22.10.2014 Views

BA III PS Paper-V Unit-3 Marathi Changed.p65

BA III PS Paper-V Unit-3 Marathi Changed.p65

BA III PS Paper-V Unit-3 Marathi Changed.p65

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

~r. E. ^mJ-3 : amÁ`emñÌ nona 5 (OyZm) nona 8 d 13 (Z{dZ)<br />

cmoH$àemgZ {gÕm§V Am{U ì`dhma<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-7 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$ : 3<br />

gwàemgZ, cmoH$nmc Am{U cmoH$m`wŠV<br />

AZwH«$_{UH$m<br />

3.0 C{ÔîQ>ço<br />

3.1 àmñVm{dH$<br />

3.2 {df`-{ddoMZ<br />

3.2.1 gwàemgZ AW©<br />

3.2.2 cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV<br />

A) ^maVmVrc cmoH$nmc<br />

~) cmoH$m`wŠV<br />

3.2.3 cmoH$nmc, cmoH$m`wŠVmMr JaO<br />

3.2.4 cmoH$nmc, cmoH$m`wŠVmMo _hÎd<br />

3.3 nm[a^m{fH$ eãX, eãXmW©<br />

3.4 ñd`§… AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao<br />

3.5 gmam§e<br />

3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`<br />

3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$<br />

1


3.0 C{ÔîQ>ço<br />

`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va Amnë`mcm-<br />

●<br />

●<br />

●<br />

●<br />

●<br />

gwàemgZ (Good Governence) åhUOo H$m` g_Ooc.<br />

cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV åhUOo H$m` ho g_Ooc.<br />

^maVmVrc cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m nXmMr aMZm d Ë`mMr H$m`©nÕVr g_OVrc.<br />

^maVmV cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV nXmMr JaO g_Ooc.<br />

^maVmVrc "cmoH$nmc' d "cmoH$m`wŠV' `m nXmMo _hÎd g_Ooc.<br />

3.1 àñVmdZm<br />

nma§nm[aH$ cmoH$àemgZmV "àemgZ' hr g§km _hÎdnyU© _mZcr Jocr. emgZmÀ`m H$m`m©Ë_H$ A§Jmer<br />

g§~§YrV d emgZmMr C{ÔîQ>ço gmÜ` H$aÊ`mMo Amdí`H$ gmYZ åhUyZ àemgZmH$S>o nm{hco OmV hmoVo. nU 1970<br />

Z§Va "àemgZ' `m eãXmEodOr "ì`dñWmnZ' hm eãX dmnacm OmD$ cmJcm. Ë`m_Ü`o {Z`moOZ, {ZU©` {ZYm©aU,<br />

g§KQ>Z d H$m`©H$mar _§S>i `m§Mm g_mdoe hmoVmo. nwT>o 1990 Z§Va "ì`dñWmnZ' hr g§H$ënZm cmoH$àemgZmV _mJo<br />

nSy>Z "ZdcmoH$àemgZ' hr g§H$ënZm H|$ÐñWmZr Amcr. Ë`mVyZM Mm§Jcm amÁ`H$ma^ma, cmoH$ng§Vr ÑîQ>rH$moZ,<br />

_wë`gmnojVm, nardV©Z `mgma»`m Zì`m g§H$ënZm~amo~aM "Mm§Jcm H$ma^ma' qH$dm "gwàemgZ' (Good<br />

Governance) À`m AÜ``Zm_wio cmoH$àemgZmÀ`m {df`mcm Zdr {Xem àmßV Pmcr. WmoS>Š`mV "Mm§Jcm<br />

H$ma^ma' qH$dm "gwàemgZ' (Good Governance) åhUOo emgZg§ñWoÀ`m na§namJV H$m`m©V ~Xc KS>dyZ<br />

AmUÊ`mMm Am{U àemgZmV H$m`©j_Vm {Z_m©U H$aÊ`mMm EH$ à`moJ Amho.<br />

3.2 {df` {ddoMZ<br />

3.2.1 gwàemgZ AW©<br />

ZdcmoH$àemgZmV 1980 À`m XeH$mV "Mm§Jcm H$ma^ma' qH$dm "gwàemgZ' (Good Governance) hr<br />

g§H$ënZm CX`mg Amcr. gd©gmYmaUnUo 1980 Mm hm H$mi nmpíM_mÎ` XoemV "ZdCXma_VdmXr' amÁ`mMm<br />

H$mi hmoVm. `m {dMmamZo "amÁ`g§ñWoMo cmoH$H$ë`mUH$mar ê$n' AZoH$ H$maUm_wio _mJo nSy>Z gmd©O{ZH$ joÌmV<br />

àemgZmMr AH$m`©j_Vm, ^«îQ>mMma, A{YH$mamMo H|$ÐrH$aU, VmR>aVm, Z¡{VH$VoMm èhmg Am{U àemgZmVrc<br />

amOH$s` hñVjon BË`mXr Xmof {Z_m©U Pmco hmoVo. `m Xmofm§À`m {ZdmaUmgmR>rM Mm§Jcm H$ma^ma qH$dm "gwàemgZ'<br />

`m g§H$ënZoMm CX` Pmcm. OmJ{VH$ ~±Ho$Zo 1992 _Ü`o à{gÕ Ho$coë`m "H$ma^ma à{H«$`m qH$dm emgZ àemgZ<br />

à{H«$`m Am{U {dH$mg' (Governance & Development) `m XñVEodOmV hr g§H$ënZm A{YH$ ñnîQ> Ho$cr.<br />

Ë`m_Ü`o emgZ-àemgZ åhUOo Am{W©H$ {dH$mgmMo C{ÔîQ> gmÜ` H$aÊ`mgmR>r EImÚm XoemVrc Am{W©H$ d<br />

gm_m{OH$ g§gmYZmÀ`m ì`dñWmnZmgmR>r gÎmoMo Cn`moOZ H$aÊ`mMr nÕVr Aer ì`m»`m Ho$cr. 1992 À`m `m<br />

XñVEodOmV "gwàemgZmÀ`m' `m g§H$ënZoMr 3 Cn`moOZo (Applications) gm§{JVcr AmhoV. 1) ì`dñWoMo<br />

ñdê$n - amO{H$` ì`dñWoÀ`m g§X^m©V cmoH$emhr ì`dñWm§Mm Adc§~ H$aUo. 2) nÕV : XoemVrc Am{W©H$ d<br />

2


gm_m{OH$ g§gmYZmÀ`m ì`dñWmnZmgmR>r emgH$s` gÎmoMm {d{eîR> nÕVrZo Cn`moJ H$aUo. 3) j_Vm : YmoaUm§Mm<br />

AmamIS>m V`ma H$aUo, YmoaU V`ma H$aUo d YmoaUm§Mr Am§_c~OmdUr H$aÊ`mMr emgZmMr j_Vm. hr Cn`moOZm<br />

gm§JyZ `m g§H$ënZoÀ`m _wimer Mma KQ>H$m§Mm {dMma ìhmdm Ago ñnîQ> Ho$co Amho. 1) gmd©O{ZH$ joÌ ì`dñWmnZ,<br />

2) emgZmMo CÎmaXm`rËd, 3) {dH$mgmMo H$m`Xoera àmê$n, 4) _mhrVr d nmaXe©H$Vm, AemàH$mao OmJ{VH$<br />

~±Ho$Zo "gwàemgZ' qH$dm "Mm§Jcm H$ma^ma' hr g§H$ënZm {dMma ñnîQ> Ho$cm Amho. WmoS>Š`mV Mm§Jcm H$ma^ma<br />

qH$dm gwàemgZm_Ü`o nwT>rc d¡{eîQ>çm§Mm g_mdoe hmoVmo.<br />

1) emgZ g§ñWoÀ`m H$m`m©V nardV©Z<br />

Mm§Jcm amÁ`H$ma^ma qH$dm gwàemgZ åhUOo emgZg§ñWoÀ`m na§namJV H$m`m©V ~Xc KS>dyZ AmUÊ`mÀ`m<br />

à`ËZmMm EH$ ^mJ Amho. AmOÀ`m A{Ve` Jw§VmJw§VrÀ`m OJmV {Z_m©U hmoV Agcoë`m AmZoH$ àH$maÀ`m<br />

g_ñ`m§Zm Vm|S> XoÊ`mg \$ŠV emgZg§ñWm nwaoer R>aV Zmhr Va Ë`m_Ü`o emgZg§ñWmà_mUo {Za{Zamù`m gm_m{OH$<br />

g§KQ>Zm§Mr _XV KoUo Amdí`H$ Amho. Ë`mgmR>r gwàemgZmZo "ZmJar g_mOmMr g§H$ënZm' nwT>o AmUcr. Am{U<br />

