ned mot aurdalen - Skald

INNHALD
FRÅ VIDDA TIL VANGEN 9
Vandring i Aurlandsdalen 10
Fjellet vi går på 12
Flora og fauna i Aurlandsdalen 16
HALLINGSKARVET NASJONALPARK 25
Den yngste nasjonalparken i landet 26
Kort veg mellom naboane 27
Fjellfolka var gode vertsfolk 35
Geiterygghytta 40
GEITERYGGEN – STEMMERDALEN 47
Då Stemmerdalen vart Steinbergdalen 48
Hestehandel – eit ærleg yrke 50
Draumen var ein gard og ei kjerring på Austlandet 52
Lordane – overklassemenn frå England på fi ske og jakt 58
NED MOT AURDALEN 63
Tettstaden i Aurlandsdalen 64
Ein gard utan støl har liten verdi 66
Dei døde fekk sin plass i Aurdalen 70
AURDALEN – VASSBYGDI 79
Utvandringa til Amerika 80
Budeie på Tindi – Marta Bjørgum Meland fortel 82
Aurlandsdalen i kunstnarauge 90
Berekvam 92
Skorsgarden og stølen Skori 95
Teigen 96
Sinjarheim 99
Almen 100
VASSBYGDI – AURLANDSVANGEN 103
Vassbygdi 104
Frå mjølk i bøtta til ost og smør 106
Budeie på Belle – Oddny Hernes fortel 110
Prestegarden som vart økologisk landsline 114
Fjellferd under krigen 116
AURLANDSVANGEN 123
Børs og katedral 124
Då fossen stilna 127
Veg gjennom dalen 133

Når sommarn kjem da blir de fi nt e fj ellå,
da ska eg dit å hør kår bekkjin syng,
Å kliv te topps e brattast berjestellå,
Å vea gras å tort å tåberløng.
E kjenne lokt tå gras kreng alle haua,
Å sola skin, å bjøllåin kling så kløkt.
Å tjønnin legg så blankt der e ska laua,
Me berg ekring, der e kan sol` me trøgt.
Då væt e vesst at bekkjin legg å venta
poinn kalle isa me så sval æn drekk.
– Når hausten kjem, å sistkvellskløva henta,
Då ska e takk’ fær sommarn så e fekk.
Hans Hyldbakk: Vårsøg (utdrag)
Hausten 1954 var eg med på sauesanking i Ston dalen,
ein sidedal til Aurlandsdalen. Ettersankinga gjekk føre
seg i Stemmerdalen. Eg var 18 år gamal og elev ved Sogn
Jord- og Hagebruksskule. Medan dei andre elevane tok
opp poteter, fekk eg bli med til fj ells. I ettertid minnest
eg to hendingar.
Det eine var kryssinga av elva ved stølen Vetledalen.
Vi kom over, men dei enorme vassmengdene gjorde
inntrykk. To år før hadde ei ung jente omkome då ho
vart teken av fossen oppe i Aurdalen, fortalde sankebasen.
Han ville nok åtvare 18-åringen som prøvde å
vasse elva i staden for å ta omvegen opp til hengebrua.
Den andre hendinga var knytt til ei lita kvild på ein
av stølane. Midt i september var det framleis stølsdrift.
Den unge budeia sette pris på eit besøk. Ho gav sauesankarane
kvar si skei og let oss smake på primen i ystekjelen.
Varmen frå grua, dufta frå ostekjelen, den søte
og varme primen og den trivelege jenta sette spor.
Fleire tiår seinare gjekk eg, saman med mellom anna
to barnebarn, ein tur frå Finse, nordover til Geiterygghytta
og vidare til Kongshelleren. Også denne gongen
sette turen spor. Aurlandsdalen har i dag vorte eit populært
turmål for fotturistar frå heile landet.
Denne boka vender seg til menneske som er interesserte
i samspelet i naturen: Korleis menneska, viltet,
beitedyra, fi sken i vatna og vedskogen har vore avhengige
av kvarandre. Eg håpar at boka har noko å tilføre
moderne menneske til fots eller i bil gjennom Aurlandsdalen.
I boka er Aurlandsdalen brukt på eit litt større område
enn det som er merka av på kartet. Boka fortel om hendingar
og sanseinntrykk frå stader mellom Hardangervidda
og Aurlandsvangen. Dette er fj ell, vidder og djupe
dalar som høyrer med til ein felles fj ellkultur. Også området
kring Strandavatnet i Hol kommune er med i boka.
Eg vil følgje fotturistane si vandring frå Vidda til Aurlandsvangen
– ei vandring gjennom høgfj ell med stein,
snøbre og bekker, langs vassdrag og innsjøar, gjennom
ufser og galdar ned til Aurlandsfj orden.
God tur!
Hans H. Th yri
5

