fenoloxía e dinámica do virapedras (arenaria interpres) - Chioglossa

Chiog/ossa, 2: 13 - 20. A Coruña, 2004
FENOLOXÍA E DINÁMICA DO VIRAPEDRAS (ARENARIA INTERPRES)
NA RÍA DE VIGO, NW DA PENÍNSULA IBÉRICA
Antonio Fernández·Cordeiro, Alberte Chapela,
David Álvarez e Alberto Pastoriza
INTRODUCCIÓN
°Virapedras (Arenaria interpres) é unha especie
mariña, case enteiramente costeira fóra
da época de cría, que nas nasas latitudes habita
en costas pedregosas, rochosas ou cubertas
de algas, e en artefactos similares como portas,
peiraos, etc. No inverno vive en pequenos bandos,
normalmente de menos de 100 individuos
(Cramp e Simmons, 1983). Está considerado
como invernante en Galicia, habitual en outono
Fernández-Cordeiro, A., Chapela, A., Álvarez, D. e Pastoriza, A. (2004). Fenoloxía
e dinámica do Virapedras (Arenaria interpres) na ría de Vigo, NW da península
Ibérica. Chioglossa, 2: 13 - 20.
Co gallo de estudiar a fenoloxía e a dinámica do Virapedras (Arenaria interpres),
realizouse un mínimo de un censo semanal ó langa de un ciclo anual (agosto 1997 a
setembro 1998) en dúas localidades da orilla norte da Ría de Vigo. Para determinar
a permanencia destas aves na zona, marcáronse 31 individuos con anela metálica
en Punta Balea, comparando en cada censo a porcentaxe de aves portadoras de
marca coa porcentaxe de aves marcadas. As primeiras aves observadas tralo período
reproductor apareceron nos primeiros días de agosto, con máximos en outubronovembro
coincidentes xeralmente con condicións meteorolóxicas adversas e alta
disponibilidad de alimento. O seu número oscila ó longo do inverno, e en marzo e
abril volven a detectarse importantes concentracións, diminuindo en número a partir
deste último mes, pero mantendo presencia de aves en xuño (migrantes procedentes
doutras áreas de invernada) e xullo. As aves presentes en punta Balea dende
outubro ata abril foron practicamente as mesmas, a pesar da variación no número
censado. Non existen diferencias significativas na porcentaxe de aves marcadas
observadas/esperadas independientemente do tamaño do bando, corroborando a
fidelidade da especie á zona de invernada, tal e como acontece noutras latitudes. Sí
existen diferencias significativas entre meses, reflexo da entrada de aves sen marca
durante os pasos, como acontece a partir de abril.
e inverno (Salvadores e Vidal, 1996) e con importantes
continxentes migratorios e moderados
continxentes invernantes, tanto en España como
en Portugal (CODA-SEO, 1985).
Como xa apuntaran Domínguez e Maneiro
(1988), os censos de limícolas non reproductores
centráronse básicamente en zonas estuarinas,
de xeito que as especies que tenden a dispersarse
pala costa, entre as que se atopa o virapedras,
resultan difícilmente mostreadas. Ainda así, a
poboación galega censada durante o inverno pre-

16 CHIOGLOSSA,2 (2004)
3-r-------------------------------.
< 25 individuos
11 > 25 individuos
FIGURA 3, Variación, ó langa do período de estudio, da relación entre a porcentaxe de aves marcadas
observadas/esperadas, para bandos de virapedras maiares e menores de 25 individuos, [Variation along the study
period in the relation between the pereentage ofringed birds sighted/expeeted infloeks greater or smaller than 25
individuals,]
do SW que Hes impiden comer noutras zonas,
grandes concentracións de anfípodos e outros
invertebrados que se alimentan de algas en descomposición
na praia, etc., o que propiciou que
resultaran marcadas unha maior porcentaxe das
aves residentes na praia con respecto ó grupo total
de aves presentes en condicións excepcionais.
Así, observamos que os virapedras manteñen
unha xerarquía moi marcada, de xeito que nos
casos de máxima concentración, a meirande parte
das aves aneladas (pertencentes ó grupo de aves
residentes na praia) permanecían xuntas e non se
mesturaban coas demais, pelexando entre elas e
mantendo as súas disputas xerárquicas como fan
de xeito habitual.