ZmJar g_mO hm ñd`§godr, ñd`§McrV, ñdmdc§~r g_mO _yë`ì`dñWoZr ~m§Ycoë`m cmoH$m§Mm g§KQ>rV g_yh<br />

AgVmo. gwemgZmÀ`m g§H$ënZoZo ñWm{ZH$ nmVirdarc gm_yhrH$ ñdê$nmÀ`m g_ñ`m§Mr CH$c H$aÊ`mÀ`m à{H«$`oV<br />

"ZmJarg_mOm'Mr _hÎdnyU© ^y{_H$m à{VnmXZ Ho$cr Amho. M¡VÝ`erc ZmJar g_mOmZo AmVm amÁ`g§ñWoda<br />

Adc§~yZ Z amhVm g_ñ`m§À`m gmoS>dUwH$sgmR>r ñWm{ZH$ nmVirdarc ñd`§godr g§ñWmZr g{H«$` ^y{_H$m ~Omdmdr.<br />

Ago à{VnmXZ `m g§H$ënZoV Ho$co Amho.<br />

2) cmoH$gh^mJ<br />

gwàemgZ qH$dm Mm§Jcm H$ma^ma `m g§H$ënZoV Ago ñnîQ> Ho$co Amho H$s emgZmÀ`m {d{dY {dH$mg<br />

`moOZmV ZmoH$aehm d amÁ`H$V} `m§À`mIoarO BVa cmoH$m§Mm gh^mJ A{^àoV Amho. hm cmoH$gh^mJ {d{dY<br />

nmVù`mda Agy eH$Vmo. àË`j d AàË`j Agy eH$Vmo. WmoS>Š`mV emgZmÀ`m {d{dY `moOZm_Ü`o cmoH$m§Mm<br />

g{H«$` gh^mJ Amdí`H$ Amho.<br />

3) {~Ja emgH$s` g§ñWm§Mr ^y{_H$m<br />

gwàemgZmV qH$dm Mm§Jcm H$ma^mamV `m g§H$ënZoV {~Ja emgH$s` g§ñWm, gm_m{OH$ H$m`©H$V} `m§Mr<br />

^y{_H$m _hÎdnyU© _mZcr Amho. H$maU {~Ja emgH$s` g§ñWm d gm_m{OH$ H$m`©H$V} emgZmÀ`m {dH$mgH$m`m©g<br />

ghmæ`^yV ^y{_H$m ~Omdy eH$VmV. Vo cmoH$ d emgZ `m§À`mVrc Xþì`mMo H$m`© nma nmSy> eH$VmV. cmoH$_V OmJ¥V<br />

H$aUo, {dH$mg H$m`m©V cmoH$gh^mJ dmT>dUo, gm_wXm`rH$ {dH$mg `moOZm am~dUo `mgmR>r `m g§ñWm d H$m`©H$V}<br />

_hÎdmMo _mÜ`_ åhUyZ H$m`© nmhÿ eH$VmV. WmoS>Š`mV gwemgZmV {~Ja emgH$s` g§ñWm§Mr ^y{_H$m _hÎdnyU©<br />

Amho.<br />

4) Z¡{VH$ d _wë`mË_H$ ~mOy§Zm _hÎd<br />

Mm§Jcm amÁ`H$ma^mamÀ`m g§H$ënZoMo nwañH$V} Z¡{VH$ d _wë`mË_H$ ~mOyH$S>o cj XoUohr {VVHo$M _hÎdmMo<br />

_mZVmV. Ë`m§Zr emgZg§ñWoÀ`m H$m`m©g§~§YrMm ì`dñWmnH$s` d AZ¡{VH$ ÑîQ>rH$moZmMm Aìhoa H$ê$Z emgZg§ñWoÀ`m<br />

^w{_Ho$Mm {dMma H$aVmZm Z¡{VH$ d _wë`mË_H$ ~mOycmhr _hÎd {Xco Amho. Ë`mH$aVm Mm§Jë`m amÁ`H$ma^mamV<br />

3


Ë`m§Zr H$m`ÚmMo A{YamÁ`, _mZdr hŠH$, gh^mJ`wŠV {dH$mg d cmoH$emhrH$aU `m§Mo _hÎdhr AYmoao{IV Ho$co<br />

Amho.<br />

5) àemgZmË_H$ CÎmaXm`rËd<br />

gwàemgZ qH$dm Mm§Jcm H$ma^ma `m g§H$ënZoV ZmoH$aemhr, amOH$s` _§Ìr d àemgZ `§ÌUoÀ`m AH$m`©j_Vo_wio<br />

d gÎmoÀ`m J¡admnam_wio {VÀ`mda {Z`§ÌU R>odÊ`mMr JaO ì`ŠV H$aÊ`mV Amcr Amho. H$maU cmoH$emhr<br />

g_mOmV gÎmoda {Z`§ÌU R>odUo Amdí`H$ AgVo Am{U gÎmm {OVH$s _moR>r AgVo {VH$S>o {VÀ`mda A{YH$ {Z`§ÌU<br />

R>odUo JaOoMo R>aVo. AWm©VM Ë`mH$arVm àemgZ OZVocm CÎmaXm`r Agco nm{hOo. Am{U ho àemgH$s` {Z`§ÌU<br />

R>odÊ`mgmR>r nwT>rc VrZ _mJm©Mm Adc§~ Ho$cm OmVmo. 1) {dYr_§S>imMo {Z`§ÌU, 2) H$m`©H$mar _§S>imMo {Z`§ÌU,<br />

3) Ý`m`g§ñWoMo {Z`§ÌU `mIoarO cmoH$_V, àemgH$s` Z¡{VH$Vm, cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `mgma»`m g§ñWmË_H$<br />

Cnm``moOZm BË`mXr _mJm©Zrhr àemgZmda {Z`§ÌU R>odÊ`mMm à`ËZ Ho$cm OmVmo. cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m<br />

g§ñWoÀ`m _mÜ`_mVyZ gwàemgZ qH$dm Mm§Jcm H$ma^ma H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm OmV Amho.<br />

3.2.2 cmoH$nmc Am{U cmoH$m`wŠV<br />

XoemVrc amOH$s`, gm_m{OH$, Am{W©H$ Am{U àemgZmVrc ^«îQ>mMma {Z_y©cZmgmR>r {Z_m©U H$aÊ`mV<br />

Amcocr g§ñWm åhUOo "cmoH$nmc' hmò . cmoH$nmc åhUOoM "Am°å~wS>g_Z' (Ombusdsman) hmò . Am°å~wS>g_Z<br />

qH$dm cmoH$nmc hr g§H$ënZm gd©àW_ 18 ì`m eVH$mV pñdS>Z_Ü`o CX`mg Amcr. Ý`m`_§S>i Am{U BVa<br />

emgH$s` g§ñWm `m§À`mH$Sy>Z gm_mÝ` OZVoMo àíZ, VH«$mar gwQ>V ZmhrV V|ìhm ho àíZ gmoS>dÊ`mgmR>r pñdS>ZÀ`m<br />

H$m`Xo_§S>imZo doJù`m Aem "Am°å~wS>g_Z' ZmdmÀ`m EH$m A{YH$mè`mMr {Z`wŠVr Ho$cr. `mcm "\$ñQ>© Mm§Ýgca<br />

Am°\$ OñQ>rg' Ago åhQ>co OmV hmoVo. nU 1809 nmgyZ `m A{YH$mè`mcm "Am°å~wS>g_Z' Ago åhQ>co OmD$<br />

cmJco. "Am°å~wS>g_ZMm' pñdS>re AW© "Am`wŠV' Agm Amho. eãXH$mofmVrc ì`m»`oZwgma "Am°å~wS>g_Z' åhUOo<br />

"cmoH$godH$m§À`m A`mo½` d Hw$àemgZm{df`r gm_mÝ` ì`ŠVrZr Ho$coë`m VH«$matMr Mm¡H$er H$aUmam A{YH$mar<br />

hmo`' àemgZmZo _Z_mZr H$ma^ma H$aUo, Xoe_wcH$, nyd©J«hm§À`m à^mdmImcr {ZU©` KoUo, Ag_W©Zr` ^oX^md<br />

H$aUo `m gd© A`mo½` hoVy§À`m {Z_y©cZmgmR>r "Am°å~wS>g_Z' hr g§ñWm {Z_m©U H$aÊ`mV Amcr hmoVr. ^maVmV hr<br />

g§ñWm "cmoH$nmc' `m ZmdmZo {Z_m©U H$aÊ`mV `mdr Am{U ^«îQ>mMma {damoYr EH$ g§ñWm åhUyZ {VMm Cn`moJ<br />

H$aÊ`mMo {ZpíMV H$aÊ`mV Amco Amho. WmoS>Š`mV ^«îQ>mMmamcm Amim KmcÊ`mgmR>r àemgZmÀ`m {dÜd§gH$ d<br />

