22.10.2014 Views

B. A. Part-III Economics Paper-5 Add. Matter.P65 - Shivaji University

B. A. Part-III Economics Paper-5 Add. Matter.P65 - Shivaji University

B. A. Part-III Economics Paper-5 Add. Matter.P65 - Shivaji University

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 5 (OyZm) nona 8 d 13 (Z{dZ)<br />

AW©emñÌr` g§emoYZ nÕVr<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-2 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

2.4 g§emoYZ AmamIS>çmMr Amdí`H$Vm Am{U _hÎd :<br />

Need and Importance of Research Design.<br />

g§emoYZ AmamIS>m åhUOo g§nyU© g§emoYZmMr EH$ énaofmM AgVo. `m AmamIS>çm_Ü`o g§emoYZmMm {df`<br />

{ZdS>Ê`mnmgyZ Vo g§emoYZmMm A§{V_ Ahdmb V`ma hmoB©n`ªVÀ`m àË`oH$ ~m~tMm {dMma AmamIS>m V`ma H$aVmZm<br />

Ho$bobm AgVmo. Á`mà_mUo B§{O{ZAa EImXr B_maV ~m§YÊ`mnwdu Ë`mMm AmamIS>m V`ma H$aVmo d Ë`m<br />

AmamIS>çmà_mUo Z§Va ~m§YH$m_ nyU© H$aVmo. B_maVrMm AmamImS>m V`ma Z H$aVm B_maV ~m§YUr {XemhrZ<br />

hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. EdT>oM Zìho Va Ë`m B§{O{ZAaMo l_, doi, n¡gm dm`m OmÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. åhUyZ<br />

nyd© {Z`moOZ H$ê$ZM B_maVrMo ~m§YH$m_ hmVmV KoUo gwknUmMo AgVo. Ë`mMà_mUo gyk g§emoYH$ XoIrb àË`j<br />

g§emoYZmbm gwédmV H$aÊ`mnwdu Ë`mMm AmamIS>m V`ma H$aVmo. g§emoYH$mÀ`m ÑîQ>rZo g§emoYZ AmamIS>çmMr<br />

Amdí`H$Vm nwT>rbà_mUo gm§JVm `oB©b.<br />

1) H$mQ>oH$moa {ZîH$fm©Mr _m§S>Ur :<br />

g§emoYZ AmamIS>çm_wio g§emoYH$mbm Cn`wŠV AgUmarM VÏ`o g§H${bV H$ê$Z Ë`mAmYmao AMyH$ {ZîH$f©<br />

H$mT>Ê`mg _XV hmoVo.<br />

2) V§Ì gmYZmg§~§YrMo {dMma :<br />

g§emoYZmMm {df` {ZpíMVrZ§Va VËg§~§Yr VÏ`o g§H${bV H$aUo Amdí`H$ ~m~ AgVo, hr VÏ`o {OVH$s<br />

AMyH$ d dñVw{ZîR> AgVrb {VVHo$M Ë`mAmYmao H$mT>bobo {ZîH$f© AMyH$ d dñVw{ZîR> amhVrb. åhUyZ VÏ`<br />

g§H$bZ H$moUË`m nÕVrZo H$amd`mMo `mMm {dMma H$aÊ`mgmR>r g§emoYZ AmamIS>çmMr Amdí`H$Vm AgVo.<br />

åhUyZM g§emoYZ AmamIS>m VÏ` g§H$bZmbm {Xem àmßV H$ê$Z XoVmo.<br />

3) gwb^ VÏ` {díbofUmgmR>r :<br />

KQ>H$-2<br />

g§emoYZ AmamIS>m (Research Design)<br />

g§emoYH$mZo VÏ`o g§H${bV Ho$ë`mZ§Va Ë`mbm `mo½` Vmo AW© bmdÊ`mgmR>r g§H${bV VÏ`m§Mo dJuH$aU,<br />

gm§Ho${VH$aU, gmaUrH$aU H$ê$Z Ë`mMo `mo½`[aË`m {díbofU H$aUo Amdí`H$ AgVo. nU ho {díbofU nyd©{Z`mo{OV<br />

1


Agob Va VÏ`m§À`m amerH$S>o ~KyZ g§emoYH$ Jm|YiyZ OmUma Zmhr, CbQ> VÏ`m§VyZ Amnë`mbm H$mhr {ZîH$f©<br />

_m§S>md`mMo AmhoV. `mMr OmUrdg§emoYH$mbm nŠH$s AgVo. Ë`m_wio VÏ`m§Mo {díbofU H$go d H$moUË`m nÕVrZo<br />

H$amd`mMo `mMr nyd© H$ënZm g§emoYH$mbm g§emoYZ AmamIS>çm_wio `oVo. Ë`mgmR>r g§emoYZ AmamIS>çmMr Amdí`H$Vm<br />

Amho.<br />

4) AmXe© AmamIS>çmMr ê$naofm :<br />

g§emoYZ g_ñ`oÀ`m gd© A§Jm§Mm gmYH$-~mYH$ {dMma H$aVmZm Ë`m g_ñ`og§~§YrMo nyd©{MÌ S>moù`mg_moa<br />

Agbo nm{hOo. `mgmR>r g§emoYZ AmamIS>m V`ma Ho$bm OmVmo. na§Vw Agm AmamIS>m V`m H$aVmZm H$mhr ì`dhm[aH$<br />

AS>MUr `oÊ`mMr í`Vm AgVo. Ë`mgmR>r g§emoYZ AmamIS>m V`ma H$aVmZm _mJm©Vrb AS>MUtZm ~mOwbm gmê$Z<br />

hm AmamIS>m AmXe© R>odUo JaOoMo AgVo.<br />

5) doi, n¡gm d n[al_ `m§Mr ~MV hmoVo :<br />

g§emoYZ AmamH$S>m hm nyd©{Z`mo{OV d hoVwnwañga V`ma Ho$bobm AgVmo. g_ñ`oÀ`m {ZdS>rnmgyZ Vo VÏ`<br />

g§H$bZ, VÏ`m§Mo {díbofU, AW©emoYZ Ahdmb boH$Z `m àË`oH$ Q>ßß`mVrb ~m~tMm {dMma g§emoYZ AmamIS>çmV<br />

Ho$bm OmVmo. Ë`m_wio g§emoYZ H$m`m©V H$mhr AZno{jV AS>MUr Amë`m Var g§emoYH$ Jm|YiyZ OmV Zmhr. darb<br />

gd© _wÚm§Mm gmamgma {dMma AJmoXaM g§emoYZ AmamIS>çmV Ho$bm Jobm Agë`m_wio g§emoYH$mMo à`ËZ ì`W© d<br />

{XemhrZ hmoV ZmhrV. åhUOoM g§emoYH$mMm doi, n¡gm, n[al_ `mMr ~MV H$ê$ eH$Vmo.<br />

6) Ëd[aV AW© bmdVm `oVmo :<br />

g§emoYZ AmamIS>çm_wio g§emoYH$ `mo½` Ë`m V§ÌmÀ`m ghmæ`mZo VÏ` g§H$bZ H$ê$ eH$Vmo. Ë`mMà_mUo Ë`m<br />

g§H${bV VÏ`m§Mo dJuH$aU, gmaUrH$aU B.À`m ghmæ`mZo VÏ`mV `mo½` Vr ì`dñWm bmdyZ Ë`mVyZ AMyH$ {ZîH$f©<br />

VmËH$mi H$mT>Vm `oVmo. Oa g§emoYZ AmamIS>m Zgob Va AW©emoYZmg {db§~ bmJVmo.<br />

❏❏❏<br />

2


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 5 (OyZm) nona 8 d 13 (Z{dZ)<br />

AW©emñÌr` g§emoYZ nÕVr<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-4 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-4<br />

4.4 VÏ` g§H$bZmMo _hÎd :<br />

Importance of Data Collection :<br />

KQ>H$-4<br />

VÏ` g§H$cZ<br />

àË`oH$ g§emoYZmV VÏ` g§H$bZmbm AZÝ`gmYmaU _hÎd AgVo. H$maU VÏ` g§H$bZmVyZM g§emoYH$mbm<br />

g§emoYZmgmR>r Cn`wŠV _m{hVr {_iV AgVo. Vr _m{hVr àmW{_H$ VgoM Xwæ`_ VÏ` g§H$bZ gmYUm§À`mÛmao<br />

g§H${bV Ho$br OmVo. Ë`m VÏ`m§Mo dJuH$aU, gmaUrH$aU, H$ê$Z Pmë`mZ§Va Ë`mVyZ Or _m{hVr {_iVo Ë`mVyZ<br />

AMyH$ {ZîH$f© H$mT>Uo eŠ` hmoVo. VgoM AZoH$ Eo{Vhm{gH$ JmoîQ>tMm Aä`mg H$aVm `oVmo, VgoM EImÚm KQ>ZoV<br />

H$mimÀ`m AmoKmV H$gH$go n[adV©Z hmoV Jobo `mMm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r VÏ` g§H$bZmbm _hÎdmMo ñWmZ Amho.<br />

VÏ` g§H$bZmMo ho _hÎd nwT>rb _wÚm§À`m AmYmao ñnîQ> H$aVm `oB©b.<br />

1) AmH$S>odmar {_i{dUo d {VMm g§emoYZmgmR>r dmna H$aUo :<br />

emgZg§ñWoMo {d{dY {d^mJ VgoM J¡aemgH$s` g§ñWm {d{dY {df`m§darb _m{hVr (VÏ`o) VgoM AmH$S>odmar<br />

{d{dY CÔoemZo g§H${bV H$ê$Z Vr doimodoir àH$m{eV H$arV AgVmV. CXm. emgZmÀ`m Amamo½` ImË`mH$Sy>Z<br />

àH$m{eV Pmbobr OÝ_-_¥Ë`yXa, ~mb_¥Ë`y, Hw$nmofU B. AmH$S>odmar, {ejU ImË`mH$Sy>Z à{gÕ hmoUmar gmja,<br />

{Zaja, nXdrYa, nXì`Îma B. {ejU KoVbobo bmoH$, `m§Mr AmH$S>odmar, J«m_rU {dH$mg `§ÌUoH$Sy>Z à{gÕ<br />

Ho$bobr Xm[aÐç aofoImbrb OrdZ OJUmè`m bmoH$m§Mr AmH$S>odmar, nmobrg ImË`mH$Sy>Z à{gÕ hmoUmar {d{dY<br />

JwÝøm§g§~§YrMr AmH$S>odmar, OZJUZm {d^mJmH$Sy>Z XoemVrb bmoH$g§»`oMr, ñÌr-nwéf à_mU J«m_rU-ehar,<br />

gmja-{Zaja, H$Vu-ZmH$Vu B. AZoH$ àH$maMr _m{hVr emgH$s` AhdmbmÛmao à{gÕ Ho$ë`mZ§Va g§emoYH$<br />

Amnë`m g§emoYZ {df`mbm AZwHy$b AgUmar _m{hVr Ë`mVyZ {_i{dVmo d Ë`m _m{hVrMm (VÏ`m§Mm), AmH$S>odmarMm<br />

dmna g§emoYZ H$m`m©gmR>r H$ê$ eH$Vmo.<br />

2) g§emoYZ H$m`m©bm JVr àmßV H$ê$Z XoÊ`mgmR>r :<br />

g§emoYH$mbm Amnë`m {df`mbm Cn`wŠV Aer VÏ`o Omon`ªV CnbãY hmoV ZmhrV Vmon`ªV Ë`m g§emoYH$mMo<br />

g§emoYZ H$m`© _§XJVrZoM H$aVmo. _mÌ EH$Xm H$m g§emoYH$mbm Amdí`H$ Vr VÏ`o hmVr Ambr H$s Ë`mMo g§emoYZ<br />

H$m`© doJmZo nwT>o OmVo.<br />

3


3) Eo{Vhm{gH$ AmT>mdm KoÊ`mgmR>r :<br />

Oa EImÚm g§emoYH$mZo EImÚm {df`mda nydu g§emoYZ Ho$bo Agob qH$dm Aä`mg H$ê$Z Vr _m{hVr nwñVH$<br />

ê$nmZo qH$dm g§emoYZ Ahdmb ê$nmZo à{gÕ Ho$br Agob Va Ë`m gm_J«rMm Cn`moJ g§emoYH$ Amnë`m g§emoYZmgmR>r<br />

Eo{Vhm{gH$ AmT>mdm KoÊ`mgmR>r H$ê$ eH$Vmo. EdT>oM Zìho Va Ë`m Eo{Vhm{gH$ g_ñ`oV H$mimÀ`m AmoKmV H$m`-<br />

H$m` n[adV©Z Pmbo Amho, VgoM Ë`mV n[adV©Z H$m KSy>Z Ambo `mMmhr Aä`mg ZdrZ VÏ`m§À`m AmYmao H$aVm<br />

`oVmo.<br />

4) g§H${bV VÏ`m§Zm ~iH$Q>r àmßV H$ê$Z XoÊ`mgmR>r :<br />

EImXm g§emoYH$ Amnë`m g§emoYZmgmR>r Amdí`H$ AgUmar _m{hVr àíZmdbr, _wbmIV, {ZarjU,<br />

gd}jU `mgma»`m àmW{_H$ VÏ` g§H$bZ gmYZm§Ûmao (Primary Sources of Data Collection) _m{hVr<br />

Jmoim H$aVmo. Ë`mbm àmW{_H$ _m{hVr (Primary Data) Ago åhUVmV. Ë`mMdoir Ë`mÀ`mM {df`mbm g_ê$n<br />

Aem EImÚm {df`mda Xwgam g§emoYH$hr VÏ` g§H$bZ H$arV Agob Va XmoKm§Mohr {df` nañna g§~§{YV d<br />

g_ê$n Agë`m_wio EH$mZo g§H${bV Ho$bobr VÏ`o Xwgè`mÀ`m Cn`moJmV `oD$ eH$VmV. EH$mZo g§H${bV Ho$bobr<br />

_m{hVr Xwgè`mgmR>r Xwæ`_ R>aVo. Ë`m_wio g§emoYH$mZo ñdV: g§H${bV Ho$boë`m àmW{_H$ gm_J«rbm ~iH$Q>r<br />

{_iVo.<br />

5) n[adV©ZmÀ`m Aä`mgmgmR>r Cn`wŠV :<br />

EImÚm {d{eîQ> {df`mÀ`m g§X^m©V g§emoYZ H$aUmè`m g§emoYH$mbm nyduMr Ë`mM {df`mÀ`m g§X^m©Vrb<br />

n[apñWVr H$m` hmoVr Am{U AmOMr n[apñWVr H$m` Amho? Ë`mV H$m` n[adV©Z Pmbo Amho. qH$dm Zmhr? Pmbo<br />

Agob Va Vo n[adV©Z H$em_wio Pmbo? n[adV©Z Pmbo Zgë`mg Vo H$m Pmbo Zmhr? B. àíZm§Mr CÎmao emoYÊ`mgmR>r<br />

VÏ` g§H$bZ Cn`wŠV R>aVo.<br />

6) gË` d {dídgZr` _m{hVrgmR>r :<br />

~è`mMdoim g§emoYH$ EImÚm {df`mda g§emoYZ H$arV AgVmo Voìhm VÏ` g§H$bZmgmR>r àíZmdbr,<br />

_wbmIV, {ZarjU `m nÕVr dmnaV AgVmo. Ë`m_wio `m nÕVrVyZ g§emoYH$mbm gË` d {dídgZr` _m{hVr<br />

{_i{dVm `oVo. Ë`m_wio Aem VÏ`m§À`m AmYmao {dídgZr` {ZîH$f© H$mT>Vm `oVmV.<br />

❏❏❏<br />

4


3.1 _hmË_m Á`mo{V~m \w$co (gZ 1827-1890)<br />

3.1.1 C{ÔîQ>o<br />

3.1.2 àñVmdZm<br />

3.1.3 OrdZ Am{U H$m_{JarMm n[aM`<br />

3.1.4 AW©emñÌr` coIZ<br />

3.1.5 {df` {ddoMZ<br />

3.1.6 gmam§e<br />

1. eoVr {df`H$ {dMma<br />

2. {ejU{df`H$ {dMma<br />

3.1 _hmË_m Á`mo{V~m \w$co (gZ 1827-1890)<br />

3.1.1 C{ÔîQ>o<br />

`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmVyZ Amnë`mcm -<br />

●<br />

●<br />

●<br />

3.1.2 àñVmdZm<br />

~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 6 (OyZm) nona 9 d 14 (Z{dZ)<br />

Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-7 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$-3<br />

^maVr` Am{W©H$ {dMmad§V (Indian Economic Thought)<br />

_hmË_m Á`mo{V~m \w$co `m§Mm OrdZ n[aM` hmoB©c.<br />

_hmË_m Á`mo{V~m \w$co `m§Mo eoVr{df`H$ {dMma g_OmdyZ KoVm `oVrc.<br />

_hmË_m Á`mo{V~m \w$co `m§Mo {ejU{df`H$ {dMma g_OmdyZ KoVm `oVrc.<br />

_hmamîQ´>mVrc loîR> g_mO gwYmaH$, g_mOmVrc l_Ordr dJm©À`m emofUmMr d gm_m{OH$ n[apñWVrMr<br />

_r_m§gm H$aUmam H«$m§{VH$maH$ {dMmad§V, {ejUmMm OZH$, ^maVr` {ñÌ`m§Mo hŠH$ d ñdmV§Í` `m§Mm _mZdr<br />

g_mZVoMr KmofUm H$aUmam n{hcm cmoH$ZoVm åhUyZ _hmamîQ´>mV d g§nyU© ^maVmV _hmË_m Á`mo{V~m \w$co<br />

AmoiIco OmV hmoVo.<br />

1


3.1.3 OrdZ Am{U H$m_{JarMm n[aM`<br />

_hmË_m Á`mo{V~m \w$co `m§Mm OÝ_ 1827 _Ü`o nwUo `oWo Pmcm. Ë`m§À`m nyd©Om§Mo _yi Jm§d gmVmam<br />

{OëømVrc H$Q>JwU ho hmoVo. dS>rc JmoqdX d AmB© {M_Um~mB©. JmoqdXamdm§Mo ^mOrnmë`mMo XþH$mZ hmoVo.<br />

JmoqdXamdm§Zm XmoZ _wco-amOmam_ d Á`mo{V. AmB© {M_Um~mBªMo Á`mo{V~m§À`m chmZnUr {ZYZ Pmco. dS>rc<br />

JmoqdXamdm§Zr Xþgao c½Z Z H$aVm ñdV… amOmam_ d Á`mo{VMo g§JmonZ Ho$co.<br />

{ejU hr ~«m÷Um§IoarO BVa OmVrZo g§nmXZ H$amd`mMr JmoîQ> Zìho Aer g_OyV Ë`m H$mir hmoVr. Ë`m<br />

H$mimV ^maVmV J«m_rU ^mJmV àmW{_H$ emimhr ZìhË`m. B§J«OmZr gZ 1813 _Ü`o {ejU gdmªgmR>r gwê$<br />

Ho$co. Ë`m_wio {ejU KoUo gdmªZm gmoB©Mo Pmco.<br />

1824 _Ü`o nwÊ`mV {¼ñVr Y_m}nXoeH$mZr _amR>r emim H$mT>ë`m. 1836 _Ü`o gaH$maZo ñdIMm©Zo nwUo<br />

{Oëøm_Ü`o à`moJmXmIc J«m_emim gwê$ Ho$ë`m. `m emim§_Ü`o coIZ d dmMZ {eH${dco OmV Ago. nwT>o<br />

1862 _Ü`o `m emim ~§X H$aÊ`mV Amë`m.<br />

Á`mo{Vamdm§Zm 7 ì`m dfu àmW{_H$ _amR>r emioV KmVco. Á`mo{Vamdm§Mr Aä`mgmV Mm§Jcr àJVr hmoVr.<br />

na§Vw {ejUm_wio Á`mo{Vamd eoVr_Ü`o H$m_ H$aUma Zmhr Ago dS>rcm§À`m _Zmda BVamZr R>g{dë`mZo Ë`m§Mo<br />

{ejU ~§X Ho$co. emim gmoS>ë`mZ§Va Á`mo{Vamd \$mdS>o, Hw$Xi KoD$Z Amnë`m eoVr_Ü`o _XV H$ê$ cmJco.<br />

d`mÀ`m 13 ì`m dfu Ë`m§Mm {ddmh Pmcm. na§Vw Ë`m§Mr {ejUmMr AmoT> g§ncr Zmhr. J\$hma ~§J _wÝer d<br />

Xþgao {cOrQ> gmho~ `m {¼ñVr Y_m}nXoeH$mZr Amnë`m _wcmg {ejU XoÊ`mMr H$er JaO Amho ho JmoqdXamdm§Zm<br />

nQ>dyZ {Xco. Ë`mMm n[aUm_ åhUyZ 1841 _Ü`o EH$m ñH$m°{Q>e {_eZÀ`m emioV Á`mo{VamdmZm KmVco.<br />

Á`mo{Vamd hþema d H$amar d¥ÎmrMo hmoVo. Vo _Z cmdyZ Aä`mg H$arV. Ë`m_wio narjoV àW_ loUrMo JwU<br />

{_i{dV. 26 Zmoìh|~a 1890 amoOr _. \w$co `m§Mo {ZYZ Pmco.<br />

3.1.4 AW©emñÌr` coIZ<br />

1. Jwcm_{Jar 1873<br />

2. XrZ ~§Yw 1877<br />

3. XrZ {_Ì 1881<br />

4. eoVH$è`m§Mm AmgyS> 1883<br />

3.1.5 {df` {ddoMZ<br />

`m KQ>H$m§_Ü`o AmnU _. Á`mo{V~m \w$co `m§Zr Oo Am{W©H$ {dMma _m§S>co Ë`m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

_. Á`mo{V~m \w$c|Zr nwT>rc Am{W©H$ {dMma _m§S>co AmhoV-<br />

1. eoVr {df`H$ {dMma<br />

amîQ´>m_Ü`o eoVrcm _hÎdmMo ñWmZ Amho. ^maVmgma»`m H¥$fr àYmZ XoemV Va A{YH$ _hÎdmMo Amho.<br />

Á`m amîQ´>mVrc cmoH$m§Mm à_wI ì`dgm` eoVr AgVmo Ë`m amîQ´>mMm {dH$mg eoVrda Adc§~yZ AgVmo. ^maVr`<br />

eoVH$è`m§Mo àíZ AZoH$ AmhoV. ^maVr` eoVr {ZgJm©da Adc§~yZ Amho. Ë`m_wio CVmam H$_r Amho. eoVH$ar<br />

2


gwIr, g_mYmZr Zmhr. Vmo H$O©~mOmar Amho. Xm[aÐçmV H$g§ Var OrdZ OJVmo. eoVH$ar, g¡{ZH$ Am{U<br />

àemgH$s` dJ© `m VrZ AmYmañV§^mda XoemVrc gwpñWVr Adc§~yZ AgVo. `m VrZ KQ>H$mn¡H$s gdm©V _hÎdmMm<br />

KQ>H$ åhUyZ eoVH$ar `m KQ>H$mMm CëcoI H$amdm cmJVmo. `m KQ>H$mMr {ZH¥$îQ> AdñWm hmoVr. Va gdm©V<br />

CËH¥$îQ> AdñWm àemgH$s` dJm©Mr hmoVr. g¡{ZH$m§Zm nJma {_iV Ago Am{U gaH$mar A{YH$mè`m§Zm<br />

nJmam~amo~a AZoH$ gdcVr {_iV. na§Vw XoemMm _hÎdmMm AmYmañW§^ Vmo eoVH$ar; Ë`mMr _mÌ X`Zr`<br />

AdñWm hmoVr. Vmo H$Om©À`m ÑîQ> MH«$mV AS>H$cocm hmoVm. Ë`mMo OrdZ H$O© \o$S>rV OmV Ago. Ë`mMm A§Vhr<br />

Xm[aÐçmVM hmoV Ago. _. \w$co `m§Zr ^maVr` eoVH$è`m§À`m Xm[aÐçmMr nwT>rcà_mUo H$maUo gm§{JVcr-<br />

1. g§ñWm{ZH$m§Mm AñV : ^maVmV {~«Q>re `oÊ`mnydu g§ñWm{ZH$m§À`m nXar _moR>o g¡Ý` Ago. Vmo IM©<br />

g§ñWm{ZH$ ^mJ{dV Ago. eoVH$è`m§da Ë`mMm ^ma nS>V Zgo. na§Vw g§ñWm{ZH$m§Mo amÁ` Joë`mda _amR>r<br />

g¡Ý`mVrc cmoH$ Kar ~gco. n[aUm_r eoVO{_Zrdarc ^ma dmT>cm. dmOdrnojm OmñV cmoH$ O{_Zrda H$m_<br />

H$ê$ cmJë`m_wio eoVrMo CËnÝZ H$_r Pmco.<br />

2. O{_ZrMo {d^mOZ : ^maVmVrc dmagm hŠH$mÀ`m H$m`Úm_wio O{_ZrMo chmZ chmZ VwH$S>o nS>V<br />

Joco. Aem chmZ VwH$S>çmda O_rZ H$gUo, CXa{Zdm©h Mmc{dUo AeŠ` hmoB©. VwH$S>rH$aUm_wio CXa{Zdm©hmMo<br />

gmYZ Joco. Ë`m_wio Aem O{_Zr gmdH$mamH$S>o JhmZ R>odÊ`mV Amë`m.<br />

3. {~«Q>Z_YyZ dñVy§Mr Ho$cr OmUmar Am`mV : {~«Q>Z_Ü`o V`ma hmoUmè`m dñVy ^maVmV {dH$ë`m<br />

Omdy cmJë`m_wio ^maVr` gwVma, cmohma `m§Zm nydugmaIo H$m_ am{hco Zmhr. Ë`m§Zm {dnÝZmdñWm {Z_m©U Pmcr.<br />

4. eoVH$è`mMo emofU : eoVH$è`m§À`m AkmZmMm \$m`Xm KoD$Z eoVH$è`m§Mo emofU Ho$co OmV Ago.<br />

{~«Q>re gaH$maZo eoVgmam _moR>çm à_mUmV dmT>{dcm. `m{edm` 1877-78 _Ü`o XþîH$mi d OmJ{VH$<br />

_hm_§Xr_wio eoV_mcmMo Xa H$_r Pmco. eoVH$è`m§Mo CËnÝZ H$_r Pmco. Ë`m§Zm Amncm CXa{Zdm©h Mmc{dÊ`mgmR>'r<br />

JwaoT>moao {dH$mdr cmJcr, eoVr JhmU R>odmdr cmJcr. doR>{~Jmar åhUyZ H$m_ H$amdo cmJco. `mMm \$m`Xm<br />

gmdH$mam§Zr KoVcm. Ë`m§Zr gd© ~mOyZr AS>MUrV gmnS>coë`m eoVH$è`mÀ`m O{_Zr Vmã`mV KoVë`m.<br />

5. OmJ{VH$ _§Xr : gZ 1890 Z§Va OmJ{VH$ ~mOmanoR>oV _§XrMr n[apñWVr {Z_m©U Pmcr.<br />

eoV_mcmÀ`m qH$_Vr EH$X_ H$_r Pmë`m. Ë`m_wio eoVH$è`m§Mo CËnÝZ H$_r Pmco. na§Vw gaH$maZo eoVgmam _m\$<br />

Ho$cm Zmhr.<br />

6. OZmdam§Mr hË`m : XþîH$mim_wio Jwam§Mr Mmè`mA^mdr Cnmg_ma hmoD$Z d cmirÀ`m amoJmgmaIo<br />

gmWrMo amoJ CX²^dë`mZo OZmdam§Mr hË`m hmoD$ cmJë`m. Ë`m_wio eoVrÀ`m _emJVrgmR>r ~¡cmMr H$_VaVm<br />

OmUdy cmJcr Ë`m_wio eoVH$è`m§Mo ZwH$gmZ hmoVo.<br />

eoVrV gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r Cnm`<br />

eoVrMr CËnmXH$Vm dmT>mdr, CËnmXZ dmT>mdo, eoVH$è`m§Mr Am{W©H$ n[apñWVr gwYmamdr `mgmR>r<br />

eoVH$è`mcm nmUrnwadR>m H$amdm. nmdgmMo dm`m OmUmao nmUr AS>{dco nm{hOo Ago _. \w$co `m§Zr gm§{JVco.<br />

Q>oH$S>çmda Vcmd ~m§YmdoV, ZÚmda YaUo ~m§YmdrV, ZXrMo nmUr {dhrarV gmR>dmdo. eoVH$ar gaH$mar<br />

_XVr{edm` {dhra ImoXVmV, Ë`mZm Am{W©H$ _XV H$amdr eoVH$è`m§À`m _wcm§Zm eoVr {df`H$ {ejU Úmdo.<br />

IoS>monmS>çmV H¥$frajH$ `moOZm am~dmdr. eoVrMr H$m_ g§nco H$s [aH$må`m doioV EH$Ì `oD$Z CËnmXZ dmT>rda<br />

3


MMm© H$amdr. eoVH$è`m§Zm eoVrg§X^m©Vrc nwñVHo$ _mo\$V ÚmdrV eoVr {dH$mgmH$[aVm H$_r ì`mOmZo n¡go ÚmdoV,<br />

nrH$ g§ajUmgmR>r gaH$maZo Ë`mZm ~§XþH$s dmnaÊ`mg nadmZJr Úmdr.<br />

2. {ejU{df`H$ {dMma<br />

H$moUË`mhr g_mOmV ÐþVJVrZo pñWË`§Vao KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r {ejUmMm àgma hmoUo Amdí`H$ AgVo<br />

Ago _. \w$co `m§Zr åhQ>co Amho. XrK© {dMmamA§Vr _wctH$[aVm emim H$mT>mdr Ago Ë`m§Zr R>a{dco. {ñÌ`m§Zm<br />

Amnë`m H$V©ì`mMr OmUrd `mo½` àH$mao Pmcr Va g_mOmMr d XoemMr àJVr PnmQ>çmZo hmoB©c Ago Ë`m§Zm<br />

dmQ>V hmoVo. _. \w$coZr Amncr nËZr gm{dÌr~mB© `m§Zm {eH${dco. gZ 1848 nwUo `oWo {^S>odmS>çmV _wctH$[aVm<br />

emim gwê$ Ho$cr. VrV _hma, _m§J, B. OmVrÀ`m _wcr {eH$V. _wcrZm {eH${dÊ`mMo H$m_ gm{dÌr~mB© H$arV.<br />

gm{dÌr~mB©Zm emioV `oVm OmVm Ìmg {Xcm OmB©. 17 gßQ>|~a 1851 _Ü`o _wctMr Xþgar emim d 15 _mM©<br />

1852 _Ü`o {Vgar emim H$mT>cr. eoVH$è`m§Zm Am{U Ë`m§À`m _wcm§Zm {ejU XoÊ`mgmR>r Ë`m§Zr nwT>rc Cnm`<br />

gwM{dco.<br />

1. eoVH$è`m§À`m _wcm§-_wctH$[aVm _mo\$V {ejU Úmdo.<br />

2. _wcm§-_wctH$[aVm dg{VJ¥ho H$mT>m{dV.<br />

3. _wcm§-_wctZm {eH${dÊ`mgmR>r H${ZîR> dJm©Vrc {ejH$ Zo_mdoV.<br />

4. H${ZîR> dJm©Vrc {ejH$m§Zm à{ejU Úmdo.<br />

5. eoVH$è`m§À`m _wcm§-_wctZm _mo\$V nmQ>çm-nwñVHo$ ÚmdrV.<br />

6. eoVH$è`m§À`m gw{e{jV _wcm§Zm {dcm`VoVrc eoVH$s emim_Ü`o gaH$mar IMm©Zo {eH$dmdo. B.<br />

3.1.6 gmam§e<br />

_. \w$co `m§À`m {dMmam§Mm Aä`mg Ho$ë`mda Amnë`mcm Ago cjmV `oVo H$s eoVH$è`m§gmR>r gwM{dcoë`m<br />

`moOZm, eoVrMr CËnmXH$Vm dmT>{dÊ`mgmR>r gwM{dcoco Cnm` AmOhr Cn`wŠV AmhoV. Amnë`m gaH$maÀ`m<br />

`moOZm _. \w$co `m§Zr gwM{dcoë`m Cnm`mdaM AmYm[aV AmhoV Ago dmQ>Vo. eoVH$è`m§Mo AkmZ Xÿa H$aÊ`mgmR>r<br />

{ejUmMo _hÎd gm§{JVco Vo AmOhr Cn`wŠV Amho. _. \w$co `m§Zr eoVr, {ejU BË`mXr ~m~V _m§S>coë`m<br />

{dMmamdê$Z Ë`m§Mr XÿaÑîQ>r {XgyZ `oVo.<br />

3.1.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$<br />

1. ìhr. ~r. nmQ>rc d Ho$. gmJa-1998 (Ho$. gmJa npãcHo$eZ, nwUo gßQ>|~a)<br />

2. Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg 2005- àm. E. Ama. am`IocH$a ({dÚm ~wŠg npãceg©, Am¡a§Jnwam,<br />

Am¡a§Jm~mX)<br />

3. àm. Oo. Ho$. ndma 2006 {edamO _hm{dÚmc`, JS>qh½cO, {O. H$moëhmnya AW©emñÌ {df`mMo<br />

à{ejU {e{~a.<br />

4


3.1.8 Aä`mgmgmR>r àíZ<br />

A) [aH$må`m OmJm ^am.<br />

1. _. \w$co `m§Mm OÝ_ 1827 _Ü`o .............. `oWo Pmcm.<br />

2. B§J«OmZr ............ gmcr {ejU gdm©gmR>r gwê$ Ho$co.<br />

3. _. \w$coZr eoVH$è`m§Mm AmgyS> hm J«§W ............ gmcr {c{hcm.<br />

4. ^maVmVrc ................ `m H$m`Úm_wio O{_ZrMo chmZ chmZ VwH$S>o nS>V Joco.<br />

5. _. \w$coZr nwUo `oWo 1848 gmcr ............... `oWo _wctgmR>r n{hcr emim gwê$ Ho$cr.<br />

CÎmao - 1. nwUo, 2. 1813, 3. 1883, 4. dmagm hŠH$, 5. {^S>odmS>m<br />

~) XrKm}Îmar àíZ<br />

1. _. \w$co `m§Zr ^maVr` eoVr{df`r _m§S>coco {dMma gm§Jm.<br />

2. _. \w$co `m§Zr ^maVr` eoVH$è`m§Mr pñWVr gwYmaÊ`mgmR>r gwM{dcoco Cnm` gm§Jm.<br />

3. _. \w$c|Mo {ejU{df`r _m§S>coco {dMma gm§Jm.<br />

H$) cKwÎmar àíZ<br />

1. _. \w$c|Mm OrdZ n[aM` WmoS>Š`mV gm§Jm.<br />

2. O{_ZrMo {d^mOZ eoVH$è`m§À`m Jar~rgmR>r H$er H$maUr^yV Amho Vo gm§Jm.<br />

3. _. \w$co `m§Zr _wcm§Zm {ejU XoÊ`mgmR>r H$moUVo Cnm` gwM{dco?<br />

4. _. \w$c|Zr eoVr gwYmaÊ`mgmR>r H$moUVo Cnm` gwM{dco?<br />

❏❏❏<br />

5


4.1 lr. XmXm^mB© Zm¡amoOr (1825-1917)<br />

4.1 C{ÔîQ>o<br />

`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmVyZ Amnë`mcm -<br />

●<br />

●<br />

4.2 àñVmdZm<br />

~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 6 (OyZm) nona 9 d 14 (Z{dZ)<br />

Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-8 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-4<br />

KQ>H$-4<br />

^maVr` Am{W©H$ {dMmad§V (Indian Economic Thought)<br />

XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mm OrdZ n[aM` hmoB©c.<br />

XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Zr _m§S>cocm Am{W©H$ emofU {gÕm§VmMm Aä`mg H$aVm `oB©c.<br />

^maVr` amîQ´>r`ËdmMo OZH$ Am{U ^maVmVrc ñd`§emgZ nÕVrMo g_W©H$ åhUyZ Ë`m§Zm AmoiIco OmVo.<br />

^maVr`m§V gm_m{OH$ Am{U amOH$s` gwYmaUm KS>dyZ AmUÊ`mÀ`m ÑîQ>rZo à`ËZ H$aUmao Vo n{hco ^maVr`<br />

hmoVo. Zm¡amoOr `m§Zr AZoH$ g§ñWm ñWmnZ Ho$ë`m Ë`m§Zr Amnë`m ^mfUmVyZ d {cImUmVyZ ^maVmVrc {~«{Q>e<br />

amÁ`H$ma^mamVrc C{Udm§Mr OmUrd {~«Q>rem§Zm H$ê$Z {Xcr.<br />

4.3 OrdZ Am{U H$m_{JarMm g§{jßV n[aM`<br />

^maVr` ñdmV§Í` g§J«m_mVrc EH$ AJ«Ur åhUyZ Ë`m§Mo Zm§d KoVco OmVo. XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mm OÝ_ 4<br />

gßQ>|~a 1825 amoOr _w§~B© `oWo EH$m Jar~ nmaer Hw$Qw>§~mV Pmcm. Ë`m§Mo dS>rc chmZnUr dmaco. _moR>çm H$îQ>mZo<br />

AmB©Zo Ë`m§Zm dmT>{dco. Ë`m§Mo àmW{_H$ {ejU _w§~B©_Yrc Zo{Q>ìh EÁ`wHo$eZ gmogm`Q>rÀ`m emioV Pmco. `m<br />

emioV _mo\$V {ejU {Xco OmV hmoVo. nmaer cmoH$m§À`m àWoXþgma XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mm {ddmh d`mÀ`m 12<br />

ì`m dfu gmoam~Or ear\$ `m§À`m 7 dfu` H$Ý`m Jwc~mB© `m§À`mer Pmcm. Vo 1845 gmcr Epë\$ñQ>Z<br />

_hm{dÚmc`mVyZ nXdrYa Pmco. `mM _hm{dÚmc`mV J{UV d VÎdkmZ `m {df`mMo ghmæ`H$ àmÜ`mnH$ åhUyZ<br />

Ë`m§Zr H$m_ Ho$co. _hm{dÚmc`mV {ejU KoV AgVmZm Ë`m§Zm AZoH$ nwañH$ma {_imco. B§½c§S>À`m cmoH$g^ogmR>r<br />

(nmc©_|Q>) {ZdS> hmoUmao n{hco ^maVr` hmoVo. {dÎm Am`moJmMo gXñ` åhUyZ H$m_ H$aUmao Vo n{hco ^maVr`<br />

hmoVo. Ë`m§Zr H$mhr H$mi ~S>moXm g§ñWmZmMo {XdmU åhUyZ H$m`© Ho$co.<br />

1875 _Ü`o _w§~B© ZJanm{cHo$Mo Vo g^mgX hmoVo. gZ 1886, 1893 d 1903 Aer VrZ df} Vo amîQ´>r`<br />

H$m±J«ogMo AÜ`j hmoVo. Zm¡amoOr `m§Zr cKwCÚmoJm§À`m d eoVrÀ`m {dH$mgmgmR>r à`ËZ H$aUo Amdí`H$ AmhoV<br />

Ago gm§{JVco. ^maVr` eoVH$è`m§Mr Am{W©H$ pñWVr gwYmamdr `mgmR>r gaH$maZo O{_Zrda AmH$macocm H$a H$_r<br />

6


H$amdm VgoM qgMZmÀ`m gmo`rV dmT> H$amdr Ago {dMma Ë`m§Zr _m§S>co. gZ 1816 _Ü`o _w§~B© {dÚmnrR>mZo<br />

Zm¡amoOr `m§Zm "S>m°ŠQ>a Am°\$ cm°O²' hr nXdr ~hmc Ho$cr. 23 Am°JñQ> 1917 _Ü`o Aënem AmOmamZo<br />

XmXm^mBªMm ñdJ©dmg Pmcm.<br />

4.4 AW©emñÌr` coIZ<br />

1) ñQw>S>§Q>g² {cQ>aar {_gocZr - 1850.<br />

2) nm°ìhQ>u Am°\$ B§{S>`m 1878.<br />

3) amñV Jmo\$Îmma 1889<br />

4) nm°ìhQ>u A°ÊS> {~«Q>re ê$c BZ B§{S>`m 1901.<br />

4.5 XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mo Am{W©H$ {dMma<br />

XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mo ì`{ŠV_Îd Mm¡\o$a hmoVo. Ë`m§Zr AW©H$maU, amOH$maU BË`mXr ~m~V {dMma _m§S>co.<br />

Ë`m§Zr _m§S>cocm ^maVmVrc Am{W©H$ emofU {gÕm§V _hÎdmMm Amho Ë`mMm Aä`mg H$amd`mMm Amho.<br />

1) ^maVmVrc Am{W©H$ emofU (Drain Theory) {gÕm§V :<br />

hm {gÕm§V cwQ>rMm, {ZñgmaU {gÕm§V `m ZmdmZo AmoiIcm OmVmo. XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Zr _m§S>coë`m<br />

{gÕm§VmVrc gdm©V _hÎdmMm {gÕm§V Amho. hm {gÕm§V _m§Sy>Z Ë`m§Zr B§J«Om§Mr amÁ`H$ma^ma nÕVr ^maVmcm<br />

H$er hm{ZH$maH$ Amho, ho ñnîQ> Ho$co.<br />

B§J«OmÀ`m amÁ`H$ma^mamMm IM© ^maVmÀ`m gmYZgm_wJ«rcm cmJcocr _moR>r JiVr hmo`. B§J«Om§Zr<br />

AmH$macoco H$a, `oWrc naamîQ´>r` ì`mnma Am{U ^maVmVrc _wcH$s godm§Mo ñdê$n `m§Mo emñÌr` {dícofU<br />

H$ê$Z Zm¡amoOr `m§Zr Am{W©H$ emofUmMo ñdê$n ñnîQ> Ho$co. Á`mà_mUo EImÚm {R>H$mUr O_m Agcoco nmUr dmhÿZ<br />

OmVo. Ë`mà_mUo ^maVmMr g§nÎmr B§½c§S>_Ü`o dmhÿZ Zocr OmV hmoVr. åhUyZM `m à{H«$`ocm Zm¡amoOr `m§Zr JiVr<br />

qH$dm {ZñgmaU Ago Zmd {Xco.<br />

Am{W©H$ JiVrMr ì`m»`m Ë`m§Zr nwT>rcà_mUo Ho$cr<br />

^maVmcm H$moUVmhr cm^ Z XoVm ^maVmÀ`m Am`mV {Z`m©Vr_Yrc Am{W©H$/dmT>mdm Ho$di {~«Q>rem§À`m<br />

\$m`ÚmgmR>r dmnaÊ`mÀ`m YmoaUmg Am{W©H$ JiVr Ago åhUVmV. gd©gmYmaUnUo EImÚm XoemV naH$s`<br />

gaH$ma amÁ` H$arV Agoc Va VoWrc g§nÎmr amÁ` H$aUmao gaH$ma Amnë`m Xoem§V KodyZ OmVo. Ë`m_wio VoWrc<br />

g§nÎmr gVV H$_r H$_r hmoV OmVo Am{U XoemVrc Xm[aÐç dmT>Vo.<br />

Am{W©H$ emofUmMo ñdê$n<br />

XmXm^mB©À`m _Vo H$moUË`mhr XoemV gaH$maÛmao Oo CËnÝZ C^maco OmVo. Vo nyU©nUo cmoH$m§ZmM naV Ho$co<br />

OmV Agë`mZo XoemV amhVo. Ë`m_wio XoemVrc CËnmXZ Á`mda Adc§~yZ AgVo, Vo ^m§S>dc H$_r hmoV Zmhr.<br />

^maVmV _mÌ B§J«Om§Mo amÁ` Agë`m_wio Ago KS>V ZìhVo. ^maVmV Xadfu C^maë`m OmUmè`m 5 H$moQ>r nm¢S><br />

CËnÝZmn¡H$s gmYmaU 2 H$moQ>r nm¢S> CËnÝZ B§½c§S>_Ü`o OmV Agë`mZo ^maVmMr CËnmXZ j_Vm H$_r hmoV<br />

7


Mmccr hmoVr, hr g§nÎmr B§½c§S>_Ü`o OmÊ`mMr {H«$`m dfm©Zwdf© Mmcy Agë`mZo ^maVmMo ^m§S>dc {Xdg|{Xdg<br />

H$_r hmoV hmoVo Am{U ^maVmV _mÌ Xm[aÐç dmT>V hmoVo.<br />

JiVrMr H$maUo<br />

^maVmVyZ {d{dY àH$mao g§nÎmr H$er dmhV OmVo. `mMo {dícofU Zm¡amoOr `m§Zr Ho$co Amho. Ë`mMr H$maUo<br />

nwT>rcà_mUo gm§{JVcr.<br />

1) ^maVmVyZ hmoUmar {Z`m©V<br />

Zm¡amoOtÀ`m _Vo 1849-50 Vo 1894-95 `m H$mimV ^maVmVyZ 52.67 H$moQ>r nm¢S> qH$_VrMr {Z`m©V<br />

hmoV hmoVr. `m {Z`m©V hmoUmè`m aH$_oÀ`m ~Xë`mV AmnUmg H$mhrM {_iV ZìhVo.<br />

2) naXoemV OmUmam Z\$m<br />

^maVmVyZ àmW{_H$ dñVw§Mr B§½c§S>cm {Z`m©V Ho$cr OmV Ago. `m {Z`m©Vr_Ü`o Mhm, H$m°\$s, _gmë`mMo<br />

nXmW©, H$moH$mo, BË`mXr dñVy§Mm g_mdoe Ago. `m {Z`m©Vr_YyZ B§½cS>cmM Z\$m {_iV Ago. Oa 10% XamZo<br />

{hemo~ Ho$cm Var hr aŠH$_ 28.50 H$moQ>r nm¢S> hmoVr.<br />

3) J¥hIM©<br />

^maV Am{U B§½cS> `m XmoZ XoemVrc amOH$s`, àemgH$s` Am{U ì`mnmar g§~§Y R>odÊ`mgmR>rMm IM©<br />

^maV gaH$macm H$amdm cmJV Ago. XmoZ XoemVrc nañna g§~§Y R>odÊ`mgmR>r ^maV gaH$macm Xadfu H$amì`m<br />

cmJUmè`m IMm©g J¥hIM© Ago åhUVmV. gm_mÝ`nUo ^maV gaH$macm Xadfu ^maVmÀ`m Am`mV {Z`m©V_Yrc<br />

A{YH$À`m _mcmMm Cn`moJ J¥hIMm©gmR>r H$amdm cmJV Ago. Ë`m H$mimV ^maVmMr {Z`m©V Am`mVrnojm gVV<br />

OmñV hmoVr. VarXoIrc ^maVmcm `m Am{YŠ`mMm Cn`moJ Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r H$aVm Amcm Zmhr.<br />

4) {~«Q>re A{YH$mè`mMo nJma d {Zd¥ÎmrdoVZ<br />

gwIr, g§nÝZ d gmoÝ`mMm Yya {ZKUmè`m ^maVmcm {~«Q>rem§Zr hoVwnañna X[aÐr ~Z{dco. B©ñQ> B§{S>`m H§$nZr<br />

d {~«Q>re gaH$ma ^maVmVrc amÁ` Mmc{dÊ`mgmR>r àemgZ ImË`mV Am{U cîH$ar ImË`mV {~«Q>re<br />

ZmJarH$m§À`m _moR>çm à_mUmV {Z`wŠVr H$arV Ago. Aem {~«Q>re A{YH$mè`m§Zm Am{U H$_©Mmè`m§Zm A{YH$<br />

gmo`r gdcVr XoÊ`mMo {~«Q>re gaH$maMo YmoaU hmoVo. `m gmo`r gdcVrMm ^ma ^maVmVrc OZVoda nS>V Ago<br />

Ë`m_Ü`o<br />

1) {~«Q>re H$_©Mmè`mÀ`m _wcm§À`m g§JmonZmgmR>r d {ejUmgmR>r Img ^maV gaH$macm H$amdr cmJV<br />

Ago.<br />

2) ^maVmVrc {~«Q>re H$_©Mmè`m§Mm nJma, {Zd¥Îmr doVZ, BVa ^Îmo ^maV gaH$macm nm¢S> ñQ>{cªJ `m<br />

McZmV Úmdo cmJV Ago.<br />

3) {~«Q>re H$_©Mmè`m§Mr ~MV nm¢S>, ñQ>{cªJ ñdê$nmV {~«Q>Z_Ü`o dmT>{dÊ`mMr gmo` CncãY H$ê$Z<br />

XoÊ`mV Amcr hmoVr.<br />

8


5) `wÕ IMm©V Pmcocr dmT><br />

{~«Q>rem§Zr Ho$coë`m `wÕm_Ü`o åh¡gyaMo `wÕ, _amR>m `wÕ, A\$Jm{UñVmZ ~amo~aMo `wÕ B. Mm g_mdoe<br />

hmoVmo. `m `wÕmdarc IM© ^maVmdaM cmXÊ`mV Amcm.<br />

6) godm IM©<br />

godm§_Ü`o aoëdo, OhmO ^mS>o, ~§Xao BË`mXrMm g_mdoe hmoVmo. `m_YyZ {_iUmao ^maVmMo CËnÝZ B§½c§S>cm<br />

{_ioc.<br />

`m{edm` H$Om©darc ì`mO, ì`mnmar YmoaUmVyZ {_i{dcocm àM§S> Z\$m, {~«Q>re ^m§S>dcr Jw§VdUyH$ hr<br />

BVa H$maUohr _hÎdmMr R>acr.<br />

darc H$maUm_YyZ Am{W©H$ emofU Ho$co OmV Ago.<br />

Am{W©H$ emofUmMo n[aUm_ :<br />

^maVm_YyZ B§½c§S>cm Pmcoë`m g§nÎmrÀ`m {ZñgmaUm_wio AZoH$ dmB©Q> n[aUm_ KSy>Z Amco Ë`m§ZmM<br />

Am{W©H$ emofUmMo n[aUm_ Ago åhUVmV.<br />

Am{W©H$ emofUmZo ^maVmÀ`m Xm[aÐçmV dmT> Pmcr. ~aoM cmoH$ ~oH$ma Pmco. ^maV Xoe X[aÐr ~Zcm.<br />

^maVmVrc hñV CÚmoJ ZîQ> Pmco. Ë`m_wio eoVrda Adc§~yZ AgUmè`m§Mr cmoH$g§»`m dmT>cr. ^maV H$ÀMm<br />

_mc {Z`m©U H$aUmam d nŠH$m _mc Am`mV H$aUmao Xoe ~Zcm. Ë`m_wio ^maVr` CÚmoJY§Xo ZîQ> Pmco. OwÝ`m<br />

CÚmoJmMo AmYw{ZH$rH$aU hmody {Xco Zmhr. Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$ {dH$mg Wm§~cm. {dH$mg Xa _§Xmdcm CËnmXZ<br />

j_Vm dmT>cr Zmhr. WmoS>Š`mV {~«{Q>em§Zr ^maVmMo Am{W©H$ emofU _moR>çm à_mUmV Ho$co. Ë`m_wio ^maV Xoe<br />

X[aÐr ~Zcm. Ë`m§Zr Amnco ho {dMma B§½c§S> XoemV amhÿZ _m§S>coco Agë`mZo Ë`m§Zm {Z^©` amîQ´>dmXr Ago åhQ>co<br />

OmVo.<br />

gmam§e :<br />

{~«Q>re gaH$ma ^maVmMr Or A{YH¥$VnUo cyQ> H$arV hmoVo. VrM ^maVmÀ`m Xm[aÐçmMo EH$_od H$maU Amho.<br />

Ago naIS> _V XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Zr _m§S>co.<br />

4.6 ñd`§-AÜ``ZmgmR>r àíZ<br />

A) [aH$må`m OmJm ^am.<br />

1) XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Mm OÝ_ .............. gmcr Pmcm.<br />

2) gZ 1916 _Ü`o _w§~B© {dÚmnrR>mZo XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§Zm .............. hr nXdr ~hmc Ho$cr.<br />

3) B§J«Om§À`m amÁ`H$ma^mamMm IM© hrM _moR>r ^maVmÀ`m gmYZgm_wJ«rcm cmJcocr ........... hmo`.<br />

4) XmoZ XoemVrc amOH$s`, àemgH$s` Am{U ì`mnmar g§~§Y R>odÊ`mgmR>r H$amì`m cmJUmè`m IMm©g<br />

......... Ago åhUVmV.<br />

5) ^maVmMr g§nÎmr B§½c§S>_Ü`o dmhÿZ Zocr OmV hmoVr Ë`mg ............ Ago Zmd {Xco.<br />

9


CÎmao : 1. 1825, 2. S>m°ŠQ>a Am°\$ cm°O. 3. JiVr, 4. J¥hIM©, 5. {ZñgmaU<br />

~) XrKm}Îmar àíZ<br />

1) XmXm^mB© Zm¡amoOr `m§À`m Am{W©H$ emofU {gÕm§VmMo ñnîQ>rH$aU H$am.<br />

2) XmXm^mB© Zm¡amoOrÀ`m H$m`m©Mo _yë`_mnZ H$am.<br />

H$) cKwÎmar àíZ<br />

1) Am{W©H$ JiVr åhUOo H$m`?<br />

2) JiVrMr H$maUo gm§Jm.<br />

3) Am{W©H$ emofUmMo n[aUm_ gm§Jm.<br />

4.7 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$<br />

1) àm. E. Ama. am`IocH$a (2005) Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg, {dÚm ~wH$ npãceg©, Am¡a§Jnwam,<br />

Am¡a§Jm~mX.<br />

2) ìhr. ~r. nmQ>rc, Ho$ gmJa (1998) _hmamîQ´>mVrc g_mOgwYmaH$, gm{hpË`H$, Wmoa ^maVr`<br />

{dMmad§V d AÝ` _hZr` ì`ŠVr, Ho$. gmJa npãcHo$eZ, nwUo.<br />

3) S>m°. {dO` H${d_§S>Z (1990) Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg, lr _§Joe àH$meZ, ZmJnya.<br />

