lesagjenstanden. Vi les bodskapen i åra lik eins som den vanlege teoretikaren lessine bøker.AvslutningKonklusjonen på denne drøfting er at gjenstandar kan 'lesast'. Vilkåret fordenne lesinga er at vi både veit og kan. Akkurat som når vi les ei bok, kan det i'lesinga' av gjenstandar vera delte meiningar om tolkingar. Kva kan vi lesa ut

57og kva les vi inn. Kva er bodskap og kva er projeksjon. Vi lyt vera kritiske.Kritikk og kjeldekritikk er viktig del av eit kvart fagleg miljø. Å drøfte'meldingar' i ei åre med ein som ikkje kan å ro er likevel mest å likne med ådiskuterte innhaldet i ei bok med ein som ikkje kan å lesa.Ei praktisk tilnærming aukar gjenstanden sin ibuande kunnskap så radikalt atden reinskorne akademikaren får vanskar. Naturleg reaksjon er: "Dette erspekulativt" og "Det er ikkje så subtilt". Det sentrale for oss er at ein kvarmenneskeskapt gjenstand ber i seg ei 'melding' frå den personen som laga hanog den kulturen som dette mennesket stod midt oppe i. Det er dessemeldingane vi vil få tak i. Vi vil lære oss til å lesa dei tankane somhandverkaren hadde då han laga den tingen som vi har for oss. Ting er ikkjelikegyldige. Dei er ein del av 'litteraturen' lik eins som bøkene i hylla.HANDVERKSRELATERT FORSKINGBÅDE I OG OM PROSESS OG PRODUKTEin kvar handverkar driv heile tida utvikling av produkt og produktspekter.Slik sett er vedvarande forsking ein del av det å utøve handverket. På eit visstnivå av dimensjon, kompleksitet og nyvinning, vil produktutviklinga sprengerammene for det som er mogleg innom rammene av eigen verkstad. Det er islike tilfelle vi ser for oss produktutviklande forsking finansiert av eksternemidlar. Den handverksrelaterte produktutviklinga omfattar både produktet ogtillaginga av det. Vi talar om handverksrelatert forsking. Der er handverkarenog handverket sentrale.Den handverksrelaterte forskinga spenner vidare enn utviklingsarbeidet. Vi vilfreiste å gi eit framlegg til kva vi reknar som innhald i det vi vil kallehandverksrelatert forsking. Det dreiar seg i hovudsak om to stikkord: Prosessog produkt. I dette skal vi både sjå på handverket og vera i det. Vi kan tala omforsking i og om handverk. Då får vi ei matrise:ProsessProduktom prosess om produkt Om handverki prosess i produkt I handverkDet vi har framstilt framanføre dreiar seg i høg grad om hypotesar og framleggtil forståing av det fenomenet som vi har for oss. For å bli sikrare i omgangenav det trengst det forsking.

58OM HANDVERK SOM PROSESSDet vil bli ei forsking som mellom anna tek for seg dei utøvande og prosessuelledelane av handverka slik vi har lista dei opp i (1) – (15) framanføre. Forskingavil gå ut på detaljerte framstillingar og knytt opp mot eit konkret utøvande, motvisse personar og visse tradisjonar i visse miljø. Noko av siktemålet kan vera åavdekkje detaljane i prosessane, kva dei er kopla til heng saman med og kor vidtdet ligg føre overføringsverdiar til andre slags prosessar og tilhøve. Det kan idenne samanhengen både bli spørsmål om deskriptiv forsking og omeksperiment.Vi ser for oss at det blir ein allmenn del, som går på det kulturelle ogeksistensielle ved handverket som eit utøvande. Det bør bli ein del som rettarseg mot produktet og ein del som rettar seg mot dei pedagogiskeproblemstillingane som knyter seg til.I HANDVERK SOM PROSESSDette punktet gjeld utvikling av prosess og forståing av prosess ut frå denerkjenninga som oppstår gjennom å utøve prosessen. Det gjeld ogsåeksperiment med sikte på rekonstruksjon av prosess for produkt som vi ikkjelenger har kjennskap til korleis vart laga. (Konferere ullsegl og sprettetelgjing).Også i den pedagogiske forskinga vil sjå på vidareføringa avhandverkskunnskapen frå innsida.OM HANDVERKSPRODUKTVi har framføre vore inne på registrering og lesing av gjenstandar. Noko avdette kan vi gjera utan å involvere oss i handverket. Vi kan bokstaveleg tala sjåpå tingen frå ein annan fagleg bakgrunn. Vi ser på handverk frå utsida og tekfor oss mellom anna:- Metodeutvikling for dokumentasjon og lesing av gjenstandar.- Forsking på materialbruk og materialforståing som er i /ligg nedfelt igjenstandar.- Forsking på teknisk utføring,arbeidsmåte (rørsle og handlingsmønster)teknikkarsamanføyingarstrukturar og system- Form- Funksjon

59I PRODUKTMed forsking i produkt forstår vi den lesinga av gjenstanden som det er moglegå gjera ut frå ein handverksfagleg bakgrunn. Den kunnskapen som vi får ellerkan sjå ved å lage eller å kunna lage tingen. På eit visst nivå vil det å forske ut,det å lesa gjenstandar ”frå innsida”, vera ein viktig del av det å utvikle seg somhandverkar. Det er såleis også ein viktig del av handverkspedagogikken.Vi ser i mange handverk der det er vel innarbeidde tradisjonar at produksjonenut frå dei rådande rammevilkåra er svært raffinerte. Karakteristisk er mellomanna at dei er totale i si tilnærming til det å produsere. Det er grunn til å ta dettemed seg som ein inspirasjon til ny utvikling i høve til dei endra rammevilkåraog i høve til nye slags produkt. Dette gjer også at dei fire innfallsvinklane berreblir å sjå på som nettopp dette. Vi ser på frå ein kant, men er heilt tida influertav den totale samanhengen.

60SKAL VI TA HANDVERKET MED OSS?NOSTALGI?Johannes Blessomen vart skakk. Han såg seg attende. Vi kan bli skakke avnostalgi ved å nidstire oss på ljosken frå eit handverk som var. Det trengst at vitek for oss dei verdiane som er av ein slik kvalitet at det er grunn til å ta dei medoss inn i framtida. Ein pedagogikk bør rette seg mot å ta vare på noko. Alt kanvi ikkje ta med. Vi lyt konsentrere merksemda mot det viktigaste. Kva er det?Vi vil nemne fire dimensjonar:VI HAR BEHOV FOR Å TA VARE PÅ GAMLE TINGSkal borger, hus, farty og båtar og alle slags smærre gjenstandar bli tekne varepå for framtida, trengst det medstell. Ein del av dette har handverk som sinføresetnad. Istandsetjing av ei gammal tønne krev ein tønnemakar for at tønnaskal bli like skikkeleg som ho var. Og det vil vi gjerne at somme tønner skalvera. Berre då vil tønna kunne fortelje kva ei tønne duger til. Vi ser det kanskjeklårast i eit måleri. Utan at den som restaurerer det er på høgd med den somførst skapte det, vil restaureringa redusere kvaliteten i det i staden for å gjerahan meir varig.Vi treng altså eit breitt utval av handverk som ein del av kulturminnevernet.Dei viktigaste handverka blir dei som rettar seg mot forgjengelege ting. Tingsom krev vedvarande innsats av handverkskunnige. Gode døme på slikehandverk er tømrar, båtbyggjar, murar, alt som rettar seg mot tekstile ting m v.I prinsippet er alle handverk gyldige i denne samanhengen, men vi treng ikkjeheile handverket. Det er nok med det som skal til for at produktet skal bli godt.Sjølve handverksprosessen er i utgangspunktet då av mindre interesse.Ei meir omfattande utgreiing bør prøve å skaffe seg oversyn over behovet forinnsats når det gjeld varetakinga av verneverdig bygningsmasse og verneverdigegjenstandar som treng medstell av handverkar. Under dette lyt vi ta med det ålage nye ting med teknikk, form og kvalitet som baserer seg på konkreteførebilete.Vi lyt i denne samanhengen også ta med laging av ting der vi har einkontinuerleg produksjon av gjenstandar med teknikk, form og kvalitet som gårlangt attende i tid, der det ikkje er nokon handverksfagleg skilnad på

gjenskaping og vidareføring. Dette gjeld mellom anna visse slags båtar. Eitgodt døme i så måte er bygging av Oselvar (Harald Dalland og Nils OlavSolbakken). Slik vil det vera innafor mange fag. Delar av det, og gjerne knytttil visse personar, står for tilsvarande opphavlege delar av faget som dei vi ser ibygging av Oselvar.Vi tenkjer også på gjenskapingar av hus og kyrkjer, av skip og båtar, av møblarog inventar, av klede, av reiskap og verkty, av mat o s b. Det er ein heiltgradvis overgang frå vedlikehald til restaurering og gjenskaping. Mange av deiseglande verneverdige farkostane er meir å sjå på som gjenskapingar enn somrestaurerte originalar. Marknaden for slike kopiar/gjenskapingar/framhald avgammal tradisjon har vore aukande gjennom dei siste 20 åra.61HANDVERKET STÅR FRAMLEIS FOR PRODUKSJON AV NYE TINGSOM VI HAR BRUK FORDette funksjonelle og konkrete behovet for ein handverksproduksjon omfattarsvært mange ting. Alt frå protomodellar i industrien til hus, vottar og mat.Noko i og noko av alt dette krev eit element av handverk. Her er det på nyttproduktverdien vi talar om. Vi lyt tenkje over kva vi treng av produkt som erlaga på den måten som vi kallar handverk. Vi lyt også tenkje på at eioppbygging av handverket som kulturberar, slik som vi har vore inne påovanfor vil auke etterspurnaden etter slike produkt ganske mykje.Styrking av opplæringa, at vi aukar realkompetansen innan handverka vil ogsåauke etterspurnaden etter handverksprodukt. Det har synt seg mange gonger.Handverkarar som har etablert seg og vortne kjende får godt sal på produktasine jamvel om dei har vore ute av marknaden i lang tid. Vi tenkjer til dømes påsmidde øksar, knivar og ”gardsost”. På tilsvarande vis trur vi at det er mangelatente behov for handverksprodukt som blir løyst ut den dagen produktet ertilgjengeleg. I denne utgreiinga er det difor vanskeleg å koma fram med eikalkyle for kor mange produsentar vi har behov for.På same måten som for andre ting vi gjer oss nytte og glede av, er marknadenfor handverksprodukt svingande. I sær når vi tevlar med industriprodukt, vilmotar og haldningar påverke etterspurnaden etter handverksprodukt ganskemykje. Vi kan difor hevde at samfunnet lyt halde oppe ein viss basis avhandverkskunnande, slik at vi kan ta mot marknaden når han kjem. Å få i gangat handverk som er døydde ut, er mykje meir krevjande både økonomiske og påannan nåte. Vi kan altså ut frå behovet for produkt i ein svingande marknadargumentere for at handverk i nokon grad får eksistere uavhengig av denne