AlÕ d¥Îmrg amoIÊ`mgmR>r d gm_mÝ` OZVoMm amÁ`nÕVrda {dídmg H$m`_ amhmdm åhUyZ "cmoH$nmc' `m<br />

g§ñWoMr {Z{_©Vr H$amdr Agm _Vàdmh Amho.<br />

A) ^maVmVrc cmoH$nmc<br />

^maVm_Ü`o àemgZmMo H$m`©joÌ Iyn {dñVmacoco Amho. àemgZ`§ÌUoMr d {Z`_m§Mr Am{U H$m`©nÕVrMr<br />

Jw§VmJw§V Iyn dmT>cr Amho. àemgZ `§ÌUoVrc ZmoH$adJm©Mr g§»`m Iyn \w$Jcr Amho Am{U àemgH$ ZmoH$adJm©À`m<br />

hmVr Agcocr gÎmm _moR>r Amho. cmoH$emhr amîQ´>mVyZ Vr KQ>ZoZo Am{U {Z`_m§Zr g§Ho$Vm§Zr {Z~ªYrV Agcr Var<br />

"gÎmm ^«îQ> H$aVo Am{U gdªH$f gÎmm gd©ñdr ^«îQ> H$aVo.' hm A°ŠgMm {Z`_ cmoH$emhrVhr gÎmm {Z`_<br />

cmoH$emhrVhr H$m`©H$mar Amho. Agm AZw^d `oVmo. VgoM g§gXr` cmoH$emhr ì`dñWm {d{dY àm{V{ZYrH$<br />

g§ñWm§À`m _mÜ`_mVyZ MmcVo `m cmoH$emhr aMZoMm AmYma amÁ`KQ>Zm AgVo. ^maVr` amÁ`KQ>ZoZo {dYr_§S>i,<br />

4


H$m`©H$mar _§S>i qH$dm gaH$ma Am{U Ý`m`_§S>i Aem VrZ à_wI AmYmañV§^m§da cmoH$emhr ì`dñWoMr C^maUr<br />

Ho$cr. `m {VÝhr g§ñWm§À`m A{YH$maH$jm H$mQ>oH$moanUo {ZpíMV Ho$ë`m. gÎmm{d^mOZ Am{U AWm©VM gÎmmg_VmocmMo<br />

_wc^yV d AmYma^yV VËd Ë`mgmR>r Am§_cmV AmUco Joco. `mMm AW© ñnîQ> hmoVm H$s EH$Va àË`oH$ cmoH$emhr<br />

g§ñWoMr ñdV…Mr Aer A{YH$maH$jm {Z_m©U Ho$cr Jocr. Ë`m_Ü`o AÝ` g§ñWm§Zm hñVjon ZmH$maÊ`mV Amcm<br />

hmoVm. nU ^maVmV `m cmoH$emhr g§ñWm Amnë`m _`m©Xm Amocm§Sy>Z gh`moJr cmoH$emhr g§ñWoÀ`m A{YH$mamV<br />

T>dimT>di H$ê$ cmJë`m Ë`m_wio g_Vmoc {~KS>cm. Am{U ^«îQ>mMma d AZ¡{VH$Vm dmT>cr. Aem àH$maÀ`m<br />

d¥ÎmrVyZ qH$dm àemgH$mÀ`m hmoUmè`m AÝ`m`mMo {ZdmaU ìhmdo, àemgZmcmhr dMH$ ~gmdm `m ÑîQ>rZo EH$ Img<br />

A{YH$mar Zo_Ê`mMm Cnm` H$m§hr nmíMmÎ` amîQ´>m§VyZ Amcoë`m "Am°å~wS>g_Z' `m g§ñWoVyZ qH$dm g§H$ënZoVyZ<br />

^maVmV cmoH$nmcmMr {Z`wŠVr H$aÊ`mMm {ZU©` KoÊ`mV Amcm.<br />

gd©àW_ àemgZm_Yrc ^«îQ>mMma {ZnQ>Ê`mgmR>r H|$ÐemgZmZo cmMcwMnV Am{U ^«îQ>mMmamgma»`m JwÝøm§Mm<br />

_wH$m~cm H$aÊ`mgmR>r "{Xëcr nmocrg Am`wŠVmc`mMr' ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. nU ^maVmV ^«îQ>mMma {Z_yªcZmgmR>r<br />

"cmoH$nmc' hr g§ñWm Amdí`H$ Amho. Agm {dMma gd©àW_ 1959 _Ü`o AW©Vk lr. gr. S>r. Xoe_wI `m§Zr<br />

_m§S>cm. Ë`m§Zr cmoH$nmc nXmMr Amdí`H$Vm d _hÎd gm§JyZ ^maVmV Ago "cmoH$nmc' nX {Z_m©U H$aUo JaOoMo<br />

Amho Ago _V _m§S>co. Ë`mZ§Va 1963 _Ü`o ^yVnyd© gmIXma S>m°. Ec. E_. qgKdr `m§Zr cmoH$g^oV gd©àW_<br />

"cmoH$nmcmMm' àíZ Cn{ñWV Ho$cm. Am{U ^maVr` àemgZmV {Z_m©U hmoUmam AÝ`m`, ^«îQ>mMma, cmM-cwMnV,<br />

njnmVrnUm `m§Zm Amim KmcÊ`mgmR>r "cmoH$nmc' hr g§ñWm H$er Amdí`H$ Amho `m g§~§YrMo Ë`m§Zr g_W©Z<br />

Ho$co. `mMdoir n§VàYmZ n§S>rV Zohê$ d Ý`m`_yVu-JO|Ð JS>H$a `m§Zrhr XoIrc `m nXmMr {Z{_©Vr H$ê$Z ^«îQ>mMma<br />

{dahrV àemgZmÀ`m {Z{_©VrgmR>r H${ZîR> ZmoH$amnmgyZ Vo n§VàYmZmn`ªV gdmªMr Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma<br />

Ë`m§Zm {Xcm nm{hOo Ago gwM{dco. AemàH$mao cmoH$nmcgma»`m g§ñWoÀ`m ñWmnZog AZwHy$c Aem {XeoZo ^maVmV<br />

OmoaXma dmao dmhÿ cmJco.<br />

1966 gmcr _moamaOr XogmB© `m§À`m AÜ`jVoImcr d Z§Va Ho$. hZw_§Væ`m `m§À`m AÜ`jVoImcrc {Z`wŠV<br />

Ho$coë`m àemgH$s` gwYma Am`moJmZo (1966-70) Amncm n{hcm Ahdmc gmXa H$aVmZm cmoH$nmc g§ñWm<br />

ñWmnZ H$aÊ`m{df`r gwM{dco hmoVo. `m Am`moJmZo 1) _§Ìr, g{Md, àemgH$s` A{YH$mar `m§À`m H$m`m©[déÕ<br />

H$aÊ`mV `oUmè`m Amamonm§Mr d VH«$matMr Mm¡H$er H$aÊ`mgmR>r d Ë`mg§~§Yr {ZU©` XoÊ`mgmR>r cmoH$nmc d<br />

cmoH$m`wŠVmMr {ZdS> H$amdr. 2) cmoH$nmc {Z`wŠVrÀ`m doir amîQ´>nVrZo n§VàYmZ, ga Ý`m`m{Ye d {damoYr<br />

njZoVm `m§Mm gëcm {dMmamV ¿`mdm. 3) cmoH$nmcmMm XOm© gaÝ`m`m{YemEdT>m Agmdm. 4) cmoH$nmcmMr _wXV<br />

nmM dfm©Mr Agmdr. 5) naamîQ´> ì`dhmamg§~§Yr Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma cmoH$nmcmcm Zmhr. 6) cmoH$nmcmZo<br />

Amnë`m H$m`m©Mm Ahdmc cmoH$g^ocm gmXa H$amdm BË`mXr àH$maÀ`m {e\$maer H$ê$Z H|$ÐmgmR>r cmoH$nmc d<br />

amÁ`mgmR>r cmoH$m`wŠV Aer {ÛñVar` aMZm {Z_m©U H$amdr Agm Ahdmc gmXa Ho$cm.<br />

àemgH$s` gwYmaUm Am`moJmZo {e\$mag Ho$ë`mà_mUo H$m±J«og gaH$maZo 9 _o 1968 amoOr cmoH$nmc d<br />

cmoH$m`wŠV `mg§~§Yr {dÜ`ò H$ V`ma H$ê$Z Vo cmoH$g^oV _m§S>co. ho {dYò H$ cmoH$g^oV _§Oya Pmco nU amÁ`g^oH$Sy>Z<br />

_§Oya Pmco Zmhr. `mZ§Va 1971 gmcr, 1977 gmcr, 1985 gmcr, 1989 gmcr AZwH«$_o H$m±J«og gaH$ma,<br />