4) àm. Oo. Ho$. ndma (2006) {edamO _hm{dÚmc`, JS>qh½cO, {O. H$moëhmnya AW©emñÌ {df`mMo<br />

à{ejU {e~ra.<br />

5) T. N. Hajela (2009) History of Economic Thought, Ane Books Pvt Ltd., New<br />

Delhi.<br />

❏❏❏<br />

10


4.2 _hmË_m Jm§Yr (1869-1948)<br />

4.1 C{ÔîQ>o<br />

`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmVyZ Amnë`mcm -<br />

●<br />

●<br />

●<br />

4.2 àñVmdZm<br />

_hmË_m Jm§YtMm OrdZ n[aM` hmoB©c.<br />

_hmË_m Jm§YtMo {dH|$ÐrH$aU {df`H$ {dMma g_OmdyZ KoVm `oVrc.<br />

_hmË_m Jm§YtMo J«m_rU {dH$mg {df`H$ {dMma g_OmdyZ KoVm `oVrc.<br />

AmYw{ZH$ ^maVr` Am{W©H$ {dMmagaUrV _hmË_m Jm§Yr `m§Mo ñWmZ _hÎdmMo Amho. ^maVmcm ñdmV§Í`<br />

{_idyZ XoUmè`m ì`ŠVr_Ü`o Ë`m§Mo Zm§d A{Ve` Jm¡admZo KoVco OmVo. amîQ´>{nVm åhUyZ hr Vo AmoiIco OmVmV.<br />

4.3 OrdZ Am{U H$m_{JarMm g§{jßV n[aM`<br />

_hmË_m Jm§YrMo nyU© Zmd _mohZXmg H$a_M§X Jm§Yr Ago Amho. Ë`m§Mm OÝ_ 2 Am°ŠQ>mo~a 1889 amoOr<br />

JwOamV_Yrc nmoa~§Xa `oWo Pmcm. Ë`m§Mo {dÚmWu OrdZ \$mago C‚dc ZìhVo. H$moUË`m emioV KmVco hmoVo ho<br />

gwÕm Ë`m§Zm AmR>dV ZìhVo. Ë`m§Zm H$go~go nmT>o `oV hmoVo. gZ 1887 _Ü`o _°Q´>rH$Mr narjm CÎmrU© Pmë`mZ§Va<br />

nwT>rc {ejUmgmR>r Ë`m§À`m ~§YwZr Ë`m§Zm B§½c§S>cm nmR>{dco. Ë`mZ§Va Ë`m§À`m OrdZmcm Zdr {Xem {_imcr.<br />

Ë`m§Zr H$m`ÚmMr nXdr KoVcr _hmË_m Jm§Yr `m§À`m Am{W©H$ {dMmamda Zm. JmoIco, Om°Z añH$sZ `m§À`m<br />

J«§Wm§Mm d ^JdVJrVm `m§Mm J«§WmMm à^md hmoVm. Q>m°cñQ>m°`, añH$sZ Am{U Amoamo `m§Mm Ë`m§Zm OdiyZ n[aM`<br />

hmoVm. Vo AqhgoMo nwOmar hmoVo. X{jU Am{\«$Ho$Vrc qhXr cmoH$m§Zm Ý`m` {_idyZ XoÊ`mMo Ë`m§Mo gd© à`ËZ<br />

åhUOoM gË`mMo à`moJ hmoVo. X{jU Am{\«$Ho$V df©^a amhÊ`mÀ`m BamÚmZo Jococo Jm§Yr drg df} VoWo am{hco.<br />

`m H$mcmdYrV AqhgmË_H$ cT>çm_wio Jm§YrMo ZoV¥Ëd àñWm{nV Pmco.<br />

n{hë`m _hm`wÕmÀ`m g_mßVrÀ`m doir Jm§YrZr ^maVr` amOH$maUmV àdoe Ho$cm. Om{c`Zdmcm ~mJ<br />

hË`mH$m§S> d am¡cQ> H$m`Xm àH$aUr {~«Q>re gaH$ma{déÕ 1921 gmcr Ho$coë`m AghH$mamÀ`m AqhgmË_H$<br />

Am§XmocZmZo XoemV ZdM¡VÝ`mMr cmQ> Cgicr. ^maVmV Jm§YrZr nÕVreranUo d gyÌ~Õ[aË`m Midi C^r<br />

H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm. 1930 gmcr Xm§S>r `mÌm, 1940 _Ü`o g{dZ` H$m`Xo^§J Midi, 1942 _Ü`o<br />

McoOmd Midi Am{U Am§XmocZmÀ`m ghmæ`mZo 15 Am°JñQ> 1947 cm ^maVmcm ñdmV§Í` {_idyZ XoÊ`mMo<br />

H$m`© Ë`m§Zr Ho$co. gZ 1948 _Ü`o Ë`m§Mr hË`m Pmcr. Ë`mÀ`m_wioM gË`, Y_©, ào_, Aqhgm `m VÎdm§Zr<br />

OJ^amV OmoamZo Cgir KoVcr.<br />

4.4 _hmË_m Jm§YrMo AW©emñÌr` coIZ<br />

1. B§{S>`Z Amo{n{Z`Z 1894<br />

2. qhX ñdamÁ` 1908<br />

3. gË`mJ«h 1919<br />

11


4. `§J B§{S>`m d ZdOrdZ 1920<br />

5. _mPo gË`mMo à`moJ 1927<br />

6. h[aOZ 1933<br />

4.5 {df` {ddoMZ<br />

`m KQ>H$m_Ü`o AmnU _hmË_m Jm§YrOtMo Am{W©H$ {dMma _m§S>co AmhoV. Ë`m§Mm gImoc Aä`mg H$aUma<br />

AmhmoV. _hmË_m Jm§YrZr nwT>rc à_wI Am{W©H$ {dMma _m§S>co AmhoV.<br />

1. {dH|$ÐrH$aU g§~§YrMo {dMma<br />

{dH|$ÐrH$aU åhUOo doJdoJù`m {R>H$mUr chmZ à_mUmdarc CËnmXZ d cmoH$m§À`m Kam_Ü`o Ho$co OmUmao<br />

CËnmXZ hmo`. _hmË_m Jm§YrZr {dH|$ÐrV AW©ì`dñWoMm nwañH$ma Ho$cm. dñVyMo CËnmXZ N>moQ>çm à_mUmda AZoH$<br />

{R>H$mUr ngacoco Agmdo. Ë`m§À`m _Vo CËnmXZmMo H|$ÐrH$aU Pmco Va J«mhH$m§Mr dmT> _moR>çm à_mUmda hmoB©c.<br />

amoOJma {_i{dÊ`mgmR>r J«m_rU ^mJmVrc cmoH$ ehamH$S>o `oWrc. eham§Mr cmoH$g§»`m dmT>oc. Ë`mVyZ AZoH$<br />

gm_m{OH$ d Am{W©H$ àíZ {Z_m©U hmoVrc. cmoH$m§Zm amhÊ`mgmR>r Kao CncãY hmoUma ZmhrV. Ë`m_wio _moR>çm<br />

à_mUmV PmonS>nQ²>Q>çm§Mr dmT> hmoB©c. eham§Mr cmoH$g§»`m dmT>oc. cmoH$g§»`m dmT>ë`mZo Amamo½`, nmUrnwadR>m,<br />

{ejU AmXr gmo`rgw{dYmda _moR>m VmU nS>oc. eham§À`m dmT>r_wio àXþfU, qhgm, AË`mMma `mgma»`m AZoH$<br />

g_ñ`m _moR>çm à_mUmV dmT>Vrc. Ë`m_wio Jm§YrMm _moR>çm CÚmoJm§Zm {damoY hmoVm. na§Vw Ë`m§Zr H$mhr _moR>çm<br />

CÚmoJm§Zm _mÝ`Vm {Xcr hmoVr. _moR>çm CÚmoJm§_wio chmZ CÚmoJ ZîQ> hmoUma ZmhrV, `mMr _mÌ H$miOr KoVcr<br />

nm{hOo, Aer Ë`m§Mr AQ> hmoVr. _hmË_m Jm§YtMm `m§{ÌH$sH$aUmcm {damoY ZìhVm. ^maVmgma»`m amîQ´>mV<br />

l_eŠVr {dnwc Amho. Ë`m_wio CÚmoJm§Mo {dH|$ÐrH$aU H$amdo, Ago Ë`m§Mo _V hmoVo.<br />

chmZ CÚmoJ J«m_rU ^mJmV gwê$ Ho$co OmdoV. J«m_moÚmoJm§Zm g§ajU {Xco nm{hOo. Amnë`m XoemV<br />

^m§S>dcmMr H$_VaVm Amho. chmZCÚmoJ H$_r ^m§S>dcmV gwê$ H$ê$Z ~oH$marMm àíZ Xÿa H$ê$ eHy$, Agm Ë`mMm<br />

{dídmg hmoVm. chmZ CÚmoJm§Mm {Z`moOZnyd©H$ {dH$mg KS>dyZ AmUUo hr H$mimMr JaO Amho, Ago Jm§YtMo<br />

_V hmoVo.<br />

IoS>o hm ^maVmMm H|$Ðq~Xÿ Amho. `m IoS>çm§Mm {dH$mg hmoUo Amdí`H$ Amho Ago Ë`m§Zm dmQ>V hmoVo. `m<br />

IoS>çm§À`m nwZé‚mrdZmgmR>r g§nÝZeoVr, CÚmoJm§Mo {dH|$ÐrH$aU, chmZ à_mUmdarc CÚmoJ d ghH$mar g§ñWm<br />

ì`dñWmnZ `mda ^a XoUo _hÎdmMo Amho.<br />

hdr.<br />

WmoS>Š`mV Jm§YrÀ`m _Vo Am{W©H$ ì`dñWoMr {d^mJUr ñd`§nyU© Aem N>moQ>çm N>moQ>çm KQ>H$m_Ü`o H$am`cm<br />

2. J«m_rU {dH$mg Rural Development<br />

^maVmÀ`m Am{W©H$ àíZm§Mm Aä`mg H$aUmè`m {dÚmÏ`mªZm ho _m{hV Amho H$s àmMrZ ^maVmV IoS>r<br />

ñd`§nyU© hmoVr. IoS>çmVrc eoVr g_¥Õ hmoVr. IoS>çmVrc CÚmoJmÛmao cmoH$m§À`m JaOoMr nyV©Vm hmoV Ago. J«m_rU<br />

^mJmVrc cmoH$ H$m_mgmR>r ehar ^mJmH$S>o OmUo `oUo Agm àH$ma Ë`m H$mimV ZìhVm. `mMmM AW© cmoH$m§Mo<br />

12


OrdZ n[anyU© hmoVo. åhUyZM _. Jm§Yr Ago åhUV H$s, Iam ^maV IoS>çmV Zm§XVmo. åhUyZM "IoS>çmH$S>o Mcm'<br />

Agm Zmam Jm§YrOrZr {Xcm.<br />

WmoS>Š`mV ^maVmMm J«m_rU {dH$mg hmoÊ`mgmR>r àË`oH$ IoS>r hr Am{W©H$ÑîQ>çm g§nÝZ ìhmdr. Ë`mgmR>r<br />

IoS>çmMr aMZm ì`dñWm~Õ Agmdr àË`oH$ IoS>r AÝZ, dñÌ, {Zdmam, `m ~m~V ñd`§nyU© AgmdrV. àË`oH$<br />

IoS>çmV _yc^yV {ejU gŠVrMo Agmdo. dmhVyH$ d XiUdiU gmYZo {dH${gV ìhmdrV. ñdÀN> nmUrnwadR>m<br />

ìhmdm, H$a_UyH$ H|$Ðo AgmdrV gm§S>nmÊ`mMm {ZMam `mo½` ìhmdm. gd© ì`dhma ghH$mar VÎdmZwgma Mmcdco<br />

OmdoV. àË`oH$ IoS>çmVrc OmVr ì`dñWm ZîQ> ìhmdr. IoS>çmVrc CËnmXZ ñWmZrH$ ~mOmanoR>o_Ü`o CncãY<br />

ìhmdo. Ago Pmco VaM ^maVmVrc IoS>çmMm {dH$mg hmoB©c Ago _hmË_m Jm§Yr `m§Mo _V hmoVo.<br />

4.6 gmam§e<br />

_hmË_m Jm§YtZr XoemVrc d OJmVrc Am{W©H$ qMVZmcm EH$ Zdr {Xem {Xcr. AmOÀ`m H$mimV<br />

ImOJrH$aU, CXmarH$aU d OmJ{VH$aUmÀ`m g§X^m©V Jm§YtMo {dMma Amdí`H$ _mZmdo cmJVmV. WmoS>Š`mV<br />

Jm§YtÀ`m Am{W©H$ {dMmam§Mr AmOÀ`m ~XcË`m n[apñWVrV {ZVm§V Amdí`H$Vm Amho.<br />

4.7 ñd`§ AÜ``ZmgmR>r àíZ<br />

A) [aH$må`m OmJm ^am.<br />

1) _hmË_m Jm§Yr _°{Q´{H$Mr narjm ............. gmcr CÎmrU© Pmco.<br />

2) _hmË_m Jm§YrZr 1921 gmcr........... Midi gwê$ Ho$cr.<br />

3) _hmË_m Jm§YrZr ............... `m AW©ì`dñWoMm nwañH$ma Ho$cm.<br />

4) ^maVmMm J«m_rU {dH$mg hmoÊ`mgmR>r àË`oH$ IoS>r hr ........... AgmdrV.<br />

5) àË`oH$ IoS>r AÝZ, ........... {Zdmam `m ~m~VrV ñd`§nyU© AgmdrV.<br />

CÎmao : 1. 1887, 2. AghH$ma, 3. {dH|$ÐrH$aU, 4. ñd`§nyU©, 5. dñÌ<br />

A) XrKm}Îmar àíZ<br />

1) _hmË_m Jm§Yr `m§Mo {dH|$ÐrH$aU g§~§YrMo {dMma gm§Jm.<br />

2) _hmË_m Jm§Yr `m§Mo J«m_rU {dH$mg g§~§YrMo {dMma gm§Jm.<br />

3) Jm§YtÀ`m {dMmam§Mo _yë`_mnZ H$am.<br />

~) cKwÎmar àíZ<br />

1) {dH|$ÐrH$aUmMr g§H$ënZm<br />

2) J«m_rU {dH$mgmMr g§H$ënZm<br />

13


4.8 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^© nwñVHo$<br />

1) àm. S>m°. Oo. E\$. nmQ>rc (2009), Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg, \$S>Ho$ àH$meZ, H$moëhmnya.<br />

2) àm. E. Ama. am`IocH$a (2005) Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg, {dÚm~wH$ npãceg©, Am¡a§Jnwam,<br />

Am¡a§Jm~mX.<br />

3) ìhr. ~r. nmQ>rc, Ho$ gmJa (1998) _hmamîQ´>mVrc g_mOgwYmaH$, gm{hpË`H$, Wmoa ^maVr`<br />

{dMmad§V d AÝ` _hZr` ì`ŠVr, Ho$. gmJa npãcHo$eZ, nwUo.<br />

4) S>m°. {dO` H${d_§S>Z (1990) Am{W©H$ {dMmam§Mm B{Vhmg, lr _§Joe àH$meZ, ZmJnya.<br />

5) àm. Oo. Ho$. ndma (2006) {edamO _hm{dÚmc`, JS>qh½cO, {O. H$moëhmnya AW©emñÌ {df`mMo<br />

à{ejU {e~ra.<br />

6) T. N. Hajela (2009) History of Economic Thought, Ane Books Pvt. Ltd., New<br />

Delhi.<br />

❏❏❏<br />

14


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

KQ>H$ H«$. : 1.4<br />

hoŠíMa - Amoh{bZ `m§Mm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm {gÕm§V<br />

1.4.1 àñVmdZm<br />

1.4.2 {df` {ddoMZ<br />

1.4.3 {gÕm§VmMr _m§S>Ur<br />

1.4.4 ñd`§AÜ``Z àíZ<br />

1.4.5 g§X^©<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

1.4.1 àñVmdZm :<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-1 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-1<br />

Á`mà_mUo XmoZ ì`ŠVtÀ`m H$m`©j_VoV \$aH$ AgVmo. Ë`mMà_mUo XmoZ Xoem§n¡H$s EH$ Xoe Xwgè`m Xoemnojm<br />

A{YH$ H$m`©j_ AgVmo. Aem XoemZo CËnm{XV Ho$boë`m dñVy Xwgè`m XoemZo CËnm{XV Ho$boë`m dñVynojm H$_r<br />

{H$_VrV {dH$Vm `oVmV. H$maU Ë`m§Mm CËnmXZmM IM© H$_r Ambobm AgVmo. `m H$maUm_wio EImXm Xoe<br />

{deofrH$aUmda ^a XoV AgVmo. Vm¡b{ZH$ bm^mÀ`m {gÕm§VmV H$m`©j_VoMm {dMma Ho$bobm Agbm Var Aer<br />

{^ÞVm H$m {Z_m©U hmoVo `mMo CÎma `m {gÕm§VmV {_iV Zmhr. Ë`mMà_mUo l_ hm EH$M KQ>H$ Agë`mMo J¥{hV<br />

_mZbo Agë`m_wio AmnmoAmnM {gÕm§Vmbm _`m©Xm `oVo. {d{dY joÌmV KoVë`m OmUmè`m CËnmXZmV {d{dY KQ>H$<br />

{d{dY à_mUmV dmnabo OmVmV åhUyZ {dXoer ì`mnmamV VwbZmË_H$ bm^ H$m AZw^dVm `oVmo ? `m àíZmMo CÎma<br />

XoÊ`mgmR>r XmoZ _wÔo _hÎdmMo AmhoV.<br />

1) CËnmXZmMo {d{dY KQ>H$ AgVmV.<br />

2) CËnmXZ KQ>H$m§À`m EH$H$m§Mo {d{dY g§`moJ {d{dY à_mUmV dmnaVm `oVmV.<br />

`m _wÔçm§Zm Amnë`m {díbofUmV ñWmZ XoÊ`mV `oUmè`m ì`mnma {gÕm§Vmg Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm<br />

AmYw{ZH$ {gÕm§V Ago g§~moYbo OmVo. XmoZ XoemVrb {d{dY dñVy§À`m CËnmXZ IMm©V VwbZmË_H$ \$aH$ H$m<br />

AgVmo `mMo CÎma gZmVZdmXr VwbZmË_H$ IM© {gÕm§VmV {_iV Zmhr. _mÌ hoŠíMa-Amoh{bZ `m§À`m<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m {gÕm§VmV VwbZmË_H$ IMm©À`m \$aH$mMo H$maU emoYÊ`mMm à`ËZ H$aÊ`mV Ambm<br />

Amho.<br />

1


gwbr hoŠíMa Am{U ~{Q>©Z AmohbrZ `m§Mm Factor Production Analysis `m VÎdmda Ë`m§Mm {gÕm§V<br />

AmYm[aV Amho. hoŠíMa Am{U Amoh{bZ `m§À`m_Ü`o Jwê$-{eî`mMo ZmVo hmoVo. ñQ>m°H$hmo_ {dÚmnrR>mV hoŠíMa<br />

ho {ejH$ hmoVo Va gmoh{bZ ho {dÚmWu hmoVo. hoŠíMa `m§Mm ñdrS>ZMm Am{W©H$ B{Vhmg d ì`mnmadmX `m XmoZ<br />

{df`m§Mm Aä`mg _hÎdnyU© _mZbm OmVmo. 1924 Vo 1929 `m H$mimV H$moQ>moZhoOZ {dÚmnrR>mV Am{U 1929<br />

Vo 1955 n`ªV Vo ñQ>m°H$hmo_ ñHy$b Am°\$ BH$m°Zm°{_Šg_Ü`o n«mÜ`mnH$ hmoVo. 1944-45 _Ü`o Vo ñdrS>ZMo<br />

ì`mnma_§Ìr hmoVo. Va 1977 _Ü`o Ë`m§Zm OoågZ _rS>~amo~a AW©emómVrb Zmo~ob nwañH$ma XoÊ`mV Ambm. Ë`m§Zr<br />

1919 _Ü`o à{gÕ Ho$boë`m 'Eknomisk TidasKrift' `m J«§WmV à{gÕ Ho$boë`m 'The Effect of Foreign<br />

Trade on the Distribution of Income' `m {Z~§YmV Amnbm {gÕm§V à{gÕ Ho$bm. Va Amoh{bZ `mZr Amnbo<br />

ì`mnmam~m~VMo {dMma 1933 _Ü`o à{gÕ Ho$boë`m International & International Trade `m J«§WmVyZ<br />

_m§S>bo.<br />

1.4.2 {df`-{ddoMZ :<br />

hoŠíMa-Amoh{bZÀ`m {gÕm§VmMr J¥{hVo :<br />

1) {d{dY dñVy§À`m CËnmXZmgmR>r CËnmXZ KQ>H$m§À`m EH$H$m§Mo {d{dY g§`moJ Amdí`H$ AgVmV.<br />

2) {d{dY Xoem§_Ü`o CËnmXZ KQ>H$m§Mr CnbãYVm doJdoJir AgVo.<br />

hoŠíMa-Amoh{bZ `m§À`m _Vo, Á`m XoemV BVa CËnmXZ KQ>H$m§À`m _mZmZo Omo CËnmXZ KQ>H$ gmnojVoZo<br />

{dnwb à_mUmV CnbãY AgVmo Ë`m XoemV Vmo KQ>H$ A{YH$ à_mUmV dmnê$Z Amdí`H$ Agboë`m dñVy§Mo<br />

CËnmXZ Ho$bo OmVo qH$dm Aem dñVy§Mo CËnmXZ H$aUo AZwHy$b R>aVo. Voìhm Ë`m Xoembm Vm¡b{ZH$ bm^ {XgyZ<br />

`oVmo. Ë`m_wio ^maV, H$mo[a`m, V¡dmZ Aem XoemV l_mMr {dnwbVm Agbobo Xoe l_mMm dmna H$ê$Z CËnm{XV<br />

Ho$boë`m dñVy§Mr {Z`m©V H$aVrb Va Am°ñQ´>o{b`m, H°$ZS>m ^y{_Mr {dnwbVm Agbobo Xoe l_mMm dmna H$ê$Z<br />

CËnm{XV Ho$boë`m dñV§yMr {Z`m©V H$aVrb Va Am°ñQ´>o{b`m, H°$ZS>m ^y{_Mr {dnwbVm Agbobo Xoe ^y_r `m<br />

KQ>H$mMm Vrd«VoZo {dMma H$ê$Z CËnm{XV Ho$boë`m dñV§Mr {Z`m©V H$aVrb. `m àH$maÀ`m {díbofUm_wio<br />

hoŠíMa-Amoh{bZÀ`m {gÕm§Vmg KQ>H$ XoUJr {gÕm§V (Factor Endownment Theory) Agohr åhUVmV.<br />

Ë`m§Zr Amnë`m {gÕm§VmV KQ>H$mMr {dnwbVVm Am{U KAH$mMr Vrd«Vm / KZVm `m Zì`m g§H$ënZm ñnï> Ho$ë`m<br />

AmhoV.<br />

J¥{hVo :<br />

1. XmoZ Xoe, XmoZ dñVy, XmoZ KQ>H$ : Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV XmoZ Xoe, XmoZ dñVy Am{U XmoZ CËnmXZmMo<br />

KQ>H$ `m§Mm {dMma Ho$bm OmVmo. åhUyZ `m {gÕm§Vmg 2 x 2 x 2 à{V_mZ Agohr åhQ>bo OmVo.<br />

2. g_mZ V§ÌkmZ : XmoÝhr XoemÀ`m CËnmXZ V§ÌmV g_mZVm Amho. ho J¥{hV {deX H$aVmZm Amoh{bZZo<br />

åhQ>bo Amho H$s, ""Á`mà_mUo ^m¡{VH$ emómMo {Z`_ gd©Ì g_mZ AgVmV Ë`mMà_mUo EH$m {d{eï> H$mimV<br />

V§ÌkmZmMr nmVir g_mZ AgVo.''<br />

3. pñWa CËnmXZ \$b : àË`oH$ dñVyMo CËnmXZ pñWa CËnmXZ \$bmg Ho$bo OmVo. åhUOo CËnmXZmV<br />

AmXmZm§Mr OodT>çm à_mUmV dmT> Ho$br OmVo VodT>çm à_mUmV CËnmXZmV dmT> hmoVo.<br />

2


4. nyU© ñnYm© : dñVy d CËnmXZ KQ>H$m§À`m ~mOmanoR>oV nyU© ñnYm© ApñVËdmV AgVo.<br />

5. nyU© amoOJma : XmoÝhr AW©ì`dñWm§_Ü`o nyU© amoOJmamMr pñWVr AgVo.<br />

6. KQ>H$m§Mr J{VerbVm : CËnmXZmMr gmYZo hr A§VJ©V AW©ì`dñWoV/Am§VaàmXo{eH$ nmVirda nyU©<br />

J{Verb AgVmV. Va Am§Vaamï´>r` nmVirda AJ{Verb AgVmV.<br />

7. g_mZ AmdS>r-{ZdS>r : XmoZ XoemVrb bmoH$m§À`m AmdS>r-{ZdS>r g_mZ AgVmV ho AmdS>r-<br />

{ZdS>rVrb gmå` Am§Vaamï´>r` ì`mnmam_wio gwÕm {Z_m©U hmoVo. VgoM Om{hamVrVrb n[aUm_mVyZhr Ë`m_Ü`o g_mZVm<br />

`oVo.<br />

8. _wŠV ì`mnma : Am`mV-{Z`m©V ì`mnmamda H$moUVohr à{V~§Y ZgVmV. (CXm. Am`mVH$a, {Z`m©VH$a,<br />

g§»`mË_H$ {Z~ªY B.)<br />

9. eyÝ` dmhVyH$ IM© : dñVy§Mr Am`mV-{Z`m©V H$aVmZm dmhVyH$ IM© hmoV Zmhr. dmhVyH$ IM© eyÝ`<br />

AgVmo.<br />

10. l_ d ^m§S>dbàYmZ V§Ì : XmoZ Xoem_Ü`o Ho$bo OmoUmao dñVy§Mo CËnmXZ ho l_àYmZ d<br />

^m§S>dbàYmZ V§Ìmda AmYmabobo AgVo.<br />

11. {^Þ CËnmXZj_Vm : XmoZ XoemVrb CËnmXZ KQ>H$m§Mr j_Vm hr doJdoJir AgVo.<br />

{gÕm§VmVrb _hÎdmÀ`m g§H$ënZm : KQ>H$mÀ`m KZVoMr g§H$ënZm :<br />

hoŠíMa-Amoh{bZ `m§À`m {gÕm§VmV XmoZ dñVy§n¡H$s EH$m dñVyMo CËnmXZ l_àYmZ CËnmXZ V§ÌmZo Ho$bo<br />

OmB©b, Va Xwgè`m dñVyMo CËnmXZ ^m§S>dbàYmZ V§ÌmZo Ho$bo OmB©b.<br />

g_Om, H$mnS>mÀ`m EH$ EH$H$ CËnmXZmgmR>r ZD$ EH$H$ l_ d VrZ EH$H$ ^m§S>db Amdí`H$ Agob<br />

Am{U nmobmXmÀ`m EH$ EH$H$ CËnmXZmgmR>r AmR> EH$H$ l_ d Mma EH$H$ ^m§S>db Amdí`H$ Agob Va<br />

H$moUVr dñVy l_àYmZ Amho d H$moUVr dñVy ^m§S>dbàYmZ Amho ho ñnï> hmoVo.<br />

H$mnS>mÀ`m CËnmXZmV l_ hm KQ>H$ nmobmXmnojm {Vd«VoZo qH$dm K>ZVoZo dmnabm OmVmo. åhUyZ H$mnS> hr<br />

l_àYmZ qH$dm l_ hr {Vd«VoZo / KZVoZo dmnabr OmUmar dñVy Amho. Va nmobmXmÀ`m CËnmXZmV nmobmX hr<br />

^m§S>dbàYmZ qH$dm ^m§S>db hm KQ>H$ {Vd«VoZo KZVoZo dmnabr OmUmar dñVy Amho.<br />

KQ>H$mMr KZVm hr Vm¡b{ZH$ bm^mà_mUoM EH$ gmnoj g§H$ënZm Amho Ooìhm H$mnS> hr dñVy nmobmXmnojm<br />

l_àYmZ AgVo Voìhm AWm©VM nmobmX hr dñVy H$mnS>mÀ`m VwbZoV ^m§S>dbàYmZ AgVo.<br />

KQ>H$mÀ`m {dnwbVoMr g§H$ënZm :<br />

KQ>H$mMr {dnwbVm XmoZ àH$maMr AgVo.<br />

1. ^m¡{VH$ {dnwbVm : {d{dY Xoem§_Yrb àË`oH$ CËnmXZ KQ>H$mÀ`m CnbãY g§»`oMr VwbZm H$ê$Z<br />

XmoZ Xoem§Mr gmnoj KQ>H$ {dnwbVm Ooìhm ì`ŠV Ho$br Voìhm Vr ^m¡{VH$ {dnwbVm AgVo. XmoZ Xoem§Vrb l_mÀ`m<br />

qH$dm ^m§S>dbmÀ`m EH$H$m§Mr g§»`m _moOyZ ^m¡{VH$ {dnwbVm R>a{dbr OmV Zmhr, Va Vr ^m§S>db l_ JwUmoÎmamda<br />

Adb§~yZ AgVo.<br />

3


2. Am{W©H$ {dnwbVm : Am{W©H$ {dnwbVoÀ`m {ZH$fm§VJ©V XmoZ Xoem§V ñd`§nyU©VoÀ`m n[apñWVrV<br />

g_VmobmdñWoVrb doVZ-Z\$m XamMr VwbZm H$aUo Ano{jV Amho. g_Om B§½b§S>_Yrb doVZ-Z\$m Xa A_o[aHo$Vrb<br />

doVZ-Z\$m Xamnojm H$_r Agob Va B§½b§S>_Ü`o l_ hm KQ>H$ A{YH$ ñdñV Amho qH$dm B§½b§S>_Ü`o l_ hm KQ>H$<br />

Am{W©H$ Ñï>çm {dnwbVoZo CnbãY Amho Agm AW© hmoVmo.<br />

1.4.3 hoŠíMa-Amoh{bZ {gÕm§VmMr _m§S>Ur :<br />

[aH$mS>m}À`m VwbZmË_H$ CËnmXZ IMm©À`m {gÕm§VmZwgma Q>rH$m Pmbr. Amoh{bZZo Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m<br />

{gÕm§Vmda Q>rH$m Ho$ë`m_wio Am{U Ë`m {gÕm§VmVrb AZoH$ ÌyQ>r XmI{dë`m_wio ZdrZ {gÕm§V _m§S>Ê`mMr JaO<br />

{Z_m©U Pmbr. Amoh{bZ `m§À`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m {gÕm§Vmbm KQ>H$ à_mU {díbofU Agohr åhUVmV.<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnma åhUOo Am§VaàXoer` ì`mnmamMo EH$ {deof ñdê$n Amho. ì`mnma hm XmoZ XoemVrb<br />

Agmo qH$dm EH$mM XoemVrb XmoZ àXoem§Mm Agmo, CËnmXZ IMm©Vrb VwbZmË_H$ \$aH$ hoM ì`mnma {Z{_©VrMo<br />

Iao d dmñVd H$maU AgVo. hr _Ü`dVu H$ënZm hoŠíMa-Amoh{bZ `m§Zr Amnë`m {gÕm§VmM ñnï> Ho$br Amho.<br />

Xoem§VJ©V ì`mnmamà_mUo Am§VaamîQ´>r` ì`mnmamMr {Z{_©Vr CËnmXZmÀ`m àmXo{eH$ ñWm{ZH$sH$aUmVyZ<br />

Pmbobr Amho. `m àmXo{eH$ ñWm{Z`rH$aUmMo H$maU åhUOo CËnmXZ KQ>H$mVrb \$aH$ hmo`. Ë`mg Ë`mZr Factor<br />

Endoment Ago åhQ>bo.<br />

Ooìhm XmoZ Xoem§V VwbZmË_H$ IMm©Mm {dMma H$ê$Z Am§Vaamï´>r` ì`mnma gwê$ hmoVmo Ë`mdoiog Ë`m<br />

ì`mnmamnmgyZ g§~§{YV Xoem§Zm {_iUmam VwbZmË_H$ bm^ _hÎdmMm AgVmo Am{U hmM Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm<br />

nm`m Amho, Ago hoŠíMa-Amoh{bZMo _V Amho.<br />

hoŠíMa-Amoh{bZ `m§Zr Amnë`m {gÕm§VmV nwT>rb _wÔçmda ^a {Xbm Amho. "EImÚm XoemV Omo KQ>H$<br />

{dnwbVoV CnbãY Agob Vmo KQ>H$ {Vd«VoZo qH$dm KZVoZo, dmnmê$Z CËnm{XV Ho$boë`m dñVy§Mr {Z`m©V Vmo Xoe<br />

H$aVmo.' H$maU EImÚm XoemV Á`m dñVy§À`m CËnmXZmV {dnwbVoZo CnbãY Agbobm KQ>H$ {Vd«VoZo dmnabm OmVmo<br />

Ë`m dñVy~m~V Ë`m XoemV Vm¡b{ZH$ bm^ {_iVmo.<br />

OmJ{VH$ ì`mnma AmH¥$VrV XmI{dë`mà_mUo hmoV AgVmo.<br />

^m§S>dbàYmZ dñVy§Mr {Z`m©V<br />

^m§S>dbmMr<br />

{dnwbVm<br />

Agbobm Xoe<br />

l_n«YmZ dñVy§Mr Am`mV<br />

^m§S>dbn«YmZ dñVy§Mr Am`mV<br />

l_mMr<br />

{dnwbVm<br />

Agbobm Xoe<br />

l_àYmZ dñVy§Mr {Z`m©V<br />

4


AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo ñnï>rH$aU :<br />

AmH¥$VrV "O' d "^' `m XmoZ Xoem§Mm {dMma Ho$bm Amho. "O' `m XoemV ^m§S>db {dnwb à_mUmV Amho.<br />

Va "^' `m XoemV l_ {dnwb à_mUmV Amho.<br />

AmH¥$VrV "j' Ajmda l_mMr _mÌm Xe©{dbr Amho Va "`' Ajmda ^m§S>dbmMr _mÌm Xe©{dbr Amho.<br />

"O' `m XoemV ^m§S>dbmMr {dnwbVm Agë`mZo nmobmXmMo CËnmXZ KoVbo OmVo. H$maU "O' `m XoemMr<br />

KQ>H$ qH$_V aofm "H$H$' hr Amho Am{U Vr "OO' `m g_CËnmXZ dH«$mg "g' `m q~XyV ñne©Vo. ("g'hm g_Vmob<br />

q~Xy) Voìhm "O' `m Xoemg nmobmXmÀ`m CËnmXZmg "A_' BVHo$ ^m§S>db d "AJ' BVHo$ l_ dmnabo OmB©b.<br />

nmobmXmÀ`m CËnmXZmg "AJ' l_mnojm "A_' BVHo$ OmñVrMo ^m§S>db dmnabo OmB©b. åhUyZ "O' `m XoemZo<br />

nmobmXmMo CËnmXZ H$ê$Z nmobmXmMo {Z`m©V H$amdr.<br />

^m§<br />

S><br />

`<br />

H$<br />

_<br />

H$ 1<br />

O<br />

g<br />

O<br />

OZ = ^m§S>db d l_ _mÌm§Mo g§`moJ Xe©{dUmam<br />

g_ CËnmXZ dH«$<br />

^^ = ^m§S>db d l_ _mÌm§Mo g§`moJ Xe©{dUmam<br />

g_ CËnmXZ dH«$<br />

H$H$ = O `m XoemMr KQ>H$ qH$_V aofm<br />

H$1H$1 = ^ `m XoemMr KQ>H$ qH$_V aofm<br />

d<br />

b<br />

`<br />

^<br />

B<br />

^<br />

A J H$ K H$ 1<br />

j<br />

l_<br />

"^' `m XoemV l_mMr {dnwbVm Amho. åhUyZ VoWo JìhmMo CËnmXZ Ho$bo OmVo. "^' `m XoemMr KQ>H$ qH$_V<br />

aofm "H$ 1 H$ 1 ' hr Amho Am{U Vr "^^' `m g_CËnmXZ dH«$mg "B' `m `m q~XyV ñne©Vo ("B' hm g_Vmob q~Xy)<br />

Voìhm "^' `m XoemV JìhmÀ`m CËnmXZmg "A`' BVHo$ ^m§S>db d "AK' BVHo$ l_ dmnabo OmB©b. JìhmÀ`m<br />

CËnmXZmg "A`' ^m§S>dbmnojm "AK' BVHo$ OmñV l_ dmnabo OmB©b åhUyZ "^' `m XoemZo JìhmMo CËnmXZ<br />

H$ê$Z Ë`mMr {Z`m©V H$amdr. Aemdoir "O' d "^' `m XmoZ Xoem§Zm A§mVaamï´>r` ì`mnma bm^Xm`H$ R>ê$ eHo$b.<br />

Amoh{bZ `m§Zr B§½b§S>b d Am°ñQ´>o{b`m `m XmoZ XoemVrb Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMo CXmhaU {Xbo Amho. H$moigm d<br />

5


moI§S> `m dñVy§À`m CËnmXZmgmR>r ^m§S>db {dnwb à_mUmV CnbãY AgUo Amdí`H$ AgVo. B§½b§S>_Ü`o<br />

^m§S>db hm KQ>H$ gmnojVoZo A{YH$ à_mUmV CnbãY Agë`m_wio B§½b§S>_Ü`o H$moigm d bmoI§S> `m dñVy§Mo<br />

^anya à_mUmV CËnmXZ Ho$bo OmD$Z Ë`m dñVy Am°ñQ´>o{b`mH$S>o {Z`m©V Ho$ë`m OmVrb. Va Am°JñQ´>o{b`m_Ü`o<br />

^m§S>dbmMm gmnojVoZo VwQ>dS>m ^mgV Agë`mZo bmoI§S>r dñVy§Mo CËnmXZ H$aUo Am°ñQ´>o{b`mg gmnojVoZo A{YH$<br />

I{M©H$ R>aob åhUyZ bmoI§S>r dñVy§Mo CËnmXZ Amnë`m XoemV Z H$aVm Am°ñQ´>o{b`m B§½b§S>H$S>yZ Ë`m dñVy Am`mV<br />

H$arb. `mCbQ> Jhÿ d bmoH$a `m dñVy§À`m CËnmXZmgmR>r Or {d{eï> àH$maMr O_rZ Amdí`H$ AgVo Vr<br />

Am°ñQ´>o{b`mV gmnojVoZo A{YH$ à_mUmV CnbãY Amho. Ë`m_wio Am°ñQ´>o{b`m Jhÿ d bmoH$a `m dñVy§À`m CËnmXZmV<br />

{deofrH$aU H$ê$Z Ë`m dñVy B§½b§S>_Ü`o {Z`m©V H$arb. VmËn`©, B§½b§S> ^m§S>dbmMr AàË`j[aË`m Am°ñQ´>o{b`mV<br />

{Z`m©V H$aVmo d ^m§S>dbmMr Am°ñQ´>o{b`m Am`mV H$aVmo. Va Am°ñQ´>o{b`m AàË`j[aË`m O{_ZrMr B§½b§S>_Ü`o<br />

{Z`m©V H$aVmo d B§½b§S> O{_ZrMr Am`mV H$aVmo.<br />

hoŠíMa-Amoh{bZ `m§À`m {gÕm§Vmdarb Q>rH$m :<br />

`m {gÕm§Vmda nwT>rbà_mUo Q>rH$m H$aÊ`mV Ambr Amho.<br />

1. XmoZ dñVy Am{U XmoZ Xoe : Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV XmoZ dñVy, XmoZ Xoem§Mm {dMma H$aUo `mo½` Zmhr.<br />

H$maU Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV EH$mM XoemMo AZoH$ Xoem§er ì`mnmar g§~§Y AgVmV. CXm. ^maVmMo A_o[aH$m,<br />

B§½b§S>, Am°ñQ´>o{b`m, OnmZ, Ý`y{Pb§S>, lrb§H$m Aem Xoem§er ì`mnmar g§~§Y AmhoV. Ë`m_wio Am§Vaamï´>r`<br />

ì`mnmamÀ`m {gÕm§VmV XmoZ Xoem§Mm d XmoZ dñVy§Mm {dMma H$aUo `mo½` Zmhr.<br />

2. nyU© ñnYm© : `m {gÕm§VmV nyU© ñnYoMo J¥{hV {dMmamV KoÊ`mV Ambo Amho. na§Vw àË`jmV<br />

AW©ì`dñWoV nyU© ñnYm© AmT>iyZ `oV Zmhr. Ë`m_wio Or ~m~ àË`jjmV ZgVo Vr {dMmamV KoUo `mo½` Zmhr.<br />

3. Jw§VmJw§VrMr à{H«$`m : Am§Vaamï´>r` ì`mnma hr EH$ Jw§VmJw§VrMr à{H«$`m Amho. H$maU Ë`mV AZoH$<br />

dñVy§Mm d {d{dY Xoem§À`m MbZm§Mm d {d{dY XoemVrb amOH$s` n[apñWVrMm g_mdoe hmoVmo. Ho$di XmoZ dñVy,<br />

XmoZ Xoe Ë`m§Mm Aä`mg H$aUo BVH$s gmonr ~m~ ZgVo.<br />

4. {gÕm§V à_mUmV MwH$m : Vm¡b{ZH$ CËnmXZIMm©À`m {gÕm§VmVrb MwH$m§Mr nwZamd¥Îmr hoŠíMa-<br />

Amoh{bZ `m§Zr ^m§S>dbà_mUmV d l_ à_mU J¥{hV YaVmZm {gÕm§VmV MyH$ Pmbr Amho Agm gmnoj KoVbm<br />

OmVmo.<br />

5. na§namJV {gÕm§VmZmgmaImM {gÕm§V : [aH$mS>m} `m§Mm Vm¡b{ZH$ CËnmXZ IM© {gÕm§V Am{U<br />

hoŠíMa-AmohbrZ `m§Mm Am§Vaamï´>r` ì`mnma {gÕm§V `mV {d{dYVm d doJionUm AmT>iyZ `oV Zmhr.<br />

6. KQ>H$ {dnwb Am{U qH$_V ñdñV : `m {gÕm§VmV XmoZ Xoe Am{U àXoemV KQ>H$ {dnwb à_mUV<br />

CnbãY Agë`mZo CËnmXZ KQ>H$m§Mr qH$_V H$_r Agë`mMo J¥hrV YaÊ`mV Ambo. na§Vw KQ>H$ ñdñVmV CnbãY<br />

6


hmoVrbM Ago Zmhr.<br />

7. dmhVyH$ IM© _hÎdmMm : `m {gÕm§VmV dmhVwH$sMm IM© eyÝ` AgVmo Ago J¥{hV YaÊ`mV Ambo<br />

Amho. na§Vw {dXoer ì`mnmamV dñVy§À`m Am`mV d {Z`m©VrgmR>r àM§S> dmhVyH$ IM© H$amdm bmJVmo. hr dñVwpñWVr<br />

Amho.<br />

8. CËnmXZ IM© pñWa ZgVmo : CËnmXZmV dmT> Pmbr qH$dm CËnmXZmV KQ> Pmbr Var CËnmXZ IM©<br />

pñWa AgVmo Ago J¥{hV Yabo Amho. na§Vw CËnmXZmVrb dmT>r~amo~a CËnmXZ IMm©V dmT> hmoVo Ë`m_wio pñWa IM©<br />

àË`oH$ doiog pñWa am{hbM Ago Zmhr.<br />

9. Am§Vaamï´>r` J{V_mZVm Šd{MVM AmT>iVo : Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV Am§Vaamï´>r` J{V_mZVm<br />

AmT>iyZ `oVo Ago J¥{hV Yabo Amho. àË`jmV dñVwpñWVr _mÌ doJir AgVo. CXm. ^maVmVrb _hmamï´>,<br />

CÎma àXoe, n.~§Jmb B. amÁ`mV ê$T>r-na§nam, hdm_mZ, ^m¡Jmo{bH$ dmVmdaU `mV IynM A§Va {XgyZ<br />

`oVo. {ejU gwYmaUm_Ü`ohr A{Ve` _mJmgbonU {XgyZ `oVo. Ë`m_wio Am§VaàmXo{eH$ J{V_mZVm Šd{MVM<br />

AmT>iyZ `oV.<br />

hoŠíMa-AmohbrZ `m§Zr Xoem§VJ©V ì`mnmamà_mUoM Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMo ñnï>rH$aU Ho$bo Amho.<br />

1.4.4 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. hoŠíMa-AmohbrZÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnma {gÕm§Vmg ............... {gÕm§V Agohr åhUVmV.<br />

2. hoŠíMa-AmohbrZ `m§Zr Ë`m§À`m {gÕm§VmV ............... d ............... `m XmoZ g§H$ënZm ñnï><br />

Ho$ë`m AmhoV.<br />

3. Am§Vaamï´>r` ì`mnma åhUOo ............... ì`mnmamMo EH$ {deof ê$n Amho.<br />

4. ^m¡{VH$ {dnwbVm ............... d ............... JwUmoÎmamda Adb§~yZ AgVo.<br />

5. ............... `m VÎdmda hoŠíMa-AmohbrZ `m§Mm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm {gÕm§V AmYm[aV Amho.<br />

(~) {Q>nm {bhm.<br />

1. hoŠíMa-AmohbrZÀ`m {gÕm§VmMr J¥{hVoe<br />

2. KQ>H$ {dnwbVoMr g§H$ënZm<br />

3. hoŠíMa-AmohbrZÀ`m {gÕm§VmZwgma OmJ{VH$ ì`mnma H$gm Ho$bm OmVmo ho AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo<br />

XmIdm.<br />

7


(H$) XrKm}Îmar àíZ.<br />

1. hoŠíMa-AmohbrZ `m§Mm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm {gÕm§V ñnï> H$am.<br />

ñd`§AÜ``ZmMr CÎmao :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. KQ>H$ XoUJr 2. KQ>H$mMr {dnwbVm d KQ>H$mMr KZVm 3. Am§VaàXoer`<br />

4. ^m§S>db d l_ 5. KQ>H$ à_mU {díbofU.<br />

1.4.5 g§X^© :<br />

1) International <strong>Economics</strong> - Dr. D. D. Awasthi<br />

(Trade Theory - Trade Policy)<br />

2) Macro - <strong>Economics</strong> - Avrthary<br />

3) International <strong>Economics</strong> - M. T. Vaish and Singh<br />

EEE<br />

8


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

3.3.1 àñVmdZm<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

3.3.2 {d{Z_` Xa<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-3 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

3.3.3 IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V<br />

3.3.4 ñd`§AÜ``Z àíZ<br />

3.3.5 g§X^©<br />

3.3.1 àñVmdZm :<br />

KQ>H$ H«$. : 3.1<br />

{d{Z_` Xa, IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMm Aä`mg H$aVm AgVmZm XmoZ Xoem§À`m MbZmMm {d{Z_` XamMm {dMma H$aUo<br />

AË`§V Amdí`H$ R>aVo. H$maU Am§Vaamï´>r` ì`mnma hm {d{Z_` Xamda Adb§~yZ AgVmo. XmoZ XoemV Am§Vaamï´>r`<br />

ì`mnma ìhmd`mMm Agob Va XmoÝhr Xoem§Odi nañnam§Mo MbZ AgUo Amdí`H$ AgVo. åhUOo H$moUË`mhr<br />

Xoembm Xwgè`m XoemMo MbZ {dH$V KoVë`m{edm` Ë`m XoemH$Sy>Z Am`mV Ho$boë`m dñVy§Mr XoUr XoVm `oUma<br />

ZmhrV. Ë`m_wio Amnbo MbZ XoD$Z Ë`m~Xë`mV Xwgè`m XoemMo MbZ ¿`mdo bmJVo Ë`mbm {d{Z_` Xa Ago<br />

åhUVm `oB©b.<br />

3.3.2 {d{Z_` Xa :<br />

XoemÀ`m ~mhoa n¡emMr XodmUKodmU H$er Am{U H$moUË`m àH$mao MmbVo `mMm {dMma {dXoer {d{Z_`<br />

XamÀ`m _mÜ`_mVyZ Ho$bm OmVmo. Am§Vaamï´>r` ì`mnma ì`dhmamV XmoZ Xoem§Vrb MbZm§Mr XodKod Á`m XamZo hmoVo<br />

Ë`mbm {d{Z_` Xa Ago åhUVmV.<br />

{d{Z_` Xa åhUOo EH$m MbZmMr Xwgè`m MbZmÀ`m g§X^m©Vrb qH$_V Ago åhUV `oB©b.<br />

{dXoer {d{Z_` XamMo ñdê$n ñnï> hmoÊ`mgmR>r {d{Z_` XamÀ`m ì`m»`m {dMmamV KoUo Amdí`H$ Amho.<br />

9


ì`m»`m :<br />

1. Šbo`a Am{U H«°$ån `m§À`m _Vo,<br />

""{d{Z_` Xa åhUOo EH$m XoemÀ`m MbZmMr Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV ì`ŠV Ho$bobr qH$_V hmo`.''<br />

2. H«$mD$Wa / EëgdW© `m§À`m _Vo,<br />

""{d{Z_` Xa åhUOo EH$m MbZmÀ`m ~Xë`mV {_iUmao BVa MbZmMo à_mU hmo`.''<br />

3. Zm°_©Z H«°$ån,<br />

""{d{Z_` Xa åhUOo BVa XoemMo MbZ {dH$V KoVmZm Amnë`m XoemMo MbZ Á`m à_mUmV Úmdo<br />

bmJVo, Vo à_mU {ZpíMV H$aUmam Xa hmo`.''<br />

{d{Z_` Xambm hþ§S>Umdi Xa Ago åhUVmV.<br />

AmnU Á`mà_mUo EImXm dñVyMr qH$_V MbZmV ì`ŠV H$aVmo. CXm. nwñVH$mMr qH$_V é. 50, noZMr<br />

qH$_V é. 10. Ë`mà_mUo EH$m XoemÀ`m MbZmMr qH$_V Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV ì`ŠV Ho$br Va Ë`mg<br />

{d{Z_` Xa Ago åhUVmV.<br />

CXm. ^maVmÀ`m én`mMr {H§$_V A_o[aHo$À`m S>m°ba `m MbZmV ì`ŠV H$aVmo qH$dm A_o[aHo$À`m S>m°baMr<br />

qH$_V ^maVmÀ`m én`m_Ü`o ì`ŠV H$aUo `mbmM {d{Z_` Xa qH$dm hþ§S>UmdiXa qH$dm MbZm§À`m XodmU-<br />

KodmUrMm Xa Ago åhUVmV.<br />

CXm. 1 A_o[aH$Z S>m°ba = 49 é. qH$dm 49 é. = 1 A_o[aH$Z S>m°ba<br />

1 nm¢S> = 75 é. qH$dm 75 é. = 1 nm¢S><br />

`mbmM {d{Z_` Xa Ago åhUVmV.<br />

{d{Z_` XamMr d¡{eï>ço :<br />

1. {d{Z_` Xa hm eãX {dXoer ì`mnmamVrb XoÊ`mKoÊ`mÀ`m g§X^m©V dmnabm OmVmo.<br />

2. {d{Z_` Xa hm XmoZ Xoem§À`m MbZmÀ`m XodmU-KodmUrMm Xa AgVmo.<br />

3. {d{Z_` XamV {dXoer XoUr H$moUË`m _mJm©Zo ^mJ{dÊ`mV Am{U Ë`mgmR>r H$moUVo VÎd A§_bmV AmUmdo<br />

`mMm {dMma Ho$bm OmVmo.<br />

4. {d{Z_` Xa åhUOo EH$m XoemÀ`m MbZmMr Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV gm§{JVbobr qH$_V AgVo.<br />

5. {d{Z_` Xa {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r AZoH$ VÁkm§Zr Amnbo {gÕm§V _m§S>bo AmhoV.<br />

6. {d{Z_` XamMr g§H$ënZm Am§Vaamï´>r` ì`dhmaVmob g_Vmob gmYÊ`mgmR>r _hÎdmMr AgVo.<br />

7. {d{Z_` Xam_Ü`o Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb YZH$moMr XoUr F$U H$moVo YZH$moÀ`m MbZmV Úmd`mMr<br />

AgVmV.<br />

10


AmO OJmVrb gd© Xoem§V An[adV©Zr` H$mJXr MbZ nÕVr ApñVËdmV Amho. H$mJXr MbZ nÕVr<br />

MbZmÀ`m {d{Z_` Xa MbZmÀ`m IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§VmZwgma {ZpíMV hmoVmo. Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrH$Sy>Z<br />

{d{Z_` XamV pñWaVm amIÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo. EImÚm XoemÀ`m MbZmÀ`m {d{Z_` Xa Am§Vaamï´>r`<br />

~mOmamV Ë`m MbZmg Agbobr _mJUr d Ë`mMm nwadR>m `m§À`m g§Kfm©VyZ R>aV AgVmo. `mbmM ~mOmamVrb<br />

{d{Z_` Xa Ago åhUVmV.<br />

{d{Z_`XamMo pñWa {d{Z_` Xa, ~XbVm {d{Z_` Xa d VaVm {d{Z_` Xa Ago àH$ma nS>VmV. `mMm<br />

Aä`mg AmnU Ho$bm Amho.<br />

3.3.3 IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V :<br />

àñVmdZm :<br />

EH$m XoemÀ`m MbZmÀ`m ~Xë`mV Xwgè`m XoemÀ`m MbZmMo Oo à_mU {ZpíMV Ho$bo OmVo Ë`mg MbZmMm<br />

{d{Z_` Xa Ago åhUVmV. åhUOo {d{Z_` Xa MbZm§À`m AXbm~XbrMm Xa AgVmo. hm MbZmMm {d{Z_`<br />