NED MOT AURDALEN
Aurdalen med Aurdalsvatnet i sentrum ligg om lag 800 moh. Både ovanfor og nedanfor Aurdalen er det gjel og bratte dalsider.
Frå Aurdalen går det stølsvegar og turstigar i ulike retningar og mange fotturistar byrjar turen sin her. På sommarstid
er dalen grøn og frodig. Beitegraset, som ikkje blir nytta lenger, veks saftig både på fl atene og oppover langs dalsidene. Fleire
sideelvar renn saman med Stemmerdøla, hovudelva langs dalen. Einskilde stader breier elva seg ut og blir grunnare, slik at ein
kan vasse over. Tidlegare gjekk turistløypa og kløvvegen mellom Stemmerdalen og Aurdalen langs elva. Etter kraftutbygginga
vart den fl ytta opp i dalsida, og det er laga bruer over sideelvane og sett opp skilt på utsiktspunkta.
Nedover dalen går bilvegen i slak utforbakke, forbi dammar og vassmagasin. Den går nær stølar og tufter etter gjetarbuer
og stølshus. Under skoggrensa fi nn ein restane etter den faste busetjinga.
s-
Aurlandsdalen
Nesbø.
Langavatnet
Alvsvatnet
Gravdalen
Katlavatnet
Dyranosi
Svartavatnet
Langedalen
Berekvam
Tindi
Holmen
Nesbø Østerbø
Heimrebø
Viki
Aurdalen
Aurdalsvatnet
Høganosi
Stemmerdalen
Vesterdalen
Sauavaddalen
Vetlebotnvatnet
Steinbergdalen
Stemmerdøla
Bolhovd
S dh ll k
Nyhellervatnet
Kongshelleren
DNT
63

64
To av dei gamle gardane i Aurdalen er i dag større reiselivsverksemder. Den eine heiter Østerbø Fjellstove, den andre Østerbø Turisthytte.
TETTSTADEN I AURLANDSDALEN
På gardsbruka i Aurdalen var det mange husdyr. Dyr
frå stølane beitte også nede i dalen. Saman med slått og
vedhogst heldt dei skogen nesten borte. Etter at beitinga
tok slutt, har dette endra seg. No er bjørkeskogen på
sterk frammarsj. Før svartedauden var truleg Aurdalen
støl for garden Aurdal ved utløpet av vassdraget.
På 1600-talet var det fi re bruk i Aurdalen: Østerbø
med to gardar, Viki (Aurviki) og Nesbø. Elles har både
tal på familiar og tal på bruk variert. I 1835 var det fi re
bruk på Østerbø, to i Viki og to på Nesbø. Då budde det
45 menneske i Aurdalen.
To av bruka låg der vi har turiststasjonane i dag. Det
tredje bruket, Viki, låg rett vest for utløpet av elva Lan-
gedøla, medan Nesbø låg ved Nesbøvatnet ein god kilometer
lengre nede. Viki var truleg den eldste garden. Det
gamle stovehuset på garden står framleis. Huset er stort
samanlikna med dei ein fi nn elles i Aurdalen. Bygningen
er truleg frå 1700-talet. Elles er det eit omfattande system
av steinmurar kring det gamle gardstunet i Viki.
Dette er merke etter den tida driftekarane jaga dyra sine
gjennom dalen. På fl eire plassar var det sedvane at dei
kunne stanse og beite med driftene sine. Beiteområda var
gjerne avgrensa frå resten av innmarka med steingjerde.
I Vikjahagen kunne driftene stanse i opp til tre døgn.
Nesbø var ein av dei største gardane i Aurlandsdalen.
På garden kunne ein fø opptil 40 storfe. Dette var like

Viki eller Aurviki skulle vere den vakraste garden i Aurdalen. Bonden som i si tid selde garden og for til Amerika, lengta heim att og prøvde å få kjøpe igjen garden.
Det vart inga reise heim att.
65