OZVmnjmMo gaH$ma, amOrd Jm§Yr gaH$ma, ìhr. nr. qgJ gaH$maZo ñdÀN> {ZH$mon àemgZ d ^«îQ>mMma {Z_y©cZmgmR>r<br />

5


cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV {dYo`H$ cmoH$g^oV _m§S>co na§Vw Vo _§Oya hmody eH$co Zmhr. nwÝhm gßQ>|~a 1996 _Ü`o<br />

XodoJm¡S>m gaH$maZo d 1998 d 2001 _Ü`o dmOno`r gaH$maZo cmoH$nmc {dYo`H$ gwYmaUmghrV V`ma Ho$co nU<br />

Varhr ho {dYo`H$ _§Oya hmody eH$co Zmhr. gÜ`m AÊUm hOma|À`m CnmofUmZ§Va _m. _Z_mohZ qgJ gaH$ma<br />

cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV {dYo`H$ _§Oya H$aÊ`mMm à`ËZ H$arV Amho. Aem àH$maMm ^maVmÀ`m cmoH$nmc<br />

{dYo`H$mMm cm§~daMm d ~è`mM MT>CVmam§Mm B{Vhmg Amho. AmOn`ªV AmZoH$doim ho {dÜ`o`H$ cmoH$g^oV<br />

_m§S>Ê`mV Amco. na§Vw Vo g§_V Pmco Zmhr. dmñV{dH$ gd© amOH$s` nj EH$Ì Amco Va ho {dÜ`o`H$ _§Oya hmoÊ`mg<br />

doi cmJUma Zmhr. VgoM AmOÀ`m H$mimV ^maVmgma»`m {dH$gZerc Xoemcm `m cmoH$nmc g§ñWoMr JaO Amho.<br />

^maVmVrc g§^mì` cmoH$nmc g§ñWm : aMZm :<br />

A) cmoH$nmc aMZm :<br />

cmoH$nmc g§ñWoMr aMZm H$aÊ`m~m~V Oo {dÜ`o`H$ V`ma H$aÊ`mV Amco hmoVo. Ë`mZwgma cmoH$nmc g§ñWm<br />

hr {ÌñVar` `§ÌUm hmoVr. `m {VZhr g^mgXm§Zr {Z:g§e`nUo ñdV§Ì d {Z:njnmVr AgUo AË`§{VH$ _hÎdmMo<br />

hmoVo. cmoH$nmc ho H|$Ð emgZmÀ`m _§Ìr, g{Md `m§À`m{dê$ÕÀ`m VH«$mar hmVmiVrc VgoM amÁ`m§Mohr _§Ìr d<br />

g{Md cmoH$nmcm§À`m A{YH$ma H$joV `oVmV. Ë`m§Mo g§nyU© H$m_H$mO d VH«$mar{df`rMo H$m_H$mO ImOJr<br />

ñdê$nmV Mmcdco Omdo d Vo AZm¡nMmarH$ ñdê$nmMo Agmdo Aer aMZm hmoVr. cmoH$nmc ho emgZmÀ`m {VÝhr<br />

emImnmgyZ ñdV§Ì Amho.<br />

~) cmoH$nmcm§Mr {ZdS> :<br />

cmoH$nmcm§À`m Zo_UyH$m eŠ` VodT>çm AamO{H$` ñdê$nmÀ`m AgVmV.Ë`m§Mr {Z`wŠVr H$aVmZm Vo<br />

{Z:g§e`nUo, ñdV§Ì Am{U {Z:njnmVr d¥ÎmrMo AmhoV qH$dm Zmhr ho nm{hco OmVo. cmoH$nmcm§Mr {Z`wŠVr<br />

amï´>nVr, n§VàYmZ, ^maVmÀ`m gdm}ÀM Ý`m`mc`mMm Ý`m`m{Ye, {damoYr njZoVm, ZmJar g_mOmMo à{VZrYr<br />

`m§À`m gëë`mZwgma H$amdm Aer {e\$mag Amho. ^maVmÀ`m gaÝ`m`m{Yem§Zm Omo XOm© {Xcm OmVmo VmoM XOm©<br />

cmoH$nmcm§Mm AgVmo. Zo_UyH$snydu g§gX gXñ` AgUmè`m ì`ŠVrMr cmoH$nmc åhUyZ {Z`wŠVr Pmë`mg {VMo<br />

g§gX gXñ`Ëd AmnmoAmn aÔ hmoVo.<br />

H$) H$m`©H$mc :<br />

^maVmÀ`m cmoH$nmc nXmMm H$m`©H$mc nmM dfm©Mm AgVmo. Vmo nwZ{Z©`wŠVrgmR>r nmÌ _mZcm OmVmo.<br />

åhUOoM Ë`mMr Ë`m nXmda \o$a{ZdS> hmody eH$Vo. Ë`mcm _wXVnyd© amOrZm_m ¿`md`mMm Agë`mg Vmo Ë`m§Zr<br />

ñdhñVmjamV {chÿZ amï´>nVrH$S>o gmXa H$amd`mMm AgVmo. VgoM Oa cmoH$nmcmÀ`m J¡adV©Zm~m~V qH$dm<br />

AH$m`©j_Vo~m~V nXÀ`wV H$amd`mMo Pmë`mg gdm}ÀM Ý`m`mc`mMo Ý`m`m{Ye Á`m nÜXVrZo nXÀ`wV Ho$co<br />

OmVmV. Ë`mM nÜXVrZo cmoH$nmc nXmdarc ì`ŠVrMr nXÀ`wVr hmoVo.<br />

S>) cmoH$nmcm§Mr H$m`} :<br />

1) H|$Ðr` _§Ìr, g{Md, d àemg{H$` A{YH$mar `m§À`m H$m`m©{dê$Õ `oUmè`m Amamonm§Mr d VH«$matMr<br />

Mm¡H$er H$aUo Am{U Ë`mg§~§Yr {ZU©` XoUo.<br />

6


2) àemgZmVrc gZXr godH$m§À`m AH$m`©j_Voda d J¡adV©Zmda cj R>odUo.<br />

3) _§Ìr, g{Md àemg{H$` A{YH$mar nmVirdarc ^«ï>mMma, cmMcwMnV Am{U Xáa {Xa§JmB©Mr<br />

Mm¡H$er H$ê$Z Ë`m§Mo {ZU©` KoUo.<br />

4) gm_mÝ`V: ZmJar godoVrc A{YH$mè`mH$Sy>Z gÎmoMm J¡admna hmoD$Z BVam§da AÝ`m` Pmcm Va Ë`m§Mo<br />

{ZdmaU H$aÊ`mMm A{YH$ma cmoH$nmcmZm AgVmo.<br />

5) cmoH$nmcmZm Amnë`m XadfuÀ`m H$m`m©Mm Ahdmc cmoH$g^ocm gmXa H$amdm cmJVmo.<br />

6) _hmcoImnarjH$, cmoH$godm Am`moJ AÜ`j, {ZdS>UyH$ Am`wŠV Am{U H$m`Xo _§S>imMo à{VZrYr<br />

`m§Mr ^«ï>mMmam{df`r Mm¡H$er H$aÊ`mMo H$m`© cmoH$nmcm§Zm H$amdo cmJVo.<br />

EHy$UM cmoH$nmc ^«ï>mMmamcm Amim KmcyZ cmoH$emhr à{H«$`m {ZH$mon, ñdÀN> d gwÑT> H$aÊ`mMm à`ËZ<br />

H$aVmo.<br />

B) cmoH$nmc H$jo~mhoarc {df` :<br />

1) ^maV gaH$ma d naamï´> emgZ qH$dm Am§Vaamï´>r` g§KQ>Zm {H$§dm amÁ`emgZ `m§À`mH$Sy>Z Pmcoco<br />

ì`dhma, {Z`_, H$m`Xo `m~m~V gd© H¥$Vr.<br />

2) JwÝømMm Vnmg H$aÊ`mÀ`m hoVwZo Ho$cocr H¥$Vr qH$dm nmanÌmÀ`m g§X^m©V H$aÊ`mV Amcoë`m<br />

H$madmB©gh g§ajU H$aÊ`mÀ`m hoVwZo Ho$cocr H¥$Vr.<br />

3) Zo_UyH$m, nXÀMyVr, doVZ, {eñV, {Zd¥Vr d AÝ` godH${df`H$ ~m~rÀ`m g§X^m©V Ho$coë`m H¥$Vr.<br />

4) nm[aVmo{fH$ Am{U gÝ_mZm§À`m àXmZm g§~§Yr Mm¡H$er, H¥$Vr H$aÊ`mMm A{YH$ma.<br />

5) H$moUË`mhr IQ>ë`m{dê$Õ Ý`m`mc`mZo {Xcoë`m {ZU©`m{dê$Õ Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma.<br />