62marknaden.I handverkstradisjonane kviler det i kraft av det vi kallar handlingsborenkunnskap ganske mykje erfaring som vi enno ikkje har fått auga på. Vi harmange døme på oppdagingar som vi har gjort, der vi har funne eigenskapar tildømes material som ”vitskapen” ikkje visste om, men som handverkarane harnytta seg av i generasjonar attende. Det er grunn til å halde oppe handverk rettog slett av di dei har synt seg som kjelde til vitande og kunnande. Sværtsannsynleg forvaltar dei framleis mykje som vitskapen enno ikkje har oppdaga.Vi går no gradvis over i ein argumentasjon som fører til neste punkt.HANDVERKET HAR SJØLVSTENDIG KULTURELL VERDIEin stor del av kulturen vår er handverk, har oppstått av handverk eller harsynlege uttrykk som vitnar om handverk. For at vi skal forstå kulturen er altsåhandverket viktig. Vi treng det rett og slett for å kunne erkjenne kva vi somkulturelt vesen er for noko.Språket er viktig del av kulturen. Det gir vilkår for kommunikasjon ogsamkjensle. Vi har mange språk her i landet. Anten vi no talar eitt av dei femsamiske, det finske, det romaniske eller ei eller anna form for norsk, synst vi atspråker er viktig del av det å vera den vi er. Vi trur at også handverk er eingrunnleggjande del av kulturen på same måten som språket er det. Handverketgir vilkår for kommunikasjon og samkjensle i tillegg til at det gir oss ting vi harbruk for.Høgt prioriterte handverk i denne samanhengen vil vera slike som ber i segomfattande ”kulturelle pakker” der alt det som karakteriserer handverk er med.Bygging av Oselvar er på nytt eit godt døme. Dinest treng vi handverk somrettar seg mot strategisk viktig produksjon. Smia er då sentral, lik eins somhandteinen, rokken, vevstolen, kjøkenbenken og alt som høyrer til den. Utanverkty, klede og hushald med mat var vi lite her i nord.Denne innfallsvinkelen til verdsetjing gir det motsette resultatet av den vi komfram til ovanfor. Den kulturelle verdien er knytt til prosessen. Handverketuttrykkjer seg gjennom handling og det er denne handlinga som er kulturen. Vitreng handverket for å forstå oss sjølve som kulturelt vesen.Å definere eit behov for yrkesutøvarar ut frå dette motivet er vanskeleg.Handverket som kulturberar gjeld oss alle. Det omfattar små ting i dagleglivetså som å kløyve ved, strikke og å lage mat samstundes som det omfattar denhøgt utvikla og spesialiserte.

63Mykje av det vi kalla kulturarbeid har med såkalla ”fritid” å gjera. Det eraktivitetar som går for seg utanfor ordinær ”arbeidstid”. Idrett, film, musikk ogdans har dei fleste av oss som fritidssyssel. Samstundes finst det spesialistarsom har denne slags aktivitet som heiltids yrke. Vi ser for oss ein tilsvarandemodell når det gjeld vidareføring av handverkskulturen.Vi bør alle dyrke handverk som ein viktig del av det å vera eit kultureltmenneske, akkurat som vi dyrkar viktige uttrykksformer som musikk, dans ogidrett. For at handverket skal bli ein slik allmenn del av livet vårt trengst det atsomme held oppe handverket på ein meir omfattande måte enn det som kvar ogein av oss kan stå for. Desse særlege kulturberarane, spesialistane,yrkesutøvarane vil ha som si oppgåve å halde faget levande ved å føre detvidare og å utvikle det. Vi dreg parallellen til musikk fullt ut.Vi treng desse kulturberarane for at dei kvalitative ramme til kvar tid skal veraklårt definert og liggje på eit høgt nivå. Vi treng dei som førebilete, som lærarari tillegg til at vi treng produkta deira. Av di desse produkta i dette kulturelleperspektivet så og seia er eit biprodukt, vil det vera viktig å leggje til rettes forsame slags økonomiske rammer som dei vi har i anna kulturarbeid. Vi haryrkesmusikarar både på statleg og fylkeskommunalt nivå som er lønna av detoffentlege. Fylkesmusikarane får løn for å utøve faget og for å formidle om detog å lære opp nye musikarar.For å halde oppe handverket som allmenn kultur treng vi lærarar i handverk påalle nivå. Vi treng handverkarar frå førskole til universitet. Desse ”lærarane” ihandverk lyt ha sin eigen verkstad, men som kan vera knytt til lærestaden.Elevar og studentar lyt dit for å lære. Handverk lyt utøvast, men handverkaranekan også koma inn i klasserommet, men då er det for å fortelje om handverket,om særdrag, føresetnader, rammevilkår og samanhengar. Motivert som kulturder handverkaren blir definert som kulturberar på line med musikarar blirbehovet for handverkarar ganske stort.Verktyet, reiskapen har følgt mennesket så langt som vi kan sjå attover. Videfinerer mennesket som kulturberande og der nettopp verktyet, handverket erein konstituerande del. Det fører oss over i neste punkt.HANDVERKET HAR EKSISTENSIELL VERDIAvgjerande i det å vera menneske er å kunne uttrykkje seg. Vi uttrykkjer oss ispråk, tonar, rørsler (dans og kroppsspråk) og framferd (handlingsmønster,skikkar og moral). Ein av dei uttrykksmåtane som har følgt så lenge vi veit av å

kalle oss menneske, er slikt som i dag går under nemninga handverk. Vi er einreiskapsbrukande art. Handverk som uttrykksform har stått sentralt i det å veramenneske så langt attende som vi ser.Dette er ikkje prov for at vi er eksistensielt avhengige, at vi treng å bruke verktysom del av i vår personlege utvikling. Vi vil likevel hevde ein slik påstand.Akkurat som språk, musikk, rørsler og framferd er det, vil vi påstå at handverk iei eller anna form, er sentralt i det å utvikle oss og i det å vera menneske. Utanhandverk er det noko viktig i oss som ikkje kjem til si utvikling. Kvakonsekvensar dette har, veit vi diverre mindre om.Vi veit at det å kunne røre seg og det å utvikle språk på ein eller annan måteheng i hop. Ordblinde kan bli hjelpte ved å trene på å krabbe på alle fire. Etterkvart er det utvikla mange program for sensomotorisk trening for barn medutviklingshemming. Vi kan (enno) ikkje av den grunn snu rekkjefølgja om ogseia at å krabbe er vilkår for å lære å snakke. Vi veit berre at vi står andsynessamanhengar.Koplingar mellom uttrykksformer finst på fleire felt. Musikk og matematikk erpå ein eller annan måte kopla inni oss ein stad. Fargar påverkar sinnsroa i oss.Det påfallande er at vi veit så lite om kva handverket og det romleg-rørlegekunnandet er kopla til. Vi veit at det er naturleg gestikulere når vi snakkar. Vihar altså behov for også å vera romlege når vi uttrykkjer oss med ord. Detheiter et vi ”grip” tanken.Skal vi våge oss til påstandar om kva handverk i vid tyding står for somføresetnad for personleg utvikling, blir det: Svært mykje. Vi trur det er kopla tilspråk, skaparevne, personleg tryggleik og evne til abstraksjon, i sær tilabstraksjon av form. Først og sist ber handverket i seg mange verdiar og dei erknytt opp mot det å vera menneske på ein slik måte at vi trur det er kritiskdersom vi sluttar med å dyrke det. Denne måten å argumentere for handverk pågir høgste verdien til det prosessuelle.Vi kan vel konkludere med at vi treng handverket både som reiskap og somlivsform. Truleg kjem vi i fram til at blandingane mellom slikt som er laga forprosessen sin skuld og slikt som er laga for produktverdien sin skuld bør bliandre enn i dag. Med større vekt på dei prosessuelle og eksistensielle verdianeblir det viktig å produsere. Det blir viktigare å lage enn å ha. Dette vil ogsåverke inn på kva som er yrke og kva som er livsform, kva som er betalt arbeidog kva som er ”idrett”, kva vi gjer for livsopphaldet sin del og kva vi gjer somdet å leve.64

65No står vi mitt oppe i ei nesten vanvittig profesjonalisering. Vi held på å blisupereffektive produksjonsmaskinerioperatørar med høgt utvikla spesialitetar.På den hi sida er vi hjelpelause forbrukarar som ikkje ein gong kan lage våreigen mat. Vi kjøper halvferdige rettar i posar som skal vermast. Denne bølgjakjem til å slå attende. I dette attfallet vil vi vera med.PLATTFORM FOR VIDARE ARBEIDSTEMNINGSBILDE FRÅ KULTUREN I KRINGDei handverkarane som vi har lært av, har ein måte å lære frå seg på. Dei stårogså i ein tradisjon der dei sjølve ein gong har lært. Om vi vil giopplæringsmåten eit vitskapleg namn, kan det til dømes bli ”etnopedagogikk”.Vi har ikkje gjort nokor systematisk gransking av denne, men vi har mangespontane inntrykk. Dei skriv seg dels frå dokumentasjonsprosjekt i regi avHandverksregisteret som vi har vore med på og dels frå den opplæringa som visjølve har fått frå barnsbein av etter den tradisjonen som vi talar om.Vi vil freiste å setje ord på nokre av dei særdraga som vi ser.DeltakingHovudprinsippet for opplæringssituasjonen var deltaking. Ungane fekk «lov tilå bli med» så snart del var i stand til a gjera noko som likna på gagnleg arbeid.Det var ofte i femårsalderen. Fleire enn eg har merke i fingeren etter knivensom vart slipa kvass på femårsdagen. Nesten alle gamle eg har tala med nemnerfemårsdagen som ein viktig overgang til det å «få vera med». Mange seier:”Då fekk vi lov til å vera med”. Slik var det med gjenter, slik var det med gutar.Maja Dunfjell hevdar at ho i dag arbeider med duodji på høgste nivå av di hofekk lov til å prøve seg med sakene i syposen til mora alt i fire - fem års-alderen.Før femårsalderen hadde dei fått språk, tonespråk og dei viktigastebyggjesteinane i førestellingslivet. Eventyr og mytar var vel først og fremstmynta på vaksne, men alt frå vi var små, lydde vi til forteljingane. Dennegrunnleggjande evna til å lyde vart gjerne utvikla då, før vi tok del i praktiskegjeremål.Nidolf Yttersian frå Frøya var forstyrra av dette at ungane ikkje lenger lydde.Han fortalde ting til kona si av di ungane var der. Han rekna med at dei haddeøyro på stilkar, men dei hadde ikkje det. Frustrasjonen uttrykte han slik. ”Det

nøtte da itj å førtæl; dem høre itj”. Samstundes fortalde han mykje av slikt somhan sjølv hadde høyrt at dei gamle tala om då han var unge. Han lurte seg til ålyde gjennom ei luke i loftsgolvet etter leggjetid om kvelden.Det var gjerne viktige ting som Nidolf ville meddele på denne måten. Ved åvende seg til eit vakse menneske sa han samstundes noko om at det han sa varpå alvor. Det var ikkje berre skjemt eller leik for ungar. Eg delar dennefrustrasjonen med Nidolf. Det høyrer til dei forvirrande opplevingane i høve tileigne born. Nokså ofte har eg fortalt ting til vaksne for at ungane skulle høyredet, men så har dei ikkje høyrt etter!Vi er altså inne på fundamentale kulturelle særdrag. Vi har gått frå ein kulturder ungane var som svampar som saug til seg av nærmiljøet, og til ein kultur derungane får inntrykk frå mange kantar. Nokså snart får dei behov for å forsvareseg mot visse inntrykk. Av og til syg dei til seg nettopp det vi helst ikkje villedei skulle bli prega av. Andre gonger stengjer dei att for noko vi syns eressensielt. Det høyrer til dei heilt store pedagogiske utfordringane å få oppapetitten på å lære det som er viktig.Ungane er som svampar og dei lærar mange ting så tidleg at dei knapt veit av atdet dreiar seg om opplæring. Slik er det med å lære å gå og å lære å tala. Viberre gjer det. Om nokon spør meg om korleis eg lærde å spikke eller å gå påski, så kan eg ikkje svara. Det var då noko vi berre gjorde. Samstundes er detklart at den måten som vi gjorde det på førte vidare tradisjonar som hartusenårige røter. Vi tok ikkje kunnskapen ut av oss sjølve, men frå det miljøetsom vi levde i.Petter Adsen synte meg korleis eit råsegl til ein Åfjordsbåt skulle saumast. Egspurde han kor han hadde lært det: ”Æ hi da itj lært det, det e da so son”. Detvar slik. Kunnskapen som han formidla hadde ein aksiomatisk karakter. Hanberre var. Akkurat som språket vårt er det og naturen. Alt som vi tek til oss avslik aksiomatisk kunnskap står vi i fare for å misse når kulturen endrar seg avden enkle grunnen at vi ikkje er medvitne om kva vi har lært.I handverksopplæringa er det eit stort problem at ungane har ein heilt annanbakgrunn når det gjeld motorisk utvikling basert på trening i det å handtereymse slags verkty enn det som var tilfelle berre for ein dryg mannsalder sidan.Då var det vanleg at kleda vart sauma av mor eller ei sydame i grenda. Omungane ikkje alltid var med, fekk dei inn i kroppen viktige bilete av korleissauming gjekk for seg. I alle fall fekk ungane svært tidleg i oppgave å lappe ogstoppe. På tilsvarande vis tok dei del i matforsyning og matlaging. Dei var med66