66
mykje som på dei største bruka nede i bygda, og langt
meir enn på dei andre bruka i Aurlandsdalen. Slåttemarka
var på begge sider av Nesbøvatnet. Ein kunne
frakte høyet over på ein pram, eller ta det over etter at
isen hadde lagt seg. Då folka på garden selde bruket og
fór til Amerika, samla dei ein del reiskap og gjenstandar
og la det under ein heller. Endestykket på prammen vart
funne ein god del år seinare og er frakta ned i bygda som
eit minne. Det eine fj øset på garden er så stort at det
truleg kan ha vore eit såkalla langhus med plass til både
husdyr og folka på garden. Dette peikar i så fall attende
til tida før svartedauden.
Garden ved Nesbøvatnet, 810 moh., hadde god kornjord.
Treskinga gjekk føre seg om hausten etter at isen
hadde lagt seg på vatnet rett utanfor garden. Gustav
Nesbø voks opp på Nesbø, men fl ytta seinare ned i bygda.
Han hadde ei gåte han fortalde når familien kom på
besøk: Kor hen i landet fi nn ein den største låven, det
slettaste låvegolvet og låven som er høgast under taket?
Svaret var sjølvsagt Nesbø, der ein treskte ute på det islagde
vatnet. Garden hadde mange løer. I alt er det registrert
18 bygningar og bygningstufter i utmarka kring
Nesbø. Gustav høyrde elles til ein søskenfl okk på elleve,
sju av desse fór til Amerika.
Før galden forbi Nesbø vart sprengd ut i 1925, gjekk
vegen opp Gravdalen til stølen Tindi, vidare til stølen
Myrane og så ned att mot Østerbø. Rett nok var det laga
ein slags stige med trinn av bjørk opp berget der folk
kunne klive. Men bufe og kløvhestar måtte ta vegen om
Tindi.
EIN GARD UTAN STØL HAR LITEN VERDI
Alle gardane i Aurlandsdalen hadde fl eire stølar. For å
syne omfanget av stølsdrifta kan det høve å nemne Nesbø.
Dette bruket hadde fi re stølar: Tindi opp for garden
i Gravdalen, Kringla og Ljøteboten, som begge låg på andre
sida av dalen og Holmen i retning mot Bjønnstigen.
Tidspunkt for buføring mellom stølane utvikla seg som
Gudrun Winjum steller dyra på stølen Holmen.

Sissel Haltvik (sitjande til venstre) og Ruth Bekkedal fødd Midje (til høgre) framfor stabburet på fj ellstova. Fleire ungdomar starta yrkeskarrieren med sommararbeid
på hyttene i fj ellet.
67