6) VH«$marÀ`m VmaIonydu 12 _{hZo Am{Y KoÊ`mV Amcocm AÝ`m`H$maH$ àemgH$r` {ZU©` BË`mXr<br />

g§~§Yr H¥$Vr H$aÊ`mMm A{YH$ma.<br />

★ ñd`§: AÜ``Z àíZ -1<br />

1) Am°å~wS>g_Z hr g§ñWm gd©àW_.....................`oWo CX`mg Amcr.<br />

2) .......................Am`moJmÀ`m {e\$maerZwgma gd©àW_ cmoH$nmc {dÜ`o`H$, {df`r VaVwXr<br />

ñnï> Ho$ë`m.<br />

3) 1966 gmcr ñWmnZ Pmcoë`m àemg{H$` gwYmaUm Am`moJmMo AÜ`j ..........hmoVo.<br />

4) ^maVmV gd©àW_ cmoH$nmc {dÜ`o`H$...................gmcr cmoH$g^oV _m§S>Ê`mV Amco.<br />

5) ^maVmÀ`m cmoH$mnmcmMr {ZdS>.......................H$aVmo.<br />

7


~) cmoH$m`wŠV<br />

^maVmV 1966 À`m àemgH$s` gwYmaUm Am`moJmÀ`m {e\$maerZwgma XoemVrc amOH$s`, gm_m{OH$<br />

Am{U Am{W©H$ joÌmVrc ^«îQ>mMma, àemgH$s` AÝ`m` Am{U cmoH$m§À`m VH«$mar {ZdmaÊ`mgmR>r H|$ÐnmVirda<br />

cmoH$nmc d amÁ`nmVirda cmoH$m`wŠV `§ÌUm {Z_m©U H$amdr. Ë`mZwgma ^maVmV àË`oH$ KQ>H$ amÁ`mgmR>r ñdV§Ì<br />

Ago cmoH$m`wŠV nX {Z_m©U H$aÊ`mV Amco. ^maVmV AmVmn`ªV Xhm KQ>H$ amÁ`mV "cmoH$m`wŠV' g§ñWm ñWmnZ<br />

Pmcoë`m AmhoV. 1971 gmcr gd©àW_ _hmamîQ´>mV cmoH$m`wŠV d CncmoH$m`wŠV ho nX {Z_m©U H$aÊ`mV Amco<br />

Amho. AemàH$mao àemgZmVrc d amOH$maUmVrc ^«îQ>mMma, cmMcwMnV Am{U gÎmoÀ`m J¡admnamnmgyZ cmoH$m§Mo<br />

g§ajU H$aÊ`mgmR>r ^maVmV AZoH$ KQ>H$ amÁ`mV "cmoH$m`wŠV' g§ñWm H$m`©aV AmhoV.<br />

A) cmoH$m`wŠVmMr {ZdS><br />

cmoH$m`wŠVmMr {ZdS> KQ>H$ amÁ`m§À`m amÁ`nmcmH$Sy>Z Ho$cr OmVo. cmoH$m`wŠVmMr {ZdS> H$aVmZm amÁ`nmc<br />

{dYr_§S>imMo g^mnVr, CÀM Ý`m`mc`mMo Ý`m`m{Ye, {damoY nj ZoVm Am{U _w»`_§Ìr `m§À`m g§_Vr qH$dm<br />

gëcm {dMmamV KoVmo. Ë`m§À`m Zo_UwH$m eŠ` VodT>çm AamOH$s` ñdê$nmÀ`m H$aÊ`mMm à`ËZ amÁ`nmcmH$Sy>Z<br />

Ho$cm OmVmo. Vr ì`ŠVr {ZnjnmVr, {ZñdmWu d gaÝ`m`m{YemÀ`m XOm©Mr Agmdr ho nm{hco OmVo.<br />

~) H$m`©H$mc<br />

cmoH$m`wŠVm§Mm H$m`©H$mc nmM dfm©Mm AgVmo. amÁ`nmcmH$Sy>Z Ë`mMr {Z`wŠVr Pmë`mnmgyZ nmMdfm©n`ªV<br />

Am{U Ë`m§À`m Ë`mM nXmgmR>r nwZ{Z©`wŠVrgmR>r nmÌ g_Oco OmVo. cmoH$m`wŠVm§Zm am{OZm_m Úmd`mMm Agë`mg<br />

Vmo Ë`m§Zr ñdV…À`m hñVmjamV amÁ`nmcmH$S>o Úmd`mMm AgVmo. VgoM Ë`m§Zm ñdV…À`m J¡adV©Zm~m~V nXÀ`yV<br />

H$amd`mMo Agoc Va CÀM Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`m{Yem§Zm Á`mà_mUo _hm{^`moJmÛmao nXÀ`yV Ho$co OmVo<br />

Ë`mMà_mUo cmoH$m`wŠV nXmdarc ì`ŠVrMr nXÀ`yVr hmoVo. àW_ Ë`mÀ`m J¡adV©ZmMr Ý`m`m{YemH$Sy>Z Mm¡H$er<br />

hmoVo d {d{Y_§S>imÀ`m g§_VrZo amÁ`nmc Ë`mcm nXmdê$Z nXÀ`yV H$aVmo.<br />

H$) cmoH$m`wŠVmMo doVZ<br />

cmoH$m`wŠVmMm XOm© CÀM Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`mYremEdT>m AgVmo. Vmo {ZîUmV H$m`Xon§S>rV d {dÛmZ<br />

AgVmo Ë`m_wio cmoH$m`wŠVmMo doVZ, ^Îmo, nXÀ`yVr, godm{Zd¥Îmr doVZ ho CÀM Ý`m`mc`mÀ`m gaÝ`m`m{Yemà_mUo<br />

{_iVo. cmoH$m`wŠVmcm Xa_hm 1 cmI én`o doVZ d ^Îmo {_iVmV.<br />

S>)<br />

cmoH$m`wŠVm§Mr H$m`}<br />

cmoH$m`wŠV ho nX KQ>H$ amÁ`mVrc ^«îQ>mMma {Z_y©cZ H$aÊ`mgmR>r {Z_m©U H$aÊ`mV Amcoco Amho.<br />

Ë`mM~amo~a KQ>H$ amÁ`mVrc ZmJarH$mH$Sy>Z _§Ìr, g{Md, d emgH$s` A{YH$mar `m§À`m{déÕ Ho$coë`m<br />

VH«$marMo {ZdmaU H$aÊ`mMo H$m`© cmoH$m`wŠVmH$Sy>Z Ho$co OmVo. gd©gmYmaU cmoH$m`wŠVmcm ZmJar godoVrc<br />

A{YH$mar d amOH$s` ì`ŠVr, _§Ìr `m§À`mH$Sy>Z hmoUmam gÎmoMm J¡admna, AÝ`m`, ^«îQ>mMma Am{U J¡adV©Z<br />

`mgma»`m H¥$Ë`m§À`m {ZdmaUmgmR>r H$m_ H$amdo cmJVo. cmoH$`wŠVm§Zm gd©gmYmaU nwT>rc H$m`} H$amdr cmJVmV.<br />

1) àemgZmVrc ^«îQ>mMmamÀ`m VH«$matMo {ZdmaU H$aUo Am{U ^«îQ>mMma Wm§~dUo.<br />

8


2) gZXr godH$m§Mo OZVodarc AÝ`m` d Owcy_m§À`m VH«$matMo {ZdmaU H$aUo.<br />

3) ì`mnma, eoVr, Amamo½`, nmocrg, {ejU, nmQ>~§Ymao, g§ajU d ~m§YH$m_ BË`mXr g§~§YrV<br />

ImË`m§À`m J¡aH$ma^mamg§~§Yr Mm¡H$er H$aUo.<br />

4) àemgZmVrc AH$m`©j_, J¡adV©Zr godH$m§Mr Mm¡H$er H$aUo d Ë`mcm nXÀ`yV H$aUo.<br />

5) àemgH$s` A{YH$mar d emgZH$V} `m§À`mVrc J¡adV©ZmMr Mm¡H$er H$aUo.<br />

6) gmd©O{ZH$ n¡gm gmd©O{ZH$ {hVmgmR>r dmnaVmV H$s Zmhr `mMr Mm¡H$er H$aUo.<br />

7) cmoH$nmc ñdV…hÿZ dmQ>ë`mg qH$dm dV©_mZ nÌmVrc ~mVå`m dmMyZ Ë`m§À`m J¡aì`dhmamMr d<br />

J¡aH¥$Ë`mMr XIc Kody eH$VmV.<br />

8) _§Í`m§Mr J¡aH$ma^mamg§~§Yr Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma cmoH$m`wŠVm§Zm Amho. BË`mXr H$m`} cmoH$m`wŠVmcm<br />