H$gm {ZpíMV hmoVmo `mMm {dMma `m {R>H$mUr H$amd`mMm Amho.<br />

19 ì`m eVH$mÀ`m AIoarg ~hþVoH$ XoemV gwdU© n[aUm_ nÕVr ApñVËdmV hmoVr. na§Vw 1930 Z§Va<br />

OJmVrb ~hþVoH$ gd© Xoem§Zr gwdU© n[aUm_ nÕVrMm Ë`mJ Ho$bm Am{U An[adV©Zr` H$mJXr MbZ nÕVrMm<br />

ñdrH$ma Ho$bm. XmoZ Xoem§Vrb An[adV©Zr` H$mJXr MbZmVrb {d{Z_` Xa H$gm R>aVmo? Am{U Am§Vaamï´>r`<br />

ì`dhmaVmobmV g_Vmob H$gm àñWm{nV hmoVmo ho XmoZ _hÎdmMo àíZ AmhoV. Aem n[apñWVrV An[adV©Zr`<br />

H$mJXr MbZm_Yrb g_Vmob {d{Z_` Xa H$go {ZpíMV hmoVmV ho ñnï> H$aÊ`mgmR>r IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V<br />

_m§S>Ê`mV Ambm. IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V Purchasing Power Parity Thoery.<br />

pñdS>re AW©emómda JwñVmd H°$gb `mZr 1918 _Ü`o IaoXeŠVr g_Vm {gÕm§V _m§S>bm Am{U emóewÕ<br />

_m§S>Ur H$ê$Z _mÝ`Vm {_idyZ {Xbr.<br />

H°$gb `m§À`m _Vo, H$moUË`mhr XoemÀ`m MbZmbm Ë`m MbZmÀ`m A§Jr Agboë`m {d{eï> IaoXr<br />

eŠVr_wio _mJUr AgVo. hr H$ënZm åhUOo `m {gÕm§VmMm Jm^m Amho. `mMm AW© Agm H$s, MbZmbm AgUmar<br />

_mJUr hr Iè`m AWm©Zo Ë`m MbZmVyZ Á`m dñVy {dH$V KoUo eŠ` AgVo Aem dñVy§Zm AgVo. {d{Z_` Xa<br />

åhUOo EH$ XoemÀ`m MbZmMr Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV Ho$bobr qH$_V hmo. XmoZ MbZmMr nañna qH$_V Ë`m<br />

MbZm§Mr XmoÝhr XoemVrb IaoXreŠVr g_mZ Agë`mg gmaIr Amho Ago åhUVm `oB©b.<br />

CXm. ^maVmV EH$m noZMr qH$_V 50 é. Amho Am{U VmoM noZ A_o[aHo$V 1 S>m°baMm {_iV Agob Va<br />

50 é. = 1 S>m°ba qH$dm 1 S>m°ba = é. 50 hm {d{Z_` Xa {ZpíMV hmoB©b `m {gÕm§VmMr _m§S>Ur {Zanoj<br />

ñdê$nmV d gmnoj ñdê$nmV Ho$br OmVo.<br />

1. {Zanoj _m§S>Ur (Absolute version) :<br />

{Zanoj _m§S>UrZwgma {^Þ An[adV©Zr` H$mJXr MbZm§À`m Xoem§VJ©V IaoXreŠVrMm g§~§Y {d{Z_` XamZo<br />

11


Xe©{dbm OmVmo. qH$~hþZm {^Þ MbZm§Mr IaoXreŠVr Á`m {d{eï> q~XyV g_mZ hmoVo. Ë`m {~§XyVM {d{Z_` Xa<br />

{ZpíMV hmoVmo. `mgmR>r nwT>rb nmZmdarb gyÌmMm dmna Ho$bm OmVmo.<br />

R =<br />

Pb Q 0<br />

Pa Q 0<br />

R = {d{Z_` Xa<br />

Ra =<br />

Pb =<br />

Q0 =<br />

A XoemVrb qH$_Vr<br />

B XoemVrb qH$_Vr<br />

g§~§{YV ^mam§H$<br />

`oWo dñVy§À`m qH$_VtZm XmoÝhr XoemV {Xbo OmUmao ^mam§H$ g_mZ Agbo nm{hOoV.<br />

CXmhaU -<br />

g_Om, noZMr qH$_V ^maVmV é. 50 Amho. Va A_o[aHo$V noZMr qH$_V 1 S>m°ba Amho. XmoÝhr XoemVrb<br />

^mam§H$ 10 BVH$m Amho Va,<br />

R =<br />

1 $ (10)<br />

50 é. (10)<br />

R =<br />

10 $<br />

500 é.<br />

1 S>m°ba = 50 é.<br />

Aem arVrZo {Zanoj _m§S>UrZwgma MbZmMm {d{Z_` Xa {ZpíMV H$aVm `oVmo. VWm{n, `m _m§S>UrV<br />

dmhVwH$sMm IM© A{O~mV {dMmamV KoVbm OmV Zmhr. VgoM `m_Ü`o Xoem§VJ©V qH$_VrMr {Zanoj nmVir<br />

_moOÊ`mMm à`ËZ Ho$bm OmVmo.<br />

gmnoj _m§S>Ur (Relative version) :<br />

`m {gÕm§VmVrb gmnoj _m§S>Ur {Zanoj _m§S>Urnojm A{YH$ gwYm[aV ñdê$nmMr Amho. gmnoj _m§S>UrV<br />

Xoem§VJ©V IaoXreŠVrVrb ~Xb Am{U XmoZ {dXoer MbZm§À`m {d{Z_` XamVrb ~Xb `mVrb g§~§Y àñWm{nV<br />

H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. XmoZ MbZm§À`m {d{Z_` XamVrb ~Xb Ë`m MbZm§À`m A§VJ©V IaoXrÀ`m<br />

JwUmoÎmamVrb ~Xbm§da Adb§~yZ AgVmV. H°$gb `mZr {d{Z_` Xa {ZpíMVrgmR>r nwT>rb gyÌmMm dmna Ho$bm.<br />

R 1 = R x<br />

Pb 1 / Pb 0<br />

Pa 1 / Pa 0<br />

R 1 =<br />

ZdrZ {d{Z_` Xa<br />

R = AmYma dfm©Vrb {d{Z_` Xa<br />

12


CXmhaU,<br />

Pb 1 =<br />

Pa 1 =<br />

Pb 0 =<br />

Pa 0 =<br />

B XoemVrb Mmby dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§H$<br />

A XoemVrb Mmby dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§H$<br />

B XoemVrb AmYma dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§H$<br />

A XoemVrb AmYma dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§V<br />

g_Om gwadmVrg ^maV Am{U A_o[aH$m `m§À`mVrb g_Vmob {d{Z_` Xa 1 é. = 2.0 g|Q> Agm Amho.<br />

^maVmVrb Mmby dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§H$ 300 Amho Am{U A_o[aHo$Vrb Mmby dfm©Vrb qH$_V {ZX}em§H$ 150<br />

Amho. XmoÝhr XoemVrb nm`m^yV dfm©Vrb {H§$_V {ZX}em§H$ 100 Amho. Va<br />

R 1 = 20 x<br />

= 20 x 0.5<br />

150 / 100<br />

300 / 100<br />

= 10 g|Q> Agm ApñVËdmV `oB©b.<br />

gmnoj _m§S>UrV _yi {d{Z_` Xa _m{hV Agob VaM ZdrZ {d{Z_` Xa R>a{dÊ`mgmR>r gmnoj _m§S>Ur<br />

Cn`wŠV R>aVo.<br />

{gÕm§Vmdarb Q>rH$m :<br />

H°$gb `m§À`m {gÕm§Vmda Q>rH$m Ho$br OmVo.<br />

1. _yi g_Vmob {d{Z_` XamMr {ZpíMVVm H$R>rU : H°$gb `m§À`m IaoXreŠVr {gÕm§VmV Mmby<br />

g_Vmob {d{Z_` Xa emoYÊ`mgmR>r XmoZ MbZm§Vrb _yi qH$dm AmYma dfm©Vrb {d{Z_` Xa _m{hV AgUo<br />

Amdí`H$ Amho. na§Vw _yi g_Vmob {d{Z_` Xa `m {gÕm§VmÀ`m _XVrZo emoYyZ H$mT>Vm `oV ZmhrY<br />

2. H$m`©H$maU g§~§YmMm A^md : IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§VmV Xoem§VJ©V qH$_V nmVir Am{U {dXoer<br />

{d{Z_` Xa `mV H$m`©H$maUg§~§Y XmI{dÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Amho. na§Vw àË`jmV Vgm g§~§Y AgVmoM Ago<br />

Zmhr. H$maU MbZmÀ`m Xoem§VJ©V qH$_V nmVir nojm OH$mVr, gÅ>o~mOrMo ì`dhma, ^m§S>dbmMr AmdH$<br />

OmdH$Vm `mgma»`m KQ>H$m§Mm MbZm§Vrb {d{Z_` Xamda n[aUm_ hmoV AgVmo.<br />

3. Ho$di Am§Vaamï´>r` dñVy§Mm {dMma : H$mhr VÁkm§À`m _Vo, IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§VmV Ho$di<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV g_m{dð> hmoUmè`m dñVy§MmM {dMma H$aÊ`mV Ambm Amho. gd©gm_mÝ` qH$dm Xoem§VJ©V<br />

dñVy§Mm {dMma `m {gÕm§VmV H$aÊ`mV Ambobm Zmhr. na§Vw Aem dñVy§À`m qH$_VrVrb ~XbmMm n[aUm_<br />

Am§Vaamï´>r` dñVy§À`m qH$_Vrdahr hmoVmo. `mMr XIb {gÕm§VmZo KoVbobr Zmhr.<br />

4. _mJUrÀ`m bd{MH$VoMm {dMma Ho$bobm Zmhr : H°$gb `m§À`m `m {gÕm§VmV _mJUrÀ`m<br />

bd{MH$VoMm {dMma Ho$bobm Zmhr. g_Om, EImÚm XoemÀ`m _mbmbm OmñV _mJUr Amë`mg MbZmMr _mJUr<br />

13


dmTy>Z Ë`mMo _yë` dmT>ob. VgoM Vm§{ÌH$ àJVr_wio CËnmXZ ñdñV hmoD$Z Ë`mg OmñV _mJUr `oB©b d Ë`m_wio<br />

MbZmMr _mJUrhr dmT>ob d XoemÀ`m MbZmMo _wë` dmT>ob, `m~m~V {gÕm§VmV {dMma Ho$bobm Zmhr.<br />

5. XrK©H$mimMm {dMma : H°$gb {gÕm§V XuH$mimMm {dMma H$ê$Z _m§S>Ê`mV Ambm Amho. na§Vw<br />

AënH$mimV ^m§S>dbmÀ`m Á`m hmbMmbr hmoVmV Ë`mMm{h n[aUm_ {d{Z_`Xamda hmoV AgVmo `mMr XIb `m<br />

{gÕm§VmV KoVbr Jobr Zmhr.<br />

6. pñWVrerb ñdê$nmMo à{VnmXZ : H°$gb `m§Mo {gÕm§VmVrb à{VnmXZ pñWVrerb ñdê$nmMo Amho.<br />

na§Vw XmoZ XoemVrb Am{WªH$ g§~§Y H$m`_ ñdê$nmMo ZgVmV. Ë`mV ~Xb Pmbm H$s {d{Z_`Xahr ~XbVmo.<br />

Ë`m_wio g_Vmob Xahr ~XbVmo `mH$S>o Xwb©j Pmbo Amho.<br />

7. {ZX}em§H$mda A{V[aŠV ^a : `m {gÕm§VmV qH$_V {ZX}em§H$mda A{YH$ ^a XoÊ`mV Ambm Amho.<br />

na§Vw ho {ZX}em§H$ Anwao d gXmof AgVmV. H$maU doJdoJù`m XoemV ho {ZX}erV {^Þ {^Þ AmYma df©, dñVy,<br />

Ë`m§À`m qH$_Vr, dñVy§Zm {Xbobm ^ma `mV \$aH$ nS>Vmo. Ë`m_wio {ZX}em§H$mMr VwbZm H$ê$Z {d{Z_` Xa R>a{dUo<br />

H$R>rU OmVo.<br />

8. _`m©{XV Cn`wŠVVm : H$mhr Q>rH$mH$mam§À`m _Vo, hm {gÕm§V _`m©{XVnUo Cn`wŠV R>aVmo. gd©gmYmaU<br />

qH$_V nmVirg Vmo à{MVrg `oV Zmhr.<br />

9. _oPbaMr Q>rH$m : hm {gÕm§V nmofH$ Zgboë`m pñWVrV nS>Vmibm Jobm Agë`mZo Q>mH$mD$ ~Zbm<br />

Amho. `wÕmÀ`m H$mimV Cn`wŠV Va _hm_X§rÀ`m H$mimV Ë`mMr à{MVr `oV Zmhr.<br />

3.3.4 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. {d{Z_` Xamg ............... Xa Ago åhUVmV.<br />

2. Am§Vaamï´>r` ì`mnma ì`dhmamV XmoZ Xoem§Vrb MbZm§Mr XodKod Á`m XamZo hmoVo Ë`mg ...............<br />

Ago åhUVmV.<br />

3. ............... hr g§ñWm {d{Z_` XamV pñWaVm amIÊ`mMm à`ËZ H$aVo.<br />

4. MbZmMm IaoXr eŠVr g_Vm {gÕm§V ............... `m§Zr _m§S>bm.<br />

5. IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§VmMr _m§S>Ur ............... d .............. ñdê$nmV Ho$br OmVo.<br />

(~) {Q>nm {bhm.<br />

1. {d{Z_` Xa<br />

2. IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§VmMr {Zanoj d gmnoj _m§S>Ur.<br />

14


(H$) XrKm}Îmar àíZ.<br />

1. n¡emMm IaoXreŠVr g_Vm {gÕm§V ñnï> H$am.<br />

ñd`§AÜ``ZmMr CÎmao :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. hþ§S>Umdi Xa 2. {d{Z_` Xa 3. Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYr<br />

4. JwñVmd H°$gb 5. {Zanoj d gmnoj<br />

3.3.5 g§X^© :<br />

1) Macro - <strong>Economics</strong> - Avrthary<br />

2) International <strong>Economics</strong> - M. T. Vaish and Sudama Singh<br />

3) International <strong>Economics</strong> - Dr. D. D. Awasthi<br />

(Trade Theory - Trade Policy)<br />

EEE<br />

15


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

4.3.1 àñVmdZm<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

4.3.2 {df` {ddoMZ<br />

4.3.3 OH$mVrMo àH$ma<br />

4.3.4 OH$mVrMo n[aUm_<br />

4.3.5 ñd`§AÜ``Z àíZ<br />

4.3.6 g§X^©<br />

4.3.1 àñVmdZm :<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-4 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-4<br />

KQ>H$ H«$. : 4.3<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb AS>Wio-OH$mVr<br />

_wŠV ì`mnma Am{U g§a{jV ì`mnma YmoaU `m~m~VMr MMm© _mJrb àH$aUmV Ho$br Amho. _wŠV ì`mnmamMo<br />

YmoaU g¡Õm§{VH$ nmVirda `mo½` Agbo Var AZoH$ Xoe Amnë`m Xoer CÚmoJmV- ì`mnmamg g§ajU XoÊ`mMm<br />

à`ËZ Zoh_rM H$arV AgVmV. AmnU `m àH$aUmV g§a{jV ì`mnmamMr gmYZo H$moUVr AmhoV Am{U Ë`mMo<br />

ì`mnmamda H$m` n[aUm_ hmoVrb `m~m~V {ddoMZ H$aUma AmhmoV. Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU XoÊ`mÀ`m CÔoemZo<br />

Aem gmYZm§Mm Cn`moJ H$ê$Z Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio AmUbo OmVmV Ë`m§Zm g§a{jV ì`mnma Cnm` åhUyZ<br />

AmoiIbo OmVo.<br />

4.3.2 {df`-{ddoMZ :<br />

àewëH$ qH$dm OH$mV - AW© d àH$ma :<br />

àewëH$ hm {dXoer ì`mnmamV AS>Wim {Z_m©U H$aÊ`mMm nma§nm[aH$ _mJ© Amho. OJmVrb gd© Xoem§Zr<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnma YmoaUmV `mMm XrK©H$mi dmna Ho$bobm Amho.<br />

{dXoer ì`mnmamV Am`mV-{Z`m©Vrda OH$mV H$a bmdÊ`mMr JaO XoemVrb CÚmoJ Am{U CËnmXZmV<br />

g§ajU XoÊ`mÀ`m Ñï>rZo Amho. Am`mV-{Z`m©V ì`mnmamVrb OH$mV H$a hm {dXoer ì`mnmamVrb _hÎdmMm àíZ<br />

16


Amho. {dXoer ì`mnmamVrb Xoe dñVy§Mr Am`mV-{Z`m©V H$aVmZm Ë`m Ë`m Xoem§H$Sy>Z Am`mV-{Z`m©Vrda H$a<br />

bmdbm OmV Agob Va Ë`m H$amg àewëH$ qH$dm OH$mV H$a Ago åhUVmV. bmdbobm H$a åhUOo àewëH$ qH$dm<br />

OH$mV H$a hmo`.<br />

àewëH$ qH$dm OH$mVr_Ü`o Imbrb H$am§Mm g_mdoe hmoVmo.<br />

1. Am`mV H$a (Import Duties)<br />

2. {Z`m©V H$a (Export Duties)<br />

3. ñWbm§V[aV / nmaJ_Z H$a (Transit Duties)<br />

àewëH$mMo / OH$mVrMo àH$ma :<br />

(A) dñVw_mZmMm CJ_ d nmR>dÊ`mÀ`m {R>H$mUmZwgma :<br />

1. Am`mV H$a : Xwgè`m XoemVyZ Am`mV hmoUmè`m dñVyda bmdÊ`mV `oUmè`m H$ambm Am`mV H$a Ago<br />

åhUVmV. XoemÀ`m Am{W©H$ àJVrgmR>r Am`mV H$a _hÎdmMm AgVmo. Xoem~mhoê$Z gr_oÀ`m AmV `oUmè`m<br />

dñVy§da hm H$a bmXbm OmVmo.<br />

CXm. B§½b§S>_YyZ `§Ìgm_wJ«r ^maVmV Am`mV Ho$br Va ^maV gaH$ma `§Ìgm_wJ«rda Omo H$a AmH$maob Ë`mg<br />

Am`mV H$a Ago åhUVmV.<br />

2. {Z`m©V H$a : XoemVrb dñVy Xwgè`m XoemV {dH«$sgmR>r nmR>{dë`m OmVmV Voìhm Ë`m dñVy§da Omo H$a<br />

AmH$mabm OmVmo Ë`mg {Z`m©V H$a Ago åhUVmV. Oo Xoe H$ÀÀ`m _mbmMr Xwgè`m XoemV {Z`m©V H$aVmV Voìhm<br />

Vo Xoe {Z`m©V H$a AmH$maVmV.<br />

CXm.^maVmVyZ H$mngmMr B§½b§S>bm {Z`m©V Ho$br OmV Agob Va ^maV {Z`m©Vrda hm H$a AmH$maob.<br />

3. _mJ©dVu/ñWbm¨V[aV H$a : Ooìhm EH$ Xoe Xwgè`m XoemV _mb nmR>{dVmZm Vmo Amnë`m XoemÀ`m<br />

hÔrVyZ qH$dm àXoemVyZ OmV Agob Va Omo H$a AmH$mabm OmVmo Ë`mg _mJ©dVr/ñWbm§V[aV H$a Ago åhUVmV.<br />

(~) OH$mV XamÀ`m ñdê$nmdê$Z :<br />

1. {d{eï> àewëH$ : Am`mV dñVyÀ`m àË`oH$ ZJm_mJo EH$ {d{eï> a¸$_ Am`mV H$a åhUyZ AmH$mabr<br />

OmVo Ë`mg {d{eï> àewëH$ Ago åhUVmV. Am`mV dñVy§À`m qH$_Vr `m_Ü`o {dMmamV Z KoVm Am`mV dñVyÀ`m<br />

àË`oH$ ZJmda R>am{dH$ H$a AmH$mabm OmVmo.<br />

CXm. _moQ>marÀ`m Xa ZJm_mJo é. 25000 H$a Úmdm bmJV Agob Va qH$_V {H$Vrhr Agbr Var<br />

_moQ>mardarb H$a é. 25000 Agob.<br />

2. _wë`mZwgma àewëH$ : Am`mV-{Z`m©V hmoUmè`m dñVy§À`m qH$_Vrdê$Z Or H$a AmH$maUr Ho$br OmVo<br />

Ë`mg _wë`mZwgma / qH$_VrZwgma àewëH$ Ago åhUVmV.<br />

17


CXm. Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m "A' `m dñVyMr qH$_V é. 10,000 Agob Am{U H$amMm Xa 10% Agob<br />

Va "A' dñVyda é. 1000 Am`mV H$a gaH$mar {VOmo[aV ^amdm bmJob. Ë`m_wio Xoer ~mOmamV "A' dñVyMr<br />

qH$_V é. 11,000 hmoB©b.<br />

3. {_l qH$dm g§`wŠV H$a : Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m dñVwda Ooìhm dñVwÀ`m qH$_VrZwgma d {d{eï><br />

H$a `m XmoÝhr nÕVrZwgma H$a AmH$maUr Ho$br OmVo Voìhm Ë`mg {_l qH$dm g§`wŠV H$a Ago åhUVmV.<br />

CXm. b°nQ>m°nMr Am`mV H$aVmZm 10% qH$_VrZwgma H$a Am{U é. 3000 {d{eï> H$a Agob Va<br />

b°nQ>m°nMr qH$_V é. 30,000 AgVmZm Ë`mda é. 3000 qH$_VrZgma Am{U é. 3000 {d{eï> H$a åhUOo<br />

é. 6000 àewëH$ ^amdo bmJob.<br />

4. gaH$Vo H$a : `m àH$mamV Am`mV Ho$ë`m dñVy§À`m qH$_VrZwgma H$amÀ`m XamV ~Xb H$aÊ`mV `oVmo.<br />

(H$) XoemZwgma {d{dY H$a :<br />

1. EH$ ñV§^r OH$mV : `m àH$mamV EH$mM àH$maÀ`m dñVyda EH$mM XamZo H$amMr AmH$maUr Ho$br<br />

OmVo. Am`mV dñVy H$moUË`mhr XoemVyZ Am`mV Ho$br Var Ë`m dñVyda EH$mM/gma»`mM XamZo H$a AmH$maUr<br />

Ho$br OmVo Ë`mg EH$ar ñV§^ OH$mV Ago åhUVmV.<br />

2. {Û-ñV§^r OH$mV : `m àH$mamV Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m gd© qH$dm H$mhr dñVy§da XmoZ XamZo H$a<br />

AmH$maUr Ho$br OmVo åhUyZ Ë`mg {Û-ñV§^r OH$mV Ago åhUVmV.<br />

CXm. EImXm Xoe {_Ì amï´>mH$Sy>Z Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m EH$m XamZo H$a AmH$maVo Am{U BVa amï´>m§H$Sy>Z<br />

Am`mVrda doJù`m XamZo H$a AmH$maUr H$aVmo Voìhm Ë`mg {ÛñV§^r OH$mV Ago åhUVmV.<br />

3. ~hþ-ñV§^r : `m àH$mamV Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m àË`oH$ dñVy§gmR>r XmoZ qH$dm XmoZ nojm A{YH$<br />

doJdoJù`m XamZo H$amMr AmH$maUr Ho$br OmVo. `mMo VrZ àH$ma nS>VmV.<br />

(1) gd©gm_mÝ` Xa nÕVr - `m_Ü`o _hÎm_ XamZo H$a AmH$maUr Ho$br OmVo.<br />

(2) _Ü`_ Xa nÕVr - `m_Ü`o {H$_mZ XamZo AmH$maUr Ho$br OmVo.<br />

(3) nañna ng§VrXa nÕVr - Am`mV dñVy§da AJXr H$_r qH$dm eyÝ` XamZo OH$mV AmH$mabr OmVo.<br />

4. ñdm`Îm OH$mV : Oa {d{dY XoemVrb OH$mVrMo Xa AmnAmngm§Vrb VS>OmoS>rZo Z R>a{dVm<br />

H$m`ÚmZwgma R>aVmV Ë`mg ñdm`Îm OH$mV Ago åhUVmV.<br />

(S>) hoVy / CÔoemZwgma :<br />

1. _hgwbr OH$mV : gaH$mabm CËnÝZ {_imdo `m CÔoemZo Am`mV-{Z`m©Vrda OH$mV AmH$maUr Ho$br<br />

OmVo Ë`mg _hgwbr OH$mV Ago åhUVmV. gaH$mabm CËnÞ {_imdo `m CÔoemZo `m OH$mVr AmH$maë`m Joë`m_wio<br />

OH$mVrMo Xa gm_mÝ`V: H$_r AgVmV. H$maU OH$mVrMo Xa OmñV AgVrb Va Am`mV H$_r hmoD$Z CËnÞ<br />

{_iUma Zmhr.<br />

18


2. g§ajU{df`H$ OH$mV : Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU XoÊ`mÀ`m hoVyZo Or OH$mV AmH$mabr OmVo Ë`mg<br />

g§ajU{df`H$ OH$mV Ago åhUVmV. Aer OH$mV AmH$maë`m_wio Am§Vaamï´>r` ñnY}nmgyZ Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU<br />

{_iVo. Ë`m§Zm CËnmXZ dmT>rg àoaUm {_iVo. _hgwbr CËnÞ {_i{dUo OH$mVrMm hoVy ZgVmo.<br />

Am`mV OH$mVrMo CÔoe (Objectives of Import Tariffs) :<br />

1. gaH$mabm _hgwbr CËnÞ {_i{dUo : {dXoemVyZ Am`mV hmoUmè`m dñVyda OH$mV AmH$maë`mg<br />

Ë`mnmgyZ gaH$mabm CËnÞ {_iVo. Á`m dñVy§Mr _mJUr bd{MH$ AgVo Aem dñVy§À`m Am`mVrda H$_r XamZo<br />

OH$mV AmH$mê$Z gaH$ma ^anya CËnÞ {_idy eH$Vo Va Á`m dñVy§Mr _mJUr Abd{MH$ AgVo Aem dñVy§da<br />

OmXm XamZo OH$mV AmH$mê$Z gaH$mabm OmXm _hgyb {_iy eH$Vmo.<br />

2. Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU XoUo : Xoer CÚmoJm§Mr ñnYm©eŠVr dmT>Ê`mgmR>r, Am§Vaamï´>r` ñnY}V Vo {Q>Hy$Z<br />

amhÊ`mgmR>r Ë`m§Zm g§ajU XoÊ`mÀ`m hoVyZo Am`mV dñVy§da OH$mV AmH$mabr OmVo. Ë`m_wio {dXoer dñVy§Mr<br />

Am`mV XoemV {H$_Vr dmT>VmV. Ë`m_wio Ë`m§Mr _mJUr H$_r hmoVo d Xoer dñVy§ZmM _mJUr amhVo d CÚmoJm§Zm<br />

g§ajU {_iVo.<br />

3. ì`dhmamV g_Vmob {Z_m©U H$aUo : {dH$gZ Xoem§À`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb ì`dhmaVmobmV Or<br />

VyQ> Ambobr AgVo Vr ^ê$Z µH$mT>Ê`mgmR>r Am`mVrda OmXm XamZo OH$mV AmH$mê$Z Am`mVrV KQ> Ho$br OmVo<br />

d ì`dhmaVmobmV g_Vmob {Z_m©U Ho$bm OmVmo.<br />

4.3.4 OH$mVrMo n[aUm_ (Effects of Tariffs) :<br />

gaH$maZo AmH$maboë`m H$moUË`mhr àH$maÀ`m OH$mVrMo àË`j d AàË`j Ago XyaJm_r n[aUm_ hmoV<br />

AgVmV. OH$mV C^maUrMo XmoZ hoVy AgVmV -<br />

1. gaH$mabm CËnÞ qH$dm _hgyb {_idyZ XoUo.<br />

2. Xoer CÚmoJm§Zm qH$dm CËnm{XV dñVy§Zm g§ajU XoUo.<br />

gaH$maZo Amnë`m {VOmo[aV _hgyb {_i{dÊ`mÀ`m hoVyZo CƒXamZo OH$mV AmH$mabr Va Am`mV H$amd`mÀ`m<br />

{dXoer dñVy§À`m qH$_Vr _moR>çm à_mUmV dmT>VmV. Ë`m_wio Xoer CÚmoJm§Zm d CËnm{XV dñVy§Zm g§ajU {_iyZ<br />

Ë`m§Zm CËnmXZ dmT>rMr àoaUm {_iVo. na§Vw Á`m dñVy§Mo XoemV CËnmXZ H$aUo eŠ` ZgVo Aem dñVy§À`m<br />

Am`mVrda _hgyb {_i{dÊ`mgmR>r Cƒ XamZo OH$mV AmH$maë`mg g§ajUmMm hoVy gmÜ` hmoV Zmhr. Xoer dñVy<br />

{dXoer dñVy§À`m ñnY}V {Q>Hy$Z amhÊ`mV Am{U Ë`m§À`m CËnmXZmV gmVË`nyU© dmT> hmoV ahmdr åhUyZ g§ajUmË_H$<br />

OH$mV qH$dm gr_mewëH$ AmH$mabo OmVo. CÚmoJm§Zm g§ajU XoÊ`mgmR>r OmXm XamZo OH$mV AmH$mabr Jobr Va<br />

Am`mV nyU©nUo ~§X hmoB©b Am{U gaH$maMm _hgyb nyU©nUo ~§X hmoB©b. OH$mV AmH$maUrMm {dMma Ho$ë`mg<br />

{d{dY gmV n[aUm_ hmoVmV Ago à{gÕ AW©emók qH$S>b~O©a `m§Mo _V Amho. Ë`m§Zr gm§{JVbobo OH$mVrMo<br />

gmV n[aUm_ nwT>rbà_mUo AmhoV.<br />

19


(1) g§ajU n[aUm_ (2) Cn^moJ n[aUm_ (3) _hgyb n[aUm_ (4) nwZ©dmQ>Ur n[aUm_ (5) ì`mnma AQ>r<br />

n[aUm_ (6) amoOJma/godm `moOZ n[aUm_ (7) ì`dhmaVmob n[aUm_.<br />

(1) g§ajU n[aUm_ : gaH$maÀ`m OH$mV YmoaUmMm g§ajUmË_H$ n[aUm_ {XgyZ `oVmo. Amnë`m<br />

CÚmoJm§Zm g§ajU XoÊ`mÀ`m hoVyZo OH$mV AmH$maë`m CÚmoJm§Zm, CËnm{XV dñVy§Zm g§ajU {_iVo. Ë`m_wio CËnmXZ<br />

dmT>rg MmbZm {_iVo. àmoËgm{hV hmoD$Z CËnmXZ dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. na§Vw Cƒ XamZo OH$mV<br />

AmH$maë`mg CÚmoJm§Zm g§ajU {_iob _mÌ Am`mV nyU©nUo ~§X hmoD$Z gaH$maMo _hgyb CËnÝZ eyÝ` hmoB©b. Á`m<br />

dñVy§Mo XoemV CËnmXZ hmoV Zmhr Aem dñVy§À`m Am`mVrda OH$mV bmdë`mg _hgyb {_iob, _mÌ g§ajUmMm<br />

hoVy gmÜ` hmoUma Zmhr.<br />

(2) Cn^moJ n[aUm_ : Am`mV dñVy§da OH$mV AmH$maë`mg Ë`mMm Cn^moŠË`m§À`m Cn^moJmdahr<br />

n[aUm_ hmoVmo. dñVy§À`m qH$_Vr dmT>ë`m_wio Ë`m _hmJ hmoD$Z EHy$U Cn^moJmV d g_mYmZmV KQ> hmoVo.<br />

Cn^moJmV KQ> Pmë`m_wio Ë`mÀ`m amhUr_mZmdahr n[aUm_ hmoVmo.<br />

(3) _hgyb / CËnÞ n[aUm_ : gaH$mabm Amnbm IM© ^mJ{dÊ`mgmR>r Oo CËnÞmMo {d{dY _mJ©<br />

emoYmdo bmJVmV. Ë`mn¡H$s Am`mV-{Z`m©Vrda H$a AmH$maUr H$aUo hm EH$ _mJ© Amho. XoemV `oUmè`m d XoemVyZ<br />

~mhoa OmUmè`m dñVy§da OH$mV AmH$maë`mg gaH$maÀ`m CËnÞmV dmT> hmoVo. CËnÞ {_i{dÊ`mgmR>r OH$mV<br />

AmH$maUr Var g§ajU, nwZ©dmQ>n d BVa n[aUm_hr hmoVmVM.<br />

(4) nwZ©dmQ>Ur n[aUm_ : dñVy§Mr qH$_V Am{U Z\$m `m XmoÝht_Ü`o dmT> Pmë`m_wio {_iUmao OmXmMo<br />

CËnÞ åhUOo OH$mVrMm nwZ©dmQ>nr n[aUm_ hmo`. Vo CËnÞ CËnmXH$m§Zr dñVy§À`m Cn^moŠË`mH$Sy>Z {_idbo Amho.<br />

nr. Q>r. EëgdW©Zo `mbm hñVm§VaU n[aUm_ åhQ>bo Amho. hm n[aUm_ CËnmXH$mÀ`m Ñï>rZo AË`§V _hÎdmMm<br />

AgVmo. CËnmXZmV dmT> Pmbobr Agmo qH$dm Zgmo Ë`mÀ`m Ñï>rZo Ë`mbm {deof _hÎd ZgVo. Amnbm \$m`Xm<br />

ìhmdm åhUyZ Vo OH$mVrÀ`m ñdê$nmV gVV _mJUr H$arV AgVmV.<br />

(5) ì`mnma AQ>r n[aUm_ : AW©emó {_b, _me©b, EOdW© Am{U Q>m°qgJ `m§Zr Ago _mÝ` Ho$bo hmoVo<br />

H$s, EImXm Xoe OH$mV AmH$mê$Z Amnë`m ì`mnma AQ>r AZwHy$b H$ê$ eH$Vmo. Am`mVrda `mo½` Ë`m à_mUmV<br />

OH$mV AmH$maë`mg Amnë`m ì`mnma AQ>rda AZwHy$b n[aUm_ hmoD$ eH$Vmo. Ago gZmVZdmXr AW©Vkm§Zr _mÝ`<br />

Ho$bo hmoVo. VWm{n BVa Xoem§da Ë`mMm à{VHy$b n[aUm_ hmoD$ eH$Vmo.<br />

(6) amoOJma/ godm `moOZ n[aUm_ : g§ajU YmoaUmMm nwañH$ma XoemVrb ~oH$marMr g_ñ`m<br />

gmoS>{dÊ`mgmR>r Ho$bm OmVmo. {dXoemVyZ Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m dñVy§da OH$mV AmH$maë`mg Xoer CËnm{XV<br />

dñVy§Zm g§ajU {_iVo. Ë`m_wio CËnmXZmV d CËnÞmV dmT> hmoD$ eH$Vo. XoemVrb CËnmXZmV _moR>çm à_mUmV<br />

dmT> KS>dyZ AmUmd`mMr Agë`mZo XoemV amoOJmamÀ`m g§Yrhr _moR>çm à_mUmV {Z_m©U hmoD$ eH$VmV. H$maU<br />

g§ajU YmoaUm_wio Xoer dñVy§Mr _mJUr dmT>Vo Am{U Vr nyd© H$aÊ`mgmR>r CËnmXZ d amoOJma `m XmoÝhrVhr dmT><br />

hmoVo. `mbmM amoOJma n[aUm_ Ago åhUVmV.<br />

20


(7) ì`dhmaVmob n[aUm_ : ì`dhmaVmob à{VHy$b AgUmè`m Xoem§Zr g§ajU YmoaUmMm _mJ© pñdH$mê$Z<br />

Amnë`m ì`dhmaVmobmVrb VyQ> H$_r H$aÊ`mgmR>r doirM Am`mV H$_r Ho$br nm{hOo. Ë`mgmR>r Am`mVrda<br />

_moR>çm à_mUmV OH$mV AmH$maÊ`mMo YmoaU pñdH$maÊ`mV `oVo. OH$mV AmH$maUr_wio Am`mVrV KQ> hmoD$Z<br />

ì`dhmaVmobmV Ambobr VyQ> H$_r hmoÊ`mg _XV hmoVo. `m n[aUm_mg ì`dhmaVmob n[aUm_ Ago åhUVmV.<br />

A{dH${gV Xoe ho Zoh_rM ì`dhmaVmobmVrb VyQ>r~m~VÀ`m AS>MUrV AgVmV. åhUyZ Vo OH$mVr AmH$mê$Z<br />

VyQ> H$_r H$aÊ`mgmR>r Am`mVrV KQ> H$aÊ`mMm _mJ© Adb§~VmV. hm _mJ© AënH$mimgmR>r Cn`wŠV AgVo.<br />

XrK©H$mimgmR>r _mÌ Vmo \$m`Xoera R>aV Zmhr.<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m ~m~VrV OH$mVrMm qH$dm àewëH$ hm J§^ra ñdê$nmMm àíZ Amho. àË`oH$<br />

XoemÀ`m ê$T>r, na§nam, YmoaU doJdoJio AgVo. àË`oH$ XoemH$Sy>Z Amnmnë`m na§nam OmonmgÊ`mMm à`ËZ Ho$bm<br />

OmVmo. Xoer CÚmoJm§Zm d CËnmXZmg g§ajU {Xbo OmVo. XoemV Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m dñVyda OH$mV AmH$mê$Z<br />

Ë`m dñVyXoer dñVy§nojm _hmJ H$aÊ`mMo H$m`© OH$mVrV hmoV Agë`m_wio Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb AS>Wù`m§Mm<br />

{dMma H$aVm§Zm OH$mVrMm Aä`mg _hËdmMm Amho.<br />

4.3.5 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. Ooìhm EImXm Xoe naH$s` Am`mVrda H$a AmH$maUr H$aVmo Ë`mbm ............... Ago åhUVmV.<br />

2. XoemÀ`m hÔrVyZ qH$dm àXoemVyZ Á`mdoir EImXm Xoe _mb nmR>{dVmo Voìhm Omo H$a AmH$mabm OmVmo<br />

Ë`mg ............... H$a Ago åhUVmV.<br />

3. Am`mV-{Z`m©V dñVy§À`m [H§$_VrZwgma Or H$a AmH$maUr Ho$br OmVo Ë`mg ............... Zwgma<br />

OH$mV Ago åhUVmV.<br />

4. gaH$mabm CËnÞ {_imdo `m CÔoemZo AmH$maë`m OmUmè`m OH$mVrg ............... OH$mV Ago<br />

åhUVmV.<br />

5. Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m gd© H$mhr dñVy§da XmoZ XamZo H$a AmH$maUr Ho$br OmVo Voìhm Ë`mg<br />

............... OH$mV Ago åhUVmV.<br />

6. OH$mVrg ............. qH$dm .............. Agohr åhUVmV.<br />

(~) {Q>nm {bhm.<br />

1. OH$mVrMo àH$ma<br />

2. OH$mVrMo n[aUm_<br />

3. Am`mV OH$mVrMo CÔoe<br />

21


(H$) XrKm}Îmar àíZ.<br />

1. OH$mV åhUOo H$m`? OH$mVrMo àH$ma ñnï> H$am.<br />

2. OH$mVrMo CÔoe gm§JyZ OH$mVrMo n[aUm_ ñnï> H$am.<br />

ñd`§AÜ``ZmMr CÎmao :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. OH$mV 2. _mJm©dVu qH$dm ñWbm§V[aV<br />

3. qH$_Vr 4. _hgwbr<br />

5. {Û-ñV§^r 6. gr_mewëH$ / àewëH$<br />

4.3.6 g§X^© :<br />

1) International <strong>Economics</strong> - Dr. D. D. Awasti<br />

2) International <strong>Economics</strong> - M.T. Vaish and Singh<br />

EEE<br />

22


4.4.1 àñVmdZm<br />

4.4.2 OH$mVoVa AS>Wio<br />

4.4.3 ñd`§AÜ``Z àíZ<br />

4.4.4 g§X^©<br />

4.4.1 àñVmdZm :<br />

KQ>H$ H«$. : 4.4<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb OH$mVoÎma AS>Wio<br />

Xwgè`m _hm`wÕmZ§VaÀ`m H$mimV Am§Vaamï´>r` MM}VyZ OH$mVr~m~VMo {Z~ªY {eWrb H$aÊ`mV Ambo<br />

AmhoV. A{dH${gV Am{U {dH$gZerb Xoem§Zm Amnbr {Z`m©V dmT>{dÊ`mÀ`m Ñï>rZo \$m`XmM Pmbm Amho. na§Vw<br />

{OVŠ`m à_mUmV `m Xoem§Mm ì`mnma dmT>Uo Amdí`H$ hmoVo Ë`m à_mUmV dmT>bobm {XgyZ `oV Zmhr, H$maU<br />

{dH$grV Xoem§Zr {dH$gZerb Xoem§H$Sy>Z hmoUmar Am`mV H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm. `m_wio Am§Vaamï´>r`<br />

ì`mnmamV Oo AS>Wio {Z_m©U hmoVmV Ë`m§Zm "àewëHo$Va AS>Wio' Ago åhUVmV. {dH$grV Xoem§Mm àewëHo$Îma<br />

AS>Wio {Z_m©U H$ê$Z {dH$gZerb XoemH$Sy>Z hmoUmè`m {Z`m©Vrda à{V~§Y KmbÊ`mMm à`ËZ Zoh_rM AgVmo.<br />

{dH$gZerb Xoem§H$Sy>Z eoV_mbmMr Or {Z`m©V H$aÊ`mV `oVo Ë`mda àewëHo$da AS>Wio {Z_m©U H$ê$Z Am§Vaamï´>r`<br />

ì`mnmamV EH$ Jw§VmJw§VrMr ì`dñWm C^maÊ`mV Ambr Amho. `wamonr` Am{W©H$ g_wXm`mZo ~g{dboë`m OH$mVrVoa<br />

{Z~ªYmÀ`m nmhUrV Ago ñnï> AmT>ibo Amho H$s, `m JQ>m§Vrb Xoem§Zr Am`mVrda 15 {^Þ {^Þ àH$maMo {Z~ªY<br />

bmXyZ Amnë`m XoemVrb CËnmXH$m§Zm g§ajU {Xbo Amho. Aem {Z~ªYm_Ü`o Am`mV H$moQ>m {ZpíMV H$aÊ`mnmgyZ<br />

Vo Amnë`m XoemVrb CËnmXH$m§Zm AW©ghmæ` XoÊ`mn`ªVÀ`m AZoH$ Cnm`m§Mm g_mdoe hmoVmo. OH$mVrVoa AS>Wio ho<br />

A{YH$ YmoH$mXm`H$ AgVmV. H$maU Ë`m_Ü`o A{ZpíMVVm AgVo. OH$mV AS>Wio nadS>Umao AgVmV. H$maU `m<br />

AS>Wù`m_Ü`o AJmoXa H$ënZm `oD$ eH$Vo. na§Vw {dH$grV Xoe H$emàH$mao OH$mVoÎma AS>Wio AmUy eH$Vrb `mMr<br />

H$ënZm {dH$gZerb Xoem§Zm `oD$ eH$V Zmhr. Ë`m_wio ho AS>Wio A{YH$ YmoH$mXm`H$ AgVmV. `m_Ü`o AZoH$<br />

AS>Wù`m§Mm g_mdoe hmoVmo.<br />

4.4.2 OH$mVoÎma AS>Wio :<br />

1. {d{dY Xoem§Vrb MbZm_Ü`o \$aH$ :<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb AË`§V _hÎdmMm AS>Wim åhUOo {d{dY amï´>m_Yrb MbZmV Agbobm \$aH$<br />

hmò . OJmVrb àË`oH$ XoemMo ñdV:Mo MbZ AgVo d Ë`m MbZmV AW©ì`dñWoV CËnm{XV Pmboë`m dñVy d godm§Mr<br />

qH$_V {ZpíMV Ho$bobr AgVo. VWm{n, XoemV V`ma Pmboë`m dñVy Xwgè`m XoemV {Z`m©V Ho$ë`m OmVmV qH$dm<br />

ì`mnmamÛmao nmR>{dë`m OmVmV Voìhm Ë`m dñVy§À`m qH$_Vr Xoer MbZmV ì`ŠV Z H$aVm Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV<br />

{ZpíMV H$amì`m bmJVmV. dñVy§À`m qH$_Vr {dXoer MbZmV H$em R>admì`mV? hr _hÎdmMr g_ñ`m AgVo.<br />

23


CXm. ^maV Am{U A_o[aH$m `m XmoÝhr XoemV Ooìhm ì`mnmar H$ama hmoVmo Voìhm ^maVmMm én`m Am{U<br />

A_o[aHo$Mm S>m°ba `m§Mm {d{Z_` Xa R>admdm bmJVmo. B§½b§S>er ì`mnmar Ho$bm OmVmo Voìhm ^maVmMm én`m Am{U<br />

B§½b§S>Mm nm¢S> `m XmoÝhr MbZmVrb {d{Z_` Xa R>admdm bmJVmo. OnmZ~amo~a Ho$ë`m OmUmè`m ì`mnmar<br />

H$amamZwgma OnmZMm `oZ Am{U ^maVmMm én`m `mVrb {d{Z_` Xa {ZpíMV H$amdm bmJVmo. MbZmVrb {d{Z_`<br />

Xa åhUOo EH$m XoemÀ`m MbZmMr Xwgè`m XoemÀ`m MbZmV qH$_V {ZpíMV H$aUo hmo`. hm {d{Z_` Xa H$gm<br />

R>admdm? Ë`mgmR>r H$moUVr _mJ©Xe©H$ VÎdo {dMmamV ¿`mdrV, hm Iam àíZ Amho. Ë`m_wio Am§Vaamï´>r`<br />

ì`mnmamV _moR>m AS>Wim {Z_m©U hmoVmo.<br />

2. Amamo½`{df`H$ XOm©Mo H$maU :<br />

{dH${gV Xoem§Mo Ago _V AgVo H$s, {dH$gZerb XoemVrb bmoH$m§À`m Amamo½`mnojm Amnë`m XoemVrb<br />

bmoH$m§Mo Amamo½` Cƒ XOm©Mo AgVo. AmamoJ`{df`H$ H$maU XmIdyZ {dH$grV Xoe _mJmg Am{U {dH$gZerb<br />

XoemH$Sy>Z Am`mV hmoUmè`m eoV_mbmda d ImÚmÞmda AZoH$ {Z~ªY bmXVmV. hrM ~m~ Am§Vaamï´>r` ì`mnmamdarb<br />

_hÎdmMr g_ñ`m qH$dm AS>Wim R>aVo. {dH$gZerb XoemZr {Z`m©V H$aVmZm {H$Vrhr H$miOr KoVbr Am{U<br />

XO}Xma _mbmMr {Z`m©V {dH$grV Xoem§H$S>o Ho$br Var Amamo½`mMo H$maU gm§JyZ {dH$grV Xoe VwbZoZo J[a~<br />

Xoem§À`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U H$aVmV.<br />

CXm. ^maVm§VyZ hmnyg Am§ã`mMr Ho$boë`m {Z`m©VrV hmnyg Am§ã`mda H$mio S>mJ nS>bobo AmhoV ho H$maU<br />

gm§JyZ Vo ^maVmH$S>o naV nmR>dyZ XoÊ`mV Ambo. H$mhrdoim naVhr nmR>{dbo OmV ZmhrV Aemdoir ^maVmMo àM§S><br />

d AZno{jV ZwH$gmZ hmoD$ eH$Vo. AÞYmÝ`, H$mnS>, \$io Aem dñVy§da Amamo½`mMo H$maU XmIdyZ ~§Xr Var<br />

KmbVmV qH$dm {dH$gZerb XoemH$Sy>Z {Z`m©V hmoUmè`m Aem dñVy Amamo½`mg KmVH$ AgVmV Ago Omhra<br />

H$ê$Z Ë`m§À`m {Z`m©VrV AS>MUr {Z_m©U H$ê$ eH$VmV. VgoM Aem dñVy§À`m qH$_Vr nmSy>Z Ë`mMm \$m`Xmhr<br />

{dH$grV Xoe _moR>çm à_mUmV CMbVmV. Aem àH$mao "Amamo½`mg KmVH$' ho H$maU XmIdyZ lr_§V Xoe<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio AmUV AgVmV.<br />

3. ê$T>r, na§nam Am{U AmdS>r-{ZdS>r :<br />

àË`oH$ XoemVrb bmoH$m§Mr g§ñH¥$Vr {^Þ {^Þ AgVo. VgoM àË`oH$ XoemVrb bmoH$m§À`m AmdS>r-{ZdS>rhr<br />

{^Þ {^Þ AgVmV. {d{dY XoemVrb bmoH$m§Mr OrdZe¡br_Ü`o {d{dYVm AmT>iVo. bmoH$m§À`m dmnamVrb dñVy,<br />

H$nS>o, ImÚnXmW© `m_Ü`o gmaIonUm AmT>iV Zmhr. n[aUm_r EH$m XoemV InUmè`m dñVy Xwgè`m XoemV<br />

InVrbM Ago Zmhr. EImÚm XoemH$Sy>Z Á`m dñVy§Zm _mJUr AgVo Ë`mM dñVy§Zm Xwgè`m XoemH$Sy>Z _mJUr<br />

`oB©bM Ago Zmhr. Ë`m_wio àË`oH$ XoemVrb bmoH$g§ñH¥$Vr, ê$T>r-na§nam, Ë`m§À`m ^mfoVrb {d{dYVm_wio XmoZ<br />

Xoem§Vrb ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U hmoD$ eH$VmV.<br />

4. dñVy§Mr ~m§YUr Am{U aMZoVrb \$aH$ :<br />

àË`oH$ XoemMo ñdV:Mo Img d¡{eï>ç Am{U AmdS>r-{ZdS>r AgVmV. Am{U Ë`m {dMmamV KoD$Z dñVy§Mr<br />

24


~m§YUr d aMZm Ho$bobr AgVo. CXm. Aa~ XoemV bmoH$ nyU© A§JaIm dmnaVmV åhUyZ Ë`m Xoem§V A§Ja»`mMr<br />

_mJUr AgVo. ^maVmVrb J«m_rU ^mJmV AmOhr YmoVa dmnabo OmVo. åhUyZ ^maVmV YmoVamg _mJUr Agob<br />

åhUyZ A_o[aHo$Vhr Ë`mg _mJUr `oB©b ho J¥hrV MyH$sMo R>aVo. A_o[aHo$Vrb bmoH$ ñd`§nmH$KamV {dOoMr CnH$aUo<br />

dmnaVmV. åhUyZ Aem {dOoÀ`m CnH$aUm§Zm ^maVmVhr In Agob Ago Zmhr. ^maVr` hdm_mZ, dmVmdaU, añVo<br />

{dMmamV KoD$Z V`ma Ho$boë`m dmhVwH$sÀ`m gmYZm§Zm B§½b§S> / A_o[aHo$V In Agob Ago _mZVm `oUma Zmhr.<br />

H$maU CËnm{XV dñVy§Mr ~m§YUr d aMZm Ë`m Ë`m XoemVrb bmoH$m§À`m AmdS>r-{ZdS>rZwgma Ho$bobr AgVo.<br />

Ë`m_wio EH$mM àH$maÀ`m ~m§YUrVrb d aMZoVrb dñVy Xwgè`m XoemV InVrbM Ago Zmhr. `m H$maUm_wio<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U hmoD$ eH$VmV.<br />

5. S>§{nJ / Adnw§OZ :<br />

EImXm Xoe hoVw nwañga qH$dm OmUyZ~wOyZ EImXr dñVy Xoer ~mOmanoR>onojm {dXoer ~mOmanoR>oV AË`§V H$_r<br />

qH$_Vrg {dH$Vmo. Voìhm Ë`mg S>§{nJ / Adn§wOZ Ho$bo Ago åhUVmV. {dXoer ~mOmanoR>m H$m{~O H$aÊ`mgmR>r<br />

S>§{nJMo AZwH$aU A{bH$S>o AZoH$ Xoe H$arV Agë`mMo {XgyZ `oVo. Ë`m_wio S>§{nJ_wio Amboë`m dñVy§er ñnYm©<br />

H$aUo Xoer CÚmoJm§Zm qH$dm dñVy§Zm AË`§V AdKS> OmVo. H$maU dñVy§À`m qH$_Vr BVŠ`m H$_r Ho$boë`m AgVmV<br />

H$s, Ë`m dñVy§er Xoer dñVy ñnYm© H$ê$ eH$V ZmhrV. Ë`mVyZ Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU XoÊ`mÀ`m hoVyZo {dXoer<br />

dñVy§À`m Am`mVrda AZoH$ {Z~ªY KmVbo OmVmV. à{V~§Y KmbyZ AS>Wio {Z_m©U Ho$bo OmV.<br />

CXm. OnmZZo Adnw§OZmMo YmoaU Adb§~yZ Ooìhm A_o[aHo$Mr ~mOmanoR> H$m~rO H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bm Voìhm<br />

A_o[aHo$Zo OnmZÀ`m Am`mV dñVy§da AZoH$ ~§YZo KmVbr Am{U ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bo,<br />

åhUOo A_o[aHo$Vë`m CÚmoJm§Zm OnmZr dñVy§Mr ñnYm© H$aUo eŠ` ZìhVo. Voìhm A_o[aHo$Zo OnmZer hmoUmè`m ì`mnmamV<br />

AZoH$ AS>Wio {Z_m©U Ho$bo. MrZZogwÕm ^maVmgh AÝ` Xoem§_Ü`o Adn§wOZmMm _mJ© Adb§~yZ ~mOmanoR>m H$m~rO<br />

H$aÊ`mMm à`ËZ Mmb{dbm Voìhm ^maVmZo MrZÀ`m Am`mV dñVy§da OmMH$ {Z~ªY bmXyZ ì`mnmamV AS>Wim {Z_m©U<br />

H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$bobm Amho. Ë`m_wio S>§{nJ / Adnw§OZ hm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb AS>Wim R>abm Amho.<br />