på å skaffe brensel anten det galdt å kløyve ved eller å stikke torv. Kniven varein sjølvsagt del av livet til ungane lik eins som strikkepinnane var det.Kirsti Ryeng arbeidde som lærar i saum på Høgtun vidaregåande skole i Troms.Ho sa det om lag slik: ”Vi kunne minst like mykje søm da vi begynte påframhaldsskolen som elevane nå for tida kan når dem går ut av denvideregåandes skolen.”I dag lyt vi leggje opp medviten trening i slikt som den tradisjonen vi spring utav kunne rekne med som sjølvsagt. Å trene opp grunnleggjande motorikkanten det er med nål eller øks, er vesentleg lettare for barn enn for vaksne. Deter ikkje for ingenting det heiter ”danske på ski”. Vi gjer sannsynleg at det samegjeld slikt som målsyn, fingerkjensle og oppleving av rom m v.Vi går framleis i klede og vi trur difor er det framleis eit visst praktisk behov tilstades for at vi alle skal kunne sy, jamvel om industrien har teke overklesproduksjonen. Vi er i ferd med å gå over til eit bruk- og kast system ogsåfor slikt som vi ber på kroppen. Vi kan difor også hevde at det er å ”kaste borttida” når vi lærer ungane å bruke nål og tråd, men er dette bortkasta?Skal tru om ikkje til dømes det å sy er med på å byggje opp motorikk,materialforståing, romkjensle, syn og formforståing. Slik vi krev at snikkarenog elektrikaren skal kunne lesa for å forstå og gjera seg forståeleg i detsamfunnet som dei lever i, bør vi krevje at historikaren og byråkraten skal ha eitgrunnlag i basale handverk for å forstå og gjera seg forståeleg i det samfunnetsom dei lever i.Det ligg også eit kulturelt element i det å bruke kroppen. Vi tala mykje omganglag. Vi kunne sjå på ganglaget kor folk kom frå. Var det frå fjellbygdaeller frå byen, frå Neslandsgrend eller Hadlandsgrend? Det var også snakk om åkunne føre seg. Kroppsbruken skulle ha ein viss rytme og ein viss stil som vivar medvitne om.Ein gong vi var på Hotellet, spurde Aslak: ”Kor kjem den gjenta frå?” Han talaom ei som serverte. Vi visste ikkje det. –”Eg såg berre på måten som ho førteseg”. Sagt med andre ord. Aslak såg at gjenta hadde eit god kroppsføring og eitvelutvikla kroppsspråk. Det han uttrykte var ei annerkjenning til den heimen ogden grenda ho var oppdregen i. Rørsle er kultur, og rørslekulturen er ofte bådevakker, rasjonell og nyansert. Dei medvitne pedagogiske elementa som var lagtinn i rørslekulturen handla mellom anna om leik, leik som gav trening; paradis,sisten, svi brent, kattstrupe, ryggtak, hopp, smøying og ikkje minst dans. Dette67

er eit omfattande tema og som det er grunn til å arbeide svært mykje meir medved eit seinare høve, men ikkje her og no.Kroppskultur handlar også om å ta vare på kroppen. ”17-åringen er for sterk”heitte det på Hedmarken. Nettopp i 17-årsalderen utviklar musklane seg raskt.Vi kan bli sterke, men utan at bindevevet har vunne å tilpasse seg den nyestyrken. Førestellinga var den at 17-åringen kunne forta seg. Han skulle diforikkje ta for tunge tak, og ungdom i denne alderen vart ikkje sett til arbeid der detvar lett å forløfte seg slik som lessing eller kornbering.TryggleikEit anna hovudprinsipp var tryggleik. Til dei sterkaste imperativa fråbarndommen høyrde dette at vi ikkje skulle rope til ungar som hadde kome segopp på tak eller i toppen av tre. Eit rop kunne flytte den kjensla som ungenhadde av å lota stole på seg sjølv til den som ropa der nede. Det hjelpte ikkjeom det var mor eller far. Denne flyttinga av utgangspunktet for vurderinganerepresenterte eit tap av indre tryggleik og tru på eigne krefter. Eit slikt tapkunne vera farleg i den konkrete situasjonen og kanskje katastrofalt i den størresamanhengen.Vi datt av og til ned, men det var helst medan vi enno var for dårlege til å klatre.Det var medan vi enno ikkje hadde kome høgt opp. Dette at vi ikkje skal ropetil dei som klatrar har med seg at vi aksepterer risiko. Vi aksepterer at det kangjerast feil. Tilliten vår ligg i at vi trur den som ramlar ned lærer av dette og atdenne læringa av eigne røynsler er langt meir effektiv enn mang slagsformaning og forklaring, og det viktigaste av alt; fallet gir grunnlag forrefleksjon. Kvifor datt eg? og det skaper behov for å lære. Korleis skal egunngå å ramle ned?Denne nesten naive og kompromisslause trua på einskildmennesket høyrer tildei heller sterke karakterdraga i kulturen her til lands, mot nord, i vest og tilfjells. Der var dei ytre livsvilkåra slik at indre tryggleik var avgjerande foroverlevinga.Som pedagogisk rettesnor tyder det i praksis at den lærande får sleppe til. Hanfår tidleg ansvar. Eit konkret døme kan vera båtbyggjaren Sigurd Brubæk.Både far og bestefar var båtbyggjar. Difor var det mor som dreiv garden. Egspurde når han byrja med båtbygginga: ”E va trætten år”. – Så seint? ”Ja elaut pass gården først. Hu mor kjørt ikkje hæst”.Sigurd starta med å ha ansvaret for vedakløyvinga i 5 – 6 årsalderen. i 8 – 968

årsalderen sto han for gardsdrifta i lag med mora. Han køyrde hest og som 10åring skodde han hesten sjølv åleine. Då var han for liten og svak til å kunneskjera hov. Difor la han hoven på ein hoggestabbe og hogg han med øks.Då Sigurd starta i båtskottet i lag med far sin i trettenårsalderen var han ikkjeberre van med å handtere øksa. Han hadde også arbeidstrening og trening i åha ansvar. Mykje av slikt som vi i dag lyt nytte mykje tid på, slapp faren åtenkje på. Sigurd kunne konsentrere seg om det å byggje båt. Mesteparten avdet grunnleggjande som høyrde arbeidslivet til kunne han frå før.Det viktigaste er likevel at Sigurd hadde lært å stole på seg sjølv. Han haddefått den indre ro og tryggleik som utviklar seg av det å få tillit og ansvar, av detå få lov til å gjera, av det å oppdage at han fekk til. Vi veit alle at indre ro ogtryggleik høyrer til dei mest avgjerande føresetnadene for effektiv læring.69LøyndommenEir tredje hovudprinsipp som låg i læremiljøet var prinsippet om løyndommen.Viktige ting å lære og viktige sider ved livet var løyndommar. Slikt som det varbåde mykje om å gjera og vanskeleg å lære, var noko hemmeleg som vi lautfinne ut av ved å ”gjeta gåta”.Dei fleste av oss kjenner oss att i kor gjennomgåande dette prinsippet var. Einav dei hyppigaste leikane vi hadde, var å gjeta gåter. Mors oppskrifter lautdøtrene lure av henne. Då eg freista å lære å byggje båt av Johan Hårstad varmellom anna rømmingsregelen ei slik gåte som eg laut finne ut av. Denneregelen gjeld plasseringa av romma i ein båt og samanhengen mellom lengd avbåten og talet på rom. Alle omsyn medtekne dreiar det seg om eit etter måteninnvikla reknestykke som vi ikkje skal koma inn på no.Poenget her er at han ikkje fortalde det. Eg laut måle, rekne prøve ut, sjå og sjåetter. Endeleg ein dag var eg i nærleiken av eit rett svar. Då flirte Johan, menhan sa ingenting. Ved at eg laut gjeta gåta vart kunnskapen min og han fekk einaksiomatisk karakter. Han vart ikkje eit direktiv eller eit påbod, men eierkjenning.Løyndommen som pedagogisk prinsipp førte også med seg at vi lærande lautvera aktsame. Vi laut sjå etter. Det var ingen som kom og fortalde at no skulledet lærast noko. Tvert om, det som vi skulle få tak i, prøvde «læraren» a haldeløynt. Berre ved å spenne oss til det ytste, ved å grunne og sjå, greidde vi åavsløre det avgjerande punktet som førte fram til innsyn og «meistring».

Prinsippet om å vera aktsam som allmenn haldning ber med seg at vi alltid erbudde til å sjå og å sjå etter. Alt som hender er då noko som vi kan lære av. Livog arbeid blir på denne måten ei oppdagarferdHemmeleghaldinga fører til ei omfattande kartlegging. Vi kan samanlikne detmed å gå inn i ein skog. I skogen ligg det ei kjelde til visdom, men vi veit ikkjekor. Ved å drikke av vatnet får vi visdom til å nytte del ulike slags trea som veksi skogen på rett måte. Om nokon fører oss beinveges til kjelda er vi likevelikkje kjende i skogen og vi veit ikkje kor del trea veks som vi har fått forstandtil å nytte. Berre ved at vi lyt leite kjelda blir vi så kjende i skogen at når viendeleg finn henne kan gjera oss bruk av den visdommen som ho gjev.70Kunnskap og moralDet fjerde hovudprinsippet er at kunnskapen er moralsk bunden. Nitahå-Jussifrå Finnskogen kunne meir enn folk flest. Det var ein som spurde kvifor hanhadde fatt lære så mykje. «je var tett milla tennen» svara han. Å vera tettmellom tennene tyder at ein kan halde tett med løyndommar. Det er ein moralskkvalitet ikkje a vera lausmynt. Vi er her inne på dei urgamle mytene omkunnskapstreet i Eden og om Ordet og kunnskapen som grunnlag forskaparkraft.Hos ein av tradisjonsberarane freista vi å få inn ein yngre kar som skulle lære.Ungdommen var faglært i det aktuelle faget. Etter kvart oppdaga den gamle atungdommen ikkje heilt helt mål for moralsk standard i høve til handverket. Vihadde då berre eitt å gjera. Vi avslutta prosjektet og informanten vår fann etterkvart sjølv ein lærling. Då starta vi på nytt og fekk til eit godt prosjekt.Dette at den ”faglege løyndommen” berre blir gitt til ”den som er tett mellomtennene”, er noko som på avgjerande vis bryt med prinsippa iutdanningssamfunnet og det heng saman med at den eldre læresituasjonen varsterkt personleg retta. Til det personlege høyrer at meisteren og lærlingen gårgodt i hop reint personleg, at dei stoler og trur på kvarandre, at dei kan leike ogleve i lag.Vi veit ikkje i kor stor grad vi kan halde på ein høg standard i handverksamstundes som vi kombinerer til ei open opplæring. Det trengst å ta dessevurderingane med oss, slik at vi dels kan kompensere for at kulturen har endraseg og dels sjå om vi kan finne ut av å byggje han opp på nytt der som dettrengst.