H$amdr cmJVmV.<br />

B) H$m_H$mO nÕV<br />

cmoH$m`wŠVm§Zm {Z…g§e`nUo, ñdV§Ì Am{U {Zn…jnVrnUo H$m_ H$amdo cmJVo. cmoH$m`wŠVm§Mo H$m_H$mO ho<br />

JwßV nÕVrZo AgVo. VH«$ma H$aUmè`m ì`ŠVrMr Am{U Á`m§À`m {déÕ VH«$ma Amho Ë`m ì`ŠVrMr AmoiI JwßV<br />

R>odmdr cmJVo. Ë`mMo H$m_H$mO d VH«$ma {df`rMo VnmgH$m_ ImOJr ñdê$nmV Mmcdco OmVo d Vo<br />

AZm¡nMmarH$ ñdê$nmMo AgVo. Ë`m§À`m H$m`©nÕVrV Ý`m`mc` qH$dm emgZ hñVjon H$ê$ eH$V Zmhr. Amnco<br />

H$m_ H$arV AgVmZm `mo½` _m{hVr {_i{dÊ`mMr Ë`m§Zm OmñVrVOmñV _moH$irH$ d A{YH$ma AgVmV.<br />

H$moUË`mhr ImË`mA§VJ©V Vo _m{hVr _mJdyZ Ë`m§Mr Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma cmoH$m`wŠVmZm AgVmo.<br />

WmoS>Š`mV Ë`m§Zm H$moUË`mhr àH$maMm Vnmg qH$dm Mm¡H$er JwßV nÕVrZo H$amdr cmJVo.<br />

★<br />

ñd`§ AÜ``ZmgmR>r àíZ-2<br />

EH$m dmŠ`mV CÎmao {chm.<br />

1) ^maVmV H$moUË`m amÁ`mV gd©àW_ "cmoH$m`wŠV' g§ñWm ñWmnZ H$aÊ`mV Amcr Amho?<br />

2) KQ>H$ amÁ`mVrc "cmoH$m`wŠVm§Mr' {ZdS> H$moU H$aVo? Am{U {ZdS> à{H«$`oV H$moUH$moUVo KQ>H$<br />

gh^mJr AgVmV?<br />

3) "cmoH$m`wŠV' nXmMm H$m`©H$mc {H$Vr dfm©Mm AgVmo?<br />

4) "cmoH$m`wŠVmcm' Xa_hm {H$Vr doVZ AgVo?<br />

5) "cmoH$m`wŠVmcm' qH$dm CncmoH$m`wŠVmcm H$moUË`m àH$mao nXÀ`wV Ho$co OmVo?<br />

3.2.3 cmoH$nmc/cmoH$Am`wŠVmMr JaO :<br />

àW_ ñdrS>Z_Ü`o CX`mg Amcocr d {VWoM àË`jmV am~dÊ`mV Amcocr "Am°å~wS>g_Z' g§ñWm ^maVmV<br />

cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m ZmdmZo ñWmnZ Pmcr. \«$mÝg, {~«Q>Z, Zm°d}, {\$Zc±S>, S>oÝ_mH©$ BË`mXr XoemghrV<br />

9


^maVmVhr cmoH$nmc/cmoH$m`wŠV `m g§ñWoMr Amdí`H$Vm d _hËd _mÝ` Ho$coco Amho. cmoH$nmc åhUOo<br />

cmoH$godH$m§À`m A`mo½` d Hw$àemgZ qH$dm J¡aàemgZm{df`r gm_mÝ` ì`ŠVtZr Ho$coë`m VH«$matMr Mm¡H$er<br />

H$aUmam A{YH$mar hmo`. Hw$àemgZ {H$§dm J¡aàemgZ åhUOo {ZU©`m§Mr H$m`©dmhr JwUdÎmoda AmYmarV Z hmoVm<br />

àemg{H$` ~m~r hmVmiVmZm cmoH$godH$m§Zr AH$maU [Xa§JmB© Ho$cocr AgVo. AH$m`©j_Vm, Xwc©j d<br />

nwd©J«hXyfrV d¥ÎmrZo H¥$Vr Ho$cocr AgVo. EImXr àemg{H$` H¥$Vr qH$dm {ZîH¥$Vr hr Am`mo½` hoVy§À`m<br />

à^mdmImcr H$aÊ`mMm à`ËZ H$aÊ`mV Amcm Amho Agohr Ë`mV {XgyZ `oVo. _Z_mZr H$ma^ma H$aUo, Ûof_wcH$,<br />

nwd©J«hm§À`m à^mdmImcr {ZU©` KoUo d Ag_W©Zr` ^oX^md H$aUo øm Am`mo½` hoVy§À`m {ZdmaUmgmR>r cmoH$nmc<br />

d cmoH$m`wŠV g§ñWoMr JaO Amho.<br />

^maVmgma»`m {dH$gZerc amï´>mV ^«ï>mMma,cmMcwMnV Am{U gÎmoMm J¡admna `m d AÝ` H$maUm_wio<br />

^maVr` amÁ`ì`dñWm nmoIacocr {XgyZ `oVo. AmO ^maVmV amOH$maUmVë`m ì`ŠVtgmR>r AmMaU{df`H$ {Z`_<br />

AOwZhr àñVyV H$aÊ`mV Amcoco ZmhrV. ^«ï> amOH$maÊ`m§Zm nH$S>Ê`mMr EH$ {Z`_rV `§ÌZmhr ^maVmV AÚmn<br />

AñVrËdmV Amcocr Zmhr. Ë`m_wio ^maVmV AZoH$ _moR>r ^«ï>mMmamMr àH$aUo CKS>H$sg Amcocr AmhoV. CXm.<br />

~mo\$g© àH$aU, O_©Z nmU~wS>çm àH$aU, g§ajU amoIo IaoXr J¡aì`dhma, hf©X _ohVm eoAg© àH$aU, VocJr<br />

àH$aU, Mmam KmoQ>mim, gmIa KmoQ>mim, H$aMwH$doJrar àH$aU AemàH$mao AoZH$ ^«ï>mMmamÀ`m àH$aUm§Mr<br />

^maVr` cmoH$emhr Am{U g_mO OrdZ YmoŠ`mV AmUcoco Amho. ñdmV§Í`mZ§Va XoemV XoemÀ`m {dH$mgmgmR>r<br />

AZoH$ ZdZdrZ YmoaUm§Mr {Z_uVr Ho$cr. `m YmoaUm§Mr nwV©Vm H$aÊ`mgmR>r _moR>çm à_mUmV ZmoH$adJm©Mr Zo_UyH$<br />

H$aÊ`mV Amcr. nU emgH$s` Am{U àemgH$s` ì`dhmamV ho emgZH$V} d A{YH$mar dJ© J¡a_mJm©Mm Amdc§~<br />

H$aVmZm {XgVmV. XoemVrc gmd©O{ZH$ n¡gm gmd©O{ZH$ {hVmgmR>r Z dmnaVm Vmo H$moUË`mhr EH$m ì`ŠVrgmR>r<br />

qH$dm dJm©gmR>r dmnacm OmD$ cmJcm. àemgZmVrc {enmB© nXmnmgyZ Vo n§VàYmZ nXmn`ªV godoMm d<br />

gmd©O{ZH$ g§nÎmrÀ`m J¡admnamg§~§YrÀ`m VH«$mar nwT>o `oD$ cmJë`m. Ë`mÀ`m{dê$Õ OZVoH$Sy>Z AZoH$ Amamon,<br />

VH«$mar `oD$ cmJë`m. Ë`m_wio {ZH$mon, ñdÀN> Am{U H$m`©j_ àemgZmMr Amdí`H$Vm åhUyZ cmoH$nmc d<br />

cmoH$m`wŠV g§ñWm§Mr JaO ^mgy cmJcr. {VWo _moR>çm à_mUmV J¡a AWdm Hw$àemgZ Amho, ^«ï>mMmamMo _moR>o<br />

à_mU Amho Am[U H$m`©j_Vm _mÌ ewÝ` Amho. VoWo g§nyU© àemgZmV A_wcmJ«« ~Xc KS>dyZ AmUÊ`mMr JaO<br />

AgVo. Aem AamOH$mÀ`m nar{ñWVrV cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV g§ñWoMr Cnm``moOZm hm à^mdr BcmO R>aUma<br />

Amho. ZmJarH$m§À`m JmèhmÊ`m§À`m {ZdmaUmgmR>r AñVrËdmV Agcoë`m emg{H$` `§ÌUocm A{YH$ nÕVera d<br />

{eñV~ÜX H$aÊ`mgmR>r, XoemVrc ^«ï>mMma, AÝ`m` Am{U cmoH$m§À`m VH«$mar {ZdmaÊ`mgmR>r Am{U {dH$mgmcm<br />