6. Xoem§À`m gr_m qH$dm amOgr_m :<br />

XoemVë`m XoemV ì`mnma hmoV AgVmo Voìhm XoemÀ`m gr_oMr ì`mnmamV H$moUVrM AS>MU ZgVo. na§Vw<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnma hm XmoZ qH$dm XmoZnojm A{YH$ Xoem§_Ü`o hmoV AgVmo. Vmo Xoem§À`m gr_oÀ`m ~mhoa MmbUmam<br />

ì`mnma AgVmo. Voìhm Xoem§Xoem§_Yrb amOH$s` gr_m _hÎdmÀ`m R>aV AgVmV.<br />

XmoZ Xoem§Vrb amOH$s` g§~§Y gbmo»`mMo, {_ÌËdmMo AgVrb Va ì`mnmamV AS>MUr `oV Zmhr. na§Vw<br />

Xoem§Vrb amOH$s` g§~§Y Mm§Jbo ZgVrb Va ì`mnmamV AS>Wim R>aVmo.<br />

CXm. ^maV Am{U nm{H$ñVmZ_Yrb g§~§Y Mm§Jbo Zgë`m_wio ì`mnmamVrb AS>MUr dmT>VmZm {XgyZ<br />

`oVmV. H$Yr nm{H$ñVmZH$Sy>Z Am`mV dñVy§da ^maV {Z~ªY KmbVmo Va H$Yr ^maVmH$Sy>Z nm{H$ñVmZH$S>o hmoUmè`m<br />

{Z`m©Vrda nm{H$ñVmZ {Z~ªY KmbVmo.<br />

25


VgoM XmoZ XoemVrb H$m`XoH$mZyZ doJdoJio Agë`m_wio Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio C^o amhVmV. CXm.<br />

naXoemVrb Om{hamVr~m~VMo {Z`_ doJio Agë`mZo, CËnmXH$m§Zm AZoH$ ASMUtZm Vm|S> Úmdo bmJVo.<br />

7. H$moQ>m / dmQ>m :<br />

Am`mV hmoUmam _mb Am{U {Z`m©V hmoUmam _mb `mMo à_mU _`m©{XV H$aÊ`mÀ`m hoVyZo Oo {d{dY<br />

n[aUm_mË_H$ {Z~ªY KmVbo OmVmV Ë`mg dmQ>m qH$dm H$moQ>m nÕV åhUVmV. \«$mÝgZo _§Xr{déÕ Cnm``moOZm<br />

åhUyZ 1931 gmbr gd©àW_ Am`mV H$moQ>m nÕVrMm dmna Ho$bm. Xw{_©i {dXoer MbZmMm H$mQ>H$garZo Cn`moJ<br />

H$aÊ`mgmR>r H$moQ>m nÕVr dmnabr OmD$ bmJbr. Xwgè`m _hm`wÕmZ§Va `wamo{n` Xoem§Zr ì`dhmaVmobmV gwYmaUm<br />

H$aÊ`mgmR>r H$moQ>m nÕVrMm dmna A{YH$ Ho$bm.<br />

H$moQ>m nÕVr hr Am`mV ì`mnmamÀ`m ~m~VrV Cn`moJmV AmUbr OmVo. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamda {Z`§ÌU<br />

R>odÊ`mMo ho AË`§V _hÎdmMo gmYZ Amho. EImÚm dñVyMr XoemV hmoUmar Am`mV {H$Vr _`m©Xon`ªV Agmdr,<br />

åhUOoM Am`V dñVyMr EH$m {ZpíMV H$mbI§S>mV {H$Vr g§»`oZo qH$dm n[aUm_mV Am`mV H$amdr `mda<br />

g§»`mË_H$ _`m©Xm KmbUo åhUOoM Am`mV H$moQ>m R>a{dUo hmo`. OJmVrb ~hþVoH$ Xoe Xoer CÚmoJm§Zm g§ajU<br />

XoÊ`mgmR>r Am`mV H$moQ>m nÕVrMm dmna H$aVmV. Am`mV H$moQ>m R>a{dë`m_wio {dXoer ì`mnmamda _`m©Xm nS>VmV.<br />

ì`mnma dmT>Ê`mV AS>Wio {Zm_©U hmoVmV.<br />

8. AW©ghmæ` (Subsides) :<br />

{dH${gV Xoem§H$Sy>Z {dH$gZerb Xoem§da AZoH$ ~§YZo KmbÊ`mV `oV AmhoV H$s, OoUoH$ê$Z A{dH$grV<br />

d {dH$gZerb Xoem§À`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U hmoV AmhoV. {Z`m©VrgmR>r H$moUVohr AW©gmhmæ`<br />

XoVm `oUma Zmhr. åhUOo _mbmÀ`m dmhVyH$sgmR>r gdbV, H$a gdbV B.VgoM eoVrgmR>r {Xbo OmUmao<br />

AW©ghmæ` ~§X H$aÊ`mV `mdo Ago ~§YZ KmbÊ`mV Amë`m_wio {dH$gZerb XoemVrb eoVr_mbmMm CËnmXZ<br />

IM© dmT>bobm Amho. B§Ho$b àñVmdmÀ`m pñdH¥$VrZ§Va {dH$grV Xoem§Zr OmMH$ AQ>r _mJmgboë`m Xoem§da<br />

bmXë`m_wio `m Xoem§À`m ì`mnma dmT>rg AS>MUr {Z_m©U hmoD$ eH$VmV. _mÌ {dH$grV Xoem§Zr àM§S> AZwXmZo<br />

d Am{W©H$ ghmæ` H$ê$Z XoD$Z CÚmoJ d eoVrVrb CËnmXZ H$_r IMm©V H$aVm `oUo eŠ` Pmë`mZo {dH$grV<br />

Xoem§Zr A{dH$grV d {dH$gZerb Xoem§À`m ~mOmanoR>m H$m~rO H$ê$Z Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AS>MUr {Z_m©U<br />

Ho$ë`m AmhoV.<br />

9. dñVy§Mm XOm© d à_mUrH$aU :<br />

{dXoer ~mOmanoR>m§V _mb nmR>{dVmZm Ë`mMm XOm© CÎm_ Agmdm bmJVmo. Ë`mMo n«_mUrH$aU Ho$bobo Agmdo.<br />

na§Vw OJmMr {d^mJUr {dH$grV Am{U {dH$gZerb, A{dH$grV Xoe Aer Pmbobr Agë`m_who, Ooìhm<br />

{dH$gZerb XoemH$Sy>Z {Z`m©V hmoUmam _mb CÎm_ XOm©Mm AgyZgwÕm Vmo XO}Xma ZgVmo, Ë`mMo à_mUrH$aU<br />

Pmbobo Zmhr Ago H$maU XmIdyZ {dH$grV Xoe {Z`m©V _mb ZmH$mê$Z ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U H$arV AgVmV.<br />

Ë`m_wio {dH$gZerb Xoem§Mr {Z`m©V dmT>V Zmhr.<br />

26


_mbmÀ`m ~m~VrV g§_V Pmbobm ISO 9000 hm H$m`Xm `mMo CÎm_ CXmhaU Amho. A_o[aHo$VyZ<br />

^maVmV Ambobm {H$Ë`oH$Xm {ZH¥$ð> XOm©Mm AgVmo. na§Vw Ë`mda AmnU H$S>H$ Cnm``moOZm H$ê$ eH$bmo<br />

Zmhr. H$maU Amnbr _mJUr~m~V Agbobr Abd{MH$Vm d Amnbo Am{W©H$ namdb§{~Ëd ho Amho. _mÌ<br />

{dH$grV Xoe _mÌ _mbmÀ`m XOm©~m~VMo Am{U à_mUrH$aUmMo H$maU gm§JyZ Jar~ Xoem§À`m {Z`m©VrV<br />

AS>Wio AmUVmV.<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV {ZgJ© {Z{_©©V AS>Wio, _mZd{Z{_©V AS>Wio, OH$mVr~m~VMo AS>Wio `m§À`m~amo~a<br />

OH$mVrVa AS>Wio `oD$ eH$VmV. Ë`m_wio {dH$gZerb, A{dH$grV Xoem§Mr {Z`m©V dmTy> eH$V Zmhr. {dH$grV<br />

Xoe Va Jar~ amï´>m§À`m {Z`m©Vrda AZoH$ {Z~ªY KmbyZ AS>Wio {Z_m©U H$arV AgVmV. OH$mVrH$sH$aUmV<br />

{dH$gZerb Xoem§À`m {Z`m©VrMm {hñgm Aem AS>Wù`m_wio H$_r Pmë`mMo {XgyZ `oVo.<br />

4.4.3 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. XmoZ XoemVrb MbZm_Ü`o ............... AgVmo.<br />

2. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV OH$mVrì`{V[aŠV Oo AS>Wio {Z_m©U Ho$bo OmVmV Ë`mg ...............<br />

AS>Wio Ago åhUVmV.<br />

3. EImXm Xoe Om{Udnyd©H$ EImXr dñVy Xoer ~mOmanoR>onojm AË`§V H$_r qH$_VrZo {dXoer ~mOmamV<br />

{dH$Vmo Ë`mg ............... åhUVmV.<br />

4. ............... ho A_o[aHo$Mo MbZ Amho.<br />

(~) {Q>nm {bhm.<br />

1. OH$mVoÎma AS>Wio<br />

(H$) XrKm}Îmar àíZ.<br />

1. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb OH$mÎmoVa (Non-Barriers to Trade) AS>Wio ñnï> H$am.<br />

ñd`§AÜ``ZmMr CÎmao :<br />

(A) Jmiboë`m OmJm ^am.<br />

1. {^ÞVm / \$aH$ 2. OH$mVoÎma 3. Adnw§OZ / S>§{nJ 4. S>m°ba.<br />

4.4.4 g§X^© :<br />

1) Macro <strong>Economics</strong> - Aurthary<br />

2) International <strong>Economics</strong> - M.T. Vaish and Singh<br />

3) International <strong>Economics</strong> - Dr. D. D. Awasti<br />

27<br />

EEE


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

2.3.1 àñVmdZm<br />

2.3.2 C{Ôï>ço<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-6 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

2.3.3 AW© Am{U g§H$ënZm<br />

KQ>H$ H«$. : 2.3<br />

^maVmMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob<br />

2.3.4 ^maVmMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob<br />

2.3.5 ^maVmÀ`m ì`dhmaVmobmVrb ~Xb<br />

2.3.6 gmam§e<br />

2.3.7 ñd`§-AÜ``Z àíZ<br />

2.3.8 g§X^©<br />

2.3.1 àñVmdZm:<br />

_mJrb KQ>H$ H«$_m§H$ 1 _Ü`o ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmobmg§~§Yr g§H$ënZm, Ë`m§Mo AW©, aMZm,<br />

ì`dhmaVmobmVrb Ag§VwbZmMr H$maUo, Ë`mMo n[aUm_ Am{U ì`dhmaVmobm_Ü`o g§VwbZ {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r<br />

H$amd`mMo Cnm` `mg§~§Yr g{dñVa g¡Õm§{VH$ MMm© Ho$br Amho. `m KQ>H$ H«$_m§H$ 2 _Yrb "^maVmMm<br />

ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob' `m CnKQ>H$m_Ü`o 1991 Z§VaMm ^maVmMm ì`mnma Vmob Am{U ì`dhma Vmob<br />

Ë`mM~amo~a Ë`mVrb H«$_ `mMm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

ì`mnmaVmobmÀ`m Aä`mgm_wio XoemÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`dhmamMo nyU© {MÌ ñnï> hmoV Zmhr. åhUyZ XoemÀ`m<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMr BÏW§^yV _m{hVr hmoÊ`mgmR>r {Zìdi ì`mnma Vmobm_Ü`o gd© BVa `oUr Am{U XoÊ`m§Mm<br />

g_mdoe H$aUo JaOoMo AgVo. hmM OJmVrb BVa Xoem§À`m g§~§{YV Ë`m XoemMm gd©g_mdoeH$ ì`dhmaVmob<br />

AgVmo.<br />

28


2.3.2 C{Ôï>o :<br />

^maVmMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob Aä`mgÊ`mMo à_wI C{Ôï>o Imbrbà_mUo AmhoV.<br />

1. ^maVmMm ì`mnmaVmob Aä`mgUo.<br />

2. ^maVmMm ì`dhmaVmob Aä`mgUo.<br />

3. ^maVmÀ`m ì`dhmaVmobmVrb H$b g_OmdyZ KoUo.<br />

2.3.3 AW© Am{U g§H$ënZm :<br />

gd©gmYmaUnUo EH$m dfm©À`m H$mimV XoemVrb ZmJ[aH$m§Zr OJmVrb BVa Xoem§er Ho$boë`m gd© Am{W©H$<br />

ì`dhmamMo {ddaU åhUOo ì`dhmaVmob hmo`. ^maVmÀ`m g§X^m©V, ^maVmMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob<br />

åhUOo EH$m Am{W©H$ dfm©À`m H$mimV ^maVmVrb ZmJ[aH$m§Zr (qH$dm g§ñWm d BVa) OJmVrb BVa Xoem§er<br />

Ho$boë`m gd© Am{W©H$ ì`dhmamMo {ddaU hmo`. ^maVmMm ì`dhmaVmob XmoZ ^mJm§_Ü`o {d^mJVm `oB©b.<br />

(A) Mmby ImË`mdarb ì`dhmaVmob.<br />

(~) ^m§S>dbr ImË`mdarb ì`dhmaVmob.<br />

^maVmÀ`m Mmby ImË`mdarb ì`dhmaVmobm_Ü`o VrZ KQ>H$ g_m{dï> hmoVmV. (1) Am`mV Am{U {Z`m©Vrer<br />

g§~§{YV X¥í` ì`mnma, (2) AÑí` KQ>H$ CXm. ObdmhVyH$, ~±qH$J, {d_m, àdmg `mgma»`m godm§À`m_YyZ<br />

{Z_m©U hmoUmar `oUr Am{U XoUr, (3) XoUJrgma»`m aH$_m§Mo hñVm§VaU, ^maVmMm EImÚm dfm©Vrb ì`dhmaVmob<br />

AZwHy$b Amho H$s à{VHy$b ho `m Mmby ImË`mdê$Z ñnï> hmoVo. XoemÀ`m ^m§S>dbr ImË`mdarb ì`dhmaVmobmdê$Z<br />

Ë`m XoemÀ`m Am§Vaamï´>r` {dÎmr` pñWVrMr H$ënZm `oVo. `m ì`dhma Vmobmda Mmby ImË`mdarb ì`dhmamMm<br />

n{aUm_ hmoV AgVmo. CXmhaUmW©, Mmby ImË`mdarb A{YŠ` Am{U VyQ> `m§Mm ^m§S>dbr ImË`mda XoemÀ`m<br />

naH$s` {d{Z_` amIrd gmR>çmVrb ~XbmÛmao à^md nS>V AgVmo. naH$s` {d{Z_` gmR>m hm EImÚm XoemÀ`m<br />

Am§Vaamï´>r` XoÊ`mÀ`m (payments) pñWVrMo Mmby gm_Ï`© qH$dm H$_Hw$dVnUm Xe©{dV AgVmo. `mMmhr<br />

^m§S>dbr ImË`m_Ü`o g_mdoe Ho$bm OmVmo.<br />

2.3.4 ^maVmMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmob :<br />

^maVmMm ì`mnmaVmob åhUOo Ñí` dñVy§À`m Am`mV Am{U {Z`m©VrMr nÕVera Zm|X AgVo. `mM<br />

àH$aUm_Yrb ^maVmÀ`m Am`mVrÀ`m Am{U {Z`m©VrÀ`m aMZo_Ü`o XoemVyZ _hÎdmÀ`m H$moUH$moUË`m dñVy§Mr<br />

{Z`m©V Ho$br OmVo Am{U H$moUH$moUË`m dñVy§Mr Am`mV Ho$br OmVo, Vr {H$Vr à_mUmV Ho$br OmVo, Ë`mMo _yë`<br />

{H$Vr hm ^mJ Aä`mgbobm Amho. Imbrb VŠË`mdê$Z AmnU XoemVrb EHy$U Am`mV _yë`-EHy$U {Z`m©V _yë`<br />

Am{U Ë`m_wio ì`mnma Vmobm_Ü`o {Z_m©U hmoUmao A{YŠ` qH$dm VyQ> `mMm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

Imbrb VŠVm H«$. 2.3.1 dê$Z Ago {XgVo H$s, XoemV ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mr A§_b~OmdUr<br />

H$aVodoir XoemÀ`m EHy$U {Z`m©VrMo _yë` ho EHy$U Am`mVrÀ`m _yë`mnojm H$_r hmoVo. 1991-92 _Ü`o XoemMr<br />

EHy$U {d{dY dñVy Am{U godm§Mr Am`mV 51,317 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr; Va EHy$U {d{dY dñVy Am{U<br />

godm§Mr {Z`m©V 44,923 H$moQ>r é. BVH$s hmoVr. Ë`m dfu EHy$U ì`mnmamVrb VyQ> 6494 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr.<br />

29


VŠVm H«$. 2.3.1 : 1991 Z§VaMm ^maVmMm ì`mnma Vmob (H$moQ>r é.)<br />

df© Am`mV {Z`m©V ì`mnmaVmob<br />

1991-92 51417 44923 -6494<br />

1992-93 72000 54761 -17239<br />

1993-94 83870 71147 -12723<br />

1994-95 112748 84329 -28419<br />

1995-96 146543 108482 -38061<br />

1996-97 173754 121193 -52561<br />

1997-98 190508 132703 -57805<br />

1998-99 199914 144436 -55478<br />

1999-2000 240112 162753 -77359<br />

2000-01 264589 207852 -56737<br />

2001-02 268300 213345 -54955<br />

2002-03 311776 260079 -51697<br />

2003-04 367301 303915 -63386<br />

2004-05 533550 381785 -151765<br />

2005-06 695412 465748 -229664<br />

2006-07 862833 582871 -279962<br />

2007-08 1035972 668008 -367664<br />

2008-09 1405412 857960 -547452<br />

2009-10 1423079 862333 -560746<br />

2010-11 1734545 1139517 -595028<br />

òmoV : Handbook of statistics on the Indian Economy, Ministry of Finance, Table 143, P.241.<br />

ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mr gwédmV hmoD$Z 20 dfm©Mm H$mbI§S> g§nbobm Amho. `m_Ü`o AW©ì`dñ[À`m {d{dY<br />

joÌmV AZoH$ gwYmaUm am~dë`m Joë`m Agë`m Var XoemÀ`m {Z`m©VrMo _yë` ho Am`mVrÀ`m _yë`mnojm H$_r<br />

30


VŠVm H«$. 2.3.2 : 1991 Z§VaMm ^maVmMo ì`dhma Vmob : _hÎdmMo Xe©H$ (H$moQ>r é.)<br />

df© ì`mnma VyQ> AÑí` Mmby ImVo ^m§S>dbr ImVo gd©gmYmaU<br />

(Invisibles)<br />

{e„H$<br />

I II {Zìdi I + II IV <strong>III</strong> + IV<br />

1991-92 -6494 4259 -2235 9509 7274<br />

1992-93 -17239 4475 -12764 11883 -881<br />

1993-94 -12723 9089 -3634 30415 26781<br />

1994-95 -28419 17836 -10583 28743 18160<br />

1995-96 -38061 18415 -19646 15596 -4050<br />

1996-97 -52561 36279 -16282 40502 24220<br />

1997-98 -57805 36922 -20883 37536 16653<br />

1998-99 -55478 38689 -16789 35034 18245<br />

1999-2000 -77359 57028 -20331 48101 27770<br />

2000-01 -56737 45139 -11598 39241 27643<br />

2001-02 -54955 71381 16426 40167 56593<br />

2002-03 -51697 82357 30660 51377 82037<br />

2003-04 -63386 127369 63983 80010 143993<br />

2004-05 -151765 139591 -12174 128081 115907<br />

2005-06 -229664 185927 -43737 109633 65896<br />

2006-07 -279962 235579 -44383 208017 163634<br />

2007-08 -367664 304185 -63479 433167 369689<br />

2008-09 -547452 419821 -127631 30516 -97115<br />

2009-10 -560746 380120 -180626 244863 64237<br />

2010-11 -595028 392494 -202532 261981 59449<br />

òmoV : Handbook of statistics on the Indian Economy, Ministry of Finance, Table 143, P.241.<br />

31


Agbobo {XgyZ `oVo. gaH$maZo {d{dY dñVy Am{U godm§darb gr_m jwëH$ H$_r dm H$mTy>Z Q>mH$ë`m_wio Joë`m<br />

drg dfm©V XoemMr Am`mV Am{U XoemMr {Z`m©V àM§S> à_mUmV dmT>bobr {XgVo. Am{W©H$ {dH$mgmMr à{H«$`m<br />

A{YH$ ObX H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo {d{dY dñVy, `§Ìgm_J«r, V§ÌkmZ, gwQ>o ^mJ, B§YZ `mgma»`m dñVy§Mr Am`mV<br />

dmT>ë`m_wio Am`mVrMo _yë` dmT>bobo {XgyZ `oVo. Ë`mM~amo~a XoemVyZ {d{dY dñVy, _m{hVr V§ÌkmZ CËnmXZo,<br />

_{eZar `mgma»`m dñVy§Mr {Z`m©V dmT>ë`m_wio {Z`m©VrMo _yë`hr dmT>bobo {XgyZ `oVo. 2010-11 _Ü`o XoemMr<br />

EHy$U Am`mV 1734545 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr. Va EHy$U {Z`m©V 1139517 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr.<br />

Ë`mdfu EHy$U ì`mnmamVrb VyQ> 595028 H$moQ>r én`o BV_H$s àM§S> hmoVr.<br />

VŠVm H«$. 2.3.2 _Ü`o ^maVmÀ`m 1991 Z§VaÀ`m ì`dhmaVmobmMo {MÌ XmI{dbobo Amho. `m_Ü`o AÑí`<br />

{Zìdi CËnÞ ì`dhmaVmobmMr Mmby ImË`mMr pñWVr, ^m§S>dbr ImË`mdarb O_m Am{U EHy$U ì`dhmaVmobmVrb<br />

gd©gmYmaU {e„H$ Or _m¡{ÐH$ hmbMmbrÛmao g§Vw{bV XmI{dbr OmVo Aem ~m~tMm g_mdoe hmoVmo. 1991-<br />

92 _Ü`o AÑí` godm§VyZ {_iUmè`m CËnÞm§nojm ì`mnma VyQ> OmñV Agë`m_wio ^maVmÀ`m ì`dhma VmobmÀ`m<br />

Mmby ImË`m§darb VyQ> 2235 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr. `m dfu ^m§S>dbr ImË`mdarb O_m 9509 H$moQ>r én`o<br />

BVH$s hmoVr. ^m§S>dbr ImË`mdarb O_o_Ü`o naH$s` Jw§VdUyH$, {Zìdi naH$s` gmhmæ`, {Zìdi ì`mnmar H$O},<br />

A{Zdmgr ^maVr`m§À`m {Zìdi R>odr, BVH$a ^m§S>db `m§Mm g_mdoe hmoVmo. `m dfu ^m§S>dbr ImË`mdarb O_m<br />

ì`dhma VmobmÀ`m Mmby ImË`mdarb VyQ>rnojm A{YH$ Agë`m_wio 7274 H$moQ>r én`o BVH$s ì`dhma Vmobm_Ü`o<br />

gd©gmYmaU {eëbH$ {XgVo. ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§À`m XmoZ XeH$mZ§Va ^maVmÀ`m ì`dhmaVmobmMoEH$ H$mhrgo<br />

doJio {MÌ nmhm`bm {_iVo. 2010-11 gmbr AmYr åhQ>ë`mà_mUo Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb VyQ> 595028<br />

H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr. Va AÑí` godm§_YyZ {_iUmè`m CËnÞmnojm (3,92,494 H$moQ>r én`o) ì`mnmar VyQ><br />

A{YH$ Agë`m_wio ì`dhmaVmobmÀ`m Mmby ImË`mdarb VyQ>hr àM§S> Amho. (2,02,532 H$moQ>r é.) ì`dhmaVmobmÀ`m<br />

Mmby ImË`mdarb VyQ>rnojm ^m§S>dbr ImË`mdarb O_m A{YH$ Agë`m_wio `mdfu ì`dhmaVmobm_Ü`o gd©gmYmaU<br />

{eëbH$ {XgVo.<br />

2.3.5 ^maVmÀ`m ì`dhmaVmobmVrb H$b :<br />

^maVmÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb Am`mV _yë`, {Z`m©V _yë`, `m XmoÝhrVyZ {Z_m©U hmoUmar {eëbH$<br />

qH$dm VyQ>, ì`dhmamVrb Mmby ImË`mVrb VyQ>, ^m§S>dbr ImVo O_m `m gdmªMm Aä`mg Ho$ë`mZ§Va 1991<br />

Z§VaMm ^maVmÀ`m ì`dhmaVmobmVrb H$b Imbrbà_mUo {XgyZ `oVmo.<br />

1. ñdmV§Í`mZ§Va AndmXmË_H$ df} gmoS>ë`mg Zoh_r ^maVmÀ`m ì`mnmamV VyQ> {XgyZ `oVo. `m{R>H$mUr<br />

1991 Z§VaMm Aä`mg Ho$bm AgVm Am{W©H$ gwYmaUm§À`m 20 dfm©Z§Vahr ^maVmÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV<br />

gmVË`mZo VyQ> {XgyZ `oVo.<br />

2. ^maVmÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb VyQ>rV gmVË`mZo dmT> hmoVmZm {XgyZ `oVo. 1991-92 gmbr<br />

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrb VyQ> 6494 H$moQ>r én`o BVH$s hmoVr, Vr 2010-11 _Ü`o 5,95,028 H$moQ>r én`o<br />

BVH$s Pmbr. åhUOoM 20 dfm©À`m H$mimV Vr Odinmg 90 nQ>rZo dmT>br.<br />

32


3. ñdmV§Í`mZ§VaMm {dMma Ho$ë`mg 1979-80 Z§VaMr ì`mnma VyQ> H$miOr H$aUmar hmoVr. `m {R>H$mUr<br />

1991 Z§VaÀ`m Aä`mgmdê$Z Ago {XgyZ `oVo H$s, 2008 À`m OmJ{VH$ _§XrZ§Va ì`mnma VyQ>r_Ü`o H$miOr<br />

H$aÊ`mBVH$s dmT> hmoV Amho.<br />

4. AÑí` godm§VyZ {_iUmè`m {Zìdi CËnÞmV gmVË`mZo dmT> hmoV Amho. 1991-92 gmbr 4259 H$moQ>r<br />

én`o BVH$s AgUmao CËnÞ 392494 H$moQ>r én`o BVHo$ Pmbo.<br />

5. ^maVmÀ`m ì`dhma VmobmVrb Mmby ImË`mda VrZ dfm©Mm AndmX dJiVm gmVË`mZo VyQ> {XgyZ `oVo.<br />

1991-92 gmbr 2235 H$moQ>r én`o AgUmar VyQ> 2010-11 _Ü`o 202532 H$moQ>r én`o BVH$s Pmbr.<br />

2001-02, 2002-03 d 2003-04 _Ü`o ì`dhmaVmobmÀ`m Mmby ImË`mda {Zìdi AÑí` godm§À`m<br />

CËnÞmÀ`m VwbZoV H$_r ì`mnma VwQ>r_wio A{YŠ` {XgyZ `oVo.<br />

6. ^m§S>dbr ImË`mVrb O_o_Ü`o naH$s` Jw§VdUyH$, {Zìdi naH$s` gmhmæ`, A{Zdmgr ^maVr`m§À`m<br />

{Zìdi R>odr `mgma»`m ~m~tMm g_mdoe hmoVmo. ^maV gaH$maZo 1991 Z§Va naH$s` Jw§VdUyH$ Am{U {dÎmr`<br />

joÌmdarb {d{dY {Z~ªY {e{Wb Ho$ë`m_wio ^m§S>dbr ImË`mdarb O_o_Ü`o gmVË`mZo dmT> hmoVmZm {XgyZ `oVo.<br />

1991-92 gmbr 9509 H$moQ>r én`o BVH$s AgUmar ^m§S>dbr O_m 2010-11 _Ü`o 261981 H$moQ>r én`o<br />

BVH$s Pmbr.<br />

2.3.6 gmam§e :<br />

H$moUË`mhr XoemMm ì`mnmaVmob Am{U ì`dhmaVmobmMr pñWVr H$m` Amho qH$dm Vo AZwHy$b AmhoV H$s<br />

à{VHy$b AmhoV ho Ë`m XoemÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamgmR>r qH$dm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m _XVrZo Ë`m XoemVrb<br />

Am{W©H$ {dH$mgmMr à{H«$`m A{YH$ ObX H$aÊ`mgmR>r _hÎdmMo AgVo. 1991 Z§Va ^maVmMm ì`mnmaVmob<br />

gmVË`mZo VyQ>rMm {XgyZ `oVmo. `m{edm` naH$s` Jw§VdUyH$, {dXoer H$O} `m§Mm {dMma H$aVm ^maVmMr OmJ{VH$<br />

ì`mnmamVrb pñWVr \$maer g_mYmZH$maH$ Zmhr. A{bH$S>À`m H$mimVrb ì`mnmamVrb VyQ> Va H$miOr H$aUmar<br />

Amho.<br />

2.3.7 ñd`§-AÜ``Z àíZ :<br />

(A) nwT>rb {dYmZo MyH$ H$s ~amo~a Vo gm§Jm.<br />

1. Mmby ImË`mdarb ì`dhmaVmob Am{U ^m§S>dbr ImË`mdarb ì`dhmaVmob Ago ì`dhmaVmobmMo<br />

XmoZ {d^mJ AgVmV.<br />

2. XoemÀ`m \$ŠV Mmby ImË`mdarb ì`dhma Vmobmdê$Z Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMr pñWVr bjmV<br />

`oVo.<br />

3. ì`dhma VmobmV \$ŠV Ñí` dñVy§À`m Am`mV-{Z`m©VrMr Zm|X AgVo.<br />

4. 1991 Z§Va ^maVmÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV gmVË`mZo Am{YŠ` {XgyZ `oVo.<br />

5. ^maVmÀ`m EHy$U {Z`m©VrMo _yë` ho EHy$U Am`mVrÀ`m _yë`mnojm H$_r Amho.<br />

33


(~) CÎmao :<br />

1. ~amo~a 2. MyH$ 3. MyH$ 4. MyH$ 5. ~amo~a<br />

(H$) bKwÎmar àíZ (Q>rnm {bhm.)<br />

1. ^maVmMm ì`mnmaVmob<br />

2. ^maVmMm ì`dhmaVmob<br />

(S>) XrKm}Îmar àíZ :<br />

1. ^maVmÀ`m 1991 Z§VaÀ`m ì`dhmaVmobmVrb H$b ñnï> H$am.<br />

2.3.8 g§X^© :<br />

1. Datta Ruddar and K.P.M. Sundaram (2012) : 'Indian Economy', S. Chand and Company<br />

Ltd., New Delhi.<br />

2. Handbook of statistics on the Indian Economy, Ministry of Finance, Tabe 143, P. 241.<br />

3. I. C. Dhingra and V. K. Garg (2010) : 'Micro <strong>Economics</strong> and Indian Economic Environment',<br />

S. Chand and Sons, New Delhi.<br />

4. Jhingon M. L. (2008) : 'Public Finance & International Trade', Vrinda Publication (P)<br />

Ltd, Delhi.<br />

EEE<br />

34


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

3.4.1 àñVmdZm<br />

3.4.2 C{Ôï>o<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-7 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$ H«$. : 3.4<br />

naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm 1999<br />

3.4.3 naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm<br />

3.4.4 naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm<br />

3.4.5 gmam§e.<br />

3.4.6 ñd`§-AÜ``Z àíZ<br />

3.4.7 g§X^©<br />

3.4.1 àñVmdZm:<br />

_mJrb KQ>H$ H«$_m§H$ 3 _Ü`o naH$s` ^m§S>db, Ë`mMm AW©, àH$ma, Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r naH$s`<br />

^m§S>dbmMr JaO, ^maVmVrb naH$s` ^m§S>dbmMm H$b, ~hþamï´>r` H§$nÝ`m, Ë`m§Mr ^y{_H$m, gÚ:pñWVr<br />

`m{df`r g{dñVa g¡Õm§{VH$ d Cn`mo{OV MMm© Ho$br Amho. `m KQ>H$ H«$_m§H$ 2 _Yrb "naH$s` {d{Z_`<br />

ì`dñWmnZ H$m`Xm 1999' `m CnKQ>H$m§_Ü`o naH$s` {d{Z_` ì`dhma {Z`§{ÌV H$aÊ`mgmR>r gwê$ H$aÊ`mV<br />

Ambobm naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm Ë`m_Ü`o gwYmaUm H$ê$Z Zì`mZo AmUbobm naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ<br />

H$m`Xm `m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

3.4.2 C{Ôï>o :<br />

naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm 1999 Aä`mgÊ`mMo à_wI C{Ôï>o Imbrbà_mUo AmhoV.<br />

1. naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmVrb VaVyXr Aä`mgUo.<br />

2. naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm Aä`mgUo.<br />

35


3.4.3 naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm :<br />

naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm (Foreign Exchange Regulation Act - FERA) 1973 bm à{gÕ<br />

Ho$bm Jobm Am{U 1 OmZodmar 1974 bm Ë`mMr A§_b~OmdUr gwê$ Pmbr. `m H$m`ÚmÀ`m Zmdmdê$ZM Ago<br />

gw{MV hmoVo H$s naH$s` {d{Z_` {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmMr C{Ôï>o :<br />

naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmMr C{Ôï>o nwT>rbà_mUo hmoVrb.<br />

1. R>am{dH$ XoUr {Z`§{Ì H$aUo.<br />

2. naH$s` {d{Z_` Am{U amo»`mVrb ì`dhma {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

3. AàË`j[aË`m à^m{dV hmoUmao naH$s` {d{Z_` ì`dhma {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

4. MbZmMr Am`mV Am{U {Z`m©V {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

5. XoemMr naH$s` {d{Z_` g§gmYZo g§d{Y©V H$aUo Am{U Ë`m§Mm XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r n`m©á<br />

dmnamMr ImÌr XoUo.<br />

6. naH$s` H§$nZr_Ü`o H$moUË`mhr ì`ŠVrMr EO§Q>, V§Ìk qH$dm ì`dñWmnZ g„mJma åhUyZ hmoUmar<br />

Zo_UyH$ {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

7. naH$s` H§$nZrH$Sy>Z ^maVmVrb dñVy§Mr Ho$br OmUmar IaoXr {Z`§{ÌV H$aUo.<br />

^maVmH$S>o Ooìhm EH$ AãO S>m°bg©nojm H$_r naH$s` MbZmMm gmR>m hmoVm Am{U ^maVmH$Sy>Z AW©ì`dñWoMr<br />

~hþVm§e KQ>H$ {Z`§{ÌV Ho$br OmV hmoVr, Voìhm naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm A§_bmV Ambm. `m H$m`ÚmÝd`o<br />

naH$s` ì`ŠVtZm Ho$bobo gd© ì`dhma (naH$s` MbZmVrb qH$dm én`mVrb) Am{U naH$s` MbZmVrb gd©<br />

ì`dhmamda ~§YZo Ambr. Ë`mM~amo~a naH$s` ì`ŠVtZmhr ^maVmV ì`dhma H$aÊ`mg nadmZJr ZìhVr. VWm{n,<br />

H$mhr ì`dhm`© Am{U BVa VaVyXr H$m`ÚmV g_m{dï> ZìhË`m.<br />

3.4.4 naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm :<br />

naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Úmda AZoH$ Q>rH$m Ho$ë`m Joë`m. `m H$m`ÚmVrb VaVyXr, {Z`_, {Z`§ÌU,<br />

H$m`Úm§VJ©V `oUmao AmXoe, Am§Vaamï´>r` ì`mnma, Jw§VdUyH$ `m§À`m X¥ï>rZo Iyn OmMH$ hmoVo. `m H$m`ÚmVrb<br />

EImÚm VaVyXrg AmìhmZ XoUo Ë`m ì`ŠVrg qH$dm H§$nZrg _moR>m _ZñVmn hmoVm. Ë`mM~amo~a `m H$m`ÚmMr<br />

A§_b~OmdUr Z H$aUo qH$dm {Z`_ S>mdbyZ ì`dhma H$aUmè`mg \$ma _moR>r X§S>mMr VaVyX hmoVr. gmh{OH$M<br />

A{Ve` H$S>H$ {Z`_, VaVyXrMm n[aUm_ åhUyZ ì`ŠVr qH$dm g§ñWmH$Sy>Z `m H$m`Úmg Q>miÊ`mMr àd¥Îmr {Xgy<br />

bmJbr Am{U MmoaQ>çm _mJm©Zo \$ma _moR>o ì`dhma hmoD$ bmJbo.<br />

naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmMr C{Ôï>o Am{U `m H$m`ÚmVrb VaVyXr nmhVm `m H$m`ÚmM§ g§nyU© bj<br />

ho naH$s` MbZmVrb gd© ì`dhma {Z`§{ÌV H$aUo Am{U naH$s` H§$nÝ`m§À`mda ~§YZo bmXUo `mMm XoemVrb _moR>o<br />

CÚmoJ Am{U naH$s` Jw§VdUyH$sda à{VHy$b n[aUm_ hmoV hmoVm. 1991 _Ü`o gaH$maZo ZdrZ Am¡Úmo{JH$ Am{U<br />

36


ì`mnmar YmoaU Omhra Ho$bo. Ë`m_Ü`o gaH$maZo naH$s` Jw§VdUyH$sg§~§Yr {Z`_Z gwb^ H$aUo, ^maVmV Zm|XUr<br />

Pmboë`m H§$nÝ`m§À`m ~m~VrVrb {deof {Z`§ÌUo H$mTy>Z Q>mH$Uo, naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmVrb OmMH$ VaVyXr<br />

H$mTy>Z Q>mH$Uo, OoUoH$ê$Z naH$s` ^m§S>db Am{U Jw§VdUyH$sMm XoemVrb AmoKm dmTob, Ago H$mhr YmoaUmË_H$ {ZU©`<br />

KoVbo Jobo. `m nmíd©^y_rda 1993 _Ü`o gaH$maZo `m H$m`ÚmV AZoH$ gwYmaUm Ho$ë`m VargwÕm ^maVmVrb ImOJr<br />

joÌ Am{U naH$s` Jw§VdUyH$Xma g_mYmZr ZìhVo. `m§Mm `m H$m`ÚmV Am_ybmJ« ~Xb H$aÊ`mgmR>r X~md dmT>V<br />

hmoVm.<br />

ZdrZ Am{W©H$ gwYmaUm§Mr gwédmV Pmë`mZ§Va XoemÀ`m naH$s` MbZgmR>çmV dmT> hmoD$ bmJbr.<br />

^maVmÀ`m naH$s` ì`mnmamV _hÎdnyU© dmT> Pmbr, {d{dY dñVy Am{U godm§darb gr_m ewëH$mMo n`m©árH$aU<br />

hmoD$ bmJbo, MbZ Mmby ImË`mda n[adV©Zr` Ho$bo Jobo. ^maVr` Jw§VdUyH$Xmam§Zm naXoemV Jw§VdUyH$ H$aÊ`mgmR>rMo<br />

CXma YmoaU Am{U ^maVr` H§$nÝ`mH$Sy>Z naH$s` H$O} KoÊ`mV Ambobm gwb^nUm `m nmíd©^y_rda 4 Am°JñQ><br />

1998 amoOr AW©_§Í`m§Zr bmoH$g^oV naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm _m§S>bm. naH$s` ì`mnma Am{U<br />

XoÊ`m_Ü`o gwb^Vm AmUUo. ^maVmVrb naH$s` {d{Z_` ~mOmamÀ`m {dH$mgmg àmoËgmhZ XoUo `m C{Ôï>m§Mr nyV©Vm<br />

H$aÊ`mgmR>r naH$s` {d{Z_` H$m`ÚmV gwYmaUm gwM{dë`m Joë`m. hm H$m`Xm 1999 _Ü`o nmb©_|Q>_Ü`o _§Oya<br />

Pmbm Am{U naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm, 1999 åhUyZ AmoiIbm OmVmo. hm H$m`Xm g§nyU© Xoe^a bmJy<br />

Ho$bm Am{U ^maVmV dmñVì` Ho$boë`m ì`ŠVrMr _mbH$s AgUmao qH$dm Ë`mÀ`mH$Sy>Z {Z`§{ÌV Ho$br OmUmao<br />

naXoemVrb emIm, H$m`m©b`o Am{U g§ñWm§Zm bmJy Ho$bm Jobm.<br />

naH$s` {d{Z_`mMo {Z`_Z Am{U ì`dñWmnZ :<br />

`m H$m`ÚmÀ`m àH$aU 2 Zwgma naH$s` {d{Z_`mMo {Z`_Z Am{U ì`dñWmnZ Ho$bo OmVo. {d^mJ 3 Ago<br />

gy{MV H$aVmo H$s, `m H$m`ÚmZo _§Oya Pmboë`m A{YH$V ì`ŠVr{edm` H$moUVrhr ì`ŠVr naH$s` MbZmMo<br />

ì`dhma H$ê$ eH$V Zmhr. `m H$m`ÚmVrb _hÎdmÀ`m ~m~r nwT>rbà_mUo ñnï> H$aVm `oVrb.<br />

1. `m H$m`ÚmÀ`m {d^mJ 5 Am{U {d^mJ 6 Mmby Am{U ^m§S>dbr ImË`mdarb ì`dhmamg§~§Yr Amho.<br />

{d^mJ 5 Zwgma, Mmby ImË`mdarb ì`dhmamgmR>r H$moUVrhr ì`ŠVr A{YH¥$V ì`ŠVrH$Sy>Z naH$s` MbZmMr<br />

IaoXr H$ê$ eH$Vo qH$dm Ë`m ì`ŠVrbm naH$s` MbZmMr {dH«$s H$ê$ eH$Vo; Va {d^mJ 6 Zwgma, ^m§S>dbr<br />

ImË`mdarb ì`dhmamgmR>r H$moUVrhr ì`ŠVr A{YH¥$V ì`ŠVrH$Sy>Z naH$s` MbZmMr IaoXr H$ê$ eH$Vo qH$dm<br />

Ë`m ì`ŠVrbm naH$s` MbZmMr {dH«$s H$ê$ eH$Vo.<br />

2. `m H$m`ÚmMo goŠeZ 7 dñVy Am{U godm§À`m {Z`m©Vrg§~§Yr Amho. `mVrb VaVyXrZwgma H$moUË`mhr<br />

ì`ŠVrg qH$dm g§ñWog dñVy Am{U godm§Mr {Z`m©V H$aV AgVmZm dñVy Ë`mMo _yë` Ë`mMr g{dñVa _m{hVr<br />

^maVr` [aPìh© ~±H$m qH$dm `mgma»`m BVa A{YH¥$V g§ñWog XoUo ~§YZH$maH$ Amho.<br />

3. `m H$m`ÚmÀ`m goŠeZ 8 Zwgma naH$s` MbZmMr {d{eï> a¸$_ ^maVmV dmñVì` H$aV Agboë`m<br />

H$moUË`mhr ì`ŠVrg `oUo Agob Va Ë`m ì`ŠVrZo Ë`m g§~§{YV gd© n`m©á ~m~tMr nyV©Vm H$ê$Z {d{eï> H$mimV<br />

Vr a¸$_ {_i{dbr nm{hOo.<br />

4. H$m`ÚmMo àH$aU 3 ho naH$s` MbZmMo ì`dhma H$aÊ`mgmR>r ^maVr` [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z _mÝ`Vm<br />

37


{_imboë`m A{YH¥$V ì`ŠVrer g§~§{YV Amho. _mÝ`Vm {Xboë`m A{YH$V ì`ŠVtZm _mJ©Xe©H$ {Xem XoUo Am{U<br />

Ë`m§Mr VnmgUr H$aUo Ago [aPìh© ~±Ho$bm A{YH$ma AmhoV.<br />

5. àH$aU 4 ho `m H$m`ÚmMo C„§KZ Am{U Ë`mgmR>rÀ`m X§S>mMo Amho. goŠeZ 13 Ago gy{MV H$aVo H$s,<br />

EImÚm ì`ŠVrZo `m H$m`ÚmÀ`m VaVyXtMo C„§KZ Ho$ë`mg, Ë`mbm C„§KZ Ho$boë`m aH$_oÀ`m {VßnQ> X§S><br />

AmH$mabm OmD$ eH$Vmo.<br />

6. àH$aU 6 ho A{nbmg§~§Yr Amho. goŠeZ 16 Ago gy{MV H$aVo H$s, EImÚm ì`ŠVrg Pmboë`m<br />

X§S>m~Ôb Ë`mMo _V EoHy$Z KoÊ`mMr Ë`mbm g§Yr {Xbr nm{hOo. Ë`mgmR>r H|$Ð gaH$maZo A{YH$mè`mMr Zo_UyH$<br />

Ho$br nm{hOo.<br />

3.4.5 gmam§e :<br />

H$m`ÚmÀ`m Zmdmdê$Z ho ñnï> hmoVo H$s, naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Úm_Ü`o MbZ {Z`_Z qH$dm<br />

{Z`§ÌU `mda ^a hmoVm, Va naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Úm_Ü`o "MbZ ì`dñWmnZm'da ^a XoÊ`mV<br />

Ambm Amho. nydr©À`m H$m`Úm_Ü`o (FERA - \o$am) [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z {deof qH$dm gd©gmYmaU nadmZJr KoUo<br />

JaOoMo hmoVo. na§Vw Z§aVÀ`m H$m`ÚmV (FEMA - \o$_m) `m_Ü`o Am_ybmJ« ~Xb H$aÊ`mV Ambm. "\o$_m'_Yrb<br />

gdm©V _hÎdmMm ~Xb åhUOo H$m`ÚmMo C„§KZ H$aÊ`mg \$ŠV Am{W©H$ ñdê$nmMm X§S> AmH$maÊ`mV `oVmo.<br />

`m_Ü`o Vwé§JdmgmMr H$moUË`mhr ñdê$nmMr {ejm Zmhr. H$mhr {d{eï> n[apñWVrV Am{W©H$ ñdê$nmMm X§S><br />

Z ^aë`mg Vwé§JdmgmMr {ejm hmoD$ eH$Vo. EH§$XarZo Ago {XgVo H$s, ì`ŠVr Am{U H§$nÝ`m§Zr `m ZdrZ<br />

H$m`ÚmMo ñdmJV Ho$bo Amho.<br />

3.4.6 ñd`§-AÜ``Z àíZ :<br />

(A) nwT>rb {dYmZo MyH$ H$s ~amo~a Vo gm§Jm.<br />

1. naH$s` {d{Z_`mMo (MbZmMo) {Z`§ÌU H$aÊ`mgmR>r n{hbm H$m`Xm 1970 _Ü`o H$aÊ`mV<br />

Ambm.<br />

2. naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`ÚmMr A§_b~OmdUr 1 OmZodmar 1974 bm Pmbr.<br />

3. ^maVmV naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm (FEMA) 1999 bm bmJy Pmbm.<br />

4. "\o$_m'_Ü`o naH$s` MbZmÀ`m {Z`§ÌUmda A{YH$ ^a XoÊ`mV Ambobm Amho.<br />

5. "\o$am'_Ü`o naH$s` MbZmÀ`m ì`dñWmnZmda A{YH$ ^a XoÊ`mV Ambobm Amho.<br />

(~) CÎmao :<br />

1. MyH$ 2. ~amo~a 3. ~amo~a 4. MyH$ 5. MyH$<br />

38


(H$) bKwÎmar àíZ (Q>rnm {bhm.)<br />

1. naH$s` {d{Z_` {Z`_Z H$m`Xm (\o$am)<br />

2. naH$s` {d{Z_` ì`dñWmnZ H$m`Xm (\o$_m)<br />

(S>) XrKm}Îmar àíZ :<br />

1. naH$s` MbZmMo ì`dñWmnZ H$aÊ`mgmR>r bmJy Ho$boë`m "\o$_m' (FEMA) ñnï> H$am.<br />

3.4.7 g§X^© :<br />

1. Datta Ruddar and K.P.M. Sundaram (2012) : 'Indian Economy', S. Chand and Company<br />

Ltd., New Delhi.<br />

2. Misra S. K. and V. K. Puri (2008) : 'Economic Enviromnent of Business,' Himalaya<br />

Publishing House, Mumbai.<br />

3. K. Aswathappa (2008) : 'Essentials of Business Environment', Himalaya Publishing<br />

House, Mumbai.<br />

EEE<br />

39


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (A) (OyZm) nona 10 d 15 (A) (Z{dZ)<br />

Am§VaamîQ´>r` AW©emñÌ<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-8 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-4<br />

KQ>H$ H«$. : 4.3<br />

Am{e`m {dH$mg ~±H$<br />

4.3.1 àñVmdZm<br />

4.3.2 C{Ôï>o<br />

4.3.3 Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr H$m`}<br />

4.3.4 Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo `emn`e<br />

4.3.5 ñd`§-AÜ``Z àíZ<br />

4.3.6 g§X^©<br />

4.3.1 àñVmdZm:<br />

_mJrb KQ>H$ H«$_m§H$ 4 Am§Vaamï´>r` g§ñWm_Ü`o Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYr, OmJ{VH$ ~±H$, OmJ{VH$ ì`mnma<br />

g§KQ>Zm `m g§ñWm§Mr gwédmV, Ë`m§Mr H$m`} Am{U `emn`e `m§Mr g{dñVa MMm© Ho$br Amho. `m CnKQ>H$<br />

H«$_m§H$ 4.3 "Am{e`m {dH$mg ~±H$' _Ü`o Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr ñWmnZm, Ë`mMr H$m`} Am{U `emn`emMm<br />

Aä`mg Ho$bm OmUma Amho.<br />

4.3.2 C{Ôï>o :<br />

Am{e`m {dH$mg ~±H$ Aä`mgÊ`mMr à_wI C{Ôï>o nwT>rbà_mUo AmhoV.<br />

1. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr H$m`} Aä`mgUo.<br />

2. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo `emn`e VnmgUo.<br />

4.3.3 Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr H$m`} :<br />

Am{e`m Am{U n°{g{\$H$ I§S>mVrb bmoH$m§Mo OrdZ C§MmdÊ`mÀ`m X¥ï>rZo Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr 1966<br />

_Ü`o ñWmnZm Pmbr. gÜ`m `m ~±Ho$Mo 67 g^mgX AmhoV. `m_Ü`o 48 àmXo{eH$ gXñ` Va 19 {~Ja àmXo{eH$<br />

40


gXñ` AmhoV. ~±Ho$Mo {\${bnmB©Ýg_Yrb _{Zbm `oWo _w»` H$m`m©b` Amho. BVa 26 Xoem_Ü`o H$m`m©b`o AgyZ<br />

Q>mo{H$`mo, \±«$H$\$Q>© Am{U dm°qe½Q>Z `oWo àm{V{ZYrH$ H$m`m©b`o AmhoV. 2011 _Yrb `m ~±Ho$Zo 21.73 AãO<br />

S>m°bg© BVH$m nVnwadR>m Ho$bm hmoVm.<br />

g§nyU© Am{e`m ^mJmbm {ZYr Am{U Vm§{ÌH$ gmhmæ` nwadUmar hr {~Ja gaH$mar g§ñWm Amho. Am{e`m<br />

{dH$mg ~±H$ hr ~hþCÔoer` {dH$mg {dÎmg§ñWm Amho. AmYr gm§{JVë`mà_mUo Am{e`m Am{U n°{g{\$H$ ^mJmVrb<br />

bmoH$m§Mo gm_m{OH$ Am{U Am{W©H$ àJVr C§MmdÊ`mgmR>r 31 XoemVrb gXñ` gaH$mam§Zr 1966 _Ü`o `m ~±Ho$Mr<br />

ñWmnZm Ho$br hmoVr.<br />

`m ~±Ho$Mr à_wI H$m`} nwT>rbà_mUo AmhoV.<br />

1. {dH$gZerb gXñ` amï´>m§À`m Am{W©H$ Am{U gm_m{OH$ {dH$mgmgmR>r nVnwadR>m Am{U Jw§VdUyH$<br />

dmT>{dUo.<br />

2. {dH$mg àH$ën Am{U `moOZm§Mr V`mar Am{U A§_b~OmdUr H$aÊ`mgmR>r Am{U g„m{df`H$<br />

g¡dogmR>r Vm§{ÌH$ _XV H$aUo.<br />

3. {dH$mgmË_H$ hoVygmR>r gmd©O{ZH$ Am{U ImOJr Jw§VdUyH$ gwb^ H$aUo Am{U {Vbm àmoËgmhZ XoUo.<br />

4. {dH$gZerb gXñ` amï´>m§À`m {dH$mg YmoaU Am{U `moOZm§V g_Ýd` KC{dÊ`mgmR>r Ë`m§Zm _XV H$aUo.<br />

`m ~±Ho$Mr à_wI CÔoe nwT>rbà_mUo AmhoV.<br />

1. Am{W©H$ d¥Õrg àmoËgmhZ XoUo.<br />

2. Xm[aÐçmV KQ> H$aUo.<br />

3. _mZd g§gmYZ {dH${gV H$aUo.<br />

4. {ó`m§Mm XOm© gwYmaUo.<br />

5. n`m©daUmMo g§ajU H$aUo.<br />

4.3.4 Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo `emn`e :<br />

Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo Ë`m§À`m ñWmnZonmgyZM `m àXoemVrb bmoH$m§Mo amhUr_mZ gwYmaÊ`mÀ`m Ñï>rZo<br />

^ard H$m_ Ho$bo Amho. `m ~±Ho$Zo {d{dY joÌmV {_i{dbobo `e nwT>rbà_mUo {deX H$aVm `oB©b.<br />

1. Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r nVnwadR>m : {dH$gZerb gXñ` amï´>m§À`m Am{W©H$ d¥Õr Am{U gm_m{OH$<br />