71DØME FRÅ EIGA RØYNSLENo vil vi ta for oss visse element som til dømes materialforståing ogmaterialkjensle, augemål, rytme i arbeidet og forståing for prosedyrar, eller omvi vil ”ritual”. Vi vil sjå på fenomenet og vi vil hente fram døme frå materialetvårt som til dels også omfattar den pedagogiske dimensjonen. Dette er for å fåei viss avklaring av tankar og dimensjonar før vi går i gang med eit konkretopplegg. Ut frå det som vi har sagt framføre, vil det bli nokså avgrensa og småbitar vi kan få til å framstille noko om i denne samanhengen. Som skriven tekstvil det likevel ta ganske mykje plass, og spørsmålet er kor vidt ein lesar får tak iessensen utan sjølv å ha røynsler som gjer at orda knyter seg til noko inni han.Inntil vidare er det spørsmål om døme. Det blir eit forslag til retning forarbeidet som vi kanskje kan gå vidare med.Rytme, kroppskjensle og handlingsmønsterMed handlingsmønster forstår vi det som også blir kalla prosedyren ellerrekkjefølgjekunnskapen. Dette at visse prosedyrar sikrar at sluttresultatet blirbra. i det praktiske arbeidet er denne integrert til det heile og heng nøye samanmed rytme og kroppskjensle. Eg vil ta fram eit døme frå møtet mitt med JohanHårstad i arbeid:Då eg skulle følgje Johan Hårstad, medan han bygde ein Åfjordsbåt på dengamle måten, trudde eg at eg skulle få sjå eit virtuost handlag. Det hadde han.Alle handgrep er utstudert funksjonelle. Dei er arbeidsfysiologisk briljante. Detvar likevel arbeidsprosedyren som kom til å fengsle meg mest. Heilebåtbygginga vart ei slags levande rytme som Johan berre diskret og litt ibakgrunnen heldt i gang. Han hadde liksom ei kraft bak seg som han let leve ut.”Det var ein attom som kviskra”.Drivet i arbeidet ville ha tatt knekken på mang ein idrettsutøvande ungdom, menJohan levde uanstrengt midt oppe i det. Han småprata om bestefaren og varupåverka å sjå til. Heile kroppen tok likevel del i arbeidet. Han la seg ned pågolvet, brukte knehasane som benkeklemme, hogg hals og betar med storearmslag, vog borda inntil båten med kroppsvekta og «spann si» medfingertuppane. Likevel var det som om han sjølv sto på sida og i grunnen berresåg på seg sjølv arbeide. Han kvilte i tempoet. Den beste ro skal vere ei godrytme. Slik såg det ut.Det er fascinerande og merkeleg, men kanskje ikkje så rart likevel. Vi kan gå.Vi hugsar ikkje kor strevsamt det var å lære det. Vi berre går. Vi hugsar korstrevsamt det var å lære å sykle, for ikkje å snakke om å segle på brett. Det skal

200 fall til å lære å stå. Plutseleg ein dag slepper vi likevel tanken på at vi skalhalde balansen. Vi berre syklar eller seglar i veg. Den terroren vi følte atsykkelen eller brettet utøvde gjennom dei krava dei stilte til kroppen vår, varplutseleg overvunne, og då var vi fri. Sykkelen auka aksjonsradien vår. Vi varikkje lenger kua av tanken på å skulle velte. Vi berre sykla og visste ikkje av atvi gjorde det. Vi kjenner fenomenet att frå mange slags arbeid.Sett på som pedagogisk problem minner dette svært mykje om det somidrettsutøvarar og musikarar står føre når dei skal lære opp elevane sine, mendertil kjem at handverkaren sitt produkt er eit konkret romleg resultat, ein fysiskvarig ting. Jamvel om rørsla ber mesteparten av handverkskunnskapen er detikkje rørsla det i grunnen dreiar seg om slik som i idretten. Det er heller ikkjelyden av arbeidet som gjeld, slik som for musikaren, jamvel om lyden er med ogstyrer rørslene i høg grad.Handverket er enno eit steg høgare i abstraksjon når det er relasjonen korleiskunnskapen er boren i høve til det som skal uttrykkjast, vi talar om. Den rytmensom Johan Hårstad pusta i var svært kompleks. I vår samanheng lyt vi byggjeopp kjensla for kropp, rytme, prosedyre og framdrift i steg som er lettar å haoversyn over. Vi vil gå attende til kløyvinga av ved.Å kløyve ved heng saman med ei årsrytme. Veden blir hoggen og henta fram tilei viss årstid. Det viktige er at veden er tørr om hausten. Han skulle difor veraferdig kløyvd før våronna tok til. Då laut han køyrast fram på føret i mars ellerapril, og altså vera hoggen seinhaustes før snøen kom. Ved tek vi av tre som erså små at dei er vanskelege å hogge etter at snøen er meir enn 20 – 30 cm djup.Kappinga av veden kan skje med øks, handsag, elektrisk sirkel eller kjedesag altetter kva vi syns er viktig for oss. Handsag er god i pedagogisk samanheng. Dåfår vi grunntrening også med denne viktige reiskapen.Så går vi over til kløyvinga. Vi som går føre ser til at hoggestabben er passeleghøg. Han rekk til akkurat over kneskåla. Då får vi godt tilslag, men utan å ståfor krokete. Vanleg kvistut ved legg vi på stabben. og slår til med kniks i kneaog svikt i hofta. Skaftet held vi laust i. Øksa smell i litt bortanfor midt påkubben, men ikkje for hardt. Ho skal setjast fast, men ikkje fara så langt i vedenat vi ikkje kan ta henne ut att dersom ho gjekk inn litt skeivt. På små kubbarkan ho få lov til å gå gjennom dersom vi har råka rett. Ho skal berre akkuratgjennom. Det er ikkje godt om ho syg seg i stabben. Det er misbruk både avkraft og egg. Øksa skal i alle fall og etter storleiken på kubben stå så djupt iveden at vi kan løfte kubben med øksa. Om han ikkje kløyvest løfter vi difor72

73kubben over hovudet og smeller til med økseskallen mot stabben. Då skalkubben dele seg, men dei som er vridne krev både to, tre og fleire daskar.Til den lærande seier vi at han skal sjå på kroppen og armane mine når eg synerkorleis arbeidet går for seg. Han skal lære seg til å herme rørsler. Han skalførst og fremst ikkje sjå på kubben min i første omgang. Når han sjølv skalhogge er det derimot kubben han skal sjå på. Det styrer øksa.Det som eg freistar å seia er at det er ei viss rekkjefølgje i arbeidet. Det er eiviss kroppsstilling, visse handgrep, ein viss styrke i tilslaget, ein viss presisjonog ein viss rytme. Å kløyve ved gir ypparleg grunntrening i mange av deielementa som vi har vore inne på. Vi får på enkelt vis synleggjort prinsipp isider ved handverket. Dei byggjer seg etter kvart opp til høgare grad avkompleksitet.Om augemålSjølve siktingsteknikken er ein viktig del av arbeidsgangen i båtbygging og deter ein viktig del av augemålet. Dette er ein episode frå den tida eg skulle lære åbyggje båt hos Johan Hårstad:Vi heldt på med første bordgangen. Øverkanten av denne blir høvla til ei visssikteline. Ikkje at kanten er heilt bein, men han har ei viss form som det ermogleg å sjå når auga er øvd og du får til å sjå på den rette måten. Ein av kravaer at øverkanten på bordet skal vera jamt boga på midten. Det er løfta så mykjesom 1/8 tomme (litt over 3 mm). Eg prøvde å sjå det som Johan såg, men haddevanskar med å få det til. «Du lyt lægg auet nedåt bordet», hjelper han. Egprøver igjen. Ein gong siktar eg med auga nedåt bordet og ein gong på littavstand. Det er vanskeleg å forklare kva som skjer. Med auga i god avstand fåreg liksom eit grovoversyn, men det er vanskeleg å sjå kor eg skal ta av ellerrette opp. Når auga kjem nedtil, og ligg i akkurat den rette avstanden frå bordet,blir det ei slags forsterking. Verknaden er som om eg skulle nytte lupe. Deiminste humpane stikk opp og blir heilt tydelege. Eg ser også nokså nøye kordei er. Auga skal nedåt når vi siktar.Frå gammalt heiter det at båtane er bygde på augemål. Her hadde eg fått eindemonstrasjon av kva augemål kan vera. Det omfattar sjølvsagt mykje meir ennsiktingsteknikken, men det vart svært tydeleg for meg korleis augemålet, rettforstått, er mykje meir nøyaktig enn å ta mål med ein meterstokk.Ut frå eiga røynsle står det for meg som om augemålet krev at vi har tillit til det,

og det krev konkret trening. Desse to tinga heng saman. Øving av augemåletbør integrerast til alt arbeid. Når vi kappar veden skal det vera på visse måletter kva slags ved. Baksteveden er lenger enn kjøkkenveden. Kjøkenveden ergrøvre enn tennveden. Å kløyve til visse mål for grovleik skjer alltid påaugemål, men det er visse normer som ligg til grunn. Det blir sortert både ettersyn og etter fingerkjensle.Når vi høgg til bordet er synet viktig for styringa av øksa. Det er også viktig forå sjå til at bordet blir plant. Vi lyt heile tida kontrollere at rettsida blir plan. Plantyder at det er beint i to retningar og ikkje vindskeivt. Siktelina er bein og vi lytlære oss til å stole på dette. Øvre og nedre ”rør” (= rydd kant) skal veraparallelle. Dette kontrollerer vi mest nøyaktig ved å lære oss til å sjå rett.Denne visuelle kontrollen lyt integrerast i arbeidet og etter tradisjonsboren måtefor slik sikting.Bordet skal ha ei viss tjukn. Dette måler vi. Når vi kjem i gang med høvlingakjenner vi med fingrane at flata blir plan og at bordet blir jamtjukt. No kjemfingerkjensla i gang for alvor. Vi oppdagar av vi ser høveltaka. Dei er mindreenn 1mm. og når vi finstiller er dei nede på under 1 / 5 mm. Så tynne tak ser viknapt når vi siktar langsetter bordet, men vi kjenner dei med fingrane. Vikjenner betre om bordet er heilt plant enn vi ser det, anna enn når vi siktar motlyset under kanten på høvelen. Fingerkjensla høyrer til dei finaste instrumentasom vi har.Prinsippet er heile tida at vi arbeider oss fram mot produktet, men stoppar oppså mykje at vi får med oss viktige steg i den personlege utviklinga.MaterialkjensleDet er kanskje ein allmenn komponent i materialkjensle. Vi kan sjå for oss atgod kjennskap til ein slags material har bygd opp evna til å kople synfingerkjensle, lukt, høyrsel, kroppskjensle og vitande på ein slik måte at det erlettare å få tak i eigenskapane i ein ny material enn for eit menneske som ikkjehar slik trening. Inntil vidare vil vi ta for oss ein slags material, treslaget furu.Vi syner til dei to bøkene ”Tre til tekking og kleding” og ”Tre til laft og reis”.Dei representerer eit slags konsentrat av den slags vitande som vi talar om, mendet viktigaste i materialkjensla er sjølve kjensla. Det vi kan kalle sansinga avmaterialen.Når Harald Dalland byggjer båt og har spent bordet til stamnen, kjenner han påbordet. Han føler spenninga i det og tynnar det slik at spenninga blir jamna ut.74