Gjertrud Øyum var budeie i Viki.
68

ein uskriven regel, slik at beitet vart best mogeleg utnytta.
Stølsdrifta var utruleg arbeidskrevjande. I tillegg
til mjølking og stell av produkta, var det bruk for mykje
ved. Denne skulle hoggast slik at den var turr til sommaren.
Etter at gardsdrifta tok slutt, vart nokre av stølane
skilde ut frå resten av bruka. På einskilde stølar er husa
framleis i brukbar stand. Eigartilhøva i dag kan variere
ein del. Nokre stølar har vore på handel og fått nye eigarar.
Tindi kom på handel og vart til slutt kjøpt av bonden
på garden Bjørgo. Fram til 1960-åra var Bjørgo ein
veglaus gard, rett opp for Aurlandsvangen. Buføring og
transport av varer gjekk med kløvhest, først ned på Vangen,
deretter til Vassbygdi og så opp Aurlandsdalen til
Nesbø og derfrå opp til stølen. Tindi var i bruk av folka
frå Bjørgo til 1986. Dette var lenger enn på nokon andre
av stølane i dalen. Avviklinga av stølinga på Tindi markerte
slutten på ein tusenårig tradisjon i Aurlandsdalen.
Nedanfor Nesbøvatnet, ved Tirtesva, deler stigen seg.
Den eine stigen, som er den eldste, går forbi stølen Holmen
og vidare ned Bjønnstigen. Den andre følgjer meir
elva og går forbi Heimrebøen. Den siste bøen er komen
meir i bruk dei siste åra fordi ein kan gå inn på turstigen
frå bilvegen mellom Berdalstunnelen og Nesbøtunnelen.
Frå Heimrebøen kan ein såleis gå ein halv Aurlandsdal,
anten opp til Østerbø eller ned til Vassbygdi. Men den
gamle ruta forbi Bjønnstigen er noko av det villaste i
heile Aurlandsdalen.
«Bø» tyder innmarka på ein gard, og ein fi nne dette
namnet knytt til gardane nedover Aurlandsdalen. Truleg
kjem første delen av namna frå plassering i høve til vassdraget:
Øvstebø, Nestebø og Heimrebø. I seinare tid er
namna noko omskrivne slik at det i dag heiter Østerbø
og Nesbø.
Fleire av eigarane av bruka kring Aurdalsvatnet kom
frå Hol. Ein av desse var Knut Jonson Uren. Han fekk
tilnamnet Stor-Uren. Fram til 1860 budde Knut i Urevassbotn
lengst opp mot Geiteryggen på hallingsida. I
to år leigde han bort fj elleigedomen sin i Hallingdal, som
hamn til Knut og Ivar Veum frå Aurland. Etterpå vart
Torstein Tokvam eigar av bruket. Knut Uren tok etter-
namnet Østerbø og vart i Aurdalen så lenge han levde.
Namnet hans står på tavla på kyrkjegarden i fj ellet.
Den siste som vart gravlagd på Østerbø var Svein
Sveinson. Han voks opp på garden Skøra i Sudndalen.
Han var gift med dotter til Stor-Uren. Svein døydde i
1911 og var den siste fastbuande i Aurdalen.
Ein av dei som selde garden sin og fór til Amerika,
var Erik Sjursen frå Viki. Sjølv om han hadde det bra
økonomisk i Amerika, og elles hadde familien sin med
seg, vantreivst han. Der var ingen foss, ingen stølar,
ikkje noka fj ell å feste augo på. Erik Sjursen skreiv difor
til den nye eigaren av Viki og bad om å få kjøpe garden
igjen. Det blei ikkje noko av. Valet var gjort, han kom ikkje
heim att til Noreg. Mannen frå fj ellgarden måtte leve
sine siste år i det nye landet.
I 1870 hadde det eine bruket på Østerbø 13 storfe, to
ungdyr, ni sauer og i tillegg ein hest i lag med grannen.
Folket der hausta då 72 mål med natureng, og fekk 18
tonn høy i hus. Heile gardsdrifta var tufta på stort husdyrhald,
der slåttemarka og fôrsankinga la grunnlaget.
Dyretalet var om lag det ein fann på eit middels stort
bruk nede i bygda.
I 1894 fekk folka på eit av bruka godtgjering frå Den
Norske Turistforening for å ta imot reisande. Gjesteboka
frå dei første åra kalla staden Østerbø Turist Stasjon. Då
var det også planlagt turisthytte i Stemmerdalen, slik at
Østerbø skulle bli ein mellomstasjon på vegen til Vassbygdi.
Eigaren av bruket, Knut Mikkelsen, hadde alt
i 1891 bygd eit lite husvære for farande folk. Då DNT
kom inn i biletet, fekk dei disponere to senger der. Etter
ein periode med hovudvekt på stølsdrift vart det frå
1930-åra satsa på turisttrafi kk i større stil. I dag heiter
turiststasjonen Østerbø Turisthytte og er bygd ut med
hytter og stor spisesal med god plass for gjestene. Sjølv
om mange av dei gamle bygningane er borte, kan ein
fi nne mange ting frå kløvjing og gardsdrift som eigarane
har stilt ut. Det er Inge-Olai Sønnerheim som i dag eig
turisthytta.
Den andre reiselivsbedrifta på Østerbø heiter Østerbø
Fjellstove og stammar frå bruket som Stor-Uren åtte.
Familien til Stor-Uren opplevde tunge tider. Sonen Sjur
69