{dH$mgmgmR>r Am{e`m {dH$mg ~±Ho$H$Sy>Z gmd©O{ZH$ joÌmg _moR>çm à_mUmV nVnwadR>m Ho$bm OmVmo. Ë`mM~amo~a<br />

ImOJr joÌmV àË`j {dÎmr` gmhmæ`hr {Xbo OmVo. `mgmR>r ~±Ho$Zo Am{e`m {dH$mg {ZYrMr ñWmnZm Ho$br Amho.<br />

`m ~±Ho$À`m Jar~ H$O©Xma XoemVrb Jar~r H$_r H$aÊ`mgmR>r AZwXmZo Am{U H$_r ì`mOXamV H$O©nwadR>m Ho$bm<br />

OmVmo. 2011 _Ü`o `m ~±Ho$Zo 21.73 AãO S>m°bg© BVH$m nVnwadR>m Ho$bm hmoVm.<br />

41


2. Xm[aÐçmnmgyZ _wŠVVm : Am{e`m {dH$mg ~±Ho$À`m H$m`©joÌmVrb gXñ` amï´>m§Vrb J[a~r H$_r<br />

H$aÊ`mgmR>r ~±Ho$Zo _hÎdnyU© ^y{_H$m ~Omdbobr Amho. Am{e`m Am{U n°{g{\$H$ àXoe Xm[aÐçmnmgyZ _wŠV<br />

H$aÊ`mMo `m ~±Ho$Mo _w»` C{Ôï> Amho. Xm[aÐçmVyZ _wŠVVm {_i{dÊ`mgmR>r ~±Ho$Zo eoVr, {ejU, Amamo½`,<br />

gm_m{OH$ g§ajU `m joÌmda ^a {Xbobm Amho.<br />

3. à_wI H$m`m©Ë_H$ joÌ : 2012 n`ªV Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo Imbrb nmM à_wI H$m`m©Ë_H$ joÌmbm<br />

EHy$U nVnwadR>çmÀ`m 80% {hñgm {Xbobm Amho. Ë`m_Ü`o -<br />

(i) nm`m^yV gmo`r gw{dYm, `m_Ü`o dmhVyH$ Am{U XiUdiU, D$Om©, nmUrnwadR>m Am{U ñdÀN>Vm Am{U<br />

ZmJar {dH$mg.<br />

(ii) n`m©daU<br />

(iii) àmXo{eH$ ghH$m`© Am{U EH$mË_Vm<br />

(iv) {dÎm joÌ {dH$mg<br />

(v) {ejU.<br />

`m joÌmbm ^ard nVnwadR>m H$ê$Z ~±Ho$Zo {dH$gZerb Am{U A{dH${gV amï´>m§À`m {dH$mgmg hmV^ma<br />

bmdbobm Amho.<br />

4. gm_m{OH$ godm§da ^a : gZ 2000 nmgyZ Am{e`m {dH$mg {ZYrMm dmna bmoH$m§Zm Xm[aÐçmVyZ da<br />

H$mT>Ê`mgmR>r ~±Ho$Zo hOmamo emim§, nyb, Amamo½` H|$Ðo Am{U añVo, bmoH$m§Zm g§Yr CnbãY H$ê$Z XoUo `mda ^a {Xbobm<br />

Amho. Joë`m 6 dfmª_Ü`o Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo Am{e`m {dH$mg {ZYrÀ`m _m\©$V Imbrbà_mUo H$m_ Ho$bo Amho.<br />

(i) 1,35,000 emim§À`m Imoë`m ~m§Yë`m qH$dm XwéñV Ho$ë`m.<br />

(ii) 6,60,000 {ejH$m§Zm à{ejU {Xbo.<br />

(iii) 44,300 {H$bmo_rQ>aÀ`m añË`m§Mr ~m§YUr Ho$br qH$dm XwéñVr Ho$br.<br />

(iv) 17,800 {H$bmo_rQ>aÀ`m nmUrnwadR>m nmB©nMr ì`dñWm Ho$br.<br />

(v) qgMZ, Zmbo Am{U nya ì`dñWmnZ `m§_mÜ`_mVyZ 1.8 Xebj hoŠQ>a O{_ZrMr gwYmaUm Ho$br.<br />

5. gm§p»`H$s : AW©ì`dñWobm {Xem XoUo qH$dm YmoaU R>a{dÊ`mgmR>r gm§p»`H$s _hÎdmMr ^y{_H$m<br />

~OmdV Amho. Am{e`m {dH$mg ~±H$ {dH$gZerb gXñ` amï´>m§Zm _m{hVr, AmH$S>odmar Jmoim H$aÊ`mgmR>r _XV<br />

H$aV Amho. Ë`mM~amo~a AmH$S>odmarMr _m{hVr CnbãY H$ê$Z XoV AgVo. `m_Ü`o Am{W©H$, {dÎmr` Am{U<br />

gm_m{OH$ Xe©Z Agbobr _m{hVr CnbãY H$ê$Z {Xbr OmVo.<br />

6. {d{dY joÌmda ^a : Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo {dH$gZerb gXñ` amï´>m§À`m Am{W©H$ {dH$mgmbm<br />

àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r Ë`m XoemVrb {d{dY joÌmda ^a {Xbbobm {XgyZ `oVmo. `m_Ü`o eoVr {dH$mg, e¡j{UH$<br />

{dH$mg, D$Om©, {dÎmnwadR>m, Amamo½` gw{dYm, _m{hVr d g§XoedmhZ V§ÌkmZ, CÚmoJ Am{U ì`mnma, gmd©O{ZH$<br />

42


joÌ ì`dñWmnZ, gm_m{OH$ g§ajU, dmhVyH$, nmUr, n`m©daU, Xm[aÐç {Z_y©bZ, ImOJr joÌ {dH$mg `mda ^a<br />

{Xbobm Amho.<br />

Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo {d{dY joÌmV ^ard H$m_{Jar Ho$br Agbr Var `m ~±Ho$Mo An`e Imbrbà_mUo<br />

{deX H$aVm `oB©b.<br />

1. Anwam nVnwadR>m : Am{e`m {dH$mg ~±H$ {dH$gZerb gXñ` amï´>m§Zm {d{dY joÌmMm {dH$mg<br />

H$aÊ`mgmR>r {ZYrMm nwadR>m H$aV AgVo. na§Vw `m amï´>m§Vrb {d{dY joÌmÀ`m _mJmgbonUm bjmV KoVm Am{U<br />

Ë`m§À`m {dH$mgmgmR>r {ZYrMr JaO bjmV KoVm hm {ZYr Anwam Amho.<br />

2. A{dH${gV Xoem§H$S>o Xwb©j : ~±H$ {d{dY Xoem§Zm {d{dY àH$mao _XV H$aVo. na§Vw Ago Agbo Var<br />

~±Ho$Zo A{dH${gV AW©ì`dñWm§H$S>o OmñV bj XoUo JaOoMo Amho. na§Vw Ë`mH$S>o Xwb©j Pmbobo {XgVo.<br />

3. Anwam {ZYr : Am{e`m {dH$mg ~±Ho$bm A{YH$ nVnwadR>m H$aÊ`mgmR>r ñdV:Odi nwaogm {ZYr AgUo<br />

Amdí`H$ Amho. na§Vw ~±Ho$H$S>rb {ZYr Anwam Amho.<br />

4. Xm[aÐç {Z_y©bZ : Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo _w»` C{Ôï> åhUOo bmoH$m§Mr Xm[aÐçmVyZ _wŠVVm H$aUo.<br />

na§Vw Ago {XgVo H$s, `m àXoemVrb {Zå_r bmoH$g§»`m Jar~ Amho. _wbmÀ`m OÝ_modir Am{U JamoXanUmV<br />

_¥Ë`y_wIr nS>Umè`m {ó`m§Mr dm{f©H$ g§»`m 2,50,000 BVH$s Amho. 5 Xebj bmoH$ EM. Am`. ìhr. Am{U<br />

OJmÀ`m 3/5 BVHo$ Q>r. ~r. noe§Q> `m àXoemV amhVmV. Ë`m_wio ~±Ho$Mo à`ËZ VmoH$S>o nS>VmV.<br />

Ago Agbo Var ~±H$ H$aV Agbobo H$m`© H$m¡VwH$mñnX Amho.<br />

4.3.5 ñd`§-AÜ``Z àíZ :<br />

(A) nwT>rb {dYmZo MyH$ H$s ~amo~a Vo gm§Jm.<br />

1. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr ñWmnZm 1966 _Ü`o Pmbr.<br />

2. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo H$m`©joÌ g§nyU© Xoe^a MmbVo.<br />

3. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo _w»` H$m`m©b` ^maVmV Amho.<br />

4. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mo _w»` C{Ôï> Xm[aÐçmV KQ>H$ H$aUo ho Amho.<br />

5. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Zo gm_m{OH$ joÌ {dH$mgmda ^a {Xbobm Amho.<br />

(~) CÎmao :<br />

1. ~amo~a 2. MyH$ 3. MyH$ 4. ~amo~a 5. ~amo~a<br />

(H$) bKwÎmar àíZ (Q>rnm {bhm.)<br />

1. Am{e`m {dH$mg ~±H$ 2. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$Mr H$m`}<br />

43


(S>) XrKm}Îmar àíZ :<br />

1. Am{e`m {dH$mg ~±Ho$À`m H$m`m©Mo _yë`_mnZ H$am.<br />

4.3.6 g§X^© :<br />

1. Am{e`m {dH$mg ~±H$ do~gmB©Q> : http://www.adb.org<br />

2. Datta Ruddar and K.P.M. Sundaram (2012) : 'Indian Economy', S. Chand and Company<br />

Ltd., New Delhi.<br />

EEE<br />

44


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (~) (OyZm) nona 10 d 15 (~) (Z{dZ)<br />

~±H$s¨J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

1.3 Vmio~§XmMm AW©<br />

ì`m»`m :-<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-1 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-1<br />

""R>amdrH$ H$mimV ~±Ho$Zo Ho$coë`m {d{dY Am{W©H$ ì`dhmam§À`m g§X^m©V ~±Ho$Zo {_i{dcocr<br />

_mc_Îmm qH$dm ~±Ho$Mr XoUr AWdm Xm{`Ëd `m§Mm Vnerc Á`mV {Xcocm AgVmo Vo nÌH$ åhUOo Vmio~§X<br />

hmo`.''<br />

""~±Ho$À`m Am{W©H$ pñWVrMo `Wm`mo½` Xe©Z KS>{dUmao ~±Ho$Mr _mc_Îmm d Xm{`Ëd `mg§~§YrMo nÌH$<br />

åhUOo Vmio~§X hmo`.''<br />

""{d{eîQ> VmaIog ~±Ho$Mr Am{W©H$ pñWVr Xe©{dUmao _mc_Îmm d Xo`Vm `m§À`m ~m~VrVrc nÌH$<br />

åhUOo Vmio~§X hmo`.''<br />

""WmoS>Š`mV ~±Ho$À`m Am{W©H$ ì`dhmam§Mm _mc_Îmm d Xm{`Ëd `m§À`m g§X^m©V KoVcm OmUmam<br />

AmT>mdm åhUOo ~±Ho$Mm Vmio~§X hmo`.''<br />

Vmio~§XmÀ`m XmoZ ~mOy AgVmV. EH$ _mc_ÎmoMr Xþgar Xm{`Ëd qH$dm XoÊ`mMr _mc_ÎmoÀ`m ~mOyg<br />

~±Ho$Mr {d{dY ñdê$nmVrc _mc_Îmm d Xm{`Ëd qH$dm XoÊ`mÀ`m ~mOyg ~±Ho$Zo KoVcocr H$O}/XoUr Xe©{dcr<br />

OmVmV.<br />

ì`mnmar ~±Ho$Mm Vmio~§X :-<br />

KQ>H$-1<br />

~±Ho$Mm Vmio~§X Am{U Ë`mMo _hÎd<br />

Vmio~§XmV _mc_Îmm d `oUr Am{U Xo`Vm qH$dm XoUr Ago XmoZ {d^mJ AgVmV. gmYmaU ^maVr`<br />

~±H$m df©^amÀ`m H$mcmdYrgmR>r Vmio~§X V`ma H$aVmV. Aem Vmio~§XmV ~±Ho$Zo Ho$coë`m ì`dhmam§Mm<br />

Vnerc AgVmo. CXm. ~±Ho$À`m _mc_ÎmoMm, `oUo aH$_oMm, Xm{`ËdmMm qH$dm H$O© d AÝ` ñdê$nmVrc<br />

XoÊ`m§Mm Vnerc AgVmo. `m nÌH$mV ~±Ho$Zo {d{eîQ> H$mcmdYrV {H$Vr _mc_Îmm O_m Ho$cr d {H$Vr XoUr<br />

Úmd`mMr AmhoV ho ñnîQ> Ho$coco AgVo.<br />

1


Vmio~§XmV XmoZ ~mOy AgVmV. _mc_Îmm qH$dm qOXJr VgoM `oUo ~m~tMm g_mdoe _mc_Îmm ~mOyg<br />

d ~±Ho$Mo _mcH$s ^m§S>dc, amIrd {ZYr, XoUo ~m~tMm g_mdoe Xm{`Ëd ~mOyg Ho$cm OmVmo.<br />

Vmio~§XmMo _hÎd :-<br />

^maVr` ~±qH$J {Z`_Z H$m`Úmà_mUo àË`oH$ ì`mnmar ~±Ho$cm EHy$U Am{W©H$ ì`dhmam§Ûmao {_i{dcoë`m<br />

_mc_ÎmoMm d Xm{`ËdmMm Vnerc Agcoco nÌH$ gmXa H$aUo Amdí`H$ AgVo. gm_mÝ`nUo àË`oH$ ~±H$<br />

{dÎmr` df© g§në`mZ§Va Amncm Vmio~§X à{gÜX H$aVo. Vmio~§XmMo _hÎd nwT>rcà_mUo :-<br />

1. ~±Ho$Mr Am{W©H$ pñWVr g_OVo : ~±Ho$À`m Vmio~§X nÌH$mV _mc_Îmm d Xm{`Ëd `m§Mr<br />

Vnercdma _m{hVr {Xcocr AgVo. Ë`mMm Aä`mg Ho$ë`mg ~±Ho$Mr Am{W©H$ pñWVr g_OVo.<br />

2. BVa ~±H$m§er VwcZm H$aVm `oVo : AZoH$ ~±H$m§À`m Vmio~§XmÀ`m Aä`mgmdê$Z VwcZmË_H$<br />

Aä`mg H$aVm `oVmo. EH$mM ~±Ho$À`m AZoH$ dfmªÀ`m Vmio~§XmÀ`m Aä`mgmdê$Z VwcZmË_H$ àJVr g_OVo.<br />

3. ^mJYmaH$m§Zm Cn`wŠV : ~±Ho$Mo ^mJYmaH$ ho EH$m AWm©Zo ~±Ho$M _mcH$ AgVmV.<br />

^mJYmaH$m§Zm ~±°Ho$Mr Am{W©H$ pñWVr g_OmdyZ KoÊ`mgmR>r Vmio~§X Cn`wŠV R>aVmo. ~±Ho$Mm Z\$m cm^m§e<br />

B. ~Ôc _m{hVr {_iVo.<br />

4. ~±H$ ì`dgm`mÀ`m àJVrMr H$ënZm : ~±Ho$Zo df©^amV doJdoJiçm _mJm©Zo Jmoim Ho$cocm<br />

n¡gm d Ë`mMm Ho$cocm dmna `m§Mr _m{hVr Vmio~§Xmdê$Z g_OVo. ~±Ho$À`m Vmio~§XmV _mJrc EH$m dfm©Mr<br />

AmH$S>odmarhr {Xcr OmVo. Ë`m_wio ~±Ho$Zo df©^amV Ho$cocr àJVr Am{U _mJrc H$mhr dfm©V Ho$coë`m<br />

àJVrMr H$ënZm `oVo.<br />

5. ~±Ho$da {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r Amdí`H$ : XoemMr _Ü`dVu ~±H$ XoemVrc gd© àH$maÀ`m<br />

~±H$mH$Sy>Z Vmio~§X Xadfu _mJ{dVo. `m Vmio~§XmÀ`m Aä`mgmÛmao ~±Ho$Mo ì`dhma, Jw§VdUyH$ d AÝ`<br />

~m~t{df`r _Ü`dVu ~±H$ gyMZm H$aVo, Vmio~§XmÀ`m Aä`mgmÛmao gd© ~±H$m _Ü`dVu ~±Ho$À`m YmoaUmZwgma<br />

H$m`© H$aVmV H$s Zmhr ho g_OVo, Ë`mAmYmao ~±Ho$da {Z`§ÌU R>odVm `oVo.<br />

6. g§nyU© ~±H$ ì`dgm`mMr àJVr g_OVo : XoemVrc ~±H$m nmR>{dV Agcoë`m Vmio~§XmVrc<br />

_m{hVr EH$Ì H$ê$Z ~±H$m§À`m R>odr, H$O©, amIrd {ZYr, emIm{dñVma BË`mXrÀ`m Aä`mgmdê$Z g§nyU© ~±H$<br />

ì`dgm`mMr àJVr g_OVo.<br />

7. ~±Ho$Mo Jw§VdUyH$ YmoaU g_OVo : ~±Ho$À`m Vmio~§XmV ~±Ho$_m\©$V H$aÊ`mV Amcoë`m<br />

Jw§VdUwH$sMm g{dñVa Vnerc AgVmo. ~±Ho$Zo Amncr _mc_Îmm H$emàH$mao Jw§V{dcr Amho Vo g_OVo.<br />

Jw§VdUwH$sMr `mo½`-A`mo½`Vm VnmgVm `oVo.<br />

8. g_mOmcm ~±H$s¨J joÌmMr _m{hVr {_iVo : XoemVrc gd© ñVamdarc cmoH$m§Zm, XoemVrc<br />

~±qH$J joÌmMr _m{hVr ~±Ho$À`m Vmio~§Xmdê$Z `oVo. Vmio~§X hm ~±qH$J ì`dhmamMm AmagmM AgVmo.<br />

2


9. Aä`mgH$ / g§emoYH$m§Zm Cn`wŠV : ~±qH$J ì`dhmamMm Aä`mg H$aUmao Aä`mgH$,<br />

g§emoYH$ `m§Zmhr Vmio~§X Cn`wŠV R>aVmo. EH$mM qH$dm gd© ~±H$m§Mm VwcZmË_H$ Aä`mg H$aVm `oVmo.<br />

10. Am{W©H$ ñW¡`© amoIVm, cm^Vm g_OVo : ~±Ho$À`m qH$dm ~±H$m§À`m Vmio~§XmÀ`m AmYmao<br />

~±Ho$Mr/ ~±H$m§À`m Am{W©H$ ñW¡`© d _O~yVnUm `mMr H$ënZm `oVo. ~±H$ {ZYr, R>odr, H$O©ì`dhma, Jw§VdUyH$<br />

BË`mXrÛmao ~±Ho$Mr amoIVm d cm^Vm g_OVo.<br />

11. emgZmcm/_Ü`dVu ~±Ho$cm Cn`wŠV : g§nyU© Xoe^amgmR>r ~±qH$J/{dÎmr` YmoaU<br />

R>a{dÊ`mgmR>rgwÜXm XoemVrc ~±H$m§À`m Vmio~§XmMm Aä`mg Cn`wŠV R>aVmo.<br />

◆❒◆<br />

3


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (~) (OyZm) nona 10 d 15 (~) (Z{dZ)<br />

~±H$s¨J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-2 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

KQ>H$-2<br />

~±{H$J joÌmVrc ZdrZ àd¥Îmr<br />

(New trends in Banking)<br />

~±{H$J joÌmVrc ZdrZ àd¥Îmr (New trends in Banking) :-<br />

gZ 1991 Z§Va ^maVmZo ZdrZ Am{W©H$ YmoaU ñdrH$maco, Ë`mZ§Va g§nyU© AW©ì`dñWoV AZoH$ ~Xc<br />

KSy>Z `oV AmhoV. BVa joÌmà_mUo ~±qH$J joÌmVgwÕm ~Xc KSy>Z `oV AmhoV. qH$~hþZm ^maVr` ~±qH$J<br />

ì`dgm`mV àJV V§ÌkmZmÀ`m dmnamMo à`ËZ 1983 _Ü`o àW_ Pmco. 1983 _Ü`o [aPìh© ~±Ho$Zo S>m°. gr.<br />

a§JamOZ `m§À`m AÜ`jVoImcr "g§JUH$sH$aU d `m§{ÌH$sH$aU g{_Vr' ñWmnZ Ho$cr. Ë`mZ§Va Am°ŠQ>mo~a<br />

1993 _Ü`o Pmcoë`m gd© ~±H$ H$_©Mmar g§KQ>Zm d B§{S>`Z ~±H$ Agmo{gEeZ `m§À`mVrc "g§JUH$sH$aU<br />

gm_§Oñ` H$ama' `m_wio ~°H$ joÌmV àJV V§ÌkmZmMm _mJ© gwê$ Pmcm. 1993 nmgyZ ~±H$m§Zr g§JUH$sH$aUmg<br />

àma§^ Ho$cm.<br />

AmYw{ZH$ V§ÌkmZmÀ`m gmhmæ`mZo J«mhH$m§Zm ZdZdrZ godm-gw{dYm CncãY H$ê$Z {Xë`m OmV<br />

AmhoV. J«mhH$ godm§Mm XOm© C§MmdÊ`mMm à`ËZ Ho$cm OmV Amho. Ë`mn¡H$s _hÎdmMo ZdrZ àdmh/àd¥Îmr<br />

nwT>rcà_mUo :-<br />

"B©' ~±qH$J/BcoŠQ´>m°{ZH$ ~±qH$J/B§Q>aZoQ>/Am°ZcmB©Z ~±qH$J<br />

_m{hVr V§ÌkmZmÀ`m joÌmV doJmZo Pmcoë`m àJVr_wio "g§JUH$' (Computer) Am{U Am§VaOmc<br />

(Internet) `m§Mm dmnagwÕm dmT>V Amho. `m_wio "B©' H$m°_g©, "B©' ~±qH$J, "B©' c{ZªJ, "B©' Q´>oS> AmXrMo<br />

Xoe^amV àM§S> Omio V`ma Pmco Amho. ~±qH$J joÌmVgwÕm "B©' ~±qH$JMm dmna gwê$ Pmcm Amho.<br />

"B©' ~±qH$JMr g§H$ënZm :-<br />

ì`m»`m : _m{hVr V§ÌkmZmMr AmYw{ZH$ gmYZo dmnê$Z ~±H$godm nwa{dÊ`mÀ`m nÕVrcm "B©' ~°§qH$J<br />

åhUVmV.<br />

4


"B©' ~±qH$J åhUOo ~±Ho$Zo {Z_m©U Ho$coë`m {d{dY godm§Mm cm^ KoÊ`mgmR>r BcoŠQ´>m°{ZH$ {_{S>`mMm<br />

dmna H$aÊ`mMr nÕV hmo`.<br />

~±H$m, Ë`m§À`m emIm Am{U ImVoXma `m§Zm OmoS>Umar g§JUH$ `§ÌUm åhUOoM "B©' ~±qH$J hmo`. "B©'<br />

~±qH$J åhUOo ~±Ho$Zo {Z_m©U Ho$coë`m {d{dY godm§Mm cm^ KoÊ`mgmR>r B§Q>aZoQ>Mm dmna H$aUo hmo`.<br />

"B©' ~±qH$J_Ü`o B§Q>aZoQ> ~±qH$J, E.Q>r.E_., S>o~rQ>/H«o$S>rQ> H$mS>©, Q>ocr ~±qH$J, _mo~mB©c ~±qH$J<br />

Eg.E_.Eg. AmXr godm§Mm g_mdoe hmoVmo. "B©' ~±qH$J_Ü`o ~±qH$J joÌmVrc godm§Mm cm^ KoÊ`mgmR>r<br />

g§JUH$ (H$m°åß`wQ>a) Am{U Am§VaOmc (B§Q>aZoQ>) `m BcoŠQ´>m°{ZH$ CnH$aUm§Mm dmna hm AW© A{^àoV Amho.<br />

B§Q>aZoQ> ~±qH$J_Ü`o ~±Ho$Mr do~gmB©Q> CKSy>Z nwT>o àdoe {_i{dVm `oVmo. Ë`mgmR>r ~±Ho$H$Sy>Z J«mhH$mcm EH$<br />

qH$dm OmñV "`wOa-Am`S>r'O VgoM àË`oH$ `wOa Am`S>rgmR>r ñdV§Ì nmgdS>© {_iVmo. Ë`mÀ`m AmYmao<br />

~±Ho$er ì`dhma H$aVm `oVmo. "B©' ~±qH$J_Ü`o B§Q>aZoQ>Mm dmna A{^àoV Agë`mZo `mgmR>r ~±H$m g§JUH$sH¥$V<br />

Ho$ë`m OmVmV. ~±Ho$À`m ì`dhmamV H$mJXnÌo Am{U coOaEodOr g§JUH$mMm dmna Ho$cm OmVmo. gd© g§JUH$<br />

B§Q>aZoQ>Zo OmoS>co OmVmV. `m_wio XoemVyZ Hw$Ry>Zhr H$moUVrhr ì`ŠVr B§Q>aZoQ>Ûmao ~±Ho$er g§nH©$ gmYy eH$Vo.<br />

ImË`mMr Mm¡H$er, n¡go nmR>{dUo, n¡go ^aUo, n¡go H$mT>Uo B. ì`dhma J«mhH$ Amnë`m KamV, XþH$mZmV,<br />

H$m`m©c`mV qH$dm {OWo Hw$R>o Agoc {VWyZ g§JUH$ qH$dm c°nQ>m°nÀ`m ghmæ`mZo ~±Ho$À`m g§Ho$V ñWimda<br />

Omdy eH$VmV Am{U Ë`mÛmao Amnco ì`dhma nyU© H$ê$ eH$VmV.<br />

"B©' ~±qH$JMo \$m`Xo :-<br />

1. gmo`rñH$a : "B©' ~±qH$J_wio J«mhH$m§Zm ~±Ho$er ì`dhma H$aUo gwc^ Pmco. J«mhH$ g§JUH$<br />

Am{U c°nQ>m°nÀ`m gmhmæ`mZo Ka, H$m`m©c` qH$dm {OWo Hw$R>o AgVrc {VWyZ ~±Ho$er ì`dhma<br />

H$ê$ eH$VmV. Ë`mgmR>r ~±Ho$V OmÊ`mMr JaO ZgVo.<br />

2. AI§S>rV godm : "B©' ~±qH$JMr gw{dYm 24 Vmg AI§S>nUo Mmcy AgVo. ~±Ho$À`m gwÅ>rÀ`m<br />

{Xderhr hr gw{dYm CncãY AgVo. J«mhH$ Amnë`m gmo`rZwgma Am{U JaOoZwgma ~±Ho$er<br />

H$moUË`mhrdoir ì`dhma H$ê$ eH$Vmo.<br />

3. ~±qH$JMm IM© H$_r : V§ÌkmZmÀ`m dmnam_wio ~±qH$JMm IM© H$_r hmoVmo. ~±H$ qH$dm<br />

{VMr EImXr emIm ñWmnZ H$aÊ`mMm IM© H$_r `oVmo. ~±Ho$À`m N>moQ>çmem H$m`m©c`mVyZ<br />

B§Q>aZoQ>Ûmao J«mhH$mer ì`dhma H$aVm `oVmV. H$_©Mmè`m§Mr JaOhr H$_r ^mgVo. emIm<br />

{dñVmamMr JaO ^mgV Zmhr.<br />

4. ~±qH$J ì`dgm` \$m`Xoera : "B©' ~±qH$J_Ü`o J«mhH$m§À`m JaOm OcXJVrZo nyU© hmoV<br />

Agë`m_wio J«mhH$ g_mYmZr amhVmV. Ë`m_wio ImVoXmam§Mr g§»`m dmT>Vo, ì`dhma dmT>VmV,<br />

~±Ho$Mm Z\$m dmT>Vmo.<br />

5


5. JwUdÎmmnyU© godm : B§Q>aZoQ>Ûmao ~±H$m Amnë`m J«mhH$m§Zm A{YH$ JwUdÎmmnyU© OmñVrV OmñV<br />

godm Xody eH$VmV `m_wio gmh{OH$M ~±Ho$À`m godm§Mm XOm© gwYmaVmo.<br />

6. OcX godm : J«mhH$m§À`m JaOm ~±H$m OcXJVrZo nyU© H$ê$ eH$VmV. H$_r doioV A{YH$<br />

ì`dhma nyU© hmoVmV. Ë`m_wio J«mhH$m§À`m gmo`rZwgma OcX ì`dhma H$aÊ`mMr j_Vm _moR>çm<br />

à_mUmV dmT>Vo.<br />

7. godm§_Ü`o {d{dYVm : Zì`m V§ÌkmZmÀ`m dmnam_wio ~±H$m Zì`m, Zì`m {d{dY godm<br />

J«mhH$m§Zm CncãY H$ê$Z Xody eH$VmV. CXm. VËnaVoZo H$O©gw{dYm, VmËH$mi {ZYr ñWmZm§Va,<br />

aŠH$_ dgwcr BË`mXr.<br />

8. H$_r IMm©V ~±H$gw{dYm : "B©' ~±qH$J nÕVrV CÀM V§ÌkmZmMm dmna Ho$cm OmVmo. gd©<br />

AmYw{ZH$ BcoŠQ´>m°{ZH$ gmYZm§Mm dmna Ho$cm OmVmo. Ë`m_wio J«mhH$m§Zm {d{dY godm nma§n[aH$<br />

~±H$ nÕVrnojm AënXamV nwa{dVm `oVmV. `m_wio ~±H$ ì`dhmamMm IM© H$_r `oVmo.<br />

9. J«mhH$ g§»`oV dmT> : "B©' ~±qH$J_wio J«mhH$ ~±Ho$H$S>o A{YH$ AmH¥$îQ> hmoVmV. Ëd[aV Am{U<br />

ZdZdrZ AmYw{ZH$ godm§Mm cm^ {_iV Agë`mZo J«mhH$m§Mr g§»`m dmT>Vo.<br />

10. AZoH$ ~±H$m§er ì`dhma : "B©' ~±qH$J_wio g§JUH$ Am{U c°nQ>m°nÛmao J«mhH$ Amnë`m<br />

JmdmVrc, amÁ`mVrc, XoemVrc H$moUË`mhr ~±Ho$er, Ho$ìhmhr, H$moRy>Zhr ì`dhma H$ê$<br />

eH$Vmo. {dXoemVrc ~±H$m§ergwÕm ì`dhma H$ê$ eH$Vmo.<br />

"B©' ~±qH$JMo Xmof :-<br />

1. B§Q>aZoQ> àUmcr ñWmnZoMm IM© OmñV : ~±H$m§Zm BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mMr gw{dYm CncãY<br />

H$ê$Z XoÊ`mgmR>r àma§^r _moR>çm à_mUmda IM© H$amdm cmJVmo. H$maU g§JUH$sH$aU, B§Q>aZoQ><br />

H$ZoŠeZ qH$dm BVa BcoŠQ´>m°{ZH$ gmYZm§Mm dmna H$aÊ`mgmR>r IM© H$amdm cmJVmo.<br />

2. VÁk d Hw$ec H$_©Mmè`m§Mr JaO : "B©' ~±qH$JMr JwUmË_H$ gw{dYm 24 Vmg CncãY<br />

H$ê$Z XoÊ`mgmR>r Vem àH$maMo à{ejU KoVcoë`m nmÌ d Hw$ec à{e{jV H$_©Mmè`m§Mr<br />

JaO AgVo. Ë`mgmR>r H$_©Mmè`m§Zm {ejU, à{ejU XoUo JaOoMo AgVo. Ë`mgmR>r IM©<br />

H$amdm cmJVmo.<br />

3. Hw$ec _Zwî`~imMr H$_VaVm : g§Ho$VñWim§Mm {dH$mg, g§nH©$ nwa{dUmao Am{U AÚ`mdV<br />

V§ÌkmZ AdJV AgUmè`m cmoH$m§Mr Zoh_rM H$_VaVm OmUdVo. Aem H$_©Mmè`m{dZm XO}Xma<br />

gw{dYm nwa{dVm `oV Zmhr.<br />

4. gwa{jVVm : nona{da{hV ~±qH$J ì`dhmam_Ü`o gwa{jVVoMo AZoH$ àíZ {Z_m©U hmoVmV. gd©<br />

6


ì`dhma g§JUH$ Am{U B§Q>aZoQ>Ûmao hmoV Agë`mZo Ë`m_Ü`o BVam§Mm AZ{YH¥$V hñVjon<br />

hmoÊ`mMm YmoH$m AgVmo. gm`~a JwÝhoJmam§H$Sy>Z do~gmB©Q> hm`O°H$ hmoV Agë`m_wio _m{hVrMr<br />

Jmon{Z`Vm Z amhUo, _m{hVrV \o$a\$ma H$aUo, _m{hVr ZîQ> H$aUo `mgmaIo AZw{MV àH$ma KSy><br />

eH$VmV.<br />

5. H$m`Xoera C{Udm : B§Q>aZoQ>Ûmao hmoUmè`m ~±qH$J ì`dhmam§Mr `mo½`Vm nS>VmiÊ`mgmR>r<br />

cmJUmar nyUo {dH${gV H$m`Xoera Mm¡H$Q> gÚpñWVrV CncãY Zmhr. "B©' ~±qH$JMm AOyZhr<br />

nyU© {dH$mg Pmcm Zgë`mZo H$moUË`m àH$maMo JwÝho Ho$co OmD$ eH$VmV ho gm§JUo H$R>rU<br />

Amho.<br />

6. Vm§{ÌH$/ì`mdhm[aH$ g_ñ`m : "B©' ~±qH$J_Ü`o ì`dhma H$aÊ`mgmR>r J«mhH$mH$S>o B§Q>aZoQ><br />

gw{dYm AgUo JaOoMo AgVo. VgoM B§Q>aZoQ> hmVmiVmZm XÿaÜdZr, _mo~mB© AmXr gmYZm§Mm<br />

dmna hmoV Agë`mZo `m gmYZm§À`m godoVrc ÌwQ>tMm ~±qH$J ì`dhmamda n[aUm_ hmody eH$Vmo.<br />

7. V§ÌkmZmVrc dmT>Vm IM© : _m{hVr V§ÌkmZ gVV ~XcV Agë`mZo ~±H$m§Zm Ë`mZwgma ~Xc<br />

H$amdo cmJVmV. Aer V§Ìgw{dYm CncãY H$aÊ`mgmR>r d hmVmiÊ`mgmR>r Amdí`H$ IM©<br />

dmT>V OmVmo.<br />

8. _`m©{XV J«mhH$dJ© : ^maVmgma»`m XoemV J«m_rU Am{U ehar ^mJmVgwÕm {ZajaVoMo<br />

à_mU gw_mao 35% BVHo$ Amho. Ë`m§Zm B§Q>aZoQ>Ûmao ì`dhma H$aVm `oV Zmhr. VgoM<br />

gmjam§n¡H$sXoIrc g§JUH$ gmjam§Mo à_mU H$_r Amho. Ë`m_wio "B©' ~±qH$JMm J«mhH$ dJ©<br />

_`m©{XV amhVmo.<br />

Jm^m ~±qH$J (Core Banking / Anywhere Banking / Multi-branch Banking) :-<br />

g§H$ënZm :-<br />

""H$moAa ~±qH$J AWdm Jm^m ~±H$ ì`dgm` åhUOo H|$Ðr^yV ~±H$ì`dñWoMm ñdrH$ma H$ê$Z ~±qH$J<br />

àmW{_H$ H$m`} A{YH$ doJmZo d {H$\$m`VeranUo H$aUo hmo`.''<br />

""Jm^m ~±qH$J åhUOo ~±Ho$À`m gd© emIm _Ü`dVu _m{hVr H|$Ðmer OmoS>ë`m OmUo.''<br />

""_Ü`dVu _m{hVr H|$Ð ho ~±H$ Am{U gd© emIm§À`m öX`ñWmZr AgVo. ho H|$Ð åhUOo ~±Ho$Mm Jm^m<br />

hmo`. `m Jm^m H|$Ðmer ~±H$ d VrÀ`m gd© emIm OmoS>ë`m Joë`mZo `m ~±qH$Jcm Jm^m ~±qH$J Ago<br />

åhUVmV.''<br />

""Jm^m ~±qH$J åhUOo ~±H$ emIm§Mo Ago Omio H$s, Á`m_Ü`o gd© emIm _w»` emIoer d<br />

EH$_oH$m§er B§Q>aZoQ>Zo OmoS>ë`m OmVmV. Ë`m_wio H$moUË`mhr emIoMm J«mhH$ hm g§nyU© ~±Ho$Mm J«mhH$ ~ZVmo.<br />

7


Ë`m_wio H$moUË`mhr emIoVyZ Ë`mcm ~±H$ godoMm cm^ KoVm `oVmo.<br />

Jm^m ~±qH$J nÕVrV g§nyU© ~±Ho$gmR>r _Ü`dVu _m{hVr H|$Ð ñWmnZ Ho$co OmVo d `m H|$ÐmÛmao gd©<br />

emIm _w»` H$m`m©c`mer d emIm, EH$_oH$m§er OmoS>ë`m OmVmV. Ë`m_wio ~±Ho$cm E.Q>r.E_., S>o~rQ> H$mS>©,<br />

Q>ocr ~°qH$J, _mo~mB©c ~±qH$J, B§Q>aZoQ> ~±qH$J `mgma»`m godm EH$mM N>VmImcr 24 Vmg AI§S>nUo<br />

CncãY H$ê$Z XoVm `oVmV. _Ü`dVu _m{hVr H|$Ð ho ~±H$ Am{U gd© emIm§À`m öX`ñWmZr AgVo. ho H|$Ð<br />

åhUOo ~±Ho$Mm Jm^m hmo`.''<br />

Jm^m ~±qH$JMo \$m`Xo/JwU :-<br />

1. ~±H$ godoMm Ho$ìhmhr H$moR>ohr cm^ (Anywhere, Anytime Banking) : ~±Ho$À`m gd© emIm<br />

B§Q>aZoQ>Zo OmoS>ë`m OmVmV. Ë`m_wio ~±Ho$À`m H$moUË`mhr EH$m emIoMm J«mhH$ YZmXoemÛmao Ë`mM ~±Ho$À`m<br />

H$moUË`mhr emIoer ì`dhma H$ê$ eH$Vmo. ~±H$ godoMm Ho$ìhmhr, H$moR>ohr cm^ KoVm `oVmo.<br />

2. gd© emIm§Mm Vnerc : Jm^m ~±qH$J àUmcrV ~±Ho$À`m gd© emIm§Mr _m{hVr _Ü`dVu<br />

_m{hVr H|$ÐmV gmR>{dcr OmVo. Ë`m_wio CÀM gwa{jVVoMr gd© H$miOr KoUo gwc^ OmVo.<br />

3. gd© ~Xc EH$mMdoir : gd© emIm§er g§~§{YV ~Xc CXm. ì`mOXamVrc ~Xc, H${_eZ,<br />

ewëH$, Zì`m godm B. g§~§{YV ~Xc _Ü`dVu _m{hVr H|$ÐmVyZM Ho$co OmVmV.<br />

4. emIm ì`dñWmnZ gmo`rMo : _Ü`dVu _m{hVr H|o$ÐmV gd© emIm§À`m gd© ì`dhmam§Mr _m{hVr<br />

gmR>{dcr OmVo. Ë`m_wio ì`dñWmnZmg H$moUË`mhr emIoÀ`m g§X^m©Vrc hdr AgUmar _m{hVr àmßV H$aVm<br />

`oVo. Ë`m_wio emIm§darc VmU H$_r hmoVmo.<br />

5. EH${ÌV _m{hVr nwa{dUo : _Ü`dVu ~±Ho$cm {d{Z_`nÌH$, Vmio~§X, _mc_Îmm, Xm{`Ëd,<br />

A{Zînm{XV _mc_Îmm B. g§~§{YV Or _m{hVr nwadmdr cmJVo, Vr ~±Ho$À`m gd© emIm§Mr EH${ÌVnUo nwa{dVm<br />

`oVo.<br />

6. Aën IMm©V ~±qH$J godm : Jm^m ~±qH$J àUmcrV àma§^r OmñV Jw§VdUyH$ H$amdr cmJVo.<br />

_mÌ Z§VaÀ`m H$mimV gd© emIm Aën IMm©V AË`mYw{ZH$ godm nwady eH$VmV.<br />

7. ì`dñWmnZmg gmo`rMo : _Ü`dVu _m{hVr H|$ÐmV gd© emIm§À`m ì`dhmam§Mr _m{hVr<br />

Agë`mZo ì`dñWmnZmg H$moUË`mhr emIoÀ`m g§X^m©Vrc hdr AgUmar _m{hVr àmßV H$aVm `oVo. `m_wio<br />

~±H$ emIm§darc _m{hVr nwa{dÊ`mMm VmU H$mhrgm H$_r hmoVmo.<br />

8. ~±Ho$V Z OmVm B§Q>aZoQ> gw{dYm§Mm dmna H$ê$Z ~±qH$J godm§Mm cm^ KoVm `oVmo.<br />

9. gd© ì`dhma ñd`§M{cV Agë`mZo {heo~mV EH$gyÌVm `oVo.<br />

8


10. emIm-emIm A§VJ©V XoUr-KoUr, {hemo~mMo H$m_ gwc^ hmoVo.<br />

11. {hemo~ VnmgUr gwc^ : coImn[ajUmgmR>r Amdí`H$ emImdma d EH${ÌV _m{hVr<br />

ghOnUo nwa{dVm `oVo. EH$mM {R>H$mUr EH$mM Q>o~cmda {hemo~ VnmgUr H$aVm `oVo.<br />

12. g§^mì` YmoHo$ Q>miVm `oVmV : emImdma Am{U EH${ÌV _m{hVr ~±Ho$À`m _w»` H$m`m©c`mV<br />

XaamoO CncãY hmoV Agë`mZo ì`mO AmH$maUr, H${_eZ AmH$maUr, WH$~mH$s, EZ.nr.E. ~m~VMr<br />

_m{hVr EH${ÌVnUo CncãY hmoV Agë`mZo {VMr gmVË`mZo VnmgUr d {M{H$Ëgm H$ê$Z `mo½` Ë`m gyMZm<br />

XoVm `oVmV.<br />

Jm^m ~±qH$JMo Xmof :-<br />

1. {~Ja Jm^m ~±qH$JMo Jm^m ~±qH$J_Ü`o ê$nm§Va H$aUo {H$MH$Q> à{H«$`m Amho.<br />

2. V§ÌkmZmnojm _m{hVrda ^a {Xcm OmVmo.<br />

3. Jm^m ~±qH$J gwê$ H$aÊ`mgmR>r ~±H$m§Zm _moR>r Jw§VdUyH$ H$amdr cmJVo.<br />

4. Jm^m ~±qH$J àUmcrgmR>r ì`dñWmnZ A{YH$ à^mdr ~Zdmdo cmJVo.<br />

5. ^maVmgma»`m {dH$gZerc XoemV ì`mdhm[aH$ nmVirda AZoH$ AS>MUr `oVmV.<br />

{Za§Va àXmZ `moOZm/E.Q>r.E_.godm (Automatic Teller Machine (ATMS) ñd`§M{cV<br />

JUH$`§Ì g§H$ënZm :-<br />

❒<br />

❒<br />

❒<br />

E. Q>r. E_. åhUOo Automatic Teller Machine ømcmM _amR>rV ñd`§McrV JUH$`§Ì<br />

Ago åhUVmV. `m _{eZÛmao 24 Vmg godm nwa{dcr OmV Agë`mZo `mg 'All Time<br />

Money' Agohr åhQ>co OmVo. E.Q>r.E_. godog "AmYw{ZH$ Hw$~oa' Aerhr g§km dmnacr<br />

OmVo.<br />

J«mhH$m§Zm Ë`m§À`m _mJUrà_mUo n¡go XoUo d Ë`m§Mr aŠH$_ O_m H$ê$Z KoUo hr à{H«$`m H$aUmao<br />

ñd`§M{cV `§Ì åhUOo E.Q>r.E_. hmo`.<br />

~±Ho$À`m J«mhH$mcm E.Q>r.E_.Mr godm 365 {Xdg Am{U {XdgmVrc 24 Vmg CncãY<br />

AgVo. "ñd`§M{cV JUH$`§Ì' ho B§Q>aZoQ>Ûmao ~±Ho$À`m g§JUH$àUmcrer OmoS>coco AgVo. hr<br />

gw{dYm hdr Agoc Va ~±Ho$H$S>o AO© H$amdm cmJVmo. gd© Amdí`H$ ~m~tMr nyV©Vm Pmë`mg<br />

~±H$ Ë`m ì`ŠVrg E.Q>r.E_.H$mS>© XoVo. H$mS>m©gmo~V "ng©Zc Am`S>|Q>r{\$Ho$eZ Z§~a' (PIN)<br />

{Xcm OmVmo. {_imcoë`m Z§~aMr _erZ_Ü`o Zm|X Ho$cr OmVo Am{U Ë`m Z§~aMr JwßVVm<br />

nmimdr cmJVo.<br />

9


E.Q>r.E_.Mr d¡{eîQ>ço :-<br />

❒<br />

❒<br />

❒<br />

❒<br />

E. Q>r. E_. ho ñd`§McrV JUH$`§Ì Amho.<br />

E. Q>r. E_. godm Á`m {R>H$mUr CncãY H$ê$Z {Xcr OmVo. Ë`m {R>H$mUmcm E.Q>r.E_. H|$Ð<br />

åhUVmV.<br />

E. Q>r. E_. hr EH$ àH$maMr ñd`§godm Amho.<br />

E. Q>r. E_. `m BcoŠQ´>m°{ZH$ CnH$aUmÛmao {Za{Zamio ì`dhma Ho$co OmVmV.<br />

E.Q>r.E_.Mo JwU/\$m`Xo :-<br />

1. E. Q>r. E_. AI§S>nUo Mmcy : E.Q>r.E_. H|$ÐmMr godm dfm©Mo 365 {Xdg 24 Vmg<br />

AI§S>nUo Mmcy AgVo. Ë`m_wio J«mhH$ Ë`m§À`m gmo`rZwgma `m gw{dYoMm nm{hOo Voìhm cm^ Kody eH$Vmo.<br />

2. H$moUË`mhr E.Q>r.E_. H|$ÐmVyZ n¡go {_iVmV : Á`m ~±Ho$Mo E.Q>r.E_. H$mS>© Amho, Ë`m<br />

~±Ho$À`m H$moUË`mhr JmdmVrc/ehamVrc E.Q>r.E_. H|$ÐmVyZ n¡go H$mT>Vm `oVmV. H$mS>©YmaH$ Á`m Jmdm_Ü`o/<br />

eham_Ü`o Jocm Agoc, Ë`m{R>H$mUr E.Q>r.E_. _YyZ n¡go H$mT>Vm `oVmV.<br />

3. J«mhH$/~±H$ `m§À`m doioMr ~MV : E.Q>r.E_. Ûmao ì`dhma H$aÊ`mgmR>r AË`ën doi<br />

cmJVmo. {edm` ho H$m_ ñd`§McrV `§Ì H$aV Agë`mZo ~±H$ Am{U J«mhH$ XmoKm§À`m doioMr ~MV hmoVo.<br />

4. VËna godoMm cm^ : E.Q>r.E_. Ûmam J«mhH$m§Zm n¡go ^aUo, n¡go H$mT>Uo, ImË`mMm CVmam B.<br />

ì`dhma Ëd[aV nyU© H$aVm `oVmV. Ë`mgmR>r à{Vjm H$aÊ`mMr JaO ZgVo.<br />

5. XO}Xma godm : E.Q>r.E_. _wio ~±H$ godoMm XOm© gwYmaVmo. ñd`§M{cV `§ÌUm d Ë`mVyZ CncãY<br />

hmoUmar XO}Xma godm `m_wio J«mhH$ ~±Ho$H$S>o AmH¥$îR> hmoVmV. n[aUm_r ~±Ho$Mr J«mhH$ godm g§»`m dmT>Vo.<br />

6. JmonZr`Vm : E.Q>r.E_. _wio H$mS>©YmaH$mÀ`m ImVo ì`dhmamMr _m{hVr BVa H$moUmcmhr hmoV<br />

Zmhr. ~±Ho$Vrc H$_©Mmar d BVa J«mhH$m§Zm qH$dm BVa H$moUmcmhr H$mS>©YmaH$mÀ`m ì`dhmamMr _m{hVr hmoV<br />

Zmhr. ì`dhmam~m~V JmonZr`Vm amhVo.<br />

7. _mZdr MwH$m Q>miVm `oVmV : E.Q>r.E_. ho `§Ì Agë`m_wio ~±Ho$Vrc H$_©Mmè`m§H$Sy>Z hmoUmè`m<br />

MwH$m Q>miVm `oVmV d `m _mZdr MwH$m_wio J«mhH$m§Mr hmoUmar J¡agmo` B. ÌwQ>r Q>miVm `oVmV Am{U doioMr<br />

~MV hmoVo.<br />

8. H$_©Mmè`m§daMm VmU H$_r : E.Q>r.E_. _wio ~±Ho$Mo n¡go XoUo, n¡go O_m H$aUo B. ì`dhma<br />

gwc^VoZo nma nS>VmV, Ë`m_wio H$_©Mmè`mda nS>Umam VmU H$_r hmoVmo. VmoM doi ~±H$ H$_©Mmar J«mhH$m§Zm<br />

BVa godm nwa{dÊ`mgmR>r Xody eH$VmV.<br />

10


9. J¡aì`dhmamZm Amim : ~ZmdQ> YZmXoe/YZmH$f© gmXa H$aUo, ~ZmdQ> ghr H$ê$Z ImË`mdê$Z<br />

aŠH$_ H$mT>Uo B. nma§n[aH$ ~±H$ nÕVrVrc Xmof E.Q>r.E_. _wio Q>miVm `oVmV. E.Q>r.E_. H$mS>© d<br />

gm§Ho${VH$ H«$_m§H$ `m_wio E.Q>r.E_.Mo ì`dhma H$mS>©YmaH$m{edm` Xþgam H$moUrhr H$ê$ eH$V Zmhr.<br />

E.Q>r.E_.Mo Xmof/VmoQ>o :-<br />

1. IMuH$ : E.Q>r.E_. godm CncãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r ~±Ho$cm E.Q>r.E_. `§ÌmMr IaoXr H$amdr<br />

cmJVo. Vo ~g{dÊ`mgmR>r ñdV§Ì ~§{XñV gwa{jV ì`dñWm H$amdr cmJVo. aIdmcXma R>odmdm cmJVmo,<br />

Ë`mgmR>r _moR>m IM© H$amdm cmJVmo.<br />

2. Am{W©H$ JwÝho : E.Q>r.E_.Ûmao Am{W©H$ JwÝho Ho$co OmD$ eH$VmV. E.Q>r.E_. H$mS>©Mr d PIN<br />

Mr Mmoar H$ê$ZH$mS>©YmaH$mÀ`m ImË`mdarc aŠH$_ nañna H$mTy>Z KoVë`mMr AZoH$ CXmhaUo AmhoV.<br />

E.Q>r.E_._Yrc Vm§{ÌH$ ÌwQ>tMm J¡a\$m`Xm CR>dyZ aH$_oMm Anhma hmoÊ`mMr eŠ`Vm hm `mVrc _hÎdmMm<br />

Xmof Amho.<br />

3. _{eZ_Ü`o {~KmS> : E.Q>r.E_. gw{dYm B§Q>aZoQ>Ûmao nwa{dcr OmV Agë`m_wio Oa gìh©a S>mD$Z<br />

Agoc Va `§ÌUo_Ü`o {~KmS> `oÊ`mMr eŠ`Vm AgVo.<br />

4. E.Q>r.E_. dmnamVrc AkmZ : AZoH$ à{e{jV J«mhH$m§ZmXoIrc E.Q>r.E_. dmnamMo AkmZ<br />

Agë`mZo ì`dhmam_Ü`o Vm§{ÌH$ AS>MUr CËnÞ hmoD$ eH$VmV.<br />

5. H$mhr J«mhH$ cm^mnmgyZ d§{MV : E.Q>r.E_. hmVmiÊ`mgmR>r Am{U Ë`mMm cm^ KoÊ`mgmR>r<br />

~±H$ J«mhH$ {e{jV Agmdm cmJVmo. {Zaja, A§Y ì`ŠVr, Aënd`rZ ì`ŠVr, ^m{JXmar g§ñWm E.Q>r.E_.<br />

godoMm cm^ Kody eH$V ZmhrV.<br />

6. H$mS>©YmaH$mcmM cm^ : E.Q>r.E_. godoMm cm^ KoÊ`mgmR>r H$mS>©YmaH$ ñdV: OmD$ZM cm^<br />

Kody eH$Vmo. BVa H$moUm_m\©$V ImË`mdarc ì`dhma H$aVm `oV ZmhrV.<br />

7. J¡agmo` : E.Q>r.E_. H$mS>©YmaH$ H$moUË`mhr ehamVrc JmdmVrc E.Q>r.E_. H|$ÐmVyZ n¡go H$mTy><br />

eH$Vmo. _mÌ naJmdr AgVmZm H$mS>© ha{dë`mg ì`dhma H$aVm `oV ZmhrV. Ë`m§Mr J¡agmo` hmoVo.<br />

8. _`m©{XV aŠH$_oMr CMc : H$mS>©YmaH$mcm E.Q>r.E_.Ûmao ~±Ho$Zo {ZYm©[aV Ho$coë`m _`m©Xonojm<br />

OmñV aŠH$_ H$mT>Vm `oV Zmhr. Ë`m_wio VmVS>rMr JaO Agoc Va J«mhH$mMr J¡agmo` hmoVo.<br />

9. gwa{jVVogmR>r ñdV§Ì ì`dñWm : E.Q>r.E_. _{eZ MmoarMr àH$aUo dmT>cr Agë`m_wio ~±Ho$cm<br />

E.Q>r.E_. H|$Ð gwê$ H$aVmZm Ë`m H|$ÐmÀ`m gwa{jVVogmR>r ñdV§Ì H$S>H$ gwajm ì`dñWm H$amdr cmJVo.<br />