Spenninga uttrykkjer seg mellom anna ved at bordet som var planhøvla ikkjelenger er heilt plant. Det har troa seg. Måten som det har troa seg på, er ein avdei tinga som Harald Dalland kjenner etter. Han kjenner det betre enn han serdet, men han både ser og kjenner.Måten som bordet legg seg til på, har med materialkvaliteten å gjera. Stive bordspenner mykje, mjuke bord legg seg lettare til. Dei stivaste sprekk. Det er deimed tendens til tennar. Dei mjukaste blir for slappe, men dei som er høvelegmjuke er nesten like mjuke som dei mjukaste. Dei legg seg godt til utan å veraslappe og svake.Slike bord er tekne litt til sides for mergen, slik at dei er fri for ungdomsved.Det er viktig å saga parallelt med mergen. Treet skal ha den arvelegeeigenskapen smal krone og mjuk ved med god kløyv. Det ser vi på borken.Skjellingbork eller i alle fall laus bork er det gode teiknet. Hard bork gir varselom tre som ikkje er nyttande til båt. Treet skal ha vakse opp under skjerm slikat kvistsetjinga den første tida er moderat. Det skal stå på stø grunn og slik atdet får vekse rakt opp. Stamma skal vera sirkelrund og beinvaksen. Treet børha vakse jamt. Ujamn vokster gjer at treet ikkje føyer seg som det skal. Deifinaste trea står i aust- og nordhall. Tre som veks i sørhall er sjeldan brukande.Dei får som regel buk og soltennar. Alveden bør ikkje vera for feit og helst lys.Tre med kvital er mjuke og dei er som oftast ikkje sprø. Dei kan vera svake ogkorte i fibrane, men då er det tre som har stått for tørt, for høgt til fjells eller forlangt inne i landet.Å kunne sjå treet, ta ut borda på rett måte og kjenne på seg korleis borda viloppføre seg når dei kjem i båten, er døme på materialkjensle.Vi kjenner berre ein veg til utvikling av ei slik, og i samsvar med det som vi harskissert framføre. Det trengst røynsle og handlingsboren kunnskap/mønster for. uttak, kva av treet kan vi nytte til båten. tilvirking, saging av materialen, kor i stokken tek vi bord tildei ulike delane av båten.. bruk, korleis legg vi borda. Kor legg vi borda som er teknenær mergen? Kor legg vi borda som er tekne lenger ut? Korer rotenden? Kor er mergsida?. produkt. Det dreiar seg om ei omfattande forståing, slik atbåten som eit heile fungerer som han skal.Det trengst nært kjennskap (opplevingsbasert forståing) som mellom annaomfattar desse inntrykka både kvar for seg og samla:. synsinntrykk75

76. fingerkjensleinntrykk. rørslekjensleinntrykk. lukt og smak. lydDet trengst språkDet trengst tradert vitande, mellom anna om kor slik material finst.Det trengst teoretisk vitande, mellom anna om vedanatomi.Vi lyt altså finne trea, vinne ut materialen og nytte materialen fram til eit ferdigprodukt i lag med ein som kan. Den pedagogiske vegen blir a finne fram til deirette stega i den personlege utviklinga for den lærande. Kor mykje ved skal vikløyve før vi går laus på fjøler og bord?Dersom den unge ikkje har kløyvd ved i lag med ein som kan å kløyve ved, børtruleg ein kvar som seinare skal arbeide med tre i ein eller annan samanhenghogge minst fem famnar ved, ein famn bjørkeved, ein famn av furu, ein av gran,ein av eik og ein av blanda lauvtre. Halvparten av veden bør vera tørr oghalvparten bør vera skogsfersk. Den lærande bør kløyve veden saman med einsom kan vera førebilete for slikt arbeid.Kløyvinga bør rette seg mot ulike kategoriar av ved; skunde/tyristikker,tennved, kjøkenved, grov ved, peisved, baksteved. Veden bør vera iblandaulike slags kvalitetar, slik at det kan bli spørsmål om ta ut gagnstre av ulikeslags, og helst til slikt som høyrer saman med seinare arbeid. Skaftemne eralltid aktuelt, men elles det som dukkar opp i høve til aktuelle behov.Emneveden bør arbeidast ut til halvferdig stadium med det same og i samsvarmed tradisjonen for slikt arbeid. Dette gir ei viss grunntrening av mange slagskonferere, (1), (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (11), (12), (13), (14) og (15)ovanfor, og det gir førstehands kjennskap til material (9). Korleis og kor lettsprekk dei ulike treslaga? Korleis endrar eigenskapane seg frå rå til tørrtilstand? Korleis kjennest rasktvaksen ved under øksa og korleis er den som harvakse sakte?Om vi no held oss til den tradisjonelle opplæringsforma, var neste steg å ta del iarbeid med å lage til delar. I hus og båtbygging er det spørsmål mellom annaom bord. Det første ungdommane gjorde på ein byggjeplass var gjerne å bjelketømmer. Det kunne dei stå med i fleire månader før dei slepte bortpå huset.Dette gir same slags grunntrening som å kløyve ved, men det stillast større kravtil presisjon og handlag. Eit stort poeng er at bjelkane skulle inn i huset.Arbeidet hadde meining.

Vi trur det ville vera ganske klokt om ungdommar i trearbeidsutdanning fekkhogge seg nokre bjelkar og bord. Det er spørsmål om å kløyve ein stokk og ålage til eitt bord av kvar helvt. 14 dagar med slikt arbeid bør vera eit minimum.Minst 14 par bord bør då vera klare. Det er nok til ein båt, til ein vegg, eit golveller ei himling. Om det er møblar vi skal lage, er det nok material til eit heiltmøblement. Borda bør høvlast og følgjast på plass dit dei skal, anten det er ihus eller båt.Om vi seinare skal saga eller kjøpe ferdigskoren material, vil den grunntreningasom vi no har vore i gjennom skjerpe blikket vårt på ein slik måte at vi stiller påein heilt annan måpte sterkt i det å vurdere materialen. Det vil ikkje veranødvendig å forklare kva ei rettside er. Når vi visar teikningar av denanatomiske strukturen i veden, vil ungdommane få ”a ha”, og ”Difor var det atdet kløyvdest slik og sprakk slik. Difor var den veden hard og den veden lausunder øksa.”Prinsippet1. Vi arbeider heile tida med ein meiningsfylt produksjon. Det vi gjer skalbli til noko.2. Vi nærmar oss heile tida totalt til det som vi gjer og lagar.3. Vi startar med etter måten enkle teknikkar, prosessar og produkt som vimålmedvite byggjer opp til ein stendig høgare grad av kompleksitet.Det vidare arbeidet bør ta for seg nokre få slags produkt og byggje opp konkreteforslag til pedagogisk veg fram mot ei meistring. Då vil vi også lota koma innpå repetisjonen. Kva ser vi på første gongen vi lagar tingen. Kva ser vi påandre gongen, kva er viktig den tredje o s b.Harald Dalland seier at vi er fri til å byggje som vi vil når den 15. båten erferdig. Eg veit ikkje kva det er med talet 15. Det eg veit er at 10 er for få bådenår det gjeld å lage båt og når det gjeld å flette korger av spon.77

78TRADISJONAR VI BØR SJÅ NÆRARE PÅALLMENTVi har mistanke om at klasseromspedagogikken ikkje er den einaste tradisjonenvi skal ta utgangspunkt når det gjeld å lage planar for opplæring i handverk.Mange ytringsformer i samfunnet har noko til felles med handverket. Vi harvore inne musikk, dans og idrett. Desse har sine eigne tradisjonar foropplæring. Det kan difor vera grunn til å sjå om det kan finnast didaktisketradisjonar utanfor handverket som vi kan hente inspirasjon frå.DANSDans har mange felles problemstillingar med handverket og til dels andredidaktiske tradisjonar enn det allmenne og yrkesretta skoleverket. Vi lyt få eikort framstilling av dansepedagogikken og ei drøfting av relevansen i høve tilhandverksopplæring.Egil Bakka i Rådet for folkemusikk og folkedans, Dragvoll 7055 Dragvoll, ersærleg oppteken av folkedans og ”hvordan lære bort denne type dans”.Mette Kahrs, kulturkonsulent i Noregs Ungdomslag med område folkedans,folkemusikk og bunad, er oppteken av sjølve måten dansen lærast på. JanGulbrandsen i Folkekulturforbundet Kirkeg. 32, 0153 Oslo, er ein viktigkontaktperson. Han kjenner store deler av det utøvande miljøet både innafordans og musikk.MUSIKKMusikklivet har mange felles problemstillingar med handverket og til dels andredidaktiske tradisjonar enn det allmenne og yrkesretta skoleverket. Vi lyt få eikort framstilling av musikkpedagogikken og ei drøfting av relevansen i høve tilhandverksopplæring. Vi vil nemne nokre det kan vera naturleg å ta kontaktmed: Gunnar Stubseid, har vore pedagogisk leiar ved Ole Bull Akademiet,Strengjarhaugen 6, 5700 Voss.Gunnar Stubseid er ein sentral person i denne samanhengen. Han har tilrettelagtavhandlinga til magistergraden si i bokform:

79FRÅ SPELEMANNSLÆRE TIL AKADEMI- om folkemusikkopplæring i Noreg, med hovudvekt påslåttemusikken på hardingfele.Forlaget Folkekultur 1992 – Nytt opplag 1998 – ISBN 82-90258-232Myllarguten vart eingong spurd om han hadde lært mange slåttar avFossegrimen: - Nei , svara Myllaren, - men eg lærde nokså mange slåttar avØystein Langedrag frå Seljord.IDRETTIdrett har mange felles problemstillingar med handverket og til dels andredidaktiske tradisjonar enn det allmenne og yrkesretta skoleverket. Det er påNoregs Idrettshøgskole vi finn den høgste ekspertisen på dette feltet her tillands. Svein Hetland er rekna mellom dei fremste idrettspedagogane.Rune Giske er i gang med ei avhandling om idrettspedagogikk. Han kjem innpå mange parallelle problemstillingar til dei vi har i handverkspedagogikken.Framfor alt fortel han om at den praktiske delen av idretten i liten grad kjem tiluttrykk gjennom pedagogisk litteratur. Også i idretten er den praktiskeyrkesdidaktikken boren av fagmiljøet av trenarar. Vi har gjennom Giske sittarbeid eit godt grunnlag for å dra parallellar mellom handverkspedagogikk ogidrettspedagogikk.MILITÆR OPPLÆRINGMilitær opplæring har mange felles problemstillingar med opplæring ihandverk. Vi tenkjer på at vanleg sivil ungdom på overraskande kort tid blirsett i stand til å fungere som soldatar, trass i låg motivasjon for å lære.Militærvesenet har andre didaktiske tradisjonar enn skoleverket. Det er liteteori, mykje demonstrasjon, medan over halvparten av tida går til øving.Innan forsvaret er det i Noreg generalinspektørane for dei ulike våpengreinenesom arbeider ut dei konkrete opplegga for undervisning. Det overordna organeter ”Kompetanseutviklingsavdelinga” som ligg i Forsvarets Overkommando.Den allmenne rettesnora for militær opplæring er uttrykt i: ”UD 3-2 Veiledning imilitær undervisning” (192 sider). Boka vitnar om detaljert og konkretgjennomgang av lærestoffet. Det blir lagt avgjerande vekt på demonstrasjon ogøving. Grunneininga i øvinga er ”laget” som ofte er på ca 10 personer.Personen som representerer førebiletet er lagføraren, instruktøren, sersjanten.