Segundo os nosos datos, a migración prenupcial
acontecería a mediados de maio, de xeito que as
aves presentes no mes de xuño corresponderían
a migrantes sedimentados procedentes de outras
áreas de invernada. As aves observadas en xuño
permitían achegamentos a curta distancia e preferían
moverse andando pola praia antes que sair
voando, o que só facían en último extremo, a
diferencia da imposibilidade de achegamento ás
aves que invernaron na zona a partires de mediados
de novembro, O 24.06.1998 só unha de 26
aves estaba marcada (3,85%) fronte a un 38,48%
de aves marcadas esperado (30 aves de 78).
As marcaxes foron efectuadas maioritariamente
sobre aves xuvenís, aínda que iso puido deberse

FENOLOXÍA E DINÁMICA DE ARENARIA INTERPRES NA RÍA DE VIGO 17
a un comportamento máis esquivo das aves adultas,
feito corroborado no período invernal 1998­
99, posta que seguimos a capturar aves xuvenís
ó mesmo tempo que observamos (aínda que en
pequena porcentaxe) aves marcadas por nós no
inverno anterior, que Ó menor síntoma de perigo
abandonaban a praia para alimentarse nas rochas.
Na punta de O Con non se observou ningunha
das aves marcadas en Punta Balea; tampouco se
observou na Punta Rodeira (dous censos de 18
e 27 aves en decembro e marzo), localidade entre
ambas, a tan só 1 km da área de marcaxe, reflexando
a escasa movilidade dentro da zona de
invernada.
A fidelidade á zona de invernada tamén queda
patente no feito de que ó langa de agosto e a primeira
quincena de setembro do segundo ano, as
aves recén chegadas englobaban un 14,29 a un
60% de aves marcadas. Nun bando de 63 aves
observado o 06.09.1998, 16 delas (25%) estaban
marcadas, correspondendo a aves aneladas en invernadas
anteriores (36 marcaxes realizados ata
esa data).
DISCUSIÓN
A meirande parte dos Virapedras invernantes na
Europa occidental, incluida Iberia, son de orixe
canadiano-groenlandés, mentras que as aves nidificantes
na Europa septentrional (Fenoscandia­
Rusia) paran no Mar do Norte para acumular reservas
graxas antes de continuar cara ó sur ata as
áreas de muda e invernada en África (Branson et
al., 1978; Cramp e Simmons, 1983). Nestas dúas
poboacións, os adultos chegan ás nasas latitudes
antes cos xuvenís, con aves en paso xa dende
xullo, ben sexa para invernar ou de camiño para
África, estas últimas mantendo o paso ata mediados
de novembro (Cramp e Simmons, 1983). Domínguez
e Rabuñal (1989) non atoparon números
de relevancia para esta especie en paso outonal
(xullo a outubro) por Galicia. Nembargantes este
limícolo parece centrar os seus movementos postnupciais
polo estreito de Xibraltar na segunda
quincena de setembro e primeira de outubro, con
inicios a mediados de agosto (Tellería, 1981).
A gráfica migratolóxica obtida por nós na Ría
de Vigo, con máximos en paso nos meses de outubro-novembro
e marzo-abril, coincide cos datos
apuntados por Cramp e Simmons (1983), nos
que o groso da poboación estaría cruzando Europa
hacia os cuarteis de invernada ou de regreso ás
zonas de cría. Estos datos contrastan cos valores
máximos apuntados por Domíngez e Rabuñal
(1989) a finais de febreiro-principios de marzo e
pequenos números de abril a xuño.
O comportamento na Ría de Vigo parece coincidir
ca mencionado noutras latitudes, donde a gran
maioría de virapedras son sedentarios unha vez
que acadan os cuarteis de invernada (Clapham,
1979) e manteñen os mesmos pequenos territorios
de alimentación cada inverno (Metcalfe,
1986).