EH$ àH$maMm Omo_ d gdmªJrU ZoV¥Ëd XoÊ`mgmR>r cmoH$nmc, cmoH$m`wŠV g§ñWoMr JaO Amho. Vo§ìhm cmoH$nmc,<br />

cmoH$m`wŠV `mgmaIo nX {Z_m©U Ho$co Va amÁ`H$V}, àemgZ A{YH$mar `m§À`mda {Z`§ÌU amhrc. AmnU<br />

Ho$coë`m J¡aH¥$Ë`m~m~V AmnUmcm H$moUrVar Om~ {dMmaUmao Amho. Ago Ë`m§Zm Zoh_r dmQ>co nm{hOo.<br />

3.2.4 cmoH$nmc/cmoH$m`wŠV nXmMo _hËd :<br />

^maVmV AmVmn`ªV Xhm KQ>H$ amÁ`mV "cmoH$m`wŠV H$m`Xm' g§_V hmoD$Z cmoH$m`wŠV d CncmoH$m`wŠV<br />

`m§Mr {Z`wŠVr H$aÊ`mV Amcr Amho. VgoM ^maVmV cmoH$nmc {dÜ`o`H$mMm cm§~daMm d ~è`mM MT>CVmam§Mm<br />

B{Vhmg AmnU nmhrcocm Amho. àemgH$s` gwYmaUm Am`moJmÀ`m {e\$maerZo ho {dÜ`o`H$ 1968 _Ü`o gmXa<br />

H$aÊ`mV Amco. nwÝhm 1971, 1977, 1985, 1988, 1996, 1998, 2011-12 _Ü`o nwZê$‚mrdrV Pmco.<br />

10


nU hr g§ñWm _mÌ gVV hþcH$mdUr XoV amhrcr åhUOo cmoH$nmcm§Mo {dÜ`o`H$, H$m`Xm AmOn`ªV _§Owa Pmcocm<br />

Zmhr. AmOn`ªV ^maVr` amOH$maU Am{U àemgZ `m_Ü`o gÎmm d A{YH$ma àmárgmR>r AZoH$ J¡a_mJ©<br />

ñdrH$maco OmV AmhoV. gÎmm d g§nÎmrÀ`m hì`mgmnmoQ>r àemgH$s` A{YH$mar d amOH$maUr ì`ŠVr J¡a_mJm©Mm<br />

gam©g dmna H$aVmZm {XgV AmhoV. Ë`mVyZM ^«ï>mMma, cmMcwMnV,d{eco~mOr Ago àH$ma gwê$ AmhoV. AmO<br />

^«ï>mMma hm {eï>mMma Pmcocm Amho. Ë`m_wio gm_mÝ` OZVoÀ`m {dH$mgm{df`r Ë`mÀ`m_Ü`o CXm{gZVm {XgyZ<br />

`oVo. Aem n[apñWVrV XoemMr gÚH$mcrZ n[apñWVr ~XcÊ`mgmR>r ñdÀN>, {ZH$mon d H$ë`mUH$mar amÁ`mgmR>r<br />

cmoH$nmc, cmoH$m`wŠV g§ñWoMo _hËd Amho. ^maVmV cmoH$nmc g§ñWm hr _§Í`m§darc Amamonm§À`m VnmgUrdarc<br />

XoemMr g§ajH$ g§ñWm _mZcr OmVo.<br />

H|$Ð qH$dm KQ>H$ amÁ` emgZmÀ`m _§Ìr qH$dm g{MdmZo Ho$coë`m àemgH$s` H¥$Vr_wio qH$dm Ë`m§À`m<br />

g§_VrZo H$aÊ`mV Amcoë`m H¥$Vr_wio {dnarV n[aUm_ Pmcoë`m ì`ŠVrZo VH«$ma Ho$ë`mg Ë`m§Mr Mm¡H$er<br />

H$aÊ`mMm A{YH$ma cmoH$mnmc d cmoH$m`wŠVm§Zm AgVmo. Aer VH«$ma ì`ŠVrcmhr H$aVm `oB©c qH$dm g{_Vr,<br />

{ZJ_mcmhr H$aVm `oB©c. Ë`mZ§Va cmoH$nmc Amnë`m AIË`marV Hw$àemgZmÀ`m VH«$marMr XIc KodyZ Mm¡H$er<br />

gwê$ H$aVrc ho Hw$àemgZ Ho$di AÝ`m` H¥$VrMoM Agoc Ago Zmhr Va EImÚm ì`ŠVrcm qH$dm {ZJ_mcm<br />

àmYmÝ` {Xë`mÀ`m AmamonmMo Agoc qH$dm Á`m§Zr hr àemgH$s` H¥$Vr Ho$cr Amho Ë`m§Zm åhUOoM _§Ìr qH$dm<br />

g{_VtZm ì`ŠVrJV \$m`Xo qH$dm cm^ {_idyZ XoUmar Agoc Varhr hr Mm¡H$er cmoH$nmc H$ê$ eH$VmV.àmá<br />

Pmcoë`m VH«$matÀ`m AmYmao Mm¡H$er H$aÊ`mì`{VarŠV {ZXe©Zmg Amcoë`m AÝ` H$mhr àemgH$s` H¥$VrMr,<br />

Ë`mÀ`m {dê$Õ EImÚm ì`ŠVrH$Sy>Z Am¡nMmarH$ VH«$ma Amcocr ZgVmZmhr Mm¡H$er H$aÊ`mMm A{YH$ma<br />

cmoH$nmcm§Zm Agë`m_wio ^maVmgma»`m XoemV cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV g§ñWoMo _hËd Amho. àemgZmVrc<br />

J¡aH$ma^ma gwYmaUo hm à_wI CÔoe cmoH$nmc, cmoH$m`wŠVm§À`m {Z`wŠVr_mJo Amho. cmoH$nmc d cmoH$m`wŠVm§À`m<br />

{Z`wŠVr_wio XoemVrc ^«ï>mMmamMo g_wi CÀMmQ>Z hmoUma Zmhr. na§Vy gm_mÝ` ZmJarH$m§À`m VH«$marMo Am{U<br />

AÝ`m`mMo {ZdmaU hmoÊ`mg {ZíMrV _XV hmody eH$Vo. àemgZmVrc Xáa{Xa§JmB©, ~ondm©B©, ~oO~m~XmanUm,<br />

^«ï>mMma, gÎmoMm J¡admna Aem Jmoï>r g§~§Yr Amcoë`m VH«$matMr Mm¡H$er hmoD$Z J¡aH$ma^ma gwYmaÊ`mMo H$m`©<br />

cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV H$arV AgVmV. Ë`m_wio ^maVmgmR>r cmoH$nmc {dÜ`o`H$ g§_V Ho$co nm{hOo.<br />

EHy$UM ^maVmMr gÜ`H$mcrZ gm_m{OH$, amO{H$` d Am{W©H$ n[apñWVr nmhVm cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV<br />

g§ñWoMo _hËd AZÝ` gmYmaU Amho. cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m§Mr {ZdS> hmoVmZm Ë`m§Zm {deofm{YH$ma AgUo<br />

Amdí`H$ Amho. Ë`m§À`mda {dYr_§S>imÀ`m H$moUË`mhr emIoMo {Z`§ÌU Zgmdo. Ë`m§Zm {ZnjnmVrnUo,<br />

{Z^uS>nUo OZVoÀ`m Amamonm§Mr, VH«$matMr Mm¡H$er H$aVm Amcr nm{hOo. Ë`m_wio Iè`m AWm©Zo ^maVmgma»`m<br />

{dH$gZerc amï´>mVrc ^«ï>mMma H$_r hmodyZ ñdÀN>, {ZH$mon d H$ë`mUH$mar emgZ Am{U gwàemgZ {Z_m©U<br />

hmoB©c.<br />

3.3 nm[a^m{fH$ eãX :<br />

●<br />

●<br />

●<br />

Am°å~wS>g_Z : pñdS>Z_Yrc àemgH$s` ^«ï>mMmamg§~§Yr VH«$ma {ZdmaU H$aUmam A{YH$mar<br />

cmoH$nmc: ^maVmVrc H|$Ðr` VH«$ma {ZdmaU emgH$s` A{YH$mè`mcm cmoH$nmc åhUVmV.<br />

{dÜ`o`H$ : g§gXoV {H§$dm amÁ` {dYr_§S>imV _m§S>Ê`mMm H$m`ÚmMm H$ÀMm _gwXm.<br />

11


●<br />

●<br />

^«ï>mMma : ^«ï> AmMaU qH$dm J¡a dV©Z<br />

àemgH$s` gwYmaUm Am`moJ : àemgZmVrc H$m_mV gwYmaUm KS>dwZ AmUÊ`mgmR>r Zo_cocm<br />