80Ein god illustrasjon på måten det blir tenkt opplæring på i Forsvaret ser vi i dentrappa for praktisk opplæring som er synt i figuren ovanfor. Vi ser at tenkjemåtenhar mykje til felles med det vi har vore inne på for handverk. Den reflektertehandlinga har den vanemessige handlinga som sin føresetnad.Mykje av det praktiske blir innøvd ved å herme instruktøren som har demonstrert.Vanskelege og avgjerande handgrep o l, blir øvd i læreforholdet 1:1.

81SPRÅKUTVIKLINGHandverksopplæringa har ein del felles trekk med språkutvikling ogspråkopplæring. Vi lyt få ei kort framstilling av logopedi og ei drøfting avrelevansen i høve til handverksopplæring. Vi bør freiste å finne fram til kvafaglege miljø vi i denne samanhengen kan vende oss til i ein seinare omgang.Anders tek seg av dette (kjem seinare).MATEMATIKKHandverksopplæringa har ein del felles trekk med matematikk, men derproporsjonar i rom (brøkrekning knytt til romgeometri) og hovudrekning er detviktigaste å få utvikling av. Vi lyt få ei kort framstilling av didaktisketradisjonar som er særskilt for teknisk matematikk og ei drøfting av relevansen ihøve til handverksopplæring. Vi bør freiste å finne fram til kva faglege miljø vii denne samanhengen kan vende oss til i ein seinare omgang. Anders tek seg avdette (kjem seinare).UTVIKLINGSPSYKOLOGIHandverksopplæringa har ein del å hente frå utviklingspsykologien mellomanna når det gjeld motorisk utvikling. Vi lyt få ei kort framstilling avutviklingspsykologi som bakgrunn for utvikling av handverksopplæring. Vi børfreiste å finne fram til kva faglege miljø vi i denne samanhengen kan vende osstil i ein seinare omgang. Anders tek seg av dette (kjem seinare).

82KONKRETE FRAMLEGGVI BØR LAGE MANGE OG ULIKE KONKRETE DØMEVi vil no ta ut nokre få bitar frå matrisene våre for å freiste oss på konkreteopplegg. Vi samarbeider om dette. Bjarne vil ta for seg vaksenopplæring i regiav organisasjonar. Anders tek for seg nivåa svarande til grunnskole andre del ogvidaregåande skole (den ordinære yrkesopplæringa). Jon tek for seg nivåetførskole (ved) og høgskole (båt).Vi kjem med framlegg under hovudtittelen form i tre. Det kjem av at vi alle trehar bakgrunn i dette materialet. Prinsippa som vi syner kan overførast til alleslags materialar. Vi trur det er viktig at den grunnleggjande allmennopplæringatek utgangspunkt i arbeidsmåtar og materialar som er grunnleggjande for vårkultur. Då dreiar det seg då om utvinning, spinning, veving og saum av tekstilarav mange slags, smiing i jarn og metall, tre til ein hærskare av føremål, menmed øks kniv og sag som dei enkle og grunnleggjande verkty. Det dreiar segom mat og det dreiar seg om skinn.Til dømes når det gjeld spinning bør den allmenne opplæringa gå frå spinning,tvinning og legging på krok og i hendene, om tein og gong til rokk ogspinnemaskin. Vi ser ikkje annan måte for å byggje opp sterke og indre bileteav kva tråd, garn, snøre og tau er for noko.Poenget med framstillinga vår er koma med idear og tankar. Ein kvar lærar lytfinne fram til si form. Det er prinsippet i framstillinga nedanfor som er viktig. Idet vidare arbeidet bør vi lage skisser tilsvarande dei nedanfor for i alt firematerialslag. Til dømes for ull, jarn, tre og mat

83FORM I TRENIVÅ FØRSKOLEVi vil leggje vekt på motorikk, sansing, form, tillit og meistring. Ungane skal fåkjenne at dei får til noko det er gagn i, at dei får lov, at det blir fint, at det luktar,smakar og synst og at kroppen verkar.Vi trur ved er noko nærliggjande å starte med. Ved er knytt til basale behov; åfå det varmt. Ved er samstundes noko vi kan følgje i stadig meir kompliserteprosessar til det blir material og etter kvart innvikla byggverk.Første stegDet blir brent bål. Ungane får kjenne at varmen er god. Om dei er store nok,får dei lov til å samle og bera ved til bålet. Dei ser at bålet brenn. Det et oppveden. Vi steikjer noko på bålet, vermer brødskiver eller annan mat vi har forhanda og som kan vermast. Om vi ikkje har høve til å brenne bål, kan det samegjerast i grue, peis eller omn.Etter kvart får dei vera med på å lage bålet. Dei får oppleve at somme slags veder rå og brenn dårleg medan annan ved er tørr og brenn godt. Vi oppdagar atdet er forskjell på ved. Noko av veden knitrar, noko av han sotar, sommepinnar gir mykje flamme, somme gir mykje glør.Andre steg (hovudsteget i denne fasen)No har vi ein del røynsler med bål og flamme. Ved er til for noko. Ulik vedbrenn ulikt. Det gir grunnlag for å ta vare på ved. Vi føreset at eit eldrealderssteg har kløyvd ved. Det høyrer 6 – 7 årsalderen til. Dei yngre skal løeveden (leggje han i lad).Ungane får sortere veden i tre storleikar. Største storleik er runde kubbar tilpeisen. Grov kløyv er til omnen, medan tennveden er tynne skier. Oppgåva blirå få dei tre storleikane til å liggje vakkert på ein annan i lad. Dette er fysiskaktivt. Dei største kubbane er strevsame, medan tennveden er lett. Vi lyt veraforsiktige og ikkje skumple ladet. Då veltar det. Vi trenar på å få ladet såvakkert som råd. Skiene skal passe til ein annan. Kubbane og skiene skal støkvarandre og det skal også vera ein fin framkant i ladet.Det er viktig at dei vaksne er med på løinga. Det gir førebilete. Ungane skalikkje lære å leggje i lad. Dei skal få vera med og oppliva at dei får det til. Dei

skal herme rørsle og falle inn i arbeidet på ein naturleg måte og ut frå eignedrivkrefter. Dei fleste born i fire - femårsalderen er svært motiverte for å få lovtil å vera med på det som dei vaksne gjer, og dei hermer rørsler utan at nokonbed om det. Problemet i dag er helst at dei blir føyste til sides av di det som fareller mor steller med er ”farleg” eller at dei ikkje har tid til å bli hefte i arbeidet.På denne måten er det å løa veden også eit første steg inn i ei pedagogiskarbeidsform som ikkje byggjer på prinsippet om ”instruksjon”, men på at denlærande tek kunnskapen ut av det miljøet som han er i. Den unge lærarer av åsjå, herme og prøve sjølv.Ungane skal kjenne seg velkomne og dei skal få ros når dei prøvar å vera med.Det er svært viktig at dei får kjenne det som noko godt å vera med. Dei skalogså få annerkjenning når det går godt, men deltaking er viktigare ennprestasjon. Dei skal i første rekkje møte tolmod når noko mislykkast gong ettergong. Det høyrer med at ungar får streve litt. Dei lyt oppdage at det går an åløyse eit problem, at vanskar kan overvinnast.Den gamle læresetningen lyder: ”Du skal ikkje hjelpe kyllingen ut av skalet”.Dette stiller lærar og føresett på prøve. Dei lyt vera minst like tolmodige somungane når det gjeld å kunne mislykkast. Ungar vil som regel streve etter å fådet til. Dei kan halde på lenge med det. Det kan vera nokså vanskeleg forvaksne å sjå på. I dette tilfelle held vi på med kubbar og vedskier. Det er litesom kan gå gale. Samstundes lyt vi overvaka at ungane etter kvart meistrar.Tolmodet deira har si grense. Somme lyt ha hjelp til sjølvhjelp. Det er viktig atalle får noko til, jamvel om vegen til meistring kan vera ulikt lang.Dei fleste ungane synst at aktivitet i seg sjølv er godt. Det er mogleg å kopleleik, song, rekning, springing, humor, forteljing og mykje anna til den praktiskeoppgåva. Ikkje minst bør vi klatre i den slags tre som vi lør brenneved av. Vilyt for all del passe på at situasjonen har pluss. Det skal vera godt å gjere nyttigarbeid og det skal vera godt å lære.Strevet er ikkje noko vi bør unngå så lenge det er godt å vera aktiv.Motbakkane er ikkje vonde lenger den dagen vi oppdagar at dei fører ossoppover. Ungane har behov for rørsle. Dei vil gjerne både tumle seg, leike,prøve seg og lære.Tredje stegetEr ein repetisjon av det andre steget. Kanskje neste haust. Vi kan no leggje littstørre lad. Ungane er både større og sterkare enn i fjor. Vi kan få til samarbeid.84

Nokon ber bortåt og nokon legg opp. Vi kan gå nærare inn på veden. Kanskjevi bør sortere den kløyvde veden i to storleikar. Ein grovkløyvd som skalbrenne sakte og ein finare som vi brukar til å få fres på bålet. Korleis ser han ut.Vi klatrar meir i skogen, huskar på greiner og ”dalar” med småtre. Tru om vikjenner att dei trea som kubbane og skiene kom frå? Er det skilnad på korleisdei ulike treslaga brenn? Det er svært mykje vi kan knyte til repetisjonen.Grunnprinsippa blir som i andre steget.Fjerde steget er første steget i grunnskolenNo er tida komen til at vi kan kløyve ved. Det er ein prosess som treng mykjeførebuing. Ungane skal ha øks, dei skal ha stabbe og dei skal ha ved som er slikat dei meistrar å kløyve han. Dertil treng dei eit førebilete. Det kan mangeplassar vera det vanskelegaste i dag.85NIVÅ BARNESKOLE 7 – 10 ÅR(Framlegg frå Anders, modifisert av Jon)MotivasjonKniven er eit grunnleggjande verkty og som er i bruk både i dagleglivet for deifleste og i mange handverk. Kniven har diverre kome inn som symbol i denstadig meir omseggripande valdsmentaliteten. Difor er det viktig å byggje eihaldning til kniven som verkty i fredelege syslar.Tradisjonelt fekk ungane skarpslipa kniv i fem-årsalderen. I dag er det kanskjegrunn til å vente til ungane er sju, men heller ikkje mykje lenger. Kniven lyt”avmystifiserast” før ungane får heltar og meir krigsrelaterte leikar.Bruk av kniv i tre vil også utvikle styrke i hendene, den taktile sansen fordetaljar i form, tjukkleik, bøyelegdom m m.Første stegetVi har funne fram emne som er høvelege. Det dreiar seg om ca 25 cm langekubbar av beinkløyvd fingåra gran eller furu. Elevane sit i ring på kvar sinstabbe og dei har kvar sin skarpslipa kniv. Dei får kjenne at kniven er skarp.Elevane skal først lage emne til pil. Læraren demonstrerer kløyving av kubbentil høvelege emne. Elevane får kvar sitt. Det første som skal skje med emnet erat det blir retta opp til ca 2 x 2 cm. Læraren held emnet mot stabben og førerkniven på rett måte. Elevane får også trene på å spikke på emnet ved at det ligg