70
drukna i Vassbygdvatnet 36 år gamal, og eit 14 år gamalt
barnebarn døydde same året. Familien, med unntak av
dottera Ragnhild, fór til Amerika. Ragnhild gifta seg
med ein halling, Svein Sveinsson. Den neste generasjonen
som åtte dette bruket, starta fj ellstove i 1938. Eigaren
gjennom mange år, Otto Midje, er kjend fordi han
kløvja og bar mat og utstyr både til si eiga fj ellstove og
til hytta i Stemmerdalen. I bygdeboka for Aurland heiter
det at han var knytt til arbeid i Aurlandsdalen i 54 år.
Også fj ellstova har teke vare på gamal kultur. Sjølv om
bygningsmassen har auka, fi nn ein framleis eit gamalt
stabbur i tunet. Det er Per Steinar Melås som eig fj ellstova
no.
I dag kan dei farande merke kontrastane mellom den
gamle gravplassen i Aurdalen på ei side, og omfattande
reiselivssatsing med utleigehytter og konferansesentrum
like ved. Området kring Aurdalsvatnet ber såleis preg av
reiseliv med nytt og gamalt ved sida av kvarandre.
DEI DØDE FEKK SIN PLASS I AURDALEN
Tanken om ein vigsla gravplass i Aurlandsdalen er gamal.
Men det tok si tid å få løyve til å lage gravplass i
fj ellet. Skriftlege kjelder fortel at avlidne vart gravlagde i
Aurdalen i 1858. Men truleg har plassen vore i bruk tidlegare.
Presten Henrik Allum skreiv om ei jordpåkasting
i Aurdalen dette året. I 1858 og 1859 vart fem personar
gravlagde utan at presten hadde vore med. Seinare på
året kom han til Aurdalen og kasta vigsla jord på gravene.
Dei hadde då sett staurar ned på kisteloka. Staurane
tok dei så opp, og gjennom holet etter stauren dryssa
presten jorda ned på kistene.
Rundt gravplassen, eller kyrkjegarden som den også
blir kalla, går det ein mur. I 1953 sette folk frå Aurland
og Hol opp ein bautastein med namna på dei som er
gravlagde her. Tilstellinga i 1953 markerte på mange
måtar slutten på gamletida i Aurlandsdalen, og på samkvemet
mellom bygdelaga på båe sider av fj ellet. Ikkje
Gravplassen i Aurdalen vart vigsla i 1850-åra, men hadde truleg vore i
bruk tidlegare.

72
mange år etter kom nyetida, med planar om kraftutbygging
og veg gjennom dalen. På bautasteinen er det ei
minneplate med 27 namn. Fleire av dei gravlagde kom
frå Hallingdal, noko som igjen fortel om kontakten mellom
fj ellfolka på kvar si side av Langfj ella. Kyrkjegarden
ved Aurdalsvatnet er såleis noko meir enn ein gravplass
for dei næraste gardsbruka, den er også eit kulturminne
frå ei faren tid.
I samband med planlegginga av den store kraftutbygginga
kring 1970 var det mykje snakk om å demme opp
Aurdalsvatnet. At dette ikkje vart gjort, kom i stor grad
av at ein då ville setje gravplassen under vatn. Respekten
for eit slikt kulturminne var så sterk at ein måtte fi nne
andre alternativ for å lagre vassressursane.
Det går mange segner om korleis døde menneske vart
frakta til gravplassen ved kyrkja på Aurlandsvangen før
ein fekk eigen plass ved Østerbø. Av og til måtte ein dele
gravferdsreisa på to dagar. Lika vart då ofte hengde opp i
ei stor bjørk, eller gøymde under ein heller. Om Likbjørki
vart det sagt at ho alltid såg pjuskut ut. Ho hadde brunt
lauv heile sommaren. Kløvhestane kunne elles bli urolege
kvar gong dei gjekk forbi denne bjørka. Likbjørka er
i dag borte. Ho berre tørka ut.
Birgit O. Trettestølen er ei av dei som fekk grava si i
Aurdalen. Birgit vart tidleg enke. Ho sat då att med sju
små born på eit lite bruk i Sudndalen. Ho måtte låne
pengar for å greie seg, og det heile enda med at største
panthavaren, Ola Pedersen Hylland frå Aurland, tok
over bruket. Ein av sønene hennar fl ytte til Østerbø, og
Birgit følgde med. Ho døydde på Østerbø og vart gravlagd
der i 1861. På same tid fór sonen ho budde hos,
til Amerika. Lars, ein annan av sønene hennar, kjøpte
bruket Gauteleine ved Strandavatnet. Han kalla seg Lars
Lein og er mellom anna kjend fordi han var ven med den
britiske Lord Garvagh d.y. Lars vart etter kvart ein velhalden
mann som seinare kjøpte garden Sveingard. Leiv
Sveingard, barnebarnet til Lars Lein bur i dag på garden
Skøro. Etterkomarane til Birgit var såleis med på å skape
gamal fj ellsoge som slekta har ført vidare og teke godt
vare på.

Morgonstemning i Aurdalen.
73

Even Hov er lærar ved Sogn Jord- og Hagebruksskule. Om sommaren underviser han i tradisjonell stølsdrift.
74

Mykje av produkta som vert laga på Sinjarheim om sommaren, går til direktesal.
75

Kåre Sønnerheim var fødd på Sinjarheim i 1921. Han var den siste som var fødd i Aurlandsdalen. Året etter fl ytte familien hans frå garden. Kåre Sønnerheim har vore
sentral med omsyn til å ta vare på den nære soga knytt til Aurlandsdalen. Han døydde i 2006.
76

Utedoen på Sauavad.
77