Ë`mgmR>r nwaogm IM© H$amdm cmJVmo.<br />

10. ~±H$ H$_©Mmar d J«mhH$ g§~§Y : E.Q>r.E_. gw{dYo_wio ~±H$ H$_©Mmar Am{U J«mhH$ `m§Mm<br />

11


WoQ> g§~§Y amhV Zmhr.<br />

11. OmoIr_ H$_r : amoI n¡gm hmVmiÊ`mVrc OmoIr_ d l_ `mV ~MV hmoVo. Ë`m_wio hmoUmè`m<br />

VmU-VUmdmVyZ, OmoI_rVyZ ~±H$ H$_©Mmar d J«mhH$ XmoKm§Mr _wŠVVm hmoB©c.<br />

nVn{ÌH$m/H«o$S>rQ> H$mS>© godm (Credit Card) / ßc°pñQ>H$ McZ/ßc°pñQ>H$ n¡gm<br />

g§H$ënZm :-<br />

""~±Ho$Zo J«mhH$m§Zm {d{eîQ> _`m©Xon`ªV H$O© aŠH$_ CMc H$aÊ`mgmR>r CncãY H$ê$Z {Xcoco nÌ<br />

qH$dm H$mS>© åhUOo nVnÌ hmo`.'' `m H$mS>m©_wio J«mhH$mcm nV qH$dm H$O©nwadR>m Ho$cm OmV Agë`mZo `mcm<br />

nVnÌ Ago åhQ>co OmVo.<br />

❒<br />

❒<br />

❒<br />

H«o$S>rQ> H$mS>© ~±H$ qH$dm J«mhH$ `m§À`mVrc H$ama AgVmo.<br />

H«o$S>rQ> H$mS>© nÕVr åhUOo J«mhH$ Am{U H«o$S>rQ> H$mS>© XoUmè`m ~±H$m_Yrc nVì`dñWm hmo`.<br />

nVnÌ ho ßc°pñQ>H$Mo H$mS>© Agë`mZo AZoH$Xm Ë`mcm ßc°pñQ>H$ McZ qH$dm ßc°pñQ>H$ n¡gm<br />

Agohr åhUVmV.<br />

nmíd©^y_r :-<br />

A_o[aHo$Vrc \«°$H${cZ ~±Ho$Zo àW_ H«o${S>Q> H$mS>© ßc°Z V`ma Ho$cm. 1958 _Ü`o A_o[aH$Z EŠgàog<br />

H§$nZr Am{U _moR>çm XmoZ ~±H$m§Zr H«o$S>rQ> H$mS>© XoÊ`mg gwédmV Ho$cr. ^maVmV gd©àW_ g|Q´>c ~±H$ Am°\$<br />

B§{S>`mZo nVnÌ `moOZm gwê$ Ho$cr.<br />

nVnÌ `moOZm hdr Agoc Va g§~§{YV ì`ŠVrZo ~±Ho$H$S>o AO© H$amdm cmJVmo. ~±Ho$cm hdr AgUmar<br />

gd© _m{hVr {Xë`mZ§Va ~±Ho$Mo g_mYmZ Pmë`mg ~±H$ Ë`m ì`ŠVrg nVnÌ XoVo. nVnÌmMm dmna H$ê$Z 1)<br />

dñVy d godm§Mr IaoXr H$ê$ eH$Vmo. 2) gXñ` emIm ~±Ho$VyZ n¡go H$mTy> eH$Vmo.<br />

nVnÌmMo \$m`Xo/JwU :-<br />

A) J«mhH$m§Zm {_iUmao cm^ :-<br />

1. J«mhH$m§Mr gmo` : J«mhH$ nVnÌmÛmao Amdí`H$VoZwgma dñVy d godm§Mr IaoXr H$ê$ eH$Vmo.<br />

Ë`mgmR>r amoI aŠH$_ Odi R>odÊ`mMr JaO ZgVo. nVnÌmÛmao ~±Ho$À`m H$moUË`mhr emIoVyZ aŠH$_ H$mT>Vm<br />

`oVo. E.Q>r.E_. gw{dYoMm cm^ KoVm `oVmo.<br />

2. H$Om©Mr gmo` : nVnÌ åhUOo ~±Ho$Zo J«mhH$m§Zm {d{eîQ> _`m©Xon`ªV H$O© CncãY H$ê$Z<br />

12


XoÊ`mgmR>r {Xcoco H$mS>© hmo`. J«mhH$mcm AMmZH$nUo n¡emMr JaO ^mgë`mg Vmo nVnÌmÛmao ~±Ho$À`m<br />

H$moUË`mhr emIoVyZ ËdarV aŠH$_ H$mTy> eH$Vmo.<br />

3. n¡go H$mT>Ê`mMr gw{dYm : H«o$S>rQ> H$mS>©Ûmao ~±H$m n¡go H$mT>Ê`mMr gw{dYm CncãY H$ê$Z<br />

XoVmV. Ë`m_wio H$mS>©YmaH$mcm dma§dma ~±Ho$V Omdo cmJV Zmhr.<br />

4. amoI n¡gm ~miJÊ`mMr Amdí`H$Vm Zmhr : H«o$S>rQ> H$mS>©dê$Z JaOoZwgma n¡go H$mT>Vm<br />

`oVmV. dñVy d godm§Mr IaoXr H$aVm `oVo. Ë`m_wio n¡gm ha{dÊ`mMr qH$dm Mmoar hmoÊ`mMr {^Vr Zmhr.<br />

Ë`m_wio àdmgmMm d IaoXrMm _Z_wamX AmZ§X cwQ>Vm `oVmo.<br />

5. {d{dY AZwf§{JH$ godm : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoVrc gh^mJr ì`dgm` g§ñWm H$mS>©YmaH$m§Zm<br />

{d{dY AZwf§{JH$ godm CncãY H$ê$Z XoVmV. CXm. IaoXr Ho$coë`m dñVy KanmoM nmR>{dÊ`mMr gmo`,<br />

A{YH$f© gdcV, E.Q>r.E_. gw{dYm, ~g, aoëdoMo, {d_mZmMo AmajU d V§ÌkmZ godm, AnKmV {d_m B.<br />

cm^ {Xco OmVmV.<br />

6. IaoXrda H$_reZ : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoV gh^mJr ì`dgm`g§ñWm H$mS>©YmaH$m§Zm dñVy d godm<br />

IaoXr Ho$ë`mZ§Va H$mhr {deof gyQ> qH$dm H$_reZ XoVmV. Ë`mMm cm^ H$mS>©YmaH$m§Zm {_iVmo.<br />

~) ~±H$m§Zm {_iUmao cm^ :-<br />

1. CËnÞmV dmT> : H«o$S>rQ> H$mS>© {dV[aV H$aUmè`m ~±H$m§Zm Zm|XUr ewëH$, dm{f©H$ ewëH$ B. ê$nmV<br />

CËnÞ {_iVo. VgoM H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoV gh^mJr Pmcoë`m ì`dgm` g§ñWm§Zm {~cmÀ`m {d{eîQ> à{VeV<br />

aŠH$_ H$_reZ åhUyZ ~±H$m§Zm Úmdr cmJVo. VgoM ì`mOê$nmZo CËnÞ {_iVo.<br />

2. ~±H$ godm§Mm {dñVma : H«o$S>rQ> H$mS>©Mo {dVaU H$aUmè`m ~±H$m Amnë`m J«mhH$m§Zm ~±qH$JÀ`m<br />

{d{dY godm CncãY H$ê$Z XoVmV. Ë`m_wio ~±qH$J godm§Mm {dñVma hmoÊ`mg _XV hmoVo.<br />

3. ~±H$ ì`dgm`mMm {dH$mg : nVnÌ gw{dYm CncãY H$ê$Z {Xë`mZo ~±H$ J«mhH$m§Mr g§»`m<br />

dmT>Vo. ~±Ho$À`m H$O© ì`dhmamMo à_mU dmT>Vo. nVnÌ gw{dYoMm cm^ KoÊ`mgmR>r A{YH$m{YH$ J«mhH$<br />

~±Ho$H$S>o AmH${f©V hmoVmV. n[aUm_r g§~§{YV ~±Ho$À`m ì`dgm`mV dmT> hmoVo.<br />

H$) gXñ` ì`dgm`g§ñWm§Zm {_iUmao \$m`Xo :-<br />

1. CYmarMr OmoIr_ ~±Ho$da : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoV gh^mJr g§ñWm H$mS>©YmaH$m§Zm CYmarZo dñVy<br />

d godm§Mr {dH«$s H$aVmV. _mÌ CYmarMr OmoIr_ ~±H$ pñdH$maV Agë`mZo ì`dgm` g§ñWm§Zm CYmar<br />

~wS>Ê`mMm YmoH$m ñdrH$mamdm cmJV Zmhr.<br />

2. J«mhH$ dJ© dmT>Vmo : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoV gh^mJr Pmcoë`m CÚmoJ ì`dgm` g§ñWm§À`m J«mhH$<br />

dJm©V dmT> hmoVo.<br />

13


3. _mcmMr {dH«$s d Z\$m dmT>Vmo : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoVrc H$mS>©YmaH$m§Zm dñVy d godm IaoXr<br />

H$aÊ`mgmR>r amoI n¡gm cmJV Zmhr. ImË`mda n¡go {eëcH$ AgÊ`mMr Amdí`H$Vm ZgVo. Ë`m_wio Vo H$mS>©<br />

`moOZoÀ`m gXñ`m XþH$mZmVyZ _moR>çm à_mUmV dñVy d godm§Mr IaoXr H$aVmV. gmh{OH$M gXñ` g§ñWm§Mr<br />

{dH«$s d Z\$m dmT>Vmo.<br />

4. Om{hamV d à{gÕr : H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoV gh^mJr ì`dgm` g§ñWm§À`m ZmdmMr `mXr<br />

~±Ho$H$Sy>Z Omhra Ho$cr OmVo. Ë`m_wio gh^mJr XþH$mZo, n`©Q>Z g§ñWm, hm°Q>oëg, {S>nmQ>©_|Q>c ñQ>moAg©<br />

BË`mXrMr AmnmoAmnM Om{hamV hmodyZ Ë`m§Zm à{gÕr {_iVo.<br />

nVnÌmMo Xmof/VmoQ>o :-<br />

1. nVnÌ Jhmi hmoÊ`mMm YmoH$m : nVnÌ YmaH$mcm nVnÌ H$miOrnyd©H$ gm§^mimdo cmJVo.<br />

nVnÌ ha{dÊ`mMr AJa Mmoar hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. Ë`mMm J¡admna hmoD$ eH$Vmo. Ë`m_wio nVnÌYmaH$mMo<br />

_moR>o ZwH$gmZ hmoD$ eH$Vo.<br />

2. OmñV ì`mOXa : AZoH$ ~±H$m nVnÌ gw{dYm CncãY H$ê$Z XoVmZm OmñV ì`mOXa AmH$maVmV,<br />

`m_wio nVnÌYmaH$mMo ZwH$gmZ hmoD$ eH$Vo.<br />

3. XþH$mZXmamH$Sy>Z Aën gdcVr : ~è`mMXm XþH$mZXma nÌYmaH$m§Zm gdcVrMm ^yc^yc¡æ`m<br />

XmI{dVmV. R>amdrH$ dñVy§À`m IaoXrdaM Om{hamVrà_mUo qH$_VrV gyQ> {Xcr OmVo. XþH$mZXmam§H$Sy>Z<br />

Ano{jV gdcV Z {_imë`mZo ZmIyf hmoVmV.<br />

4. AZmdí`H$ IaoXrcm MmcZm : nVnÌm_wio J«mhH$m§Zm AZmdí`H$ IaoXr H$aÊ`mg àoaUm<br />

{_iVo. nVnÌmÀ`m CncãYVo_wio JaO ZgVmZm dñVy§À`m IaoXrMm _moh hmoVmo. amoI n¡emMr Amdí`H$Vm<br />

Zgë`mZo Ëd[aV IaoXr Ho$cr OmVo.<br />

5. R>amdrH$ ì`ŠVr d§{MV : nVnÌmMm dmna H$aVmZm nÌYmaH$mMr ñdmjar JaOoMr AgVo.<br />

{Zaja d AS>mUr ì`ŠVr ghr H$ê$ eH$V Zgë`mZo Ë`m§Zm `m nÌmMm dmna H$aVm `oV Zmhr. VgoM A§Y<br />

ì`ŠVr `m gw{dYonmgyZ d§{MV amhVmV.<br />

6. nVnÌm~m~V gŠVr : AZoH$ ~±H$m d {dÎmr` g§ñWm Zoh_rÀ`m J«mhH$m§Zm nVnÌ KoÊ`mgmR>r<br />

AmJ«h YaVmV. àg§Jr gŠVr H$aVmV. ^{dî`mV ~±Ho$er Agcoco g§~§Y {~KSy> Z`oV åhUyZ cmoH$ ZmBcmOmZo<br />

nVnÌo KoVmV.<br />

7. dgwcr~m~V gŠVr : nVnÌ XoUmè`m ~±H$m d {dÎmr` g§ñWm nÌYmaH$mH$S>rc aH$_oÀ`m<br />

dgwcr~m~V gŠVr H$aVmV. AZoH$Xm dgwcrgmR>r Ad¡Y _mJm©Mm ñdrH$ma H$aVmV.<br />

14


S>o~rQ> H$mS>©/ZmdonÌ/Zm_onÌ (Debit Card) :-<br />

S>o~rQ> H$mS>© `m eãXmMm AW© Zmdo Q>mH$Uo qH$dm ImË`mdarc aŠH$_ dOm H$aUo.<br />

""~±Ho$Zo J«mhH$m§Zm Ë`m§À`m ImË`mdarc aŠH$_ CMc H$aÊ`mgmR>r CncãY H$ê$Z {Xcoco nÌ qH$dm<br />

H$mS>© åhUOo S>o~rQ> H$mS>© hmo`.''<br />

""S>o~rQ> H$mS>© åhUOo Á`m H$mS>m©Mm dmna n¡go ^mJ{dÊ`mgmR>r Ho$ë`mZ§Va VodT>r aŠH$_ Vw_À`m ~±H$<br />

ImË`mVyZ IMu Q>mH$cr OmVo qH$dm S>o~rQ> H$mS>©YmaH$mÀ`m ImË`mV aŠH$_ S>o~rQ> (^mJ{dcocr aŠH$_)<br />

Q>mH$cr OmVo.''<br />

""S>o~rQ> H$mS>© ho Zmd XoÊ`mMo H$maU åhUOo H$mS>m©Mm dmna n¡go ^mJ{dÊ`mgmR>r Ho$ë`mZ§Va VodT>r<br />

aŠH$_ J«mhH$m§À`m ~±H$ ImË`mV S>o~rQ> åhUOo IM© nS>Vo.''<br />

X¡Z§{XZ ì`dhmamV amoI aŠH$_ qH$dm MoH$cm n`m©` åhUyZ S>o~rQ> H$mS>©Mm dmna _moR>çm à_mUmda<br />

Ho$cm OmVmo. S>o~rQ> H$mS>© ~±H$m {dV[aV H$aVmV. gmYmaUV: E.Q>r.E_. H$mS>© Am{U MoH$ `m XmoÝhtMr H$m`}<br />

S>o~rQ>H$mS>©_m\©$V nma nmS>cr OmVmV. S>o~rQ> H$mS>©Mm dmna H$mS>©YmaH$mZo IaoXr Ho$coë`m dñVy d godm§Mo ~rc<br />

{dH«o$Ë`m§Zm XoÊ`mgmR>r Ho$cm OmVmo. VgoM ImË`mdê$Z aŠH$_ H$mT>Ê`mgmR>r dmnaVm `oVmo.<br />

S>o~rQ> H$mS>© \$m`Xo/JwU :-<br />

1. Ho$ìhmhr n¡go H$mT>Vm `oVmV : S>o~rQ> H$mS>© YmaH$mcm H$mS>©À`m ghmæ`mZo nm{hOo Voìhm<br />

ImË`mdarc n¡go H$mT>Vm `oVmV. S>o~rQ> H$mS>© YmaH$mcm E.Q>r.E_. gw{dYoMm cm^ {_iV Agë`mZo<br />

H$mS>©YmaH$ 24 Vmg Ho$ìhrhr n¡go H$mTy> eH$Vmo.<br />

2. n¡go H$mT>Ê`mMr gw{dYm : H$mS>©YmaH$mcm S>o~rQ> H$mS>© dmnê$Z H$mS>© XoUmè`m H$moUË`mhr<br />

JmdmVrc emIoVyZ n¡go H$mT>Vm `oVmV.<br />

3. MoH$nojm gag : MoH$cm n`m©` åhUyZ S>o~rQ> H$mS>©Mm dmna hmoVmo. n¡emMm ñdrH$ma H$aUmar<br />

ì`ŠVr MoH$EodOr S>o~rQ >H$mS>©cm àmYmÝ` XoVo. MoH$à_mUo S>o~rQ> H$mS>© YmaH$mcm ñdV:Mr AmoiI nQ>dyZ<br />

XoÊ`mMr JaO ZgVo.<br />

4. gmo`rMo : ho H$mS>© Odi Agoc Va amoI aŠH$_, MoH$~wH$ Odi R>odÊ`mMr JaO ZgVo.<br />

Ë`m_wio n¡go ha{dÊ`mMm YmoH$m Zmhr.<br />

5. naXoemVhr Cn`wŠV : {dXoemVgwÕm `m H$mS>m©Mm dmna H$aVm `oVmo. {dXoemV Joë`mZ§Va<br />

~±Ho$À`m VoWrc emIoVyZ S>o~rQ> H$mS>©Ûmao aŠH$_ H$mT>Vm `oVo. ~±Ho$er H$ama Ho$coë`m {dXoemVrc XþH$mZmVyZ<br />

dñVyMr IaoXrgwÕm H$aVm `oVo.<br />

15


6. VËna godoMm cm^ : H$mS>©YmaH$mcm S>o~rQ> H$mS>© dmnê$Z ì`dhma VËnaVoZo nyU© H$aVm `oVmV.<br />

n¡go H$mT>Ê`mgmR>r à{Vjm H$amdr cmJV Zmhr. E.Q>r.E_.Ûmam S>o~rQ> H$mS>©À`m ghmæ`mZo Vm~S>Vmo~ aŠH$_<br />

H$mT>Vm `oVo.<br />

7. ~±Ho$Mm \$m`Xm : S>o~rQ> H$mS>© godo_wio ~±Ho$Mm H$mJXnÌmdarc IM© H$_r hmoVmo. E.Q>r.E_. Ûmao<br />

n¡go H$mT>co OmV Agë`mZo ~±H$ H$_©Mmè`m§Mm doi dmMVmo. VgoM S>o~rQ> H$mS>© J«mhH$mH$Sy>Z ~±Ho$cm ewëH$<br />

ñdê$nmV CËnÞ {_iVo.<br />

8. S>o~rQ> H$mS>© YmaH$mMr gmo` : S>o~rQ> H$mS>© YmaH$ J«mhH$ E.Q>r.E_.Ûmao aŠH$_ H$mTy> eH$Vmo.<br />

Ë`m_wio H$moR>ohr, Ho$ìhmhr n¡go H$mT>Vm `oVmV. dñVy d godm§Mr IaoXr H$aVm `oVo. _moR>r aŠH$_<br />

~miJÊ`mnojm N>moQ>ogo H$mS>© Odi ~miJUo gmono AgVo. H$mS>© ha{dë`mg ~±Ho$H$Sy>Z Xþgao àmßV H$aVm `oVo.<br />

S>o~rQ> H$mS>©Mo Xmof/ÌwQ>r :-<br />

1. {~cmMr aŠH$_ Ëd[aV ^mJdmdr cmJVo : S>o~rQ> H$mS>©À`m ghmæ`mZo hmoUmao ì`dhma<br />

amoIrÀ`m ì`dhmamgmaIoM AgVmV. Ho«$S>rQ> H$mS>©à_mUo S>o~rQ> H$mS>©YmaH$m§Zm {~cmMr aŠH$_ ^mJ{dÊ`mgmR>r<br />

H$moUVmhr AdYr {_iV Zmhr.<br />

2. ImVoXma AgUo Amdí`H$ : S>o~rQ >H$mS>©Mr gw{dYm \$ŠV ImVoXma AgUmè`m ì`ŠVtZmM<br />

{_iVo. {~Ja ImVoXmam§Zm øm gw{dYoMm cm^ {_iV Zmhr.<br />

3. R>amdrH$ J«mhH$m§Zm cm^ : ^maVmgma»`m XoemV {Zajam§Mo à_mU OmñV Amho. Aem {Zaja/<br />

A{e{jV J«mhH$m§Zm S>o~rQ> H$mS>© hmVmiVm `oV Zmhr, Ë`m_wio øm ì`ŠVr S>o~rQ> H$mS>© godonmgyZ d§MrV<br />

amhVmV.<br />

4. H$Om©Mr h_r Zmhr : H«o$S>rQ> H$mS>©YmaH$mà_mUo S>o~rQ> H$mS>© YmaH$m§Zm H$O© XoÊ`mMr h_r ~±H$<br />

XoV Zmhr. \$ŠV ImË`mdarc {eëcH$ aŠH$_ H$mT>Vm `oVo.<br />

5. _`m©{XV g§ajU : S>o~rQ> H$mS>©À`m Cn`moJmV H«o$S>rQ> H$mS>m©nojm H$_r g§ajU AgVo. XmofnyU©<br />

dñVy~m~V H$moUVohr g§ajU {_iV Zmhr.<br />

6. ~±H$m ehm{Zem H$aV ZmhrV : H«o$S>rQ> H$mS>© XoVmZm ~±H$ J«mhH$m§Mr Am{W©H$ nV, dm{f©H$<br />

CËnÞ, naV\o$S>rMr j_Vm B. ~m~r {dMmamV KoVo. S>o~rQ> H$mS>©À`m ~m~VrV Aer H$moUVrhr ehm{Zem ~±H$<br />

H$aV Zmhr.<br />

7. H$mS>©YmaH$m§ZmM n¡go H$mT>Vm `oVmV : Zoh_rÀ`m ~±qH$J ì`dhmamV ImVoXma, BVa ì`ŠVr_m\©$V<br />

n¡go H$mTy> eH$Vmo. _mÌ S>o~rQ> H$mS>© YmaH$mcm H$mS>©À`m ghmæ`mZo n¡go H$mT>Ê`mgmR>r ñdV: Omdo cmJVo.<br />

8. J¡aì`dhmamMm YmoH$m : ~ZmdQ> S>o~rQ>H$mS>© V`ma H$aUo, `§ÌmVrc ÌwQ>r, Vm§{ÌH$ ÌwQ>rMm \$m`Xm<br />

KodyZ ImË`mdarc aŠH$_ nañna H$mTy>Z KoVcr OmD$ eH$Vo.<br />

16


9. aŠH$_ H$mT>Ê`mdarc _`m©Xm : ~è`mM ~±H$m S>o~rQ> H$mS>©Ûmao EH$m {Xdgmcm OmñVrV OmñV<br />

{H$Vr aŠH$_ H$mT>md`mMr `mMr _`m©Xm (gmYmaU é. 25000/-) R>adyZ XoVmV. `mnojm OmñV aŠH$_<br />

H$mT>md`mMr Agoc Va Xþgè`m {Xdgmn`ªV Wm§~mdo cmJVo.<br />

{H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>© (Kisan Credit Card) :-<br />

^maVmV H|$Ð gaH$maZo eoVH$ar dJm©À`m H$O©{df`H$ JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r amîQ´>r`H¥$V ~±H$m§_m\©$V<br />

"{H$gmZ nVH$mS>©' `moOZm Omhra Ho$cr Amho. _hmamîQ´>mVrc _hmamîQ´> ~±Ho$Zo _hm~±H$ {H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>©<br />

`moOZm gwê$ Ho$cr Amho.<br />

Zm~mS>©Zo à_wI ~±H$m§er MMm© H$ê$Z "{H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>©' `moOZm V`ma Ho$cr. hr `moOZm [aPìh©<br />

~±Ho$_m\©$V gd© ì`mnmar ~±H$m_m\©$V ghH$mar ~±H$m_m\©$V nmohM{dÊ`mV Amcr. 1998 nmgyZ ì`mnmar ~±H$m,<br />

àmXo{eH$ ~±H$m§Zr hr `moOZm gwê$ Ho$cr.<br />

{H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>© `moOZoZwgma cm^mWu eoVH$è`m§Zm nmg~wH$ d H«o$S>rQ> H$mS>© {Xco OmVo. `m<br />

`moOZ|VJ©V eoVH$è`m§Zm Amncm eoV_mc, CËnmXZ{df`H$ JaOm dm AH¥$fr ì`dhma nyU© H$aÊ`mgmR>r Aën<br />

_wXVrMm H$O© nwadR>m Ho$cm OmVmo.<br />

\$m`Xo :-<br />

1. JaOoZwgma nVnwadR>m : eoVH$è`m§Zm doioda d nwaogm nVnwadR>m Ho$cm OmVmo.<br />

2. H$_rV H$_r H$mJXnÌo : eoVH$è`m§Zm ~±Ho$VyZ aŠH$_ CMc H$aVmZm \$maer H$mJXnÌo cmJV<br />

ZmhrV. Ë`m_wio H$mJXnÌ nyV©VoMr à{H«$`m gwc^ ~ZVo.<br />

3. JaOoZwgma H$O©nwadR>m : eoVH$è`m§Zm df©^amV Ooìhm H$Om©Mr JaO ^mgoc Voìhm H$O© {_iV<br />

Agë`mZo AmJmD$ n¡go KoD$Z R>odÊ`mMr JaO ZgVo.<br />

4. H$O© gw{dYoMm {dñVma : H$O© gw{dYm VrZ dfm©gmR>r _§Oya Ho$cr OmVo. AWm©V Xadfu<br />

ImË`mdarc ì`dhma Vnmgco OmVmV. g_mYmZH$maH$ ì`dhma AgVrc Va H$O© gw{dYoMm {dñVma Ho$cm<br />

OmVmo.<br />

5. eoVH$ar ~±Ho$Mm J«mhH$ : H$mS>©YmaH$ eoVH$ar ~±Ho$À`m nadmZJrZo ~±Ho$À`m H$moUË`mhr emIoer<br />

ì`dhma H$ê$ eH$VmV. VgoM àmW{_H$ H¥$fr nVnwadR>m g§ñWm§er ì`dhma H$ê$ eH$VmV. VgoM àmW{_H$<br />

H¥$fr ghH$mar nVnwadR>m g§ñWm§er ì`dhma H$ê$ eH$VmV.<br />

6. doi d l_mMr ~MV : Xadfu H$mJXnÌm§Mr d AOm©Mr N>mZZr H$aUo, H$O© XoÊ`mMr Zoh_rMr<br />

H$m`©nÕVr nyU© H$aUo, AmXrMr JaO AgVo. VgoM H$O© CMcÊ`mgmR>r H$_rV H$_r H$mJXnÌo cmJVmV.<br />

17


7. eoVH$è`m§Zm cm^Xm`H$ : JaOy nmÌ eoVH$è`m§Zm df©^amVrc H$moUË`mhr H$mcmdYrV Ë`m§À`m<br />

JaOoZwgma H$O©gw{dYm CncãY H$ê$Z {Xcr OmVo.<br />

8. H$O© _`m©XoV dmT> : eoVH$è`m§À`m CÎm_ H$m_{Jarcm àmoËgmhZ XoÊ`mgmR>r CËnmXZ IMm©Vrc<br />

dmT> qH$dm nrH$ g§aMZoVrc ~Xc `mZwgma H$O© _`m©Xm ~XcyZ {Xcr OmD$ eH$Vo.<br />

{H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>©Mr d¡{eîQ>ço :-<br />

g§X^© gyMr<br />

1. `m `moOZoVrc gh^mJr nmÌ eoVH$è`m§Zm ~±H$ H«o$S>rQ> H$mS>© Am{U nmg~wH$ qH$dm H«o$S>rQ><br />

H$mS>©gh nmg~wH$ XoVo.<br />

2. eoVH$è`m§Zm ~±Ho$Zo {ZYm©[aV H$ê$Z {Xcoë`m _`m©XoV {H$Vrhr doim aŠH$_ CMc H$aVm `oVo<br />

d aŠH$_ ^aVm `oVo.<br />

3. aŠH$_ CMc H$aÊ`mMr d H$Om©Mr _`m©Xm R>a{dVmZm àË`j cmJdS>rImcrc joÌ, nrH$<br />

g§aMZm Am{U {dÎmnwadR>çmMo à_mU `m ~m~r cjmV KoVë`m OmVmV.<br />

4. {H$gmZ H«o$S>rQ> H$mS>© VrZ dfm©gmR>r d¡Y AgVo. Xadfu H$mS>m©darc ì`dhmamMo AdcmoH$Z<br />

Ho$co OmVo.<br />

5. eoVH$è`m§Zr Ho$coë`m CMcoMr OmñVrV OmñV 12 _{hÝ`m§À`m H$mimV naV\o$S> H$amd`mMr<br />

AgVo.<br />

6. eoVH$ar H«o$S>rQ> H$mS>© XoUmè`m ~±Ho$_m\©$V ì`dhma H$ê$ eH$VmV. VgoM ghH$mar ~±H$m§À`m<br />

~m~VrV àmW{_H$ H¥$fr ghH$mar nVnwadR>m g§ñWm§er ì`dhma H$ê$ eH$VmV.<br />

1. A{YH$mofU d {dÎmr` ~mOmanoR>m : àm. S>m°. Oo. E\$. nmQ>rc (g§nmXH$)<br />

2. ~±qH$J Am{U {dÎmr` ì`mnma : àm. Ho$. ~r. H$mQ>o<br />

3. ~±qH$J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m : S>m°. ~r. EM. Xm_Or<br />

4. ~±qH$J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m : S>m°. ~r. EM. Xm_Or, {Û.Am.,2001<br />

5. n¡gm Am{U {dÎmr` aMZm : S>m°. gr. Oo. Omoer, lr. E.gr.Omoer.<br />

6. ~±qH$J : E_.nr.Eg.gr. _w»` narjm : àm. a§OZ H$moi§~o<br />

18


7. ~±qH$J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m : ~r. E. ^mJ VrZ, Xÿa{ejU H|$Ð,<br />

{edmOr {dÚmnrR>, H$moëhmnya<br />

8. n¡gm Am{U {dÎmr` ì`dñWm : ~r. H$m°_. ^mJ XmoZ, Xÿa {ejU<br />

H|$Ð, {edmOr {dÚmnrR>, H$moëhmnya<br />

9. Banks and Financial Markets : B.A.<strong>III</strong>, Distance Education,<br />

<strong>Shivaji</strong> <strong>University</strong>, Kolhapur.<br />

10. Innovations in Banking : A. K. Sohani (Editor)<br />

11. Internet Banking : Krishna Kishore Puranam<br />

(Editor)<br />

12. Risk Management-Principles for E-Banking : Dr. N. K. Sharma<br />

13. The Indian Banking : B. Suryakant (Editor)<br />

14. Indian Banking : Katuri Nageswara Rao (Editor)<br />

15. Information Technology & E-Banking : Work Book, ICFAI <strong>University</strong><br />

16. Information Technology & E-Banking : ICFAI <strong>University</strong>.<br />

◆❒◆<br />

19


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (~) (OyZm) nona 10 d 15 (~) (Z{dZ)<br />

~±H$s¨J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

2.3 go~rMr ^y{_H$m<br />

àñVmdZm :-<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-6 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

eoAa~mOma gwYmaÊ`mgmR>r Or Eg² nQ>oc g{_VrÀ`m {e\$maerZwgma 12 E{àc 1988 amoOr go~rMr<br />

ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. eoAa~mOmamVwZ nwaogo ^m§S>dc JVr{ec H$ê$Z Ë`mMo `mo½` {dVaU hmoÊ`mgmR>r<br />

Amdí`H$ dmVmdaU {Z_m©U H$aUo hm go~rÀ`m ñWmnZoMm _w»` CX²Xoe hmoVm.<br />

eoAa ~mOmamV nmaXe©H$Vm `oÊ`mgmR>r {Z`_m§Mr Amdí`H$Vm Omo{I_Xmam§_Yrc Am§Vag§§~§Y X¥T>rH$aU,<br />

{d{dY gmYZm§Mr {dídmghVm© , ì`dhma nX²YVrMo gj_rH$aU BË`mXr_wio Jw§VdUyH$Xmam§À`m _ZmV {dídmg<br />

{Z_m©U H$aÊ`mMm go~rMm hoVw Amho. `m AZwf§JmZo ^mJ {dH«$r H$aUm-`m H§$nÝ`m d g§ñWm Jw§VdUyH$Xma<br />

Am{U _Ü`ñW `m VrZ KQ>H$m§Mr go~rMo CËVaXm{`Ëd Amho. go~r `m VrZ KQ>H$mda `mo½` àH$mao {Z`§ÌU<br />

R>odyZ eoAa ~mOmamVrc Omo{I_ H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ H$aV Agco Var OmoI_tMo n[aUm_ H$_r H$ê$<br />

eH$V ZmhrV. Ë`m_wio eoAa ~mOmamV gh^mJr gd© KQ>H$m§Mr d¡`pŠVH$ O~m~Xmar amhVo.<br />

go~rMr ^y{_H$m :-<br />

1. ^m§S>dcr ~mOmamVyZ n¡gm C^maÊ`mgmR>r {ZamoJr dmVmdaU V`ma H$aUo.<br />

2. N>moQ>çm Jw§VdUyH$Xmam§À`m {hVmMo ajU H$aUo.<br />

3. eoAa ~mOmamVrc ì`dhma d ~mOmamÀ`m OmoIr_Xmam§Mo ZmVog§~Y `m ~m~V {Z`_ qH$dm<br />

n[a{Z`_ V`ma H$aUo.<br />

4. Amnë`m A{YH$mam~m~V Jw§VdUyH$Xmam§Zm {e{jV H$aUo.<br />

5. eoAa ~mOmamV Ago Jw§VdUyH$ dmVmdaU V`ma H$aUo H$s, Á`m_wio H$mnm©oaQ> joÌm§Zm nadS>Um-<br />

`m qH$_Vrcm à{V^wVr ghO CncãY hmoVrc.<br />

6. ~mOmamMm {dñVma Am{U ì`dgm`mMm {dH$mg gw{dYmOZH$ hmoÊ`mgmR>r Amdí`H$ nm`m^wV<br />

gw{dYm§Mm {dH$mg H$aUo.<br />

7. Am¡Úmo{JH$ à{V^wVr, _wÀ`wAc \§$S> BË`mXr ~m~V A{YH$ n[aUm_H$maH$ H$m`Xo V`ma H$aUo.<br />

8. hñVm§VaU qH$dm {dcrZrH$aU àg§Jr ^mJ YmaH$m§Zm g_mZ d Ý`m` dmJUyH$ {_ioc `mMr<br />

ImÌr H$aUo.<br />

20


9. à{V^wVr ~mOmamÀ`m gd© KQ>H$m§~m~V H$m`Xo V`ma H$aUo.<br />

10. H§$nÝ`mZr Amdí`H$VoZwgma Vn{ecdma _m{hVr XoUo A{Zdm`© Agoc,Ë`mda cj R>odUo.<br />

11. _Ü`ñW , Xcmc ,~«moH$a ho Am{W©H$ d ì`mdgm{`H$X¥ï>`m ^ŠH$_ amhVrc `mMr ImÌr<br />

H$aUo.<br />

12. {d{dY {Z`_m_wio ghO d ñd{Z`§ÌrV dmT> hmoB©c `mMr ImÌr H$aUo.<br />

13. à^mdr VnmgUr `§ÌUm cmJy H$aUo.<br />

14. Jw§VdUyH$Xmam§Zm ZwH$gmZrÀ`m n[apñWVrV à{V^wVr ^anmB© XoÊ`mMr ì`dñWm H$aUo.<br />

15. eoAa ~mOmamVrc J¡aàH$mam§Zm Amim KmcUo.<br />

go~rMr H$m`©o :-<br />

1. Jw§VdUyH$Xmam§À`m VH«$matMo {ZdmaU H$aUo.<br />

2. N>moQ>`m Jw§VdUyH$Xma§mZm _mJ©Xe©Z d g§ajU XoUo.<br />

3. eoAa~mOmamÀ`m H$m_H$mOmda à^mdr {Z`§ÌU R>odUo.<br />

4. _Ü`ñWm§Mr Zm|XUr H$aUo d Ë`m§À`m H$m`m©da {Z`§ÌU R>odUo.<br />

5. eoAa~mOmamVrc _Ü`ñWm§Zm Cn`wŠV à{ejU XoUo.<br />

6. _wÀ`wAc \§$S>mMr Zm|XUr H$aUo d Ë`m§À`m H$m`m©Mo {Z`_Z H$aUo.<br />

7. _wÀ`wAc \§$S>mda n[aUm_H$maH$ n`©dojU H$aUo d Ë`§mÀ`m J¡aàH$mam§Zm Amim KmcUo.<br />

8. ~«moH$a, Xcmc, _Ü`ñW B. À`m ì`mdgm{`H$ g§KQ>ZmZm MmcZm XoUo.<br />

9. Jw§VdUyH$Xmam§Mo {hV OmonmgÊ`mgmR>r {d{dY H§$nÝ`m§Mo hñVm§VaU , {d{cZrH$aU d Vm~m KoUo<br />

B. ì`dhmam§Mo {Z`_Z H$aUo.<br />

10. ^m§S>dcr _wX²X`m§m~m~V H§$nÝ`mgmR>r _mJ©Xe©H$ VËdo R>adUo.<br />

11. g§emoYZ H$m`© hmVr KoUo d _m{hVrÀ`m àgmaUmÛmao ~mOmamVrc {d{dY KQ>H$m§Zm Cn`wŠV<br />

Aer _m{hVr XoUo.<br />

12. A§VJ©V XodmUKodmU {Z`§ÌrV H$aUo.<br />

❏❏❏<br />

21


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (~) (OyZm) nona 10 d 15 (~) (Z{dZ)<br />

~±H$s¨J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-7 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$-3<br />

~ogc-3<br />

(Basel-3)<br />

3.2 Aä`mgmMr C{ÔîQ>ço :-<br />

1. ~ogc - 3 hr g§H$ënZm g_OmdyZ KoUo.<br />

2. ~ogc - 3 Mo n[aUm_ g_OmdyZ KoUo.<br />

3. ~ogc - 3 À`m {e\$maer OmUyZ KoUo.<br />

àñVmdZm :-<br />

~±H$s¨J ì`dgm`mMo {Z`§ÌU H$aUmar "~ogc' hr EH$ _hËdnwU© `§ÌUm Amho. àm_w»`mZo ~±H$m§À`m<br />

Am{W©H$ ì`dhmamMm {dH$mg H$aUo, Ë`mda {Z`§ÌU R>odUo d Ë`mda cj R>odÊ`mgmR>r "~ogc - 1,2,3'<br />

V`ma H$aÊ`mV Amcr. d¡pídH$ {Z`m_H$ _mnX§S> åhUyZ ~±H$m§À`m Omo{I_ ì`dñWmnZmgmR>r ~ogc g{_VrZo<br />

{XZm§H$ 2 {S>g|~a 2010 amoOr "~ogc-3' Kmo{fV Ho$co.<br />

~ogc-3 _Ü`o ~±Ho$Mr ^m§S>dc n`m©ßVVm, VmU VnmgUr d ~mOma VacVm Omo{I_ `mda cj<br />

H|${ÐV H$aÊ`mV Amco Amho. ~ogc-3 ho ~±H$s¨J joÌmVrc gd© g_mdoeH$ gwYmaUm g§M åhUmdm cmJoc.<br />

~±H$s¨J joÌmdarc {Z`§ÌU, n`©dojU d Omo{I_ ì`dñWmnZ _O~yV H$aUo hr ~ogc -3 Mr à_wI C{ÔîQ>ço<br />

AmhoV.<br />

~ogc-3 Mr C{ÔîQ>ço :-<br />

1. {dÎmr` d Am{W©H$ VmUmVyZ {Z_m©U hmoUmao YŠHo$ ghZ H$aÊ`mMr j_Vm dmT>{dUo.<br />

2. OmoIr_ ì`dñWmnZ d {Z`_mV§J©V amhþZ JaOoZwgma gwYmaUm KS>dyZ AmUUo.<br />

22


3. ~±Ho$Mr nmaXe©H$Vm _O~yV H$aUo d Amdí`H$ ~m~r {ZXe©Zmg AmUUo.<br />

4. Am{W©H$ d {dËVr` VmU H$_r H$ê$Z ~±H$m§Mr CËnmXZ j_Vm dmT>{dUo.<br />

5. ~±H$s¨J joÌmVrc ^m§S>dc d VacVog§~§YrMr Z{dZ _mJ©Xe©H$ VËdo AmË_gmV H$aUo.<br />

~ogc-3 Mo ñV§^ :-<br />

~±H$m§À`m Am{W©H$ n`©dojUmgmR>r ~ogc-3 _Ü`o VrZ _wc^wV ñV§^ _m§S>co AmhoV. n{hë`m<br />

ñV§^m_Ü`o ^m§S>dc Omo{I_ H$_r H$aUo d gdm©_Ü`o g§VwcZ {Z_m©U H$aUo ho _wX²Xo g_m{dï> AmhoV. Xwgè`m<br />

ñV§^m_Ü`o Omo{I_ ì`dñWmnZ d n`©dojU `m _wÚm§Mm g_mode Amho. Va {Vgè`m ñV§^m_Ü`o ~mOma<br />

{eñVr ~m~VMm {dMma Ho$cocm Amho. ~ogc-3 Mm _wc^yV CÔoe ^mJ ^m§S>dc _`m©Xm dmT>dyZ d ZwH$gmZ<br />

ghZ H$aÊ`mMr j_Vm dmT>dyZ ~±H$m§À`m ^m§S>dcmMm XOm© dmT>{dÊ`mgmR>r _mJ©Xe©H$ VËdo {Z_m©U H$aUo hm<br />

hmo`.<br />

ñV§^-1 :-<br />

(A) ^m§S>dc :-<br />

`m_Ü`o Imcrc ~m~tMm {dMma Ho$cocm Amho.<br />

1. ^m§S>dcmMm XOm© d nmVir : Omo{I_`wŠV ^m§S>dcmÀ`m 4.5 Q>ŠHo$ BVHo$ {H$_mZ ^m§S>dc<br />

Agco nm{hOo.<br />

2. ^m§S>dcr hmZr gmogÊ`mMr j_Vm : {Z`_H$ _§S>imÀ`m A{YH$mamZwgma Jw§VdUyH$ gmYZm§_Ü`o<br />

Ago H$c_ Agmdo H$s, EImXr ~±H$ AH$m`©j_ R>aë`mg Ë`mMo eoAg© aX²X qH$dm gd©gmYmaU<br />

^mJ^m§S>dcm_Ü`o n[adV©Z H$aÊ`mMr VaVwX Agmdr. H$s Á`m_wio ImOJr joÌmMm {hñgm dmTy>Z ^{dî`mVrc<br />

~±H$s¨J joÌmVrc YmoHo$ d AZ¡{VH$ Jmoï>r H$_r hmoVrc.<br />

3. ^mJ ^m§S>dcmMr {H$_mZ Amdí`H$ _`m©Xm : Omo{I_`wŠV g§nËVrÀ`m {H$_mZ 2.5 Q>ŠHo$<br />

gd©gmYmaU ^mJ^m§S>dc Yê$Z EHy$U gd© gmYmaU ^mJ ^m§S>dc 7 Q>ŠHo$ AgUo Amdí`H$ Amho. EImXr<br />

~±H$ Amdí`H$ {H$_mZ ^mJ ^m§S>dcmÀ`m Imcr Amë`mg Ë`mda _mJ©Xe©H$ VËdo cmXcr OmVrc.<br />

4. ^mJ ^m§S>dcmMr {H$_mZ Amdí`H$ _`m©Xm Amocm§S>Umè`m ~±H$m§Mo dJuH$aU : Á`m<br />

~±H$m§Mo gd©gmYmaU ^mJ ^m§S>dc eyÝ` Vo 2.5 Q>ŠHo$ À`m _`m©XoV AgVo. Ë`m ~±H$m§Mo dJuH$aU H$aÊ`mV<br />

`oVo.<br />

23


(Am) Omo{I_ H$_r H$aUo :-<br />

1. à{V^y{VH$aU : Jw§VmJw§VrÀ`m amoIo ì`dhmam_Ü`o ^mJ ^m§S>dcmMo _O~wVrH$aU H$aUo `mgmR>r<br />

~±H$m§Zm gImoc nV YmoaUmMo ~mh` g§ñWm§H$Sy>Z nV XOm©Mo à_mUrH$aU H$ê$Z ¿`mdo cmJVo.<br />

2. ì`mnmamgmR>r ^m§S>dcr n`m©áVoMo à_mU OmñV Agmdo : nwadcoë`m ^m§S>dcmnmoQ>r Ama§^<br />

VmU _yë`m AmYmarV OmoIr_ ì`dñWm gwê$ Ho$cog ^{dî`mVrc Omo{I_ H$_r hmoÊ`mg _XV hmoB©c.<br />

3. à{Vnjm~m~V nV Omo{I_ : à{VnjmH$Sy>Z nV Omo{I_ H$aÊ`mgmR>r nyT>rc ~m~tMm {dMma<br />

H$aÊ`mV `oVmo.<br />

(A) à{Vnjmcm XoÊ`mV `oUmè`m H$Om©Mr _`m©Xm dmT>{dUo.<br />

(~) H$m§hr R>amdrH$ ì`dhmam_Ü`o ~±H$m§Zm ^mJ ^m§S>dcmV gyQ> XoUo.<br />

(H$) g§ñWm§Zm {Xcoë`m H$Om©gmR>r ^m§S>dcmMr Amdí`H$Vm A{YH$ Agcr nm{hOo.<br />

4. _Ü`dVu g_moarc nj : _Ü`dVu g_moarc nmÌ njmdarc nV _`m©Xoda 2 Q>ŠHo$ Omo{I_ ^ma<br />

am{hc. na§Vw WH$~mH$s AgUm-`m njmg 2 Q>ŠHo$À`m nyT>rc OmoIr_ ^ma am{hc.<br />

(B) g_mocrH$aU :-<br />

ñV§^ - 2<br />

drZm OmoIr_ g_Vmoc à_mUmMo {~Ja Vmi|~§XmVrc _`m©Xm R>a{dÊ`mMm {dMma Ho$cocm Amho.<br />

Omo{I_ ì`dñWmnZ Am{U n`©dojU : `m A§VJ©V Imcrc ~m~tMm g_mdoe Ho$cocm Amho.<br />

(A) gj_ d {dñV¥V YmoaU<br />

(~) Omo{I_ ì`dñWmnZ<br />

(H$) {~Ja Vmio~§X nV _`m©Xm {dMmamV KoUo d amoIo ì`dhmam~m~V Omo{I_ ì`dñWmnZ H$aUo.<br />

(S>) OmoIr_ ì`dñWmnZmMo H|$X«rH$aU H$aUo.<br />

(B) ~±H$m§Zm OmoIr_ ì`dñWmnZm ~m~V àmoËgmhZ XoUo d XrK© H$mimV Mm§Jcm naVmdm {_iUog<br />

_mJ©Xe©Z H$aUo.<br />

(B©) ZwH$gmZ ^anmB© d VmU , _yë`m§H$Z nX²YVr B. ~m~r AmMaUmV AmUZo.<br />

(\$) R>adyZ {Xcoë`m à_mUmZwgma ~±H$m§Mo {hemo~ R>odUo.<br />

(g) {Z`{_VnUo n`©dojU H$aVm `oÊ`mgmR>r n`©dojU g§ñWm§Mr ñWmnZm H$aUo.<br />

24


ñV§^ - 3<br />

~mOma {eñV : `mA§VJ©V Imcrc Jmoï>tMm g_mdoe H$aÊ`mV Amcm Amho.<br />

(A) amoIo ì`dhmamer {ZJS>rV nV _`m©Xm R>a{dUo<br />

(~) {~Ja Vmi|~§XmVrc KQ>H$ {ZpíMV H$aUo.<br />

(H$) ^mJ ^m§S>dcm~m~V A{YH$ _m{hVr CncãY H$aUo.<br />

(S>) ~±Ho$À`m ^mJ ^m§S>dcmÀ`m {hemo~ _m§S>Ur ~m~V {Z`_mdcrMo nmcZ H$aUo.<br />

~ogc - 3 Mo ^maVr` ~±H$s¨J joÌmdarc n[aUm_ :-<br />

^maVr` ~±H$s¨J joÌm_Ü`o ^maVr` [aPìh© ~±Ho$À`m _mJ©Xe©H$ VËdmZwgma ~ogc - 3 cmJy H$aÊ`mV<br />

Amco Amho. Am{W©H$ joÌmÀ`m JaOoà_mUo ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Mr _mJ©Xe©H$ VËdo doimodoir ~Xccr<br />

OmVmV. ^maV gaH$maÀ`m YmoaUm§Zm AZwHw$c Aer YmoaUo ^maVr` [aPìh© ~±Ho$H$Sy>Z AmUcr OmVmV. gZ<br />

2020 n`ªV ~mh` ^m§S>dc ghm cmI H$moQ>rZo dmT>{dÊ`mMr JaO AgyZ ho H$m_ 2013 Vo 2019 `m<br />

H$mcmdYrV H$aÊ`mMo ^maVr` [aPìh© ~±Ho$Zo R>a{dco Amho. `m ^m§S>dc d¥ÜXrMm ^maVr` ~±H$mÀ`m {deofV:<br />

gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m§À`m amo»`mÝd`o naVmì`mda n[aUm_ hmoUma Amho.<br />

g§X^© -<br />

1. Rajesh Goyal, all banking solutions@gail.com, PPP, Internet.<br />

2. RBI draft guidelines on Basal - <strong>III</strong> capital needs, Page 1-3.<br />

3. Basal - <strong>III</strong> A global regulatory framework for more resilient banks and<br />

banking system, Bank for International settlements communications , CH<br />

- 4002 Basal, Switzerland , December 2010. ( Revised June - 2011 ) , ISBN<br />

- web -92-9197 -859-0.<br />

4. Basal - <strong>III</strong> Evolution and Implementation challenges by Ajaykumar Choudhary,<br />

GM, Department of Banking of operation and development , RBI. Lecture<br />

notes.<br />

5. Basal - <strong>III</strong> Norms : Where do Indian banks stands , by money control.com.<br />

from Internet.<br />

❀❀❀<br />

25


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 7 (~) (OyZm) nona 10 d 15 (~) (Z{dZ)<br />

~±H$s¨J Am{U {dÎmr` ~mOmanoR>m<br />

àmñVm{dH$ :-<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-8 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-4<br />

KQ>H$-4.1<br />

^m§S>dc n`m©ßVVm JwUmoÎma<br />

(Capital Adequacy Ratio)<br />

~±H$m§À`m H$O©ê$nr _mc_ÎmoMm XOm© Kgê$ Z`o åhUyZ [aPìh© ~±Ho$Zo ^m§S>dc n`m©ßVVm JwUmoÎmam{df`r<br />

_mJ©Xe©H$ VÎdo Omhra Ho$cr. Ë`mZwgma ~±H$m§Zm g§^mì` OmoIr_ Q>miÊ`mgmR>r Jw§VdUwH$sÀ`m ñdê$nmZwgma<br />

^ma R>adyZ ^m§S>dcmMr VaVyX H$amdr cmJVo. n[aUm_Vm ~±H$m§Mm XOm© gwYmê$Z {dH$mgmg JVr {_imcr<br />

Amho.<br />

n`m©ßnVm JwUmoÎma åhUOo H$m`?<br />

^m§S>dc n`m©ßVVm JwUmoÎma ho ~±Ho$H$S>rc ^m§S>dcmMo Ago à_mU hmo` H$s, Oo ~±Ho$À`m Omo{I_<br />

^ma`wŠV H$Om©er Q>ŠHo$dmarV ì`ŠV Ho$co OmVo. ~±H$m§Mr ZwH$gmZ emofyZ KoÊ`mMr j_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r<br />

Amdí`H$ ^m§S>dcmMr VaVyX H$aVm `oÊ`mgmR>r JwUmoÎmamMm Cn`moJ hmoVmo.<br />

^m§S>dc n`m©ßVVm JwUmoÎmamMo gyÌ :-<br />

ñVa 1 ^m§S>dc + ñVa 2 ^m§S>dc<br />

^m§S>dc n`m©ßVVm JwUmoÎma (CAR) = ••••••••••••••••••••••••••<br />

OmoIr_ ^marV _mc_Îmm<br />

ñVa 1 ^m§S>dc = (dg²yc ^m§S>dc + H$m`Xoera J§JmOir + AamIrd J§JmOir) • (CnH§$nZrZm<br />

àXmZ Ho$coco ^m§S>dc + ApñVËdmV Zgcocr _mc_Îmm + O_m Pmcoco VmoQ>o)<br />

ñVa 2 ^m§S>dc = (A) AàJQ> amIrd {ZYr.<br />

(~) VmoQ>çmgmR>r amIrd J§JmOir.<br />

(H$) CnH$O}.<br />

26


darc gyÌmZwgma 8 Q>ŠHo$ BVHo$ JwUmoÎma {ZpíMV H$aÊ`mV Amco. Ë`mgmR>r Amdí`H$ ^m§S>dcmMr<br />

nyV©Vm H$aÊ`mMr ~±H$mda O~m~Xmar Q>mH$Ê`mV Amcr.<br />

§Cn`moJ :-<br />

1. gXa JwUmoÎma ~±Ho$À`m R>odrXmam§Mr Xo`Ho$ d OmoIr_ ñdrH$maÊ`mMr j_Vm `m§Mo _moO_mn<br />

H$aÊ`mgmR>r dmnaÊ`mV `oVo.<br />

2. ^{dî`mV hmoUmè`m ZwH$gmZr_wio R>odrXma Am{U H$O©Xmam§Zm ~mYm nmohmoMUma Zmhr `mgmR>r<br />

Cnm``moOZm H$aUo.<br />

3. R>odrXmam§_Ü`o ~±Ho$~ÔcMm {dídmg {Z_m©U H$aUo.<br />

4. H$O© d ^m§S>dc `m§Mm g_Vmoc gmYUo.<br />

5. _mc_Îmog§~§Yr doJdoJiçm àH$maMr Omo{I_{df`H$ _m{hVr OmUyZ KoUo.<br />

❏❏❏<br />

27


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (A) (OyZm) nona 11 d 16 (A) (Z{dZ)<br />

H¥$fr ì`dgm`<br />

àñVmdZm :<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-1 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-1<br />

KQ>H$ H«$. 1<br />

1.4 H¥$fr ì`dgm`mMo _hÎd<br />

(Importance of Agri-Business)<br />

àmMrZ H$mimnmgyZ ^maVmM Zìho Va OJmVrb gd©M Xoem§Mm AË`§V nwamVZ ì`dgm` åhUyZ eoVr<br />

ì`dgm` Ho$bm OmVmo. OJmVrb 2/3 bmoH$m§Mm _w»` ì`dgm` eoVr Amho. ^maVmÀ`m EHy$U bmoH$g§»`on¡H$s 68%<br />

bmoH$ IoS>çmV amhVmV Am{U Ë`m§Mm à_wI ì`dgm` eoVr Amho. IoS>çmV Agbobo bKw CÚmoJ d Hw$Q>ra CÚmoJ ho<br />

àm_w»`mZo eoVr CËnmXZmVrb H$ÀÀ`m _mbmda Adb§~yZ hmoVo. XoemÀ`m EHy$U amï´>r` CËnÞmV eoVr CËnÞMm dmQ>m<br />

bjUr` AgyZ Vmo 1950-51 _Ü`o 55.40 Q>¸o$ hmoVm, 1990-91 _Ü`o 30.90 Q>¸o$ Va 1997-98 _Ü`o 26.40<br />

Q>¸o$ hmoVm. 2000-2001 _Ü`o 23.35 Q>¸o$ BVH$m Va 2008-09 _Ü`o 18.11 Q>¸o$ d 2009-10 _Ü`o 14.4<br />

Q>¸o$, 2010-11 _Ü`o 14.5 Q>¸o$ Va 2011-12 _Ü`o 13.9 Q>¸o$ BVH$m Pmbm. `mMm AW© Am¡Úmo{JH$ d godm<br />

joÌmMm EHy$U amï´>r` CËnÞmVrb {hñgm dmT>V Amho. XoemÀ`m AW©ì`dñWoMm {dMma H$aVmZm XoemVrb eoVr<br />

{dH$mg, Am¡Úmo{JH$ {dH$mg d godm joÌmMm {dH$mg `m§Mm EH${ÌV Aä`mg H$aUo Amdí`H$ R>aVo. na§Vw ì`mnH$<br />

AWm©Zo {dMma Ho$ë`mg Am¡Úmo{JH$ {dH$mg d godm joÌmMm {dH$mg eoVr joÌmdaM Adb§~yZ AgVmo.<br />

eoVrjoÌ àË`jnUo AWdm AàË`jnUo J«m_rU ^mJm_Ü`o amoOJma nwa{dÊ`mMo H$m_ H$aVo. gZ 1950-<br />

51 _Ü`o EHy$U amoOJmamn¡H$s 69.90 Q>¸o$ amoOJma eoVr joÌm_YyZ nwa{dbm OmV hmoVm. Va 1997-98 _Ü`o 61<br />

Q>¸o$ d 2001-02 _Ü`o 56.7 Q>¸o$ amoOJma nwa{dbm OmV hmoVm. EHy$U {Z`m©Vrn¡H$s eoVr joÌmVyZ hmoUmè`m<br />

{Z`m©VrMo à_mU A{YH$ Amho. gZ 1960-61 _Ü`o EHy$U {Z`m©Vrn¡H$s 44.38 Q>¸o$ {Z`m©V eoVr joÌm_YyZ hmoV<br />

hmoVr. Va 1997-98, 1998-99 Am{U 1999-2000 _Ü`o AZwH«$_o 19.45, 18.50 Am{U 14.43 Q>¸o$<br />

EdT>r {Z`m©V Ho$br OmV hmoVr. XoemMr H$moUVrhr `moOZm Am{W©H$ ÑîQ>çm `eñdr hmoÊ`mgmR>r eoVr ì`dgm`mMr<br />

àJVr hmoUo Amdí`H$ AgVo.<br />

^maV hr OJmÀ`m nmR>rda gm°âQ>doAa CÚmoJ, A{^`§Vo, doJmZo hmoUmao Am¡Úmo{JH$aU d {Z`m©V, doJmZo dmT>V<br />

AgUmè`m AW©ì`dñWon¡H$s EH$ Agm bm¡{H$H$ Agbobm Xoe Amho. ~m§YH$m_, CËnmXZ, dómoÚmoJ, _m{hVrV§ÌkmZ<br />

d Xyag§Mma, A{^`m§{ÌH$s CËnmXZo `m ^maVmÀ`m AW©H$maUmer {ZJS>rV {d^mJm§Mm àm_w»`mZo {dMma Ho$bm<br />

OmVmo. VgoM XaS>moB© CËnÞmMm à_wI ^mJ hm H¥$fr ì`dgm`mMm Agë`mMm {dMma Šd{MV Ho$bm OmVmo.<br />

1


^maVmMr AW©ì`dñWm hr OJmÀ`m nmR>rda gdm©V àmMrZ ì`dñWm Amho H$s, Or eoVr ì`dgm`mda Adb§~yZ<br />

Amho. Á`m_wio H$moQ>çmdYr bmoH$m§Mm CXa{Zdm©h hmoD$ eH$Vmo. _wŠV AW©ì`dñWoMm d OmJ{VH$sH$aUmMm à^md<br />

hm Am¡Úmo{JH$aU dmT>Ê`mV Pmbm. VgmM à`ËZ eoVr d eoVrda Adb§~yZ Agboë`m CÚmoJmgmR>r hmoV Amho.<br />

`m gd© JmoîQ>t_wio H¥$fr ì`dgm`mbm _hÎd àmá Pmbo Amho Vo nwT>rbà_mUo :-<br />

1) à_wI ì`dgm` : eoVH$ar, Aën^yYmaH$, ^y{_{hZ eoVH$ar, eoV_Oya Aem gdmªMm H¥$fr ì`dgm`<br />

hm _w»` ì`dgm` Amho. 1960 gmbr h[aV H«$m§VrZo eoVrbm AmUIr àmoËgmhZ {_imbo. H¥$fr ì`dgm`mZo AmO<br />

{hM ^y{_H$m J¥hrV Yabr Amho. H¥$fr ì`dgm` qH$dm H$maImZXmar åhUOo Ho$di ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§Mr _ŠVoXmar<br />

Zmhr, Va `m_Ü`o ^maVr` gmIa CÚmoJ, dómoÚmoJ, ImÚVob CÚmoJ, Á`yQ> H$maImZo Am{U ^maVmVrb ghH$mar<br />

joÌmVrb Xw½Y ì`dgm` `m§Mmhr g_mdoe hmoVmo.<br />

2) CËnmXZmV d¡{dÜ`Vm : gÜ`m H¥$fr ì`dgm` {Za{Zamù`m nmVirda H$m`©aV Amho Ogo YmÝ` nrHo$,<br />

ImÚVob CËnmXZ, \$io, D$g, _ñËgmoËnmXZ d H$moi§~r CËnmXZ H$aUo, Xwgè`m nmVirda YmÝ`mda à{H«$`m<br />

H$aUo, _m§g d Xw½YOÝ` nXmWmªMr {Z{_©Vr H$aUo, gmIa CËnmXZ, gyVmMo CËnmXZ, S>~m~§X AÞ Ogo _m§g d BVa<br />

Zmed§V ImÊ`mMo nXmW© `m ~m~tMm g_mdoe hmoVmo. {Vgè`m Q>ßß`m_Ü`o darb CËnmXZmMo n°qH$J H$ê$Z Ë`mMr<br />

{dVaU ì`dñWm Ho$br OmVo. H¥$fr ì`dgm` eoVr d n°qH$Jg§~§Yr Z{dZ V§ÌkmZmMr d Z{dZ Cnm``moOZm§Mr<br />

_m{hVr XoV AgVmo. Ë`mMà_mUo A§{V_ Q>ßß`mV {dH«$sgmR>r bmJUmè`m Cnm``moOZm§Mr _m{hVrhr XoV AgVo.<br />

3) CËnÞmV dmT> : {nHo$ d BVa eoVrer {ZJS>rV dñVy§Mr OmonmgZm d dmT>, Ë`mda hmoUmar à{H«$`m d<br />

ImÚOÝ`nXmW©, ImÚ Vob n°Ho$OtJ (Pakaging) `mH$S>o g§nyU© CËnmXZ à{H«$`m `m Ñ{ï>H$moUmVyZ nm{hbo nm{hOo.<br />

gÜ`m àM{bV ì`dñWo_wio ^maV d ^maVm~mhoa H¥$fr ì`dgm`mbm Iyn MmbZm {_imbobr Amho. Ë`m_wio _Ü`_<br />

dJm©Vrb bmoH$m§Mo CËnÞ dmT>bo AgyZ à{H«$`m Ho$bobo ImÚmÞ CXm. gmIa, Jhÿ, S>~m~§X ImÚnXmW©, Jhÿ, S>mir<br />

`m§À`mnmoQ>r OdiOdi 100 AãO S>m°baMr CbmT>mb Ano{jV Amho.<br />

4) Z{dZ H§$nÝ`mMm àdoe : `m joÌm_Ü`o CnbãY Agboë`m g§Yr_wio ImOJr ì`dgm{`H$ H¥$fr<br />

ì`dgm`mH$S>o AmH${f©V hmoD$ bmJbo AmhoV. Z{dZ Am§Vaamï´>r` XOm©Mo V§ÌkmZ d à{e{jV H$_©Mmar dJmªZm<br />

KoD$Z _moR>o ^m§S>dbXma d H$mhr CÚmoOH$ H§$nÝ`mZr H¥$fr ì`dgm`m§_Ü`o àdoe Ho$bm Amho.<br />

5) H¥$fr g§~§{YV CÚmoJm§Mm {dH$mg : eoVr {ZJS>rV BVa ì`dgm` Ogo, `§Ìgm_wJ«r, à{H«$`m H|$Ð,<br />

erV J¥hm§Mr gmo`, Zmed§V nXmWm©da à{H«$`m, {dVaU ì`dñWm, XiUdiUmMr `§ÌUm {Z_m©U H$aUo BË`mXtZm<br />

MmbZm {_imbobr AgyZ, H¥$fr {dH$mgmgmR>r darb ~m~tMm {dH$mg hmoUo Amdí`H$ Amho. EdT>M Zìho Va<br />

eoVrgmR>r IVo, agm`Zo, {H$Q>H$ZmeHo$, ObqgMZmÀ`m gmoB© B. À`m _Ü`o hmoUmam {dH$mg d ~Xb ho H¥$fr<br />

ì`dgm`mg§~§YrMo _hÎdmMo _wÔo R>aV AmhoV.<br />

6) naH$s` Jw§VdUyH$sV dmT> : H¥$fr CÚmoJmMo hmoV Agbobo AmYw{ZH$sH$aU d ~Xbm§Mm {dMma H$ê$Z<br />

àemgZmZo naXoer g§ñWmer g§`wŠV[aË`m CnH«$_ am~{dÊ`mg _§Oyar {Xbr Amho. `m Z{dZ YmoaUm_wio AZoH$<br />

Am§Vaamï´>r` H§$nÝ`m§Zm CXm. _moZg°ÝQ>mo {~`mUo (Monsanto), _moQ> _°H$S>moZmëS> (Mott Make Donald) d BVa<br />

CÚmoOH$m§Zm `m joÌmV àdoe H$aÊ`mgmR>r ZdrZ XmbZ Iwbo Pmbo Amho. ZdrZ `moOZo_Ü`o à{H«$`m d {Z`m©Vrer<br />

2


{ZJS>rV Jw§VdUyH$ OdiOdi 19100 H$moQ>r é. BVH$s Amho. Ë`mn¡H$s naXoer Jw§VdUyH$ 9100 nojm A{YH$<br />

Amho.<br />

7) {Z`m©VrV dmT> : eoVr_Ü`o Pmboë`m gwYmaUm§Mm H¥$fr ì`dgm`mda Agm _hÎdmMm n[aUm_ Pmbm<br />

H$s, Á`m_wio Am{U Am¡Úmo{JH$ nmVirda CËnmXZm_Ü`o dmT>, eoVH$è`m§Zm \$m`Xm d eoVrMm {dH$mg Pmbm.<br />

gÜ`m nrH$ CËnmXZ d ImÚnXmW© CËnmXZmV dmT>, à{H«$`m {dVaU `m§À`mH$S>o Z{dZ Ñ{ï>H$moUmVyZ H$V©ì` åhUyZ<br />

nm{hbo OmVo. ^maVr` ~mOmanoR>o~amo~a {Z`m©Vhr Omo_Xma Mmby Amho. Mhm, H$m°\$s d gmIa EdT>oM Zìho Va<br />

S>~m~§X ImÚmÞ CXm. _mgo, H$moi§~r _m§g `mH$S>ohr bj XoÊ`mV Ambo Amho. CÎm_ à{VMo, AmH$f©H$ qH$_VrMo<br />

Am{U AmH«$_H$ {dH«$s ì`dñWogh H¥$fr ì`dgm` {Z`m©V {d^mJmVrb dmT> Xe©{dVo.<br />

8) ^mddmT> {Z`§ÌUmg nyaH$ : dmT>V OmUmar ^mddmT> d AÞnXmWmªÀ`m dmT>Ë`m qH$_Vr pñWa<br />

R>odÊ`m_Ü`o H¥$fr ì`dgm` _hÎdmMr ^y{_H$m nma nmS>Vo. CÎm_ XOm©Mr {~`mUo, AÚ`mdV V§ÌkmZ d `§Ìgm_wJ«r<br />

`m§Mm Am¡Úmo{JH$ joÌmZo eoVH$ar dJm©bm nwadR>m Ho$ë`mg {nH$m§Mo gmVË`mZo CËnmXZ A{YH$ KoVm `oB©b d doJmZo<br />

dmT>Umao à{H«$`m H|$Ð d Mm§Jë`m {dVaU ì`dñWoÀ`m gmIirZo _mJUr g§~§Yrhr nmR>nwamdm hmoD$ eHo$b. `m<br />

{d^mJm§À`m _mJrb AS>MUrMr d JaOm§Mr, VgoM gÚ:pñWVrMr OmUrd emgZmbm Pmbobr Amho. gaH$ma `m<br />

joÌmÀ`m {dH$mg d àJVrgmR>r `moOZm AmIV Amho.<br />

9) nm`m^yV gw{dYm§Mr {Z{_©Vr : ^maVmVrb H¥$fr ì`dgm`mÀ`m {dH$mgmZo A{YH$ CËnmXZ XoUmar<br />

{nHo$, JmoXm_, nrH$ à{H«$`m Am{U BVa CËnmXZo \$ŠV `m nm`m^yV gw{dYm _Ü`oM dmT> Pmbobr Zmhr Va añVo,<br />

drO {dVaU ì`dñWm Am{U J«m_rU ^mJm_Ü`o {dñV¥V ~mOmanoR>m `mgma»`m nm`m^°V gw{dYm§Mrhr {Z{_©Vr Pmbr<br />

Amho. eoVH$è`m§Zm eoVr_Ü`o Cƒ naVmdm d Zâ`m~amo~a gm_m{OH$ \$m`Xohr {_iVmV. IV H$maImZo d Ë`m§À`m<br />

{H$\$m`Vera qH$_Vr VgoM {H$_mZ AmYma^yV qH$_Vr `m_YyZ AmnmoAmnM gaH$maMo H$moQ>çmdYr ê$n`m§Mo<br />

AZwXmZ H$_r hmoD$ eHo$b. eodQ>r V`ma, {eOdbobo, S>~m~§X ImÚ àH$mam§Mm d ñnYm©Ë_H$ qH$_VrMm<br />

Cn^moŠË`m§Zm \$m`Xm hmoD$ eHo$b.<br />

`m gd© Jmoï>tÀ`m g§X^m©V H¥$fr ì`dgm`mbm _hÎd àmá Pmbo Amho.<br />

gmam§e : ^maVmgma»`m {dH$gZerb Xoem_Ü`o eoVr hm AOyZhr _w»` ì`dgm` AgyZ, Ë`mda Adb§~yZ<br />

AgUmè`m§Mr g§»`mhr AOyZhr Iyn _moR>r Amho. eoV_mb d AÞYmÝ` CËnmXZm~amo~a Ë`mda AmYm[aV<br />

ì`dgm`m§Mr dmT> _moR>çm à_mUmda hmoV Amho. `m Ñ{ï>H$moUmVyZ H¥$fr ì`dgm`mbm AË`§V _hÎd Amho.<br />

3.5 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. ^maVmÀ`m EHy$U amoOJmamn¡H$s gdmªV OmñV amoOJma ............... joÌm_YyZ {Z_m©U hmoVmo.<br />

(A) godm joÌ (~) eoVr joÌ (H$) Am¡Úmo{JH$ joÌ (S>) ì`mnmar joÌ<br />

2. ^maVmÀ`m EHy$U bmoH$g§»`on¡H$s ............... bmo IoS>çmV amhVmV.<br />

(A) 55 Q>¸o$ (~) 65 Q>¸o$ (H$) 68 Q>¸o$ (S>) 75 Q>¸o$<br />

3


3. ^maVmV h[aV H«$m§Vr ............... gmbr KSy>Z Ambr.<br />

(A) 1947 (~) 1960 (H$) 1965 (S>) 1955<br />

4. ^maVmVrb EHy$U amoOJmamn¡H$s .......... Q>¸o$ amoOmJa 1950-51 _Ü`o eoVr joÌm_YyZ {_iV hmoVm.<br />

(A) 50 Q>¸o$ (~) 69 Q>¸o$ (H$) 65 Q>¸o$ (S>) 40 Q>¸o$<br />

ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. eoVr joÌ 2) 68 Q>¸o$ 3) 1960 4) 69 Q>¸o$<br />

gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :<br />

^maVr` AW©ì`dñ[_Ü`o H¥$fr ì`dgmgmMo _hÎd ñnï> H$am.<br />

A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :<br />

1. XogmB© g. lr. _w. d - H¥$fr AW©emó Am{U ^maVmVrb eoVrì`dgm`<br />

{Z_©i ^mboamd<br />

2. Diwase Smita - Agri - Business Management.<br />

<br />

4


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (A) (OyZm) nona 11 d 16 (A) (Z{dZ)<br />

H¥$fr ì`dgm`<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-2 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

KQ>H$ H«$. 2<br />

2.4 eoVr IM© Am{U qH$_V Am`moJmMr ^y{_H$m<br />

(Role of Commission For Agriculture Cost And Price)<br />

àñVmdZm,<br />

XoemÀ`m H¥$fr ì`dgm`mÀ`m {dH$mgm_Ü`o eoV _mbmMr qH$_V{df`H$ YmoaU _hÎdmMr ^y{_H$m nma<br />

nmS>Vo. eoVH$s qH$_V{df`H$ `mo½` YmoaU Adb§~ë`mg eoV_mbmMo A{YH$ CËnmXZ H$aÊ`mg àoaUm {_iÊ`mMr<br />

eŠ`Vm AgVo. ^maVmVrb {dH«$sMr ì`dñWm Ag_mYmZH$maH$ Amho. eoV_mbmÀ`m qH$_Vr Zoh_r {H$\$m`era<br />

nmVirda pñWamdë`m Joë`mg eoVH$è`m§Zm eoVrjoÌmV A{YH$m{YH$ Jw§VdUyH$ H$aÊ`mg, eoV_mbmMo A{YH$<br />

CËnmXZ H$aÊ`mg Am{U CËnmXZ nmVir C§MmdÊ`mg àoaUm {_iUo eŠ` hmoVo.<br />

^maVmV EHy$U l{_H$m§n¡H$s 65 Q>¸o$ nojm A{YH$ l{_H$ H¥$fr ì`dgm`mV H$m_ H$arV AgyZ, ^maVmÀ`m<br />

EHy$U amï´>r` CËnÞmV eoVrjoÌmnmgyZ {_iUmè`m CËnÞmMm gw_mao {hñgm gw_mao 22 Q>¸o$ BVH$m Amho. ^maVmÀ`m<br />

Aem eoVr àYmZ AW©ì`dñWoV eoV_mbmÀ`m {H$_Vrbm d eoV_mb{df`H$ YmoaUmbm \$ma _hÎd Amho.<br />

eoV_mbmÀ`m qH$_VrMo pñWarH$aU H$aÊ`mgmR>r EH$ g§KQ>Zm ñWmnZ Ho$br Omdr Aer AÞYmÝ` Mm¡H$er<br />

g{_VrZo {e\$mag Ho$br hmoVr. gZ 1964 _Ü`o Eb. Ho$. Pm `m§À`m AÜ`jVoImbr ñWmnZ H$aÊ`mV Amboë`m<br />

AÞYmÝ` qH$_V g{_VrZohr "eoVr {H§$_V Am`moJ' ñWmnZ Ho$bm Omdm Aer {e\$mag Ho$br hmoVr.<br />

gZ 1965 _Ü`o "eoVr qH$_V Am`moJ' (Agricultural Price Commission) ñWmnZ H$aÊ`mV Ambm.<br />

CËnmXH$mÀ`m d Cn^moŠË`m§À`m {hVg§~§YmMm {dMma H$ê$Z emgZmbm eoV_mbmÀ`m qH$_V {df`H$ YmoaUmÀ`m~m~VrV<br />

g„m XoÊ`mgmR>r, VgoM g§nyU© AW©ì`dñWoÀ`m JaOoÀ`m Ñï>rZo EH$mpË_H$ qH$_V g§aMZm {Z_m©U H$aUo `mgmR>r<br />

H¥$fr qH$_V Am`moJmMr ñWmnZm H$aÊ`mV Ambr.<br />

1985 nmgyZ `m Am`moJmMo ñdê$n "H¥$fr ì`` d qH$_V Am`moJ' (Commition for Cost and Price)<br />

Ago ~XbÊ`mV Ambo. gaH$ma qH$_V {df`H$ YmoaU R>a{dVmZm d {ZdS>H$ _hÎdmÀ`m {nH$m§À`m {H$_mZ AmYma^yV<br />

qH$_Vr Omhra H$aVmZm, CËnmXZ IMm©Mm {dMma H$aVo. {H$_mZ AmYma^yV qH$_Vr~m~V gaH$mabm {e\$maer<br />

H$aÊ`mMo H$m`© "H¥$fr ì`` Am{U qH$_V Am`moJ' H$aVo. hm Am`moJ CËnmXZ IMm©Mm {dMma H$aVmZm _mZdr l_,<br />

5


~bmMo l__yë`, IVo, {~`mUo, eoVr Cn`wŠV gmYZo, AdOmao, ^m§S>dbmdarb ì`mO, ñdO{_ZrMo ^mS>o_yë`AmXtZm<br />

ñWmZ XoVmo.<br />

eoV_mbmÀ`m gmnoj qH$_Vr{df`H$ d [H§$_V{df`H$ YmoaUmMr {e\$mag H$aVmZm gwYm[aV kmZmMm d<br />

V§ÌmMm Adb§~ H$ê$Z CËnmXZmMo H$_mbrH$aU H$aÊ`mg CËnmXH$m§Zm àoaUm XoÊ`mMr, VgoM ^y{_Mm Am{U AÝ`<br />

CËnmXZ gmYZgm_wJ«rMm n`m©ßV dmna H$aÊ`mH$S>o qH$_V Am`moJmbm bj Úmdo bmJVo. H¥$fr qH$_V{df`H$<br />

YmoaUmMm Cd©arV AW©ì`dñWodarb Am{U {deofV: amhUr_mZ IM©, _OwarMr nmVir, Am¡Úmo{JH$ IM© g§aMZm<br />

`mdarb g§^mì` n[aUm_m§Mm {dMma H$amdm bmJVmo.<br />

Vgo nm{hbo Va ^maVmVrb H¥$fr qH$_Vrg§~§YrÀ`m emóewÕ YmoaUmÀ`m AmIUrg H¥$fr qH$_V Am`moJmÀ`m<br />

ñWmnZomgyZM gwédmV Pmbr. Ë`mnydu H¥$frg§~§YrMo YmoaU Ho$di VËH$mbrZ ñdê$nmMo (Ad-hoc) hmoVo. Vo YmoaU<br />

VH©$ewÕ d gwg§JV ñdê$nmMo ZìhVo. `m Am`moJmÀ`m ñWmnZonmgyZ `m n[apñWVrV ~Xb KSy>Z Ambm.<br />

H¥$fr IM© d qH$_V Am`moJmbm nwT>rbà_mUo ^y{_H$m nma nmS>mdr bmJVo.<br />

1. eoV_mb {H$_VrVrb àd¥ÎmrMr {M{H$Ëgm H$aÊ`mMo Am{U ~hþVoH$ à_wI {nH$mÀ`m ~m~VrV Ahdmb<br />

gmXa H$aÊ`mMo H$m`© `m Am`moJmbm gmVË`mZo H$amdo bmJVo.<br />

2. ^aKmog {nH$m_wio H¥$fr _mbmÀ`m qH$_VrV KSy>Z `oUmè`m A{V[aŠV KQ>r {dê$Õ {d_m åhUOo "{H$_mZ<br />

AmYma qH$_Vr' hmo`. H¥$fr_mbmÀ`m {H$_mZ AmYma qH$_Vrg§~§Yr {e\$maer H$aÊ`mMo H$m`© hm Am`moJ H$arV<br />

AgVmo.<br />

3. AÞYmÝ`mMo {ebH$s gmR>o {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r Am{U amñV {H$_VrÀ`m XwH$mZmn`ªV Ë`m gmR>çm§Mo<br />

Cn^moŠË`m§_Ü`o dmQ>n H$aÊ`mgmR>r gaH$ma ~mOmamV Á`m XamZo YmÝ`mMr IaoXr H$aVo Vo Xa qH$dm {H$_Vr åhUOo<br />

"A{Yàmár {H$_Vr' (Procurement Price) hmo`. AÞYmÝ`mÀ`m ~m~VrV A{Yàmár {H$_§VtMr {e\$mag<br />

H$aÊ`mMo H$m`©hr `m Am`moJmbm H$amdo bmJVo. hr {e\$mag H$aVmZm H¥$fr_mbmÀ`m {H$_VrVrb àd¥Îmr, {nH$mMo<br />

EHy$U CËnmXZ, gmd©O{ZH$ dmQ>n nÕVrÀ`m JaOm `m§Mmhr {dMma Am`moJmbm H$amdm bmJVmo.<br />

4. `m{edm` AÞYmÝ`mÀ`m A{YàmárMr A{^H$aUo (Agencies) AÞYmÝ`mMr gmR>dUyH$, eoV_mbmMm<br />

XOm© R>a{dÊ`mÀ`m nÕVr, eoV_mb {Za{Zamù`m {R>H$mUr ZoÊ`mÀ`m nÕVr Am{U eoV_mbmMr {dH«$sì`dñWm<br />

BË`mXr g§~§YrV eoV_mbIM© d qH$_V {df`rMo YmoaU n[aUm_H$maH$ H$aÊ`mÀ`m X¥ï>rZo H¥$fr IM© d qH$_V<br />

Am`moJ {e\$maer H$aVo.<br />

5. ^maV gaH$ma doimodoir YmoaU Omhra H$aV AgVo. ho YmoaU gd©gmYmaUnUo Iarn nrHo$ hmVr KoÊ`mnydu<br />

Omhra Ho$bo OmVo. ^maV gaH$maH$Sy>Z Omhra Ho$bo OmUmao YmoaU H¥$fr IM© d qH$_V Am`moJmÀ`m {e\$maerda<br />

AmYmabobo AgVo.<br />

6. H¥$fr {dnUZ IM© H$_r H$aÊ`mgmR>r Cnm` gwM{dUo Am{U {dnUZmÀ`m {d{dY Q>ßß`m§gmR>r `mo½`<br />

6


A§VamMr {e\$mag H$aÊ`mMo H$m_ ho Am`moJ H$aVo.<br />

7. `m Am`moJmbm H¥$fr joÌVrb gmYZgm_wJ«rMm n`m©á dmna ìhmdm `mgmR>r {H$_mZ YmoaUmMm {dMma<br />

H$amdm bmJVmo.<br />

8. H¥$fr _mbmg§X^m©V _m{hVr g§H$brV H$aÊ`mÀ`m aMZoMm AmT>mdm KoD$Z Ë`mg§X^m©V H¥$fr {dnUZmÀ`m<br />

nÕVr Am{U ì`` `m§Mo narjU H$aÊ`mMo H$m_ `m Am`moJmbm H$amdo bmJVo.<br />

3.5 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. ^maVmÀ`m EHy$U l{_H$mn¡H$s .......... Q>¸o$ nojm A{YH$ l{_H$ H¥$fr ì`dgm`mV H$m_ H$aVmV.<br />

(A) 52 Q>¸o$ (~) 65 Q>¸o$ (H$) 40 Q>¸o$ (S>) 45 Q>¸o$<br />

2. gZ 1964 _Ü`o .............. `m§À`m AÜ`jVoImbr AÞYmÝ` g{_VrMr ñWmnZ H$aÊ`mV Ambr.<br />

(A) n§. Odmhabmb Zohê$<br />

(~) _hmË_m Jm§Yr<br />

(H$) Eb. Ho$. Pm<br />

(S>) {dZmo~m ^mdo<br />

3. eoVr {H$_V Am`moJmMr ñWmnZm ............... _Ü`o Pmbr.<br />

(A) gZ 1955 (~) gZ 1947 (H$) gZ 1965 (S>) gZ 1970<br />

4. {H$_mZ AmYma^yV qH$_Vr~m~V gaH$mabm {e\$maer H$aÊ`mMo H$m`© .............. Am`moJ H$aVo.<br />

(A) H¥$fr ì`` Am{U qH$_V Am`moJ (~) A{Yàmár qH$_V<br />

(H$) {dÎm<br />

(S>) qH$_V<br />

5. gaH$ma Á`m XamZo YmÝ`mMr IaoXr H$aVo Vo Xa åhUOo ............. hmo`.<br />

(A) nŠŠ`m {H$_Vr<br />

(~) AmYma^yV {H$_Vr<br />

(H$) A{Yàmár {H$_Vr<br />

(S>) {H$\$m`Vera {H$_Vr<br />

(~) EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.<br />

1. EHy$U amï´>r` CËnÞmV eoVr joÌmVrb CËnÞmMm {hñgm {H$Vr Amho?<br />

2. Eb. Ho$. Pm `m§À`m AÜ`jVoImbr H$moUVr g{_Vr ñWmnZ Pmbr?<br />

3. H¥$fr qH$_V Am`moJmMo ñdê$n ~XbyZ H$em_Ü`o ê$nm§Va Pmbo?<br />

4. gaH$ma AmYma^yV {H$_Vr R>a{dVmZm H$emMm {dMma H$aVo ?<br />

5. H¥$fr qH$_V Am`moJmMr ñWmnZm H$emgmR>r H$aÊ`mV Ambr?<br />

7


ñd`§AÜ``Z àíZmMr CÎmao :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. 65 Q>¸o 2. Eb. Ho$. Pm 3. gZ 1965<br />

4. H¥$fr ì`` Am{U qH$_V Am`moJ 5. AmYma^yV {H$_Vr<br />

(~) EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.<br />

1. EHy$U amï´>r` CËnÞmV eoVr joÌmVrb CËnÞmMm {hñgm 22 Q>¸o$ Amho.<br />

2. Eb. Ho$. Pm `m§À`m AÜ`jVoImbr AÞYmÝ` qH$_V g{_Vr ñWmnZ Pmbr.<br />

3. H¥$fr qH$_V Am`moJmMo ñdê$n ~XbyZ "H¥$fr ì`` d qH$_V Am`moJ'_Ü`o ê$nm§Va Pmbo.<br />

4. gaH$ma AmYma^yV {H$_Vr R>a{dVmZm CËnmXZ IMm©Mm {dMma H$aVo.<br />

5. H¥$fr qH$_V Am`moJmMr ñWmnZm eoV_mbmÀ`m {H§$_VrMo pñWarH$aU H$aÊ`mgmR>r H$aÊ`mV Ambr?<br />

gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :<br />

gaH$maÀ`m eoV_mb qH$_V{df`H$ YmoaU {ZpíMVr_Ü`o H¥$fr IM© d qH$_V Am`moJmMr ^y{_H$m ñnï><br />

H$am.<br />

A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :<br />

1. XogmB©, g. lr. `w. d ^mboamd {Z_©i: H¥$fr AW©emó Am{U ^maVmVrb eoVrì`dgm`<br />

2. Jain S. C. : Agricultural Problems and<br />

Policies in Indian<br />

3. Prasad, Chandra Shekhar : Indian Agricultural<br />

4. Mishra and Puri : Indian Economy<br />

<br />

8


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (A) (OyZm) nona 11 d 16 (A) (Z{dZ)<br />

H¥$fr ì`dgm`<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-3 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$ H«$. 3<br />

3.4 1991 nmgyZ ^maVmVrb ì`mnmameVuVrb àd¥Îmr<br />

(Trends in Terms of Trade in India since 1991)<br />

àñVmdZm :<br />

H$moUË`mhr XoemÀ`m naH$s` ì`mnmam_Ü`o {Z`m©V dñVy§À`m {d{eï> _mÌoÀ`m ~Xë`mV Xwgè`m XoemH$Sy>Z<br />

{H$Vr _mÌm {_iVmV Ë`m g§X^m©V "ì`mnmaeVu' hr g§H$ënZm dmnabr OmVo. "ì`mnmaeVu' hr g§§H$ënZm EImXm<br />

Xoe {Z`m©VrÀ`m _mo~Xë`m_Ü`o Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVyZ {H$Vr dñVy {_idy eH$Vmo `mMo _moO_mn H$aVo. `mM<br />

nÕVrZo ì`mnmaeVu hr g§H$ënZm Xoem§VJ©V H¥$fr d CÚmoJ XodmU-KodmUrÀ`m XamÀ`m VwbZmË_H$ Aä`mgmÀ`m<br />

g§X^m©V dmnabr OmVo. H$maU Aem nÕVrMr XodmU-KodmU eoVr joÌ d CÚmoJ qH$dm {~Ja eoVrjoÌ `m§À`m_Ü`o<br />

hmoV AgVo. {deofV: eoVr Am{U CÚmoJ joÌmMr VwbZm H$aÊ`mgmR>r `mMm dmna Ho$bm OmVmo. Am§VajoÌr`<br />

ì`mnmaeVuMr g§H$ënZm gd©àW_ 1969 _Ü`o lr_Vr Ama. Wm_amOjr `m§Zr nÕVera _m§S>Ê`mMm à`ËZ Ho$bm.<br />

`m_Ü`o eoV_mbmÀ`m qH$_VrMm d Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m qH$_VtMm {ZX}em§H$ {dMmamV KoVbm OmVmo. Am`mV-<br />

{Z`m©V ì`mnmamVrb eoVr d Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m {H$_Vr {dMmamV KoD$Z ì`mnma eVu eoVr joÌmbm AZwHy$b<br />

AmhoV H$s CÚmoJ joÌmbm AZwHy$b AmhoV ho R>a{dVm `oVo.<br />

1991 nmgyZ ^maVmVrb ì`mnmaeVuVrb àd¥Îmr :<br />

(Trendes in Terms of Trade in India since 1991) :<br />

ñdmV§Í`mZ§Va eoVr joÌ Am{U Am¡ÚmoJH$ joÌ `m§À`m_Yrb ì`mnmaeVu_Ü`o ~Xb Pmbobo {XgyZ `oVmV.<br />

H$mhrdoim ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm AZwHy$b hmoË`m Va H$mhrdoim Ë`m Am¡Úmo{JH$ joÌmbm AZwHy$b Pmboë`m<br />

{XgVmV. Ë`mgmR>r nwT>rb gyÌmMm dmna Ho$bm OmVmo.<br />

ì`mnmaeVu =<br />

eoV_mbmÀ`m {H$_Vr<br />

Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m {H$_Vr<br />

9<br />

x 100<br />

darb gyÌmZwgma Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m qH$_Vrer eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar 100 nojm OmñV<br />

am{hë`mg Ë`m ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm AZwHy$b R>aVmV. Va 100 nojm Q>¸o$dmar H$_r am{hë`mg ì`mnmaeVu


à{VHy$b R>aVmV. `mM nÕVrZo Am¡Úmo{JH$ joÌmÀ`m ì`mnmaeVu {ZpíMV hmoV AgVmV. àma§^rÀ`m VrZ<br />

n§Mdm{f©H$ `moOZm§À`m H$mbI§S>mV åhUOoM 1950-51 Vo 1965-66 `m H$mimV ì`mnmaeVu àm_w»`mZo eoVr<br />

joÌmbm AZwHy$b hmoË`m. nU Xwgè`m ~mOybm 1971-72 Vo 1981-82 `m H$mimV ì`mnmaeVu gamgarZo<br />

à{Vdfu Kgaë`m Ë`m_wio Am¡Úmo{JH$ joÌmÀ`m VwbZoV eoVrjoÌmÀ`m ì`mnmaeVu à{VHy$b am{hë`m. gZ 1961-<br />

62 Vo 1971-72 `m H$mimV Am¡Úmo{JH$ {H$_Vter eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar 100 nojm A{YH$<br />

am{hbr. Ë`m_wio ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm AZwHy$b am{hë`m. Va 1971-72 Vo 1981-82 `m H$mbI§S>mV<br />

eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Am¡Úmo{JH$ {H$_Vrer Agbobr Q>¸o$dmar 100 nojm H$_r am{hbr. Ë`m_wio ì`mnma eVu<br />

eoVrjoÌmbm à{VHy$b Va Am¡Úmo{JH$ joÌmbm AZwHy$b am{hë`m. ho nwT>rb H$moï>H$mV Xe©{dbo Amho.<br />

Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m {H$_Vter eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar<br />

A.Z§. df© eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar<br />

1 1962-63 99.1<br />

2 1963-64 102.4<br />

3 1964-65 119.6<br />

4 1965-66 121.1<br />

5 1966-67 133.0<br />

6 1967-68 145.8<br />

7 1968-69 135.1<br />

8 1969-70 139.4<br />

9 1970-71 134.5<br />

Source : S.L. Shetty, "Structural Refrogrression in India Economy" EPW, 1978.<br />

darb nÌH$mdê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s, gZ 1963-64 Vo 1970-71 `m H$mbI§S>m_Ü`o àË`oH$ dfu<br />

eoV_mbmÀ`m {H$_VrMr Q>¸o$dmar 100 nojm A{YH$ hmoVr. `mMm AW© `m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu eoVrbm<br />

AZwHy$b hmoË`m. gZ 1971-72 Vo 1981-82 `m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu eoVrgmR>r H$em nÕVrÀ`m hmoË`m<br />

ho nwT>rb nÌH$mÀ`m ghmæ`mZo ñnï> H$aVm `oVo.<br />

10


Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m {H$_Vter eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar<br />

A.Z§. df© eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar<br />

1 1970-71 91.7<br />

2 1971-72 90.5<br />

3 1973-74 99.8<br />

4 1974-75 98.3<br />

5 1975-76 91.9<br />

6 1976-77 90.5<br />

7 1977-78 97.5<br />

8 1978-79 95.8<br />

9 1979-80 87.4<br />

10 1980-81 81.8<br />

11 1981-82 87.4<br />

Source : S.L. Shetty, "Structural Refrogrression in India Economy" EPW, 1978.<br />

darb nÌH$mdê$Z Ago {XgyZ `oVo H$s, 1971-72 Vo 1981-82 eoV_mbmÀ`m {H$_VtMr Q>¸o$dmar 91.7<br />

Q>ŠŠ`mdê$Z 87.4 Q>ŠŠ`mn`ªV Imbr Ambr. `mMm AW© `m H$mbI§S>m_Ü`o eoV_mbmÀ`m {H$_VrMr Am¡Úmo{JH$<br />

qH$_Vter Agbobr Q>¸o$dmar gVV 100 nojm H$_r am{hbr. `mMm AW© `m ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm à{VHy$b<br />

am{hë`m Am{U Am¡Úmo{JH$ joÌmbm AZwHy$b am{hë`m.<br />

gZ 1993 _Ü`o gaH$maZo lr. H$hbmoZ `m§À`m AÜ`jVoImbr H$m`©~bmMr {Z`wŠVr Ho$br. `m H$m`©~bmZo<br />

^maVm~m~V ì`mnmaeVu {ZX}em§H$mMr JUZm Ho$br. "H¥$frjoÌmVrb ^m§S>db Jw§VdUyH$, H¥$fr AmXmZo Am{U<br />

A§{V_ Cn^moJmgmR>r H¥$frjoÌmZo qH$_V {Xboë`m {ZX}em§H$mbm H¥$fr CËnmXZmgmR>r qH$_V àmá Pmboë`m {ZXo©em§H$mÀ`m<br />

JwUmoÎmamMr eoH$S>odmar åhUOo ì`mnmaeVu {ZX}em§H$ hmo`.' H$m`©~bmZo gwM{dbobr hr nÕV dmnê$Z gaH$ma H¥$er<br />

d {~Ja-H¥$erjoÌmVrb ì`mnmaeVuMr JUZm H$aVo.<br />

gZ 1981-82 Vo 1989-90 `m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu eoVrjoÌmbm à{VHy$b hmoË`m. nU ^maVmZo<br />

Owb¡ 1991 nmgyZ Z{dZ Am{W©H$ YmoaUmMm ñdrH$ma Ho$ë`mZ§Va CXmarH$aU, ImOJrH$aU d OmJ{VH$sH$aUmÀ`m<br />

à{H«$`o_wio Am¡Úmo{JH$ joÌ d eoVr joÌmÀ`m ì`mnmaeVu_Ü`o ~Xb Pmbobo {XgyZ `oVmV. Vo nwT>rb H$moï>H$mÀ`m<br />

gmhmæ`mZo ñnï> H$aVm `oVo.<br />

11


eoVr joÌ d {~Ja eoVr joÌmVrb ì`mnmaeVvÀ`m n«d¥ÎmtMm {ZX}em§H$<br />

(Base :Triennium Ending 1990-91 = 100)<br />

àmá<br />

qH$_V {Xboë`mMm {ZX}em§H$<br />

ì`mnmaeVuMm<br />

df© {ZX}em§V {ZX}em§H$<br />

(IPR) A§{V_ _Ü`pñWV ^m§S>db EH${ÌV (ITT)<br />

Cn^moJ Cn^moJ {Z{_©Vr {ZX}em§H$<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

1981-82 54.9 54.4 88.5 56.9 61.9 88.7<br />

1982-83 60.3 58.8 91.1 62.6 66.0 91.4<br />

1988-89 90.3 90.4 96.9 90.9 91.8 98.3<br />

1989-90 97.5 97.6 99.2 100.6 98.1 99.4<br />

1990-91 112.3 112.1 104.0 108.5 110.2 101.9<br />

1991-92 130.8 124.9 119.4 127.2 123.8 105.6<br />

1998-99 220.8 213.8 197.1 206.8 209.9 105.2<br />

1999-00 219.8 217.1 203.9 212.6 214.0 102.7<br />

2000-01 225.0 220.5 230.4 227.0 223.0 100.9<br />

2001-02 235.3 226.4 235.2 240.4 229.0 102.8<br />

2002-03 247.9 234.9 252.7 245.2 239.3 103.6<br />

2003-04 251.2 245.2 259.1 255.7 248.7 101.0<br />

2004-05 258.2 252.3 264.5 305.6 257.5 100.3<br />

2005-06 275.8 266.0 277.1 310.5 270.6 101.9<br />

2006-07 291.2 283.4 284.6 327.8 285.8 101.9<br />

2007-08 324.3 323.2 301.5 356.1 320.1 101.3<br />

2008-09 350.9 350.8 332.8 380.1 348.3 100.7<br />

2009-10 411.6 415.1 355.0 394.0 401.1 102.6<br />

Source : Directorate of <strong>Economics</strong> and Statistics, Department of Agriculture and Cooperation.<br />

darb nÌH$mdê$Z Ago {XgyZ `oVo H$s, gZ 1981-82 nmgyZ 1989-90 n`ªV ì`mnmaeVu eoVrÀ`m<br />

Ñï>rZo à{VHy$b hmoË`m. gZ 2000-01 `m H$mbI§S>mV \$ŠV ì`mnmaeVu H$_r am{hë`m. nU 1990-91 nmgyZ<br />

Z§VaÀ`m H$mimV ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm AZwHy$b am{hë`m.<br />

12


gZ 1998-99 À`m "[anmoQ>© Am°Z H$aÝgr A±S> \$m`ZmÝg' Zwgma [aPìh© ~±Ho$Zo ì`mnmaeVuVrb àd¥Îmrg§~§Yr<br />

H$mhr _hÎdmMo _wÔo _m§S>bo. Vo nwT>rbn«_mUo :-<br />

1. `m H$mimV J«m_rU ^mJmVrb eoVr joÌmV ImOJr Jw§VdyUH$ dmT>br. Ë`m_wio eoVr CËnmXZmV doJmZo<br />

dmT> Pmbr. Ë`mMà_mUo eoVr CËnmXZmbm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r "eoV_mb ì`` Am{U qH$_V Am`moJmZo' gaH$mabm<br />

{e\$maer Ho$ë`m. `m_wio eoV_mb qH$_VrV dmT>rMr àd¥Îmr {Z_m©U Pmbr. na§Vw `mMm gdm©V OmñV \$m`Xm _yR>^a<br />

~S>çm eoVH$è`m§Zm Pmbm. Jar~ eoVH$ar d eoV_Oya `m§Zm \$magm bm^ Pmbm Zmhr. Ë`m§Mr pñWVr VerM<br />

am{hb.<br />

2. [aPìh© ~±Ho$À`m `m AhdmbmZwgma eoV_mbmMr EH§$XarV nwadR>m qH$_V-Abd{MH$ AgVo. O_rZ,<br />

{d{eï> hdm_mZ BË`mXr_wio eoV_mbmMr nwadR>m qH$_V-Abd{MH$ ~ZVo. dmT>Ë`m {H$_VrMm bm^ KoÊ`mgmR>r<br />

eoVH$è`m§Zm Hw$Qw>§~mÀ`m Cn^moJmgmR>r H$_r YmÝ` {e„H$ R>odyZ {dnUZ`mo½` nwadR>m dmT>{dVm `oVmo. na§Vw Agm<br />

nwadR>m \$ma _moR>m AgV Zmhr. nwadR>m dmT>{dVm `oV Zgë`mZo Ë`m§À`m qH$_VrV dmT>rMr àd¥Îmr {XgVo.<br />

3. gaH$maMo eoV_mb {H$_Vr{df`H$ YmoaU, eoVrbm H$a{df`H$ gdbVr, eoV_mb {Z`m©Vrbm CÎmoOZ<br />

`mgma»`m H$maUm_wio eoV_mbmÀ`m {H$_Vr Cƒ nmVirda am{hë`m. `mMm n[aUm_ åhUOo ì`mnmaeVu eoVr<br />

joÌmbm AZwHy$b am{hë`m.<br />

3.5 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. gZ 1961-62 Vo 1971-72 `m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu ............... joÌmbm AZwHy$b<br />

am{hë`m.<br />

(A) Am¡Úmo{JH$ (~) eoVr (H$) godm (S>) gmd©O{ZH$<br />

2. lr. H$mohbmoZ `m§À`m AÜ`jVoImbr gaH$maZo gZ ............... _Ü`o H$m`©~bmMr {Z`wŠVr Ho$br.<br />

(A) 1998 (~) 1951 (H$) 1993 (S>) 1983<br />

3. ^maVmZo ............. ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmMm ñdrH$ma Ho$bm.<br />

(A) Owb¡ 1991 (~) gßQ>|~a 1956<br />

(H$) OmZodmar 1947 (S>) {S>g|~a 1986<br />

4. gZ 1991 Z§Va ^maVmVrb ì`mnmaeVu eoVr joÌmbm gVV ................. am{hë`m.<br />

(A) à{VHy$b (~) g§Vw{bV (H$) AZwHy$b (S>) Ag§Vw{bV<br />

(~) EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.<br />

1. Am¡Úmo{JH$ joÌmbm H$moUË`m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu AZwHy$b am{hë`m?<br />

2. gaH$maZo eoVr joÌ d Am¡Úmo{JH$ joÌ `m§À`mVrb ì`mnmaeVu {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r H$emMr {Z`wŠVr<br />

Ho$br?<br />

13


3. eoVr CËnmXZmbm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r gaH$mabm H$moUË`m Am`moJmZo {e\$maer Ho$ë`m?<br />

4. [aPd© ~±Ho$Zo ì`mnmaeVuVrb àd¥Îmrg§~§Yr H$emÀ`m AmYmamda Ahdmb gmXa Ho$bm?<br />

ñd`§AÜ``Z àíZmMr CÎmao :<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdSy>Z [aH$må`m OmJm nyU© H$am.<br />

1. eoVr 2. 1993 3. Owb¡ 1991<br />

4. AZwHy$b<br />

(~) EH$m dmŠ`mV CÎmao {bhm.<br />

1. gZ 1981-82 Vo 1989-90 `m H$mbI§S>m_Ü`o ì`mnmaeVu Am¡Úmo{JH$ joÌmbm AZwHy$b am{hë`m.<br />

2. gaH$maZo eoVrjoÌ d Am¡Úmo{JH$ joÌ `m§À`mVrb ì`mnmaeVu {ZpíMV H$aÊ`mgmR>r H$m`©~bmMr<br />

{Z`wŠVr Ho$br.<br />

3. eoVr CËnmXZmbm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r gaH$mabm "eoV_mb ì`` Am{U qH$_V Am`moJmZo' {e\$maer<br />

Ho$ë`m.<br />

4. [aPd© ~±Ho$Zo ì`mnmaeVuVrb àd¥Îmrg§~§Yr H$aÝgr A°ÝS> \$m`ZmÝg Zwgma Ahdmb gmXa Ho$bm.<br />

A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :<br />

1. Lekhi R. K. : The <strong>Economics</strong> of Development and Planning,<br />

Kalyani Publishers, New Delhi.<br />

2. Datta and Sundaram : Indian Economy, S. Chand and Company,<br />

New Delhi, 63rd edition (2011)<br />

3. Shetty S. L. : Structural Refrogression in Indian Economy<br />

EPW, (1978).<br />

<br />

14


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (A) (OyZm) nona 11 d 16 (A) (Z{dZ)<br />

H¥$fr ì`dgm`<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-6 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

KQ>H$ H«$. : 2<br />

H¥$fr ì`dgm` d nwaH$ ì`dgm`<br />

(Agri-Business and Allied Activities)<br />

2.1 newYZ g§»`oMr àJVr<br />

(2.1 Growth of livestock Population)<br />

2.1.0 C{Ôï>o<br />

2.1.1 àmñVm{dH$<br />

2.1.2 {df` {ddoMZ<br />

2.1.2 I) newYZmMo àH$ma<br />

2.1.2 II) ^maVmVrb newYZmMr àJVr<br />

(A) àmÊ`m§À`m àH$mamZwgma newYZmMr g§»`m<br />

(~) ^maVmVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ<br />

(H$) _hmamï´>mVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ<br />

2.1.2 <strong>III</strong>) ^maVmVrb newYZmMo _hÎd<br />

2.1.2 IV) newYZmMr gÚ:{ñWVr Am{U g_ñ`m<br />

2.1.2 V) newg§dY©ZmMo H¥${V H$m`©H«$_ / Cnm`<br />

2.1.2 VI) new{d_m<br />

2.1.2 VII) ^{dî`H$mbrZ Ñ{ï>H$moZ<br />

2.1.3 gmam§e<br />

2.1.4 nm[a^m{fH$ eãX<br />

2.1.5 ñd`§ AÜ``ZmgmR>r àíZ<br />

15


2.1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`<br />

2.1.7 ñd`§ AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao<br />

2.1.8 joÌr` H$m`©<br />

2.1.9 g§X^© J«§W<br />

2.1.0 C{Ôï>o :<br />

àñVwV KQ>H$mÀ`m Aä`mgmdê$Z AmnUmg nwT>rb ~m~VMo kmZ AmË_gmV H$ê$Z KoVm `oB©b.<br />

1) newYZ åhUOo H$m`? Vo g_OmdyZ KoVm `oB©b.<br />

2) newYZmMo àH$ma, àJVr g_OmdyZ KoVm `oB©b.<br />

3) ^maVmVrb newYZmMr gÚ:pñWVr d g_ñ`m g_OmdyZ KoVm `oB©b.<br />

4) newg§dY©ZmMm H¥¥$Vr H$m`©H«$_ / Cnm` g_OmdyZ KoVm `oB©b.<br />

5) ney{d_m d ^{dî`H$mbrZ Ñ{ï>H$moZ g_OmdyZ KoVm `oB©b.<br />

2.1.1 àmñVm{dH$ :<br />

_mZdmZo g§KQ>rV eoVr H$aÊ`mg gwédmV Ho$br V|ìhmM eoVrgmR>r newYZ dmnaUo gwê$ Pmbo. eoVr H$m_,<br />

XyY, _m§g `mgmR>r ~miJë`m OmUmè`m OZmdam§gmR>r dmidbobr d¡aU, Mmam d {nH$mVrb Xwæ`_ \$b {Xbo OmD$<br />

bmJbo. `m dñVy§Mm AÝ` Cn`moJ ZgboZo Ë`m OmiyZM Q>mH$mì`m bmJë`m AgË`m d Ë`m_wio hdm n«XwfUmgmaIo<br />

àíZ CØdbo AgVo. OZmdam§Mo eoUIV Va O_rZrMr gwnrH$Vm dmT>{dÊ`mg hmV^ma bmdVo. AemàH$mao neyYZ<br />

d nrHo$ EH$_oH$m§g nyaH$ d ghmæ`H$ R>aVo.<br />

eoVr hr {nHo$ d newYZ CËnmXZmer {ZJS>rV AgboZo newYZmMr _mbH$s hm eoVr nÕVr_Ü`o _hÎdmMm<br />

KQ>H$ R>aVmo. Ë`m_wio newYZ hr g§nÎmr R>aVo, newYZ CËnmXZmgmR>r dmnaVm `oVo d Ë`m§Mr n¡go qH$dm g§nÎmr KoD$Z<br />

{dH«$s H$aVm `oVo. Ë`m_wio g§ajU {ZU©`mda Ë`mMm n[aUm_ hmoVmo. (~oH$bo Am{U S´>mHo$ 2003)<br />

~hþg§»` AW©ì`dñWo_Ü`o newYZmZo Mm§JbrM _XV Ho$bobr Amho. newYZ AÞYmÝ` CËnmXZ H$aVo.<br />

gwa{jVVm XoVo, nrH$m§Mo CËnmXZ dmT>{dVo, J«m_rU d ehar bmoH$m§Zm CËnÞ {_idyZ XoVo, dmhVwH$sg _XV H$aVo<br />

Am{U {d{dY n[aUm_ KS>{dUmè`m d godm§Mr JaO {Z_m©U H$aUmè`m dmT>rd qH$_VrÀ`m dñVy§Mr CËnmXZ H$aVo.<br />

`m{edm` CËnmXZ d CËnÞ `mV {^ÞVm AmUUo, df©^a amoOJma nwadUo d YmoH$m KQ>Uo eŠ` hmoVo.<br />

^maVmMr bmoH$g§»`m 2015 _Ü`o 1225 Xebj Am{U newYZ g§»`m 600 Xebj hmoB©b Am{U<br />

16


Ë`mdoir 275 Xebj Q>Z AÞYmÝ` d 1000 Xebj Q>Z Amobr d¡aU (Mmam) bmJob. gÜ`mMm nwadR>m \$ŠV<br />

200 Xebj Q>Z AÞYmÝ`, 513 Xebj Q>Z {hadm Mmam EdT>mM Amho.<br />

gÜ`m neynmbZ hm ^maVr` eoVrMm A{d^mÁ` ^mJ AgyZ H$mhr gm§ñH¥${VH$ d Ym{_©H$ g§ñWm Am{U Vo<br />

ê$T>r-na§namer {ZJS>rV Amho.<br />

2.1.2 {df` {ddoMZ :<br />

gXaÀ`m g§H$ënZoMm Aä`mg H$arV AgVmZm AW©ì`dñWoVrb newYZmMo _hÎd, Amdí`H$Vm d g_ñ`m,<br />

Cnm` `m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

2.1.2 I) newYZmMo àH$ma :<br />

^maVmVrb newYZ nwT>rb VrZ àH$mam_Ü`o {d^mJVm `oB©b.<br />

1) H$m_mgmR>r dmnamd`mMo ney<br />

2) XyY XoUmao ney<br />

3) {~Z H$m_mMo / {Zén`moJr ney<br />

1) H$m_mgmR>r dmnamd`mMo ney : \$ŠV eoVr H$m_mgmR>r dmnamV Agbobo ney (Za_mXr {_iyZ)<br />

1961 _Ü`o 779 bmI hmoVo Vo 1991 _Ü`o 1226.5 bmI Pmbo. `m{edm` 29 bmI àmUr/OZmdao, H$m_<br />

Am{U CnO{dUo `mgmR>r dmnabr OmV hmoVr. CÎma àXoemV `m§Mr gdm©{YH$ g§»`m AgyZ _Ü`àXoe d _hmamï´><br />

`m§Mm Z§~a Ë`mZ§Va bmJVmo. eoVr _emJV, noaUr, _iUr d nmUrnwadR>çmÀ`m JaOoda hr g§»`m Adb§~yZ<br />

AgVo. gw_mao 10 EH$amgmR>r EH$ OmoS>r dmnabr OmVo. `m ~m~V _hmamï´>, n§Om~, amOñWmZ `mZ§Va åh¡gya,<br />

Ho$aiMm Z§~a bmJVmo. {h_mMb àXoemV ho à_mU gdm©V H$_r Amho.<br />

2) Xw^Vr OZmdao : VrZ dfm©darb d CnOdÊ`mg g_W© Agboë`m åh¡er d OZmdao `mV `oVmV; `m§Mr<br />

g§»`m 6641 Amho. VrZ dfm©darb EHy$U OZmdam§À`m gw_mao {Zå_r hr g§»`m Amho. `m§Mr g§»`m CÎmaàXoemV<br />

gdm©{YH$ AgyZ Ë`m ImbmoImb _Ðmg, _Ü`àXoe Am{U amOñWmZ `oVmV.<br />

3) {~ZH$m_mMo / {Zanw`moJr àmUr : H$moUË`mhr H$m_mgmR>r Z dmnamV Agbobo àm¡T> ney `m JQ>m_Ü`o<br />

`oVmV. Ë`m§Mr EHy$U g§»`m 164 bmI Amho. àm_w»`mZo X{jU ^maVmV `m§Mr n[apñWVr \$maM dmB©Q> Amho.<br />

H$maU Ho$di ^mdZmàYmZ hmoD$Z Ë`m§Mo nmbZ Ho$bo OmVo.<br />

2.1.2 II) ^maVmVrb newYZmMr àJVr :<br />

newYZ ho XoemMo _hÎdmMo CËnÞmMo gmYZ Amho. H$mhr npíM_r `wamo{n`Z Xoem_Ü`o newYZ CËnmXZ EHy$U<br />

eoVr CËnmXZm_Ü`o 60 Q>¸o$ Vo 80 Q>¸o$ AgVo. ^maVm_Ü`o _mÌ newYZ {d^mJmÀ`m (newYZ d Xw½Yì`dgm`)<br />

CËnmXZmMr T>mo~i qH$_V hr Mmby qH$_VrZwgma T>mo~i Xoem§VJ©V CËnmXZmÀ`m (GDP) 6.5 Q>¸o$ Vo 7 Q>¸o$<br />

Amho.<br />

17


^maVmV 2004-05 _Ü`o newYZmÀ`m CËnmXZmMr Mmby qH$_VrZwgma 1,73,350 H$mo. é. qH$_V hmoVr<br />

d Vr eoVr Am{U VËg§~§YrV CËnmXZmÀ`m qH$_VrÀ`m 36 Q>¸o$ hmoVr. VgoM 2004-05 _Ü`o Ho$di<br />

Xw½Yì`dgm`mMo CËnmXZ 1,15,970 H$moQ>r é. hmoVo. Ë`mdoir ^mV CËnmXZmMr qH$_V 70,462 H$moQ>r é., Va<br />

Jhÿ CËnmXZmMr qH$_V 48050 H$moQ>r é. d CgmMr qH$_V 23167 H$moQ>r é. hmoVr.<br />

A) ^maVmVrb newYZmMr g§»`m -<br />

H$moï>H$ H«$. 1<br />

àmÊ`m§À`m àH$mamZwgma ^maVmVrb newYZmMr g§»`m<br />

(Xebj_Ü`o g§»`m)<br />

(Last updated, Feb, 29, 2012)<br />

A.H«$. àH$ma 1951 1966 1977 1987 1997 2003 2007 ❉<br />

1. JwaoT>moao 155.3 176.2 180.0 199.7 198.9 185.2 199.1<br />

* n«m¡T> _mXr, JwaoT>moao 54.4 51.8 54.6 62.1 64.4 64.5 73.0<br />

2. åh¡g, aoS>o 43.4 53.0 62.0 76.0 89.9 97.9 105.3<br />

* àm¡T> åh¡er 21.0 25.4 31.3 39.1 46.8 51.0 54.5<br />

3. Jm`rgmaIr EHy$U 198.7 229.2 242.0 275.7 288.8 283.1 304.4<br />

OZmdao<br />

4. eoir, _|T>r, KmoS>m 94.2 115.3 127.4 169.5 196.6 201.9 225.3<br />

C§Q>, JmT>d BË`mXr<br />

5. EHy$U newYZ g§»`m 292.9 344.5 369.4 445.2 485.4 485.0 529.7<br />

6. Hw$¸w$Q>nmbZ * 73.5 115.4 159.2 275.3 347.6 489.0 648.8<br />

Note : * Includes chicken, ducks, turkey and othe brids.<br />

❉ Provisional derived from village level total's.<br />

Source : Livestock Censuses, Department of Animal Husbondary, Dairying and fisheries,<br />

Ministery of Agriculture, GOI, (Last updated Feb 29, 2012)<br />

[www.nddb.org/statistical/population/india]<br />

18


H$moï>H$ H«$. 1 dê$Z AmnUmg 1951 Vo 2007 `m H$mbmdYrVrb ^maVmVrb àmÊ`m§À`m àH$mamZwgma<br />

newYZm§Mr Pmbobr àJVr bjmV `oVo.<br />

^maVm_Ü`o 1951 _Ü`o EHy$U Jm`r, åh¡er dJ¡ao newYZ 198.7 Xebj hmoVo. Vo 2007 _Ü`o 304.4<br />

Xebj n`ªV dmT>bo. gmYmaUV: 56 dfmª_Ü`o XrS> nQ> dmT> Pmbr. `mM H$mim_Ü`o àm¡T>, _mXr, JwaoT>moao 54.4<br />

X.b. dê$Z 73 X. b. d àm¡T> åh¡er 2100 Xebjmdê$Z 54.5 X. b. n`ªV dmT>ë`m. hr dmT> AZwH«$_o A§XmOo<br />

{XS>nQ> d AS>rM nQ> hmoVo. hr dmT> _hÎdmMr R>aVo; H$maU Xw½YmoËnmXZ d ZdrZ OZmdam§Mr n¡Xmg àm_w»`mZo<br />

`mM JQ>mH$Sy>Z hmoV AgVo.<br />

eoir, _|T>r, KmoS>m, JmT>d BË`mXrgh EHy$U newYZ g§»`m 1951 _Ü`o 292.9 Xebj hmoVr. Vr 2007<br />

_Ü`o 529.7 Xebj Pmbr.<br />

`mM~amo~a Hw$¸w$Q>nmbZm~m~V 1951 _Ü`o EHy$Z njr g§»`m 73.5 Xebj hmoVr Vr 1997 _Ü`o 347.6<br />

Xebj d 2007 _Ü`o 648.8 Xebj n`ªV dmT>br. hr dmT> C„oIZr` AgyZ 1997 n`ªV Mm¡nQ>rnojm OmñV<br />

Am{U 2007 _Ü`o OdiOdi ZD$ nQ> Pmbr Amho. dmT>rMr AerM JVr am{hë`mg `m~m~V ^maV OJm_Ü`o<br />

_hÎdnyU© H$m_{Jar H$aUmam Xoe R>aob.<br />

~) ^maVmVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ :<br />

^maVmVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ nwT>rb H$moï>H$mVyZ ñnï> H$aVm `oB©b.<br />

H$moï>H$ H«$. 2<br />

^maVmVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ<br />

A.H«$. df© XyY A§S>r _m§g bmoH$a (Xebj<br />

(Xebj Q>Z) (Xebj) (Xebj Q>Z) ({H$bmo J«°_)<br />

1. 1950-51 17.0 1832 NA 27.5<br />

2. 1990-91 53.9 21101 NA 41.2<br />

3. 2005-06 97.1 46235 2.3 44.9<br />

4. 2008-09 108.5 55395 3.8 42.9<br />

5. 2009-10 112.5 59844 4.0 43.2<br />

6. 2010-11 ❉ 116.2 61454 4.2 43.3<br />

Note : ❉ Provisional.<br />

19


Source :<br />

1) Data book 2005 ICAR.<br />

2) Lekhi R. K. and Singh J., "Agricultural <strong>Economics</strong> (An Indian perspective)" Kalyani<br />

Publications, Ludhiana, Page No. <strong>III</strong> - 425.<br />

3) www.dahd.nic.in/dahd/statistics/animal husbundary/statistics - apx.<br />

4) www.dahd.nic.in/dahd/upload/BAHS-2010 pdf.<br />

5) www.dacent.nic.in.<br />

H$moï>H$ H«$. 2 dê$Z 1950-51 _Ü`o Xw½YmoËnmXZ \$ŠV 17 Xebj Q>Z hmoVo. Vo 2010-11 _Ü`o 116.2<br />

Xebj Q>Z Pmbo. `m_Ü`o gw_mao 07 nQ> dmT> Pmbr. åhUOoM Xw½Yì`dgm` pñWa Pmbm AgyZ Ë`m§Mr àJVrÀ`m<br />

{XeoZo dmQ>Mmb gwê$ Amho.<br />

VgoM A§S>r CËnmXZ 1950-51 _Ü`o Ho$di 1832 Xebj hmoVo. Vo 2005-06 _Ü`o 46235 Xebj<br />

(25 nQrnojm OmñV) Am{U 2010-11 _Ü`o 61454 Xebj (33 nQ>rnojm OmñV) Pmbo. nydr© njrnmgyZ A§S>r<br />

{_idUo hm KaJwVr H$m_mMmM EH$ ^mJ hmoVm. gÜ`m Ë`mbm ì`mdgm{`H$ ñdê$n Ambobo AgboZo Ë`m§Mr _moR>r<br />

dmT> Pmbobr AmT>iVo.<br />

_m§g CËnmXZ 2005-06 _Ü`o 2.3 Xebj Q>Z hmoVo. Vo 2010-11 _Ü`o 4.2 Xebj Q>Z Pmbo. nmM<br />

dfm©_Ü`o gw_mao XmoZ nQ> dmT> Pmbr. EHy$U CËnmXZ H$_r d dmT>rMr JVrhr g§W `m§Mo H$maU åhUOo g_mO<br />

_Zmdarb Ym{_©H$ db` ho AgUo eŠ` Amho.<br />

_|T>r, ~H$ar Aem àmÊ`m§À`m A§Jmdarb bmoH$arMo CËnmXZ 1950-51 _Ü`o 27.5 Xebj {H$bmoJ«°_<br />

hmoVo. Vo 2005-06 _Ü`o 44.9 Xebj {H$bmoJ«°_ n`ªV dmT>bo. hr dmT> {XS>nQ>rnojm OmñV Pmbr. VWm{n<br />

Ë`mZ§Va _mÌ ho CËnmXZ KQ>bo Am{U 2010-11 n`ªV Vo 43 Xebj {H$bmoJ«°_À`m Odinmg am{hbo.<br />

H$) _hmamîQ´>mVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ :<br />

ho nwT>rb H$moï>H$mdê$Z ñnï> H$aVm `oB©b.<br />

H$moï>H$ H«$. 3<br />

_hmamï´>mVrb XyY, A§S>r, _m§g d bmoH$a `m§Mo CËnmXZ<br />

A.H«$. df© XyY A§S>r _m§g bmoH$a (Xebj<br />

(Xebj Q>Z) (Xebj) (Xebj Q>Z) {H$bmo J«°_)<br />

1. 2005-06 6769 35227 236 1640<br />

2. 2008-09 7455 35502 536 1707<br />

3. 2009-10 7679 38640 545 1726<br />

g§X^© : ibid H$moïH$> H«$. 2 à_mUo.<br />

H$moï>H$ H«$_m§H$ 3 dê$Z _hmamï´>mVrb Xw½YmoËnmXZ 2005-06 _Ü`o 6769 Xebj Q>Z hmoVo. Vo 2009-<br />

20


10 _Ü`o 7679 Xebj Q>Z Pmbo. Mma dfm©_Ü`o Ho$di 910 Xebj Q>Z dmT> Pmbr. `mM H$mbmdYrV A§S>r<br />

CËnmXZ 35227 X. bj dê$Z 38640 X. bj d bmoH$a CËnmXZ 1640 X. b. {H$bmoJ«°_ dê$Z 1726 Xebj<br />

{H$bmoJ«°_ n`ªV dmT>bo. A§S>r CËnmXZ 3413 Xebj d bmoH$a CËnmXZ 86 X. b. {H$bmoJ«°_ dmT>bo. àJVrÀ`m<br />

Ñï>rZo `m gdm©~m~V dmT>rMr JVr dmT>Uo `mo½` hmoB©b.<br />

_m§g CËnmXZ _mÌ H$mimV 236 Xebj Q>Zmdê$Z 545 Xebj Q>Zmn`ªV dmT>bo. hr dmT> XwßnQ>rnojmhr<br />

OmñV Amho.<br />

2.1.2 <strong>III</strong>) ^maVmVrb newYZmMo _hÎd :<br />

Z¡g{J©H$ daXmZ bm^bobm ^maV hm A{Ve` g_¥Õ Agm Xoe hmoVm. gwnrH$ O_rZ, dZñnVrMo d¡{dY,<br />

newYZ dJ¡ao g§gmYZo ñd`§nyU©Vog nwaoer AmhoV. na§Vw XrK© X¥ï>rMm A^md d {dg§JV YmoaU `m_wio XoemV A{Zð><br />

pñWVr AX²^dbr.<br />

B§½b§S>_Yrb AR>amì`m eVH$mVrb H«$m§Vr_wio {MÌ ~Xbbo. `§ÌmoËnmXZ, ì`mnmar nrH$ d n¡emMo _hÎd<br />

dmT>bo. eham§Mm VWmH${WV {dH$mg Pmbm. na§Vw J«m_rU ^mJmÀ`m g_¥ÕrMm nm`mM IMbm. àmo. hmB©_ hmëno[aZ<br />

`m§Zr åhQ>ë`mà_mUo, ""{dH$mgmÀ`m AmYw{ZH$ g§H$ënZo_wio IoS>r Zï> hmoV AmhoV. nU Ë`§mMr OmJm KoUmè`m<br />

eham§Mr dmT> _mÌ geŠV ZgyZ amoJQ> Amho.''<br />

Ho$di J«m_rU ^mJmÀ`mM Zìho Va g§nyU© AW©ì`dñWoÀ`m X¥ï>rZo newYZmMo _hÎd dmXmVrV Amho.<br />

`m§{ÌH$sH$aUm_wio neweŠVrMm dmna H$_r Pmbm Agbm Varhr newYZmMo AW©ì`dñWoVrb _hÎd Imbrbà_mUo<br />

Amho.<br />

1) amï´>r` CËnÞmVrb `moJXmZ : S>oÝ_mH©$, Zm°d}, Am°ñQ´>o{b`m BË`mXr XoemV newg§dY©Z d Xw½Yì`dgm`<br />

{dH$mgmH$S>o ñdV§ÌnUo bj {Xbo Amho. VoWo newYZmMo amï´>r` CËnÞmVrb `moJXmZ \$ma _moR>o Amho.<br />

2000-01 _Ü`o ^maVmV newYZmZo amï´>r` CËnÞmV Q>mH$bobr ^a 5.9 Q>¸o$ hmoVr d eoVr g§~§YrV joÌm§À`m<br />

CËnmXZmV newg§dY©ZmMm dmQ>m (_Ëñ`moCËnmXZmgh) 30.0 Q>¸o$ hmoVm. 2008-09 _Ü`o ho `moJXmZ WmoS>o H$_r<br />

hmoD$Z Vo AZwH«$_o 4.07 Q>¸o$ d 29.7 Q>¸o$ hmoVo.<br />

2) CÎm_ nyaH$ ì`dgm` : eoVr ì`dgm`m_Ü`o {ZgJm©darb Adb§{~Ëdm_wio CËnmXZmMr ImÌr ZgVo.<br />

n`m©daU ~Xbm_Ü`o Va `m§Mm AZw^d gVV `oVmo. ì`mnmar d ZmoH$aXmamà_mUo eoVH$è`mbm XaamoO qH$dm<br />

_{hÝ`mZo CËnÞ {_iV ZgyZ Vo dfm©VyZ EH$XmM {_iVo. `m{edm` Ë`mbm Amnë`m _mbmMm ^mdhr R>a{dVm `oV<br />

Zmhr. Oo eoVmV H$_mdbo Vo ~mOmamV J_mdbo Aer Ë`m§Mr pñWVr AgVo; Aem n[apñWVrV eoVr gmo~V OmoS><br />

ì`dgm` åhUyZ Hw$¸w$Q>nmbZ, eoir-_|T>rnmbZ, B_ynmbZ, newnmbZ Ago nyaH$ ì`dgm` Ho$bo OmVmV. `mn¡H$s<br />

newnmbZ nydunmgyZM gdm©{YH$ _hÎdmMo Amho. H$maU eoVr H$m_m_Ü`o _XV d Xw½YmoËnmXZ {_iVo Am{U Ë`mda<br />

IM©hr H$_r hmoVmo. VgoM eoVH$è`m§Zm newnmbZm_wio eoVr H$m_mgmR>r d dmhVwH$sgmR>r Vo Cn`moJr R>aVo.<br />

21


3) J«m_rU ~oH$mardarb Cnm` : eoVrÀ`m h§Jm_r ñdê$nm_wio J«m_rU ~oH$marhr h§Jm_r Amho. Nw>nr<br />

~oH$marhr Amho. n`m©`r amoOJma g§Yr H$_r AgboZo ZmB©bmOmZo eoVr H$m_ H$aVmV. Ë`m§Mr nyU© j_Vm dmnaVm<br />

`oV Zmhr. Aem {d{MÌ n[apñWVrV newnmbZ ì`dgm` ~oH$mar H$_r H$ê$ eH$Vmo. XyY CËnmXZm~amo~a Ë`mda<br />

à{H«$`m H$ê$Z Xhr, VmH$, bmoUr, Vyn Ago AZoH$ nXmW© V`ma H$aVm `oVmV. `mV {ó`m§Mm _moR>m gh^mJ AgVmo.<br />

eoVr_Ü`o {ó`m§Mr _XV 35 Q>¸o$ Amho Va newnmbZmV 69 Q>¸o$ Amho. `m AWm©Zo newnmbZmgmBr amoOJma<br />

j_Vm _moR>r Amho. hm ì`dgm` 110 bmI bmoH$m§Zm _w»` ì`dgm` d 90 bmI bmoH$m§Zm Xwæ`_ ì`dgm` åhUyZ<br />

H$m_ nwa{dVmo.<br />

4) eoVrbm A_yë` _XV : h[aVH«$m§VrZ§Va amgm`{ZH$ IVo, {H$Q>H$ZmeHo$ `m§Mm dmna Iyn dmT>bm.<br />

`m_wio eVrÀ`m CËnmXH$VobmM YmoH$m {Z_m©U hmoV Amho. {edm` ì`mnmar nrH$m§Mr gmVË`mZo hmoUmar dmT>,<br />

eoVrbm ZwH$gmZH$maH$ R>aVo Amho. H$maU nyduÀ`m nrH$ nmbQ>m_wio eoVrÀ`m CËnmXH$eŠVrMo Z¡g{J©H$ OVZ hmoV<br />

hmoVo. Vo gÜ`m ~§X Pmbo. åhUyZM gÜ`m g|{Ð` eoVr, gXmh[aV eoVr d {Za§Va eoVrMm AmJ«h Yabm OmVmo.<br />

newnmbZm_wio eoVrbm eoUIV {_iVo. Jwam§À`m hmS>m§Mm Mwam ho CÎm_ IV R>aVo. `m§À`m dmnam_wio<br />

O_rZrMr CËnmXH$Vm ñdm^m{dH$nUo {Q>H$Vo d amgm`{ZH$ IVmMm IM©hr dmMVmo. EH$m A§XmOmZwgma ^maVmV<br />

Xadfu 120 H$moQ>r Q>Z eoU {_iVo. Ë`mn¡H$s Ho$di 18 Q>¸o$ (21.5 H$moQ>r Q>Z) IV åhUyZ 33 Q¸o$ ganUmgmR>r<br />

dmnabo OmVo d ~mH$sMo dm`m OmVo. (__mo[a`m, nmZ 312). CO}Mm {dMma H$aVm ho 33 Q>¸o$ eoU (40 H$mo.Q>Z)<br />

4.6 H$moQ>rbm H$moiem~amo~arMo Amho. eoU dmnê$Z Jmo~a J°g g§`§Ìo MmbdyZ D$O}Mr _moR>r ~MV hmoD$ eH$Vo.<br />

5) XwYmMm nwadR>m : ~mbH$mgmR>r _mVoÀ`m XwYmZ§Va ""nyUm©Þ'' XoUmao Ago JmB©Mo XyY AgVo. JmB©<br />

åh¡erÀ`m XwYm_wio bmoH$m§À`m AmhmamMr JaO nyU© hmoVo.<br />

XwYmMo CËnmXZ gmVË`mZo dmT>V AgyZ 1950-51 _Ü`o Vo 1.7 H$moQ>r Q>Z hmoVo. Vo 2000-01 _Ü`o 8.06<br />

H$moQ>r Q>Z d 2009-10 _Ü`o 11.25 H$moQ>r Q>Z Pmbo. åhUOoM 60 dfm©V Vo 6.9 nQ> dmT>bo. VgoM XaS>moB©<br />

X¡Z§{XZ CnbãYVmhr 124 J«°_dê$Z 263 J«°_ Pmbr. {deof åhUOo `m H$mimV Xw½YmoËnmXZ gw_mao 7 nQ> dmT>bo.<br />

_mÌ X¡Z§{XZ XaS>moB© XyY CnbãYVm Ho$di 2 nQ>rnojm WmoS>r OmñV dmT>br. bmoH$g§»`mdmT>r_wio Ago KS>bo.<br />

6) eoVr_Yrb H$m_o d dmhVyH$ : \$ma nydunmgyZ eoVrH$m_ d dmhVwH$sgmR>r neweŠVrMm dmna hmoVmo.<br />

~¡b, aoS>o d H$mhr ^mJmV åh¡erMmhr dmna Ho$bm OmVmo. _ohZVrMo gmYZ åhUyZ dmnabo OmVo. eoVrÀ`m<br />

AmYw{ZH$sH$aUm_wio {MÌ ~Xbbo d Q´>°ŠQ>a eoVr H$m_o d dmhVwH$sgmR>r dmnamV Ambm. _mÌ Ë`mMo ^mS>o, B§YZ<br />

IM© `m_wio EHy$U IM© dmT>bm. {edm` àXwfUmV ^a nS>Vo Amho. eoVH$è`m§Mo namdb§~Z dmT>Vo Amho.<br />

VmËn`©, neweŠVr hr Iè`m AWm©Zo J«m_rU ^maVmMo YZ (g§nVr) Amho. dmOdr AmYw{ZH$sH$aU H$ê$Z<br />

newYZmMm n`m©á dmna Ho$ë`mg {Za§Va {dH$mgmbm Vr \$ma _moR>r _XV H$aob.<br />

22


2.1.2 IV) newYZmMr gÜ`:pñWVr Am{U g_ñ`m :<br />

newg§»`o_Ü`o ^maVmMm OJmV n{hbm H«$_m§H$ AgyZ OmJ{VH$ newg§»`oÀ`m 17 Q>¸o$ ho à_mU Amho. _mÌ<br />

Xa new_mJo CnbãY MamD$ O_rZ gdm©V H$_r Amho. Am°ñQ´>o{b`m, S>oÝ_mH©$ d H$mhr `wamo{n`Z Xoem_Ü`o MamD$<br />

nwaoer AgboZo VoWo new§Mr H$m`©j_Vm d XwY XoÊ`mMr j_Vmhr OmñV Amho. OmJ{VH$ newg§»`o_Ü`o ^maVmMm<br />

{hñgm nwT>rbà_mUo Amho. åh¡er 50 Q>¸o$, JmB©-~¡b 20 Q>¸o$, ~H$è`m d _|T>çm 20 Q>¸o$. 2003 _Ü`o ^maVmVrb<br />

ney§Mr g§»`m 48.5 H$moQ>r hmoVr Vr 2007 _Ü`o (18 dr newJUZm) 52.97 H$moQ>r Pbmr hmoVr.<br />

J«m_rU AW©ì`dñWoÀ`m {dH$mgmV eoVrà1_mUoM newYZ _hÎdnyU© `moJXmZ XoD$ eH$Vo. AZoH$ Xoem_Ü`o<br />

eoVr d g§~§YrV joÌm§À`m CËnÞmV, newg§dY©ZmMm {hñgm dfm©Zwdf} Cƒ nmVirda (50 Q>¸o$ nojm OmñV) H$m`_<br />

Amho. Z¡g{J©H$ AZwHy$bVm Agboë`m S>oÝ_mH©$, Zm°d}, ñdrS>Z `m Xoem§_Ü`o Va Vmo 75 Q>¸o$ Vo 85 Q>¸o$ Amho.<br />

^maVm_Ü`o _mÌ newg§dY©ZmÀ`m CËnÞmMm {hñgm ~amM H$_r Amho. Ë`m§Mr H$maUo d newg§dY©ZmÀ`m<br />

g_ñ`m nwT>rbà_mUo AmhoV.<br />

1) ImÚmMr H$_VaVm : _mZdmà_mUoM àmÊ`mgmR>r gH$g d nwaoem AmhmamMr JaO AgVo. Vr AnyU©<br />

am{hë`mg Ý`yZnmofU, Hw$nmofU AmT>iyZ `oVo. n[aUm_V: ^madmhÿ àmÊ`m§Mr H$m`©j_Vm H$_r hmoVo, Va XyY<br />

XoUmè`mnmgyZ H$_r CËnmXZ {_iVo. ^maVmVrb CnbãY Mmam EHy$Z JaOoÀ`m 60 Q>¸o$ EdT>mM Amho. eoVr<br />

CËnmXZmVrb Cd©[aV ^mJ newImÚm AgVmo. CXm. ÁdmarMm H$S>~m, gÜ`m gmo`m~rZMo Hw$Q>ma d CgmMo nmMQ><br />

ho ImÚ Amho. nydu JwamgmR>r _wÔm_ Mm§Jë`m Mmè`mMr bmJdS> Ho$br OmV Ago. na§Vw gÜ`m ì`mnmar hoVy_wio<br />

O_rZrMm OmñVrV OmñV Cn`moJ nrH$mgmR>r Ho$bm OmVmo. nS> O_rZrV d amZmV CJdUmao JdV hmhr Mm§Jbm<br />

Mmam AgVmo. ~mOmamV newImÚ {_iVo Vo _w»`V: XyY XoUmè`m OZmdamgmR>r dmnaVmV. gaH$s qH$dm T>on hr<br />

AmVm _hmJmB©_wio Šd{MVM {Xbr OmVmV.<br />

~hþVm§e bmoH$ Jwam§Zm MamB©gmR>r amZm_Ü`o _moH$io ImoXVmV. VoWrb JdV ho ImÚ nU gmR>çmV ~è`mn¡H$s<br />

AgVo. nU {S>g|~a Vo Owb¡ Ë`mMm VwQ>dS>m AgVmo. Joë`m nÞmg dfm©V JmOa JdVmMr A\$mQ> dmT> Pmbr.<br />

newgmR>r Vo {Zén`moJr Amho. {edm` Ë`m_wio BVa JdV H$_r nS>Vo.<br />

`m EHy$U n[apñWVr_wio new§Zm gH$g d nwaogo ImÚ Z {_imë`m_wio Ë`m§Mr H$m`©j_Vm KQ>Vo. Xw~©b<br />

newnmgyZ hmoUmao àOZZhr Xw~io, amoJJ«ñV d H$_r n«{VH$ma eŠVr Agbobo {ZnOVo. gmam§e, newg§»`o~m~V<br />

^maV àW_ H«$_m§H$mda Agbm Var gj_ ney§Mr g§»`m H$_rM Amho. Ë`m_wio ho newYZ J«m_rU ì`ŠVtÀ`m<br />

CËnÞmV nwaoer ^a Q>mHy$ eH$V Zmhr, AW©ì`dñWoÀ`m {dH$mgmVhr n`m©á `moJXmZ XoD$ eH$V Zmhr.<br />

2) Anwar {ZJm : H$moUË`mhr ì`dgm` ì`dñWmnZ, ì`dpñWV Ho$bo VaM `eñdr hmoVmo. ñdV§Ì<br />

Xw½Yì`dgm` H$aUmao bmoH$ OZmdam§Mr ~arM H$miOr KoVmV. na§Vw OmoS> ì`dgm` åhUyZ H$aUmao bmoH$<br />

OZmdam§Mr Mm§Jbr {ZJm R>odV ZmhrV. MaÊ`mgmR>r Jwao _moH$ir gmoS>Uo ho Ë`mMoM CXmhaU Amho. ^Q>H§$Vr_Ü`o<br />

Ë`m§Mr Or eŠVr IM© hmoVo Ë`m_mZmZo Ë`mZm Mmam H$_rM {_iVmo. H$mhr doim nm°{bWrZ gmaIo ZwH$gmZH$maH$<br />

nXmW©hr Ë`m§À`m nmoQ>mV OmVmV.<br />

23


gÜ`m ÁdmarMm H$S>~mhr Xw{_©i Pmbm Amho d V`ma newImÚhr OmñV qH$_Vr_wio nwaogo {Xbo OmV Zmhr.<br />

VgoM OZmdam§À`m gd©gmYmaU amoJm~m~VMr J«m_ñWm§Zm emór` kmZ ZgVo. Ë`m_wio nwÝhm Xwb©j hmoVo. neyMm<br />

XdmImZo, Ë`mMr Am¡fYo, new {d_m BË`mXrMr IoS>çm_Ü`o Iyn H$_VaVm Amho. eoVH$è`m§À`m CËnÞmV<br />

{ZpíMVnUo ^a Q>mHy$ eH$Umè`m `m ì`dgm`mH$S>o hmoUmao ho Xwb©j \$ma J§^ra Amho.<br />

3) àOZZmMr n[apñWVr : IoS>çm_Ü`o newd¡ÚH$s` gmo`r-gw{dYm \$maM H$_r AmhoV. Jwhm_Ü`o<br />

Mm§Jbr àOmoËnÎmr hmoÊ`mgmR>r {ZamoJr d geŠV diy d aoS>o Amdí`H$ AgVmV. Ë`m§Mr g§»`m IynM H$_r<br />

AgboZo àmá n[apñWVrV Oo àOZZ Ho$bo OmVo Vo ~hþYm geŠV ZgVo. n[aUm_V: newg§»`m dmT>Vo nU Ë`m<br />

à_mUmV `moJXmZ dmT>V Zmhr. {edm` newn¡Xmg H|$ÐmMr J«m_rU ^mJmV H$_VaVm AgboZo H¥$Ìr_ aoVZmÛmao àOZZ<br />

H$aÊ`mdahr _`m©Xm nS>VmV.<br />

4) amoJm§Mm àmXw^m©d : Ý`yZnmo{fV Jwam§Mr à{VH$maeŠVr H$_r AgboZo Ë`m§À`mda amoJm§Mo AmH«$_U<br />

bdH$a hmoVo. ~è`mMXm Vo _¥Ë`w_wIr nS>VmV. Anwao ImÚ d AdOS> H$m_, A`mo½` {ZJm, d¡ÚH$s` gmo`tMr<br />

H$_VaVm, JmoQ>çm_Yrb AñdÀN>Vm BË`m{X H$maUm§_wio {d{dY amoJm§Mm àmXw^m©d hmoVmo. nm`Iwar, Vm|S>Iwar,<br />

KQ>gn©, {Zb{Oìhm gm§g{J©H$ J^©nmV BË`mXr amo KmVH$ R>aVmV. `m_Ü`o Vo {ZH$m_r hmoVmV qH$dm Ë`m§Mm _¥Ë`y<br />

AmoT>dVmo.<br />

5) {ZH$m_r Jwam§Mm n«íZ : Hw$nmofU, AnKmV, {d{dY amoJ, dmT>bobo d` BË`m{X_wio AZoH$ ney {ZH$m_r<br />

hmoVmV. AmYrM Anwar {ZJm d ImÚ AgVmZm Aem {ZH$m_r newH$S>o OmñVM Xwb©` hmoVo. H$mhr doim Ë`m§Zm<br />

_moH$mQ> gmoSy>Z {Xbo OmVo. Vr Z¡g{J©H$ _¥Ë`w `oB©n`ªV X`Zr` pñWVr_Ü`o OJVmV.<br />

VmËn`©, ^maVmV newg§»`m gdm©{YH$ Agbr Var Ë`m§Mr pñWVr g_mYmZH$maH$ ZgboZo ho _hÎdnyU©<br />

g§gmYZ nwaogo `moJXmZ XoD$ eH$V Zmhr. gj_ OZmdao ZmhrV. åhUyZ `§ÌmMm dmna dmT>{dUo ho Ë`mdarb CÎma<br />

Zìho. `§ÌmMm IM© OmñV AmhoM {edm` B§YZ, YmVy `m g§gmYZm§Mm dmnahr A\$mQ> dmT>Vmo. åhUyZ newn¡Xmg<br />

`mo½` nÕVrZo H$ê$Z Ë`m§Mr g§»`m _`m©{XV R>odUo, H$_r OZmdam§Mo `mo½` nmofU H$aUo d {ZJm amIUo hmM<br />

Ë`mdarb Iam Cnm` Amho. H$m_H$ar OZmdao {Od§VnUr _ohZV XomVV, eoUIV XoVmV. Ë`m§À`m _¥Ë`wZ§Vahr<br />

H$mVS>o, hmS>o, Ma~r {d{dY H$m_r (Cn`moJr) `oVmV. Ë`m§Mr OmJm `§Ìo H$er KoUma ?<br />

eoH$S>mo EH$am§Mr YmaUjoÌo AgUmè`m XoemV `m§{ÌH$s eoVr Adb§{~Uo R>rH$ Amho. na§Vw ^maVmVrb bhmZ<br />

YmaU joÌmdarb H$m¡Qw>§{~H$ eoVr_Ü`o Vmo AZmR>m`r R>aob. emór` nÕVrZo newg§dY©Z H$ê$Z {Za§Va eoVrgmR>r<br />

Ë`m§Mm dmna d _moR>çm YmaU joÌmgmR>r `m§{ÌH$sH$aU hm _mJ© Cn`wŠV R>aob.<br />

2.1.2 V) newg§dY©ZmMo H¥${V H$m`©H«$_ / Cnm` :<br />

^maVm_Ü`o 60 dfmªÀ`m Am{W©H$ {Z`moOZmÀ`m H$mimV AmYw{ZH$ {d^mJmÀ`m {dH$mgmH$S>o {OVHo$ bj<br />

{Xbo {VVH$mM J«m_rU {dH$mg Xwb{j©V am{hbm. J«m_rU {dH$mg H$m`©H«$_m§Mr H$YrM H$_VaVm ZìhVr. na§Vw<br />

Ë`m§Mm bm^ eodQ>À`m ì`ŠVrn`ªV nwaogm nmohmoMbm Zmhr. n[aUm_V: ZmJar-J«m_rU {d^mJUr A{YH$ R>iH$<br />

Pmbr. eoVr~amo~a newg§dY©Zhr, Am¡Úmo{JH$aU d `m§{ÌH$sH$aUmÀ`m H$mimV Xwb©{jV am{hbo Amho. Xw½Yì`dgm`<br />

24


d Hw$¸w$Q>nmbZ nwT>o Ambo na§Vw OmoS>Y§Xm åhUyZ Ë`m§À`m {dH$mgmH$S>ohr nwaogo bj {Xbo Jobo Zmhr. "A_yb' gmaIm<br />

`eñdr ghH$mar Xw½Y d à{H«$`m àH$ën hm AndmXM hmo`.<br />

1) Xw½Y ì`dgm` newnmbZ d g§dY©Z `mgmR>r Oo H$m`©H«$_ gwê$ Ho$bo Ë`m§Mm _w»` ^a Xw½YmoËnmXZ dmT>rbm<br />

hmoVm. Ë`m_wio XwYmMm _hmnya (Operation flood) ~amM gmÜ` Pmbm.<br />

2) Jmoemim {dH$mg : Xw½Y CËnmXZ dmT>{dUo d `mo½` newn¡Xmg H$aUo `mgmR>r Jmoemim H|$Ðo gwê$ Ho$br.<br />

Ë`mdoir Ë`m§Mr g§»`m 424 hmoVr. àË`oH$ Jmoiemio_Ü`o Mm§Jbo H$m_mMo geŠV ~¡b {ZnOrdÊ`mgmR>r<br />

gwYm[aV {ZnO{dbobo (Improved breeding) àmUr (diy) nwadbo OmV. Ë`m`moJo geŠV new d XwY CËnmXZ<br />

dmT>Uo Ano{jV hmoVo. g_mOmH$Sy>Z d _w»`V: M°[aQ>o~b Q´>ñQ>H$Sy>Z `mbm Mm§Jbm à{VgmX {_iob Anojm hmoVr.<br />

3) JmogXZ `moOZm : Xw~©b, AnKmVJ«ñV, d¥Õ d amoJJ«ñV newÀ`m XoI^mbrgmR>r hr `moOZm, Jwam§Mm<br />

gm§^mi d {dH$mg g{_VrZo (Cattle Preservation and Development Committee) 1948 _Ü`o gwê$<br />

Ho$br. nS>rH$ O{_Zrda d amZm§À`m A§V^m©JmV Ë`m§Mr C^maUr Ho$br. new gwpñWVrV AgVmZm Amnë`mbm<br />

Cn`moJr nS>ob d Vo {ZH$m_r (d`ñH$a) Pmë`mda Ë`m§Zm _moH$mQ> gmoS>Uo qH$dm H$ÎmbImÝ`mV nmR>{dUo ho ^yVX`oV<br />

~gV Zmhr. åhUyZ Jmog§XZmMr g§»`m dmT>{dUo Amdí`H$ Amho.<br />

4) gYZ new{dH$mg àH$ën : 1964-65 _Ü`o XyY CËnmXZ dmT>{dÊ`mgmR>r ho àH$ën gwê$ Ho$bo.<br />

`m§Mo ñdê$n gd©g_mdoeH$ / n°Ho$O H$m`©H«$_mgmaIo Amho. newg§dY©Zmer {ZJS>rV gd© n¡byer Vo g§~§YrV AmhoV.<br />

gwYm[aV àOZZ, newImÚ {dH$mg, d¡ÚH$s` gw{dYm, H$m`©j_ ì`dñWmnZ d {dnUZ Aer AZoH$ H$m`} Ho$br<br />

OmVmV. ho àH$ën Ë`m§À`m joÌmVrb EH$ bmI Jm`r åh¡erÀ`m gdmª{JU {dH$mgmda bú` H|${ÐV H$aVmV Va<br />

Xwgè`m ~mOyZo XyY àH$ënm§À`m g§nH$m©V amhÿZ XyY CËnmXH$m§Zm ~mOmanoR> {_idyZ XoVmV.<br />

àma§^r Ago 22 àH$ën gwê$ Ho$bo. Ë`mZ§Va 19 _Ü`dVr neydr`© Jmoim H$aUmar H|$Ðo 105 àmXo{eH$<br />

H¥${Ì_[aË`m J^m©V dr`© ñWmnUmar H|$Ðo ñWmnZ Ho$brV. `m{edm` 1152 gmU à_wIm§Mr H|$Ðo (Stockmen<br />

centers) ñWmnZ H$ê$Z Ë`m§À`m_m\©$V Xw½Y ì`dgm` {dñVma H$m`©H«$_, IwaQ>o ~¡b ~S>{dUo Am{U amoJmda<br />

{Z`§ÌU Aer H$m`} gd© àH$ënm_Ü`o gwé Ho$br. VgoM àH$ënm§VJ©V newZm g_Vmob ImÚ {_imdo åhUyZ Ë`mMm<br />

nwadR>m H$aÊ`mMr `moOZm AmIÊ`mMo R>a{dbo Amho.<br />

5) gm_mB©H$ g§gmYZo {dH$mg `moOZm : AmR>ì`m n§Mdm{f©H$ `moOZonmgyZ hr Cn`wŠV g§H$ënZm ê$T><br />

hmoV Amho. ~hþg§»` eoVH$ar Aën^yYmaH$ AgboZo newImÚmMr ñdV§Ì bmJdS> H$aÊ`mBVH$s O_rZ Ë`m§À`mH$S>o<br />

ZgVo. ì`mnmarH$aUm_wio gd© O_rZ {nH$mgmR>rM dmnabr OmVo. Ë`m_wio newImÚmMr ì`dñWm hmoD$ eH$V Zmhr.<br />

dñVwV: àË`oH$ IoS>çm_Ü`o H$mhr gm_m{`H$ g§gmYZo AgVmV d Ë`mda g§nyU© g_wXm`mMr _mbH$s AgVo. CXm.<br />

MQ>mB© Hw$aUo, n{S>V O_rZ BË`mXr. Ë`m§Mm `mo½` {dH$mg Ho$ë`mg newImÚmMm àíZ gwQy> eH$Vmo. 1986-87<br />

_Ü`o Ago 14 H$moQ>r hoŠQ>a joÌ CnbãY hmoVo d Ë`mMm {dH$mg H$aÊ`mMo R>a{dbo hmoVo.<br />

6) J«m_ g_wh {dH$mg `moOZm : JmB©-åh¡etMr XyYj_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r hr `moOZm gwê$ Ho$br.<br />

1973-74 _Ü`o {ZdS>H$ 621 J«m_g_whm_Ü`o Vr bmJy Ho$br. {Z`§{ÌV n¡Xmg, gH$g Amhma, H$m`©j_<br />

25


ì`dñWmnZ, amoJ {Z`§ÌU d à{V~§YH$ Cnm`, Hw$aUm§Mm {dH$mg, XyY {dH«$sMr ì`dñWm BË`mqXÀ`m AmYmao<br />

newg§dY©Zmbm MmbZm {Xbr Jobr.<br />

7) IoS>çmgmR>r _w»` `moOZm (key village scheme) : amÁ` emgZmH$Sy>Z `m `moOZo_m\©$V newg§dY©Z<br />

H$m`©H«$_ am~{dbm OmVmo. H¥${Ì_ J^©YmaUm H|$Ðm`moJo àOZZmda {Z`§ÌU R>odUo ho H$m`© Ho$bo OmVo. Xwgè`m<br />

`moOZoZ§VaÀ`m Vk g{_VrZo nwT>rb H$mhr Cnm` gwM{dbo. Hw$aUmVrb MamB©da {Z`§ÌU R>odmdo, gr_m§V O_rZrda<br />

Mmam {nHo$ ¿`mdrV, ^mVm~amo~a AmirnmirZo Mdir, dmQ>mUm Aer {nHo$ ¿`mdrV, ^mOrnmbm gmR>{dÊ`mMm<br />

IÈ>m H$amdm Am{U JwaoMamB©Mo JdV {nH${dÊ`mgmR>r eoVH$è`m§Zm CÎmoOZ Úmdo.<br />

Xwgè`m `moOZo AIoan`ªV Aem 2000 `moOZm ñWmnë`m. 84791 Mm§Jë`m à{VÀ`m dmgam§Mr n¡Xmg<br />

Pmbr. `m{edm` 21 bmI H¥${Ì_ J^©YmaUm d gw`mo½` ~¡bm§À`mH$adr Z¡g{J©H$ godm H$aÊ`mV Amë`m. 5.7<br />

bmI ~¡b ~S>{dbo Jobo Am{U 83.4 bmI g§gJ©OÝ` amoJà{V~§YH$ bg Q>moMbr Jobr.<br />

8) BVa `moOZm : darb H$m`©H«$_m{edm` H|$Ð d amÁ` nmVirda nwT>rb H$m`©H«$_ gwê$ AmhoV.<br />

(A) newn¡Xmg d {dH$mg - H¥${Ì_ aoVZ H$m`©H«$_.<br />

(~) g_mOmVrb JaOy KQ>H$m§Zm AZwXmZmda Xw^Ë`m OZmdam§Mm nwadR>m.<br />

(H$) Xw^Ë`m OZmdamgmR>r ImÚmZwXmZ.<br />

(S>) OZmdam§À`m Amamo½`m~m~V g§~§{YVm§Zm à{ejU.<br />

(B) newnmbZ d ñd`§amoOJma `m~m~V J«m_rU VéUm§Mo CX²~moYZ.<br />

(\$) nyU© AZwXmZmda d¡aUrgmR>r {~`mUo dmQ>n `moOZm.<br />

(J) Zm__mÌ ewëH$ KoD$Z {d{dY newd¡ÚH$s` godm§Mm nwadR>m. (H¥¥${Ì_ aoVZ, eó{H«$`m, IƒrH$aU,<br />

bgrH$aU dJ¡ao)<br />

(_) JdV d Mmè`mÀ`m gwYm[aV OmVtMr {Z{_©Vr.<br />

(^) Mmam ~±H$ ñWmnZm (Mmam Xw{_©i H$mimV Cn`wŠV)<br />

(Z) new§À`m amoJmda n[aUm_H$maH$ {Z`§ÌU R>odÊ`mgmR>r gw_mao 6000 é½Umb`o d XdmImZo ñWm{nbr<br />

Jobr.<br />

(a) new§À`m g§gJ©OÝ` amoJmdarb Cnm` åhUyZ Cn`wŠV AgUmè`m bgrMo CËnmXZ dmT>{dÊ`mV Ambo<br />

Amho.<br />

newYZmÀ`m {dH$mgm~m~V YmoaU {ZpíMV H$aÊ`mMm n{hbm à`ËZ am°`b H${_eZ Am°Z A°J«rH$ëMaZo<br />

(RCA, 1928) Ho$bm. Va Z°eZb H${_eZ Am°Z A°J«rH$ëMaZo (NCA, 1976) newYZ {d^mJmMo ì`mnH$ narjU<br />

Ho$bo.<br />

26


n{hë`m H$mhr `moOZm_Ü`o newYZmÀ`m {dH$mgmH$S>o bj {Xbo Jobo Zmhr. AmR>ì`m `moOZonmgyZ Jwam§À`m<br />

amoJm§Mo {Z`§ÌU gwê$ Pmbo.<br />

newYZm~m~VMo YmoaU (Owb¡ 2000) hm amï´>r` eoVr YmoaUmMmM EH$ ^mJ Amho. new CËnmXZ Am{U Mmam<br />

{nHo$ d PmS>o `m§Mr CËnmXZj_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r `mo½` V§ÌkmZmMm dmna Ho$bm OmV Amho. AmYw{ZH$ V§Ì dmnê$Z<br />

à{H«$`m, ~mOmanoR> Am{U dmhVyH$ gmo`r `m_Ü`o gwYmaUm Ho$br OmV Amho.<br />

VgoM newYZ, Xw½Yì`dgm` d Hw$¸w$Q>nmbZ Aem ì`dgm`m_Ü`o ghH$mambm àmoËgmhZ {Xbo OmV Amho.<br />

darb {d{dY H$m`©H«$_ d YmoaUo `m_wio newg§dY©Zm_Ü`o JwUmË_H$ ~Xb hmoVmo Amho. na§Vw eoVrgmo~V<br />

OmoS>Y§Xm OoWo Amho VoWo hm ~Xb H$_r AmT>iVmo.<br />

Am{W©H$ gìh}jUmÀ`m (2011-12) _Vo, {Zîà^ n¡Xmg H$m`©H«$_ `mo½` ImÚmMr AnyU©Vm d H$_r<br />

H«$`eŠVr, Anwar newd¡ÚH$s` g§aMZm, dmhVwH$ AS>MUr, à{H«$`oVrb AS>MUr BË`mXr H$maUm_wio newYZmMm<br />

n`m©á dmna eŠ` Pmbobm Zmhr. {edm` A§_b~OmdUr `§ÌUoVrb {d{dY Xmoe ho hr EH$ H$maU AmhoM.<br />

VgoM ^maV gaH$ma, amÁ` gaH$mao d H|$Ðem{gV àXoe `m gdmªZr {_iyZ \$ŠV newYZmda IMm©gmR>r<br />

2002-03 _Ü`o 506 H$moQ>r én`m§Mr VaVyX Ho$bobr hmoVr nU Ë`mn¡H$s 371 H$moQ>r é. àË`j IM© Pmbm.<br />

Ë`mMà_mUo 2005-06 _Ü`o 909 H$moQ>r é. VaVyX hmoVr d àË`jmV 821 H$moQ>r é. IM© Pmbm. VgoM 2009-<br />

10 _Ü`o 607 H$mo. é. Mr VaVyX Ho$br hmoVr _mÌ IM© 507 H$mo. é. Pmbm. `m gd© dfm©_Ü`o newYZmgmR>r<br />

Ho$boë`m VaVwXrMm nyU© dmna Ho$bm Jobm Zmhr. hr ~m~ I{MVM `mo½` Zmhr.<br />

2.1.2 VI) new {d_m :<br />

^maVmÀ`m J«m_rU AW©ì`dñWoV ney§Mo _hÎd dmXmVrV Amho. _mÌ Ë`m§Mr n[apñWVr g_mYmZH$maH$ Zmhr.<br />

Vo AeŠV, H$_r H$m`©j_, amoJJ«ñV Agbobo AmT>iVmV. Ë`m_wio Ë`m§À`mVrb _¥Ë`wXa OmñV Amho EImXm ~¡b,<br />

Jm`, åh¡g _¥Ë`w nmdë`mg eoVH$è`m§Mo _moR>o ZwH$gmZ hmoVo. `mgmR>r new{d_m `moOZm AË`mdí`H$ R>aVo.<br />

O_©Zr, \«$mÝg, BQ>br_Ü`o Vr {Z`{_V Amho. na§Vw ^maVm_Ü`o nrH$ dr_m Am{U new {d_m ~amM H$mi<br />

Xwb©{jV hmoË`m.<br />

`m~m~VÀ`m {à`moiH$a g{_VrZo (1948) {e\$maer Ho$ë`m hmoË`m. 1993-94 _Ü`o ^maV gaH$maZo<br />

OZab B§í`waÝg H$m°nm}aoeZ Am°\$ B§{S>`m_m\©$V new{d_m `moOZm gwê$ Ho$br. Xadfu gmYmaUV: 1.9 Vo 2.0 H$moQ>r<br />

OZmdam§Mm dr_m H$mT>bm OmVmo. 131 Vo 145 H$moQ>r é. hám O_m hmoVmo d Xo` a¸$_ 72 Vo 95 H$moQ>r é. AgVo.<br />

2005-06 _Ü`o àMbrV `moOZm {