A gran fidelidade ó lugar de invernada foi posta
de manifesto por Metcalfe e Furness (1985), xa
que o 75% das aves adultas e o 50% dos xuvenís
invernantes en Escocia eran residentes e só
unha minoría alternaba as áreas de invernada ou
era nómada (neste último caso interpretado como
resposta a fluctuación s nas provisións de alimento).
No naso caso, a alta porcentaxe de capturas
de aves xuvenís pode achacarse a que estas aves
de menor experiencia concéntranse en zonas de
alimento fácil ande os adultos recelan comer pala
maior probabilidade de predación ou perigo, xa
que, segundo Groves (1978), estas aves de primeiro
inverno son menos eficientes cas adultas,
ás que están subordinadas á hora de alimentarse,
véndase abrigadas incluso a facelo durante a
marea alta; ademais, a esperanza de vida desta
especie é superior ós seis anos e un cuarto da poboación
acada os 10 anos.
As nasas apreciacións no referente á presencia
de un maior ou menor número de individuos da
poboación invernante na zona de estudio en función
de diversas variables como a climatoloxía
ou disponibilidade de alimento, independentemente
do tamaño da poboación, veríanse reforzadas
polo exposto por outros autores como que

18
posiblemente a natureza e distribución das presas
infiuen nos niveis de agresión dos virapedras e
por conseguinte determinan o tamaño óptimo
dos bandos (Fleischer, 1983); que as variacións
estacionais na tidelidade ós territorios posiblemente
se deben á distribución de alimento no
outono e condicionan a permanencia nos bandos
na primavera (Metcalfe, 1986); ou que depois de
marcar individualizadamente virapedras dunha
poboación invernante en Escocia, non é posible
contar con precisión o número de aves presentes
na zona de estudio dunha soa vez (Metcalfe e
Furness, 1985).
Ainda repousando en bandos de centos de individuos,
os limitados movementos das aves na
invernada resultan nunha escasa mestura da poboación,
de xeito que as aves alimentanse normalmente
en bandos menores de 50 individuos,
dentro de asociacións que permanecen estables
durante langas períodos de tempo, con territorios
de 2,7 a 14,6 ha (media de 5,4 ha), e menores de
8 ha no 80% de aves, non existindo diferencia
entre adultos e xuvenís nin, nestes últimos, entre
primeiro e segundo inverno (Metcalfe, 1986).
Deste xeito, a invernada de esta especie en Galicia
podería ser numericamente máis importante
do que ata o de agora se pensaba, xa que as aves
das dúas localidades censadas por nós son diferentes
a pesar da súa proximidade. Así pois, e tras
constatar a querencia de esta especie pala área de
invernada, o número mínimo de aves no tramo
de estudio sería de 136, que xunto coas 166 aves
censadas nun tramo similar da orilla sur (Vieites
e Vieites, 1995), suporía un mínimo de 300 aves
invernantes na Ría de Vigo.
Os datos de poboación aportados por Domínguez
e Lorenzo (1992), con 550-600 aves para
os 670 km de costa non estuarina, indican que
A. interpres é a segunda especie máis abundante
despois de Numenius arquata, con 0,88 aves/km
(1,14 aves/km en costa exclusivamente rochosa),
densidades inferiores ás atopadas en Gran Bretaña,
probablemente debido á menor cantidade de
alimento dispoñible.
Así pois, a poboación galega podería non ser
CHIOGLOSSA. 2 (2004)
inferior ás 1.500 aves, contrastando coas tan só
1.100 aves estimadas por Smit e Piersma (1989)
para a totalidade da costa atlántica ibérica.
Domínguez (1988) apunta un paso primaveral
temperán para esta especie, con un pico a principios
de marzo e un paso escaso en abril e maio
que suxeriría que estas aves probablemente vaen
sobre a Península Ibérica sen parar. A estratexia
de voo deste migrante temperán consistiría en
voos curtos con frecuentes paradas, que coincidindo
coa súa preferencia por costas rachasas,
non estuarinas, impiden a concentración de grandes
grupos, fácilmente contables, polo que só
se teñen observado en pequeno número ó langa
da costa atlántica ibérica (Domínguez e Rabuñal,
1989). Sin embargo detectáronse máximos
importantf , en marzo na Ría de Faro (Rutina e
Arauja, 1987) e en tramos costeiros da costa galega
(Domínguez, 1988).
As aves só precisan tres semanas para acadar
as reservas necesarias para a migración hacia o
norte (Clapham, 1979). Para datos de Escocia, a
tasa de partida acelérase ó langa da primavera,
acadando un pico a tinais de abril (data media dos
últimos avistamentos de adultos o 30 e 28 de abril
en dous anos consecutivos), aínda que en algúns
anos a migración pode iniciarse antes, probablemente
en primaveras máis cálidas. A diferencia
dalgunhas aves que inusualmente parten moi
cedo (novembro-febreiro), e sen data fixa duns
anos a outros, as datas de partida de cada individuo
en anos sucesivos están altamente correlacionadas
na maior parte dos casos; só aves rezagadas
parten despois do 10 de maio (Metcalfe e Furness,
J985). Así pois, as aves observadas a finais
de maio e primeiros de xuño corresponderían a
un resto de invernantes así como a novas aves
en migración, non residentes na localidade, con
presencia de aves adultas aínda nestas datas. O
15.05.1984 foi capturado no Con, en Moaña, un
macho adulto anelado en agosto de 1974 no Wash
(Clark e Clark, 1985). Tamén Metcalfe e Furness
(1985) atopan a primeiros de maio evidencias de
inmigración (detectable polo incremento na proporción
de aves sen anela).

FENOLoxíA E DINÁMICA DE ARENARIA INTERPRES NA RÍA DE VIGO 19
Os virapedras estiveron presentes na zona de
estudio, de xeito ininterrumpido, ó langa de
once meses do ano. As citas estivais non son raras
incluso máis ó sur, con presencia de aves en
xuño nas costas atlánticas de Marrocos (Smith,
1965, en Tellería, 1981) e presencia ó langa de
todo o ano nas illas Canarias (Lorenzo, 1993).
Estas aves estivais terían que corresponderse con
exemplares inmaturos, xa que segundo Cramp e
Simmons (1983) a idade de primeira cría estaría
entre os dous e os catro anos, polo que algunhas
aves de primeiro ano quedan nos cuarteis de inverno
e mudan pronto mentras que outras depositan
graxa en primavera e presumiblemente migran
ás zonas de cría ou cerca. Estos inmaturos
estivais presentes en Galicia poderían ter dúas
orixes e proceder ou ben de invemantes nas nasas
latitudes (de orixen canadiano-groenlandés) ou
ben de aves procedentes de cuarteis de invernada
en África (orixinarios de poboacións europeas).
Na nasa localidade de estudio, a ausencia de aves
portadoras de marca en xuño-xullo, apunta a que
se trata de aves novas procedentes de outras localidades,
probablemente de máis ó sur.
A especie estaría presente ó langa de todo o ano
en Galicia, xa que tamén se observan virapedras
no mes de xullo: 12 aves o 02.07.1998 (presente
estudio), 4 aves 015.07.1986 (Domínguez e Rabuñal,
1989), ou poderían ser xa aves en migración
postnupcial.
SUMMARY
Phenology and dynamics ofTurnstone (Arenaria interpres)
at the Ría de Vigo (NW Iberian Peninsula)
For studying the phenology and dynamics ofTurnstone
(Arenaria interpres), we carried out at least one weekly
count throughout an annual cycle (August 1997 to
September 1998), on two localities of the north coast
of the Ría de Vigo (Pontevedra, NW Spain). We ringed
31 birds with metal ring for recording the permanence
at punta Balea, comparing in each count the percentage
of birds ringed seen with the percentage of expected
ringed birds. First post-breeding birds were observed
at the beginning ofAugust, reaching a larger number in
October-November which coincides at the same time
with adverse weather conditions and high food availabitily.
Bird numbers vary during winter, increasing
in March and April once again, and diminishing after
these two months, but with presence of Turnstones in
June (migrating birds fram other wintering areas) and
July. Turnstones observed at Punta Balea fram October
to April were practically the same birds, despite the
variation in the number counted. There were no significant
differences in the percentage of ringed birds observed/expected
independently of group size, showing
the fidelity of this species to wintering sites as it happens
in other localities. However, we found significant
differences in the passage periods, as it happens from
April onwards.
BIBLIOGRAFÍA
Branson, N. J. B. A., Pointing, E. D. e Minton, C. D. T.
(1978). Turnstone migrations in Britain and Europe.
Bird Study, 25: 181-187.
Clapham. C. (1979). The Turnstone populations of
Morecambe Bay. Ringing and Migration, 2: 144­
150.
Clark. N. e Clark, J. (1985). Recent recoveries of
waders ringed in Britain and Ireland. Wader Study
Group Bull, 43: 46-48.
CODA-SEO (1985). Situación de la avifauna de la
Península Ibérica. Baleares y Macaronesia. M.
Fernández Cruz e J. Araújo (Eds), Madrid.
Cramp, S. e Simmons, K. E. L. (1983). The Birds of
the Western Paleartic, vol 3. Oxford University
Press. Oxford.
Domínguez, J. (1988). Taxocenosis de limícolas (Charadrii)
de las rías gallegas, con especial referencia
a las de Arosa y Ortigueira. Tesis Doctoral,
Universidad de Santiago de Compostela.
Domínguez, J. e Maneira, J. C. (1988). Dinámica y fenología
de Calidris maritima y Actitis hypoleucos
en la costa de Pontevedra. Thalassas. 6: 9-13.
Domínguez, 1. e Rabuñal, J. L. (1989). Migrating
waders on the Atlantic Coast of Galicia( NW
Spain). Mise. 2001.,13: 141-151.
Domínguez. J. e Lorenzo, M. (1992). Waders wintering
on the open shores of Galicia, NW Spain. Wader
Study Group Bull., 66: 73-77.
Fleischer, R. C. (1983). Relationships between tidal
oscillations and Ruddy Turnstone f1ocking. foraging,
and vigilance behavior. Condor, 85: 22-29.
Graves, S. (1978). Age-related differences in Ruddy

20
Turnstone foraging and agressive behavior. Auk,
95: 95-103.
Lorenzo, J. A. (l993). Descripción de la comunidad
de aves limícolas en el Médano (Tenerife, Islas
Canarias) durante un ciclo anual. Ardeola, 40 (1):
13-19.
Metcalfe, N. B. (l986). Variation in winter f10cking
associations and dispersion patterns in the turnstone
Arenaria interpres. J. Zool., Lond., 209:
385-403.
Metcalfe, N. B. e Furness, R. W. (l985). Survival,
winter population stability and site fidelity in the
Turnstone Arenaria interpres. Bird Study, 32:
207-214.
Ramón, R. F. (l989). Paso migratorio postnupcial de
limícolos en las marismas de Baldaio (Carballo­
La Coruña), NO de España. Mustela, 4: 33-48.
Rufino, R. e Araujo, A. (l987). Seasonal variations
in wader numbers and distribution at the Ría de
Faro. Wader Study Group Bull., 51: 48-53.
Salvadores, R. e Vidal, C. (l996). Estatus da avifauna
galega. III Anuario das aves de Galicia. 1995.
Grupo Erva (Eds.), Vigo.
CHIOGLOSSA.2 (2004)
Smit, C. J. e Piersma, T. (l989). Numbers, midwinter
distribution and migrating of wader population
using the East Atlantic Flyway. En H. Boyd e 1.
y. Pirot (Eds.): F1yways and reserve networkslor
waterbirds, páxs. 24-63. IWRB Special Publication
No 9, Slimbridge.
Tellería, J. L. (l981). La migración de las aves no planeadoras
por Gibraltar. Universidad Complutense,
Madrid.
Vieites, D. R. e Vieites, D. R. (l995). Arenaria interpreso
En 1. L. Salaverri e 1. Munilla (Eds.): Anuario
das Aves de Galicia, ano 1994. Santiago de
Compostela.
Antonio Fernández-Cordeiro, Alberte Chapela,
David Álvarez e Alberto Pastoriza
(Grupo de Anelamento Anduriña)
Catalina de la Iglesia 3. 30
36940 Cangas de Morrazo (Pontevedra)