86mot låret. Dei får oppdage skilnaden på å føre emnet og på å føre kniven.Andre stegetNo skal dei lage ei skjektepil (pil til å kaste med slynge) av emnet. Dei fårforklart at læraren ikkje vil seia noko, men han vil demonstrere korleis han lagarpila med bruk av kniv og stabbe. Læraren lagar også skjekta (slynga) og hangår ut og kastar pila. Ei god pil går så høgt at somme får vanskar med å følgjehenne med augo. Etter demonstrasjonen spikkar elevane sjølve si pil. Omemnet går av får dei eit nytt. Når dei spikkar sjølve, får dei lov til å spørje.Pila får si rette form ved at dei spikkar rett, siktar rett og kjenner rett medfingrane. Til slutt skriv dei fornamnet sitt på velet (stjerten). Pilene blir samlainn og elevane får bind for auga. Så blir pilene sende rundt. Kvar skal ta ut sipil ved å kjenne med fingrane at det er den.Tredje stegetNår pilene er ferdige, lagar dei skjekter og prøvar. Ein open plass er vilkår. Åkaste ei pil er ganske kroppsleg og det er moro. Elevane får trene på dette.Somme piler virrar. Dei får lære korleis dette blir retta opp. Somme piler blirborte. Elevane får lære seg til å leite systematisk.Fjerde stegetFjerde steget er repetisjonen. Den er viktig. Kvar bør lage minst tre piler. Dåfår vi syn for nyansar, for at det går betre å få det til o s b.MELLOMNIVÅ I GRUNNSKOLEN (STORSKOLEN) 11 – 13 ÅRHer føreset vi grunnleggjande innføring i bruk av høvel. I yrkesutdanninga somkjem nedanfor, har difor alle elevane ein bakgrunn i det å høvle. Dei skal eitsteg vidareNIVÅ GYMNASIESKOLA (GRUNDLÄGGANDE YRKESUTB.)(Framlegg frå Anders)Syfte 1Att ge eleven förståelse för att ett verktyg kan vara som en "förlängning avhanden” dvs mycket förfinat med möjlighet till personlig utformning. Attdevisen "en hantverkare är aldrig bättre än sina verktyg" tolkas så att kraft ochmöda läggs ned på att förfina verktygens funktion och, användning. Attförstaelse etableras för hur nära förknippat verktygens förfining är med

87hantverkets resultatet.S yfte 2Att öva upp hörselsinnet och förmågan att lyssna till ett väl fungerande verktyg,i detta fall en putshyvel av trä. Att lära sig särskilja ljud för att komma fram tillmaximal funktion i en trähyvel. Att lära sig höra om ett verktyg skär sämre föratt det börjar bli slött. Att tolka det ökande motståndet i hyvlingen ochkombinera det med förändringen av det skärande ljudet.Steg 1För att ett verktyg skall kännas personligt och upplevas som en "del avkroppen” behöver eleven själv tillverka sin egen hyvel av trä efter tydligaanvisningar. Tillverkningsmetoden är logisk och relativt enkel men varje insatskräver noggranhet innan nästa steg tas i tillverkningen. Efter tillverkningen skallträhyveln "stämmas" till rätt funktion och här har känsla och hörsel storbetydelse. Dels ska hyvelstålet slipas och brynas till optimal skärpa och dels skahyvelstål och spånbrytare trimmas för att bilda en enhet som fungerar i såvällängsträ som mer flammigt virke.Steg 2Hyvling med den egentillverkade hyveln har påbörjats. Hyvlingen sker pårakväxt björk som snabbt avslöjar om stålet är slött eller klaffningen avspanbrytaren är felaktig eller otät. Skillnaden i ljud mellan det skarpa elleroskarpa stalet är lika tydlig som skillnaden mellan en tät spånbrytare och en sominte är tät.NIVÅ HØGSKOLE I BYGGING AV KLINKA BÅTÅ ta for seg eit heilt studium i båtbygging er ikkje mogleg innafor den rammasom vi arbeider no. Vi syner til ”Innstilling om høgare studium i handverk”,Høgskolestyret i Oppland oktober 1993. Der er det gjort ein skjematiskgjennomgang for fleire fag innafor eit studium på 2 ½ år. Difor er det berre einliten del av eit slikt opplegg som vi vil presentere her. Vi vil ta utgangspunkt ivedakløyvinga som vi har vore inne på framføre og føre henne opp på eit høgtnivå innafor handverket båtbygging. Vi vil ta for oss hogging og høvling avhalsar og mediker til ein geitbåt.MotivasjonI den ordinære opplæringa til båtbyggjar er dette i det heile ikkje noko somelevane kjem inn på, og det er svært få båtbyggjarar i dag som leverer båtar medhogne halsar. Å hogge hals har mykje med kroppskjensle, fingerkjensle

materialkjensle, verktykjensle og formforståing å gjera. Jamvel om studentaneikkje skal byggje båtar med hogne halsar seinare i yrkeslivet sitt, vil dettearbeidet vera viktig i deira personlege utvikling som handverkarar. Arbeidet vilutvikle mange sider ved det komplekse å vera handverkar. Å hogge hals er eitganske komplekst stykke arbeid som involverer både det å hogge, det åabstrahere form og det å gi ei medviten og kompleks form ut frå ei omfattandeproduktforståing.Teikning av geitbåtTeikninga nedanfor syner ein geitbåtfæring. Vi ser at første omfaret er bygdopp av tre stykke på kvar side, ”bakhals”, ”medik”” og ”framhals”. Andrebordgangen er bygd opp av ”bakrem”, ”utmedik” og ”overhals”. Båtbyggjarennemner alltid delane attanfrå. i den rekkefølgja som delane blir lagde i båten nårdei byggjer.Dei to første bordgangane er botn, og dei to neste er sida på båten. I kjølen erdet ei renne. Der renna sluttar er det ein kverk (ei innsnevring) som heiternettopp ”kverken”.88

Teikning av bakhalsÅ forklare fasongen på ein hals er vanskeleg å gjera med ord. Ei teikning erbetre, men heller ikkje denne er på langt nær tilstrekkeleg for den oppfatningaav forma som båtbyggjaren treng. Vi treng ei opplevd forståing knytt til eitsterkt og levande indre bilete av form. Om du vil vita kva det er? Ja, då lyt dubli med og byggje så mange båtar at eit slikt bilete oppstår inne i deg.90Vi ser at ein hals er hol, svinga og vinna. Han representerer ei ganske kompleksform og som vi oppnår ved hjelp av enkle mål, høvel og øks. Føresetnaden er atvi kjenner framgangsmåten og kan sjå for oss forma i eit tydeleg indre bilete.Det er kanskje mogleg å hogge ein hals etter teikning, men det har vi aldriprøvd. Vi trur ikkje at han fekk rett form på den måten.Første stegStudenten skal lære å hogge og å høvle. Vi nyttar arbeidsmetoden hermerørsler. Han trenar på å få øksene til å gå. Til vanleg er tre ulike økser i bruk tildei ulike stega i arbeidet. Studenten følgjer etter meisteren. Han hermer bådesjølve måten å hogge på og rekkefølgja. Ser på kroppen meir enn på resultatet

av arbeidet. Dette kjem av seg sjølv når han får øksa til å gå, når rekkefølgja iarbeidet er rett og når han lett blikket liggje rett i høve til arbeidet han gjer.Vi gjer lik eins når det gjeld høvlinga. Her gjeld det sjølve høvlinga med einserie av høvlar som passar til den komplekse forma. Til vanleg er det spørsmålom fem eller seks ulike høvlar som det blir veksla mellom å bruke. Vi rettarblikket vårt både mot kroppsbruken, mot høvelen og mot rekkefølgja i arbeidet.I ein båt er det fem ulike hogne bord på kvar side. Studenten får mangerepetisjonar i ein båt når det gjeld den reint tekniske sida av saka, menformkonseptet er så ulikt at det sprengjer kapasiteten for læring om vi også skalrette blikket mot dette i første omgangen. Det viktige no er å koma inn i godekroppsrørsler, gode rytmar i bruken av dei ulike slags verktya, og at vi lærer åleggje blikket slik at vi ikkje skamhøgg.Når halsane og medikene er ferdige skal dei på plass i båten. Det ved arbeidetvil vi ikkje ta opp her og no. Poenget er at arbeidet med båten held fram og forkvart steg er det nye ting å konsentrere seg om.Andre stegStudenten skal lære å ta mål, merke og å sikte. Dette gjer vi på båt nr to ellertre, alt etter utviklinga hos studenten.Botn er bygd opp av halsar og mediker (midtstykke). Halsane har ei viss lengd,ei viss breidd, ei viss holning, ein viss sving, ei viss peiking, eit visst strøk og eiviss tjukn. Det blir nokså mange faktorar å halde greie på. I første omgangenrettar vi blikket mot måla. Vi går nokså nøye inn på dei. Det er einaste måtenfor å gjera tydeleg kva det dreiar seg om.Lengda av halsane er i hovudsak gitt av l (som er båten si formelle lengd,lengda av effektiv kjøllengd). Utmålet av denne skal vi ikkje koma inn på her.Bakhalsen lyt nå til om lag midt i hammelrommet, d v s eitt båtmål ( 1 / 5 l ) + 18".Det gir 2 ½ båtalen, om lag 135 cm. Framhalsen lyt vera litt lenger. Han ergjerne kring 3 båtalen, 165 cm. Overhalsen skal nå frå litt framomstamnskjerven og til framkverken (målepunktet 1 / 8 l framom seglbandet). Dettesvarar til litt over 3 båtalen, ca 170 cm. Vi høgg båe på 3 ¼ alen.Breidda av halsane står til botnbreidda som er ein relasjon til l. Botnmerket eralltid lik halve båtmålet d v s 1 / 10 l. Botn på tvers på målepunktet like framomkverken blir då litt over eit båtmål (= 1 / 5 l).91

På midten av første bordgangen er borda bygde til eit halvt botnmål og såskytast dei ¼ " under dette. Dei hamnar på ca 8 ¼ ". Kjølen er 4 ½”. På førstebordgangen og målt midt i båt blir altså breidda 16 ½ + 4 ½ = 21". Dettebreiddemålet kallar vi b 1 . 21" er ei båtalen og det er 1 / 8 av l. 1 / 8 av l sombotnmål er standard i dei fleste (kanskje alle) båtane i den vestnordiske familien,jamvel om målepunktet for b 1 varierer.For å innfri dei måla som dei skal oppnå i båten, lyt bakhals og framhals vera ca3 ¼ " tjukke og minst 9" breie, medan overhalsane lyt ha ei breidd på 12".Under hogging og høvling skal halsane holast. Samla holning vi stå i avhengigforhold til legg og lotting (som vi berre delvis kjem inn på her. Radien iholninga ser derimot ut til å variere lite. Det kan vera ulikt frå båtbyggjar tilbåtbyggjar, men same båtbyggjar ser ut til å halde seg til ein mal.Standardmalen som mange båtar ser ut til å vera bygde etter, har ei holning somsvarar til ein radius på ca ½ alen.Medikene er flathogne, men vinna på dei fleste båtane, men i nord og på gamlebåtar i sær kan dei ha same holning som halsane. Vi veit ikkje kor mykje lettarebåten går eller kor mykje betre han kryssar av denne grunn. Det er grunn til ågranske dette. På ein færing er utgangsdimensjonen 1 ½”. Då blir dei høvelegvinna med den prosedyren som vi legg opp.Botn blir felt til ei viss høgd og dimed til eit visst legg. Ole Skålvik synte atlegget vart målt som ein tangens-relasjon, høgda etter breidda på botn.Når vi byggjer er det i første omfaret vi kan velje om vi vil nytte sinusrelasjonen.Høgda etter breidda på bordet. Etter som bordet ligg mykje spelardet i praksis inga rolle kor vidt ein nyttar sinus eller tangens. På andrebordgangen blir det annleis. Då skal vi arbeide oss opp til ein viss posisjonrekna frå kjølen og vi skal justere for eventuelle avvik som måtte ha kome iførste omfaret. Legget kan no vera slik at det gjer skilnad kor vidt vi reknar påden eine eller hin måten.Breidda av botn på målepunktet på andre bordgangen kallar vi b 2 . Botnbreiddablir målt med eit hakk i båtmålet som kan vera merkt med B. Botnmålet påbåtmålet måler vi på bordet og som blir hypotenusen i den trekanten vi tala omovanfor. Botnmålet = halve båtmålet tilnærma lik 17". Vi måler frå kjølen ogopp til bruna på tre stader. Det er frå midten av kjølen ved hammelbandet, fråkanten av kjølen på midten og frå kanten av kjølen framom fremre kverk.Kjølen er 1 ½ " tjukk framom kverken og der måler vi altså ei botnbreidd på 173 / 4 " til kvar side.92

93Gjennomsnittslegget er på normalbåten tilsvarande 4" opp. Om vi nyttar ¼ avbotnmålet blir det 4 ¼ " opp. Det gir ein sinus for bordet på 0,25 som svarer til14,4 0 . Tangens til denne vinkelen er 0,259. 4,25 : 0,259 = 16,5". Målt somtangens blir botn på den same relasjonen inklusive kjølen 34 ½ ". Det er eintomme breiare enn båtmålet. Ved å måle som vi har forklart kjem altså botn 1"over båtmålet.Når vi måler båtane, ser vi at høgda opp både til første og andre bordgangenvarierer. Normaltalet ser ut til å liggje nær 1" til første bordgangen og målt påmidten. Det gir eit legg nær 7 0 . Til andre bordgangen og målt ved kverken ( 1 / 8 lframom mastra) er høgda som nemnt nær 4". Gjennomsnittslegget blir då nær14 0 . Tilsvarande tal for hammelbandet er 5,5" som gir eit legg på ca 19 0 . Deigradtala som vi kjem fram til er gjennomgangstema i vestnordiske båtar.Jamvel om båtbyggjarane har gått over til å nytte andre målemetodar i seinaretid tyder denne likskapen på at båtane i ein viss forstand har eit felles opphav.Vi gjer sannsynleg at "Nordmørsmetoden" ber i seg svært opphavlege drag ettersom ein måler relasjonane direkte og i liten grad gjer seg bruk av avleiddehjelpemiddel.Stort sett reknar vi at mykje lagt botn gir stø båt for segl og at ein meir reist botner lettare når ein skal ro. Samstundes vil ein for flat botn auke risikoen for årenne laust på havsjøen medan ein meir reist botn og i sær attover gjer at båtengår djupare slik at han syg seg betre fast når farten blir stor. Legget i botn ertvillaust ein eigenskap som lyt sjåast i samanheng med kva bruk båten er tenktog for kva farvatn han skal fara i. Botnlegget er noko som seglarar vi har vore ikontakt med, tala mykje om, jamvel om dei tradisjonsborne overleveringane forgeitbåten sin del er meir sparsame enn til dømes for Åfjordsbåten ogNordlandsbåten.Båtane har sine særlege målepunkt. For kvar typen er målepunkta definert ogsom oftast litt ulikt dei nære slektningane. Dei tala som vi har synt ovanfor gåratt, men dei blir innfridde på litt ulike stader. Vi skal difor sjå nøyare påmålepunkta i Geitbåten.Hammelbandet ligg som nemnt over bakre kverk, og det er målepunkt også forbotn. Det ser ut som ein måler der bandet skal koma. Når ein måler på ferdigebåtar kan det då vera litt ulikt kor vidt ein bør måle framom eller attom bandet.Truleg bør ein måle så nær båtmål-avstanden frå stamnskjerven som råd er ogla det koma framom eller attom bandet alt etter som det høver. Som oftast kjemvi nærast i atterkanten av hammelbandet.

94Neste målepunktet er "midt i båt". Midt i båt er midt mellomstamnskjervingane. På det punktet blir relasjonen b1 = 1 / 8 l blir innfridd.Det tredje målepunktet har vi ikkje dekning for i tradisjon, men det gir segmykje godt sjølv etter som ein logisk gjennomgang av båtskap og byggjeprosessgjer denne staden nær på uomgjengeleg. Måling av båtane syner også at vi pådenne staden får innfridd botnmålet som er avmerkt på båtmålet og somtilsvarar 1 / 10 l. Målepunktet ligg 1 / 8 l framom mastra og som oftast like framomfremre kverk. Målepunktet ligg alltid like ved der overhalsen er skara tilutmedika. Av di overhalsen skal fellast til overhalsen og ei viss høgd overdenne gir det seg nesten av seg sjølv at ein lyt ha eit målepunkt i det området.Botn følgjer mastra.Første omfaret har ei tjukn på 3 / 4 " mot kjølen og 5 / 8 " i øverrøra. Halsoddane erlitt tynna i høve til på midten og bordet kan gå opp i 1" ved kverken. Det kjemlitt an på korleis alt fell til i høve til holning, retning og strøk.Remma er planhøvla og 14 mm tjukk, 9 / 16 ". Medik og overhals er 5 / 8 " i nedkantog opp mot 3 / 4 " i øverrøra. Dei er tjukkare opp for å ta mot knekken til sida.Elles kan det bli for lite su.Vi trur dette kan vera nok til å syne litt om dei vurderingane og talrelasjonanesom er i bruk når vi byggjer ein tradisjonell båt med båtmålet som utgangspunktog ikkje på grunnlag av ei teikning.Mål er ikkje nok. Båten skal få eit godt laup. Det neste vi lyt sjå på er difor atborda og halsane skal "stroke" (Ole Skålvik), det skal vera jamne overgangarmellom dei og dei skal gi eit jamt "drag" (Johan Hårstad). Dei skal gi ei fin ogmjuk kurve når ein siktar langs etter. Stroket kjem fram ved hogging oghøvling. Etter som halsar og mediker peikar ulikt er det då spørsmål om å taopp bøyen på ein viss plass og å fordele denne over ein høveleg lang strekning.I første omfaret er det halsane som tek bøyen. Bakhalsen svingar seg opp i fråkverken og framover. Medika er bein og framhalsen svingar frå skaret og framtil kverken. Remma er sveidd på plass og går til møtest med utmedika som ernokså bein. Ho har ei aning oppsving ved skaret. Mot framhalsen er ho både isving og vinna, slik at framhalsen er nær på bein. Det gjer at også utmedika lythoggast til liks med dei tre halsane. Berre då får vi til det heilt rette stroket.Emnet let til å måtte vera to tommar tjukt for at vi skal få det godt til.

Før vi forlet botn, skal vi sjå litt på korleis halsane peikar og korleis ytterkantenav dei er svinga. Hovudretningen på bakhalsen er frå halsodden tilhammelbandet og der svingar og bøyer han for å rette seg inn mot medika. Mothalsodden er det ein svak sving oppover. Han er ikkje stort større enn tynningamot enden. Det kan dreie seg om ½ ". Somme halsar er svinga meir. Dette servi på som intensjonelle endringar for å få lenger botn, men også for å fåfyldigare bakskott. Den første faktoren ligg mest i dagen. Utsvingen er somoftast 5 / 8 ". Når det er meir, ser vi det som uttrykk for ein tanke om å få til einvidare atterskott. For både sving og bøyg i bakhalsen dreiar det som så finenyansar at vi får vanskar med å måle. Vi lyt sikte og måle avvika frå siktelina.Ei teikning vil ikkje kunne få med seg desse nyansane.Ganske små endringar i atterskotten påverkar fartseigenskapane. Båten kan draopp meir sjø og bli tung for segl eller årer og han kan bli lett, kanskje for lett,slik at han slepper i kritiske augneblinkar. Det er sterk tradisjon for at ein sågpå "ekkja" som det til dømes heiter i Sør Trøndelag (Johan Varmedal) for åvurdere kor vidt båten gjekk lett eller ikkje.Båtbyggjarane har lagt mykje arbeid i å få ettersjøen til å ha den karakteren somer ønskjeleg på ein rask og trygg båt. Ei fullstendig gjennomdrøfting av dettevil ikkje kunne få plass her. Poenget i denne samanhengen er at ganske småendringar av bøyg og sving på bakhalsen kan ha stor effekt på eigenskapane ibåten. Vi ser difor på detaljutforminga av atterskotten som eit svært interessantfelt for vidare gransking. Det er eit område i båten som det er tala mykje om,men som det er vanskeleg å finne dei eksakte måtane å gjera tydeleg på annanmåte enn å sjå direkte på båten og korleis han verkar i praksis.Framover peikar framhalsen slik at han retning mot ca halve lottinga som tilvanleg er 6". Det gjer at ytterkanten av framhalsen ligg 1 ½ - 2" over kjølen ifremre delen før han stupar ned mot halsodden. Dersom framhalsen blir lagthøgare ville lina frå kverken til overhalsen bli beinare og dette ville gi det gistørre sjøtrykk under stor fart, men også meir dupping når ein ror.Ein flatare framhals vil gi strakare botn, men også meir bøyg i lina frå kverkentil stamnskjerven. Dette gir truleg betre gonge for årene, men også mindredynamisk lyft under segl. Det er all grunn til å sjå nærare både på båtar sominformantar har kjennskap til og på båtar som elles ser ut til å vera tilpassasærlege føremål. Det er også grunn til å eksperimentere både med nye og gamlebåtar. Det gir studenten ei produktforståing som han treng.Svingen i framhalsen er rimeleg greitt definert. På den første halve alna er95

vinkelen mellom kjøl og ytterkant tilsvarande ein tangens på 1 / 3 (breidda aukarmed 1:3) på den første halve alna og han bogar jamt til han når den breidda somhan skal ha.Overhalsen peikar mot stamnskjerven på same måten som bakhalsen, menbøygen i fremre enden er gjerne litt meir markert. Han kan gå opp i 5 / 8 ".Ytterkanten er nær på bein, men kan ha ein svak utsving, mindre enn ½ ". Detskil lite frå båt til båt. Det er grunn til å granske dette nærare. Til meir einsvingar ut til bulnar blir framskotten og til mindre legg blir det på framkjempa.Ettersom ein har sett det som fordel å få lagt kjempa nokså mykje for at båtenskal vake godt, er nok utsvingen helst eit verkemiddel for å lette bygginga. Detskal større krefter til for å få lagt kjempa innåt når halsen er heilt bein.Ole Skålvik var svært oppteken av overhalsen. Detaljutforminga avgjordekorleis båten "letta sæ", korleis båten fløytte seg når det vart fart. No til dagssnakkar vi gjerne om "dynamisk løft" i denne samanhengen. Halsane gir"sjøtrykk", slik at båten stør seg på farten.Svingen mellom utmedika og overhalsen er plassert slik at mesteparten avsvingen kjem på utmedika. Han strekkjer seg over ca 18" og er jamnt svinga påden strekningen. Med 18" korde er utsvingen gjerne ca 5 / 8 ", men han kan gåopp i 3 / 4 ".Så langt om mål, strok og sikting.Tredje stegStudenten er med på å tilpasse mål, merking og sikting til ein båt med visseeigenskapar dersom han er mogen til det. Elles blir det repetisjon av andresteget.Fjerde stegStudenten legg opp sin eigen båt. Meisteren er til rådvelde og kan ta motspørsmål, men han svarar ikkje gjerne. Det er om å gjera at studenten finn utsjølv, at båten blir ei erkjenning og ikkje ei lekse som han minnest. Studentenskal gå i retning av å kunne skape fritt. Då lyt han lære seg til sjølv å sjå ogforstå.96