^maVmVrc H|$Ðr` Am`moJ.<br />

3.4 ñd`§: AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao :<br />

A) ñd`§:AÜ``Z àíZ H«$. -1<br />

1) ñdrS>Z_Ü`o<br />

2) gwYmaUm Am`moJ<br />

3) lr _moamaOr XogmB©<br />

4) 9 _o 1968<br />

5) amï´>nVr<br />

~) ñd`§: AÜ``Z àíZ H«$. -2<br />

1) _hmamï´>mV gd©àW_ cmoH$m`wŠV g§ñWm ñWmnZ H$aÊ`mV Amcr.<br />

2) KQ>H$ amÁ`mVrc cmoH$m`wŠVm§Mr {ZdS> amÁ`nmc H$aVmo. `m{ZdS> à{H«$`oV _w»`_§Ìr, KQ>H$amÁ`mÀ`m<br />

Ý`m`mc`mMo gaÝ`m`mYre Am{U {damoYr nj ZoVm `m§Mm g_mdoe hmoVmo.<br />

3) cmoH$m`wŠV nXmMm H$m`©H$mc nmM dfm©Mm AgVmo.<br />

4) cmoH$m`wŠVmcm Xa_hm 1 cmI én`o doVZ {_iVo.<br />

5) cmoH$nmc d cmoH$m`wŠVmcm gdm}À` Ý`m`mc`mÀ`m Ý`m`mYrem à_mUo _hm{d`moJmÛmao nX_wŠV Ho$co<br />

OmVo.<br />

3.5 gmam§e :<br />

cmoH$nmc hr g§H$ënZm gd©àW_ "Am°å~wS>g_Z' `m Zm§dmZo 17 ì`m eVH$mV ñdrS>Z_Ü`o CX`mg Amcr.<br />

^maVmV 1960 Z§Va Am°å~wS>g_Z gma»`m g§ñWoÀ`m ñWmnZog AZwHy$c Aem {XeoZo OmoaXma dmao dmhÿ cmJco.<br />

1966 gmcr _moamaOr XogmB© `m§À`m AÜ`jVoImcr {Z`wŠV Ho$coë`m àemg{H$` gwYma Am`moJmZo "Am°å~wS>g_²Z'<br />

nÜXVrMm pñdH$ma H$amdm Ago gwM{dco. `m {e\$maer_Ü`o cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m§Mm g_mdoe Agcocr<br />

{ÛñVar` `§ÌUm {Z_m©U H$aÊ`mV `mdr Ago gwM{dco. cmoH$nmc ho H|$ÐemgZmÀ`m _§Ìr d g{Md `m§À`m{dê$ÕÀ`m<br />

VH«$mar hmViVrc, VgoM amÁ`mMohr _§Ìr d g{Md cmoH$nmcmÀ`m A{YH$ma H$joV `oVrc Ago gm§{JVco.<br />

cmoH$nmc ho H|$ÐmgmR>r d àË`oH$ KQ>H$ amÁ`mgmR>r ñdV§Ì cmoH$m`wŠV AgVrc Am{U AÝ` A{YH$mè`m§À`m<br />

VH«$marMr Vo XIc KoVrc Ago ñnï> Ho$co hmoVo. `m {e\$maerà_mUo ^maVmV cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV ho {dÜ`o`H$<br />

H|$Ð gaH$maZo 1971, 1977, 1985, 1988, 1996, 1998, 2012 _Ü`o g§_V H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm nU<br />

ho cmoH$nmc {dÜ`o`H$ AmOn`ªV _§Oya hmody eH$coco Zmhr. ^maVmgma»`m {dH$gZerc amï´>mV cmoH$nmcmMo<br />

_hËd AZÝ` gmYmaU Agë`m_wio Vo g§_V hmoUo Amdí`H$ Amho. cmoH$m`wŠV hr g§ñWm AmVmn`ªV ^maVmVrc<br />

12


Xhm KQ>H$ amÁ`mV ñWmnZ Pmcocr Amho. _hmamï´> ho ^maVmVrc n{hco KQ>H$ amÁ`, `m§Zr 1971<br />

amoOr"cmoH$m`wŠV' H$m`Xm g§_V H$ê$Z àemgZmVrc ^«ï>mMma, cmMcwMnV, d{eco~mOr H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ<br />

Ho$cm Amho. XoemVrc ^«ï>mMma H$_r H$ê$Z àemgZmcm ñdÀN>, {ZH$mon, H$ë`mUH$mar emgZ Am{U àemgZ<br />

{Z_m©U H$aÊ`mgmR>r cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV {dÜ`o`H$ g§_V hmoUo Amdí`H$ Amho.<br />

AZoH$ amÁ` emgZmZr cmoH$m`wŠV H$m`Xo g§_V H$ê$Z cmoH$m`wŠVm§À`m Zo_UyH$mhr, Amnë`m cmoH$godH$mda<br />

dMH$ R>odÊ`mgmR>r Ho$ë`m AmhoV Agm cmoH$m§Mm J¡ag_O Amho. na§Vw AZoH$ àg§Jr amÁ`emgZmcm ^«ï><br />

cmoH$godH$m§{dê$Õ H$madmB© H$aÊ`mg ^mJ nmS>co Amho. AÝ`Wm Aem ^«ï> gZXr godH$m§~m~V H$m§hrhr H$aVm<br />

Amco ZgVo.cmoH$m`wŠV H$m`Xo ZgVo Va _w»`_§Í`m§Zm, ^«ï> cmoH$godH$m§Zm g§ajU XoÊ`m{df`rÀ`m X~mdmcm ~ir<br />

nS>mdo cmJco AgVo. Amamonr gZXr godH$m§À`m {dê$Õ H$moUË`mhr ^«ï>mMmam{damoYr {d^mJr` Mm¡H$ercm _mÝ`Vm<br />

ZmH$maZo qH$dm Aer Mm¡H$er hmVr KoVcr Var Ë`mgmR>r \$m¡OXmar IQ>ë`mcm _mÝ`Vm XoÊ`mMo, ewëcH$<br />

H$maUmgmR>r amIyZ R>odUo, CXm. : CncãY nwamdm ZgZo, Vr VH«$ma \$m¡OXmar Ý`m`mc`mV XmIc H$aÊ`m BVH$r<br />

à~i Zmhr qH$dm {d^mJr` Mm¡H$er qH$dm \$m¡OXmar IQ>cm gwê$ H$aÊ`m{df`rMm {ZU©` ~o_wXV cm§~dUrda<br />

Q>mH$Uo Aem àH$mao cmoH$godH$m§Zm g§ajU {_iy eH$Vo. VgoM hm gdm©V gmonm Cnm` Amho. Ë`m_wio cmoH$nmc d<br />

cmoH$m`wŠV nX ho AS>Wio Xya H$ê$Z ñdÀN> d ^«ï>mMma _wŠV àemgZ Xoemcm Xody eH$Vo. ^maVmZo Amnë`mhr<br />

amï´>mVrc J¡aH$ma^mamcm Amim KmcÊ`mgmR>r cmoH$nmc hr g§ñWm ËdarV {Z_m©U H$aUo JaOoMo Amho.<br />

3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :<br />

A) {XKm}Îmar àíZ :<br />

1) gwàemgZ åhUOo H$m`? Ë`mMr d¡{eîQ>ço ñnîQ> H$am?<br />

2) "cmoH$nmc' d "cmoH$m`wŠV' `m g§ñWm§Mm CÔoe ñnï> H$am?<br />

3) cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV g§ñWm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>rMo ^maVmVrc à`ËZ gm§Jm?<br />

4) KQ>H$ amÁ`mVrc "cmoH$m`wŠV' g§ñWoMr aMZm d H$m`} ñnï> H$am?<br />

5) cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV g§ñWoMo _hËd gm§Jm?<br />

6) cmoH$nmc d cmoH$m`wŠV `m g§ñWoMr ^maVmVrc JaO gm§Jm?<br />

~) {Q>nm {chm :<br />

1) Am°å~wS>g_Z<br />

2) cmoH$m`wŠV aMZm<br />

3) cmoH$m`wŠVm§Mo A{YH$ma d H$m`}<br />

4) cmoH$nmc<br />

13


3.7 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$<br />

1) S.R. Maheshwari : Theories and concepts in public Adminstration<br />

2) Sharma & Sadana :Public Administrion-Theory and practice<br />

3) Rumki Basu : Public Administration concepts and Theories<br />

4) Interim Report of the Administrative Reforms commission, october-1966<br />

5) Dr. Saxeena D.r: Ombudsman<br />

6) Zm. am.BZm_Xma : cmoH$àemgZ<br />

7) àm.~r.~r. nmQ>rc : cmoH$àemgZ<br />

8) S>m°. nmag ~moam : cmoH$àemgZ<br />

9) lram_ _mhoœar : ^maVr` àemgZ<br />

10) àm. Ama. Ho$.~§J : {dH$mg àemgZ<br />

❏❏❏<br />

14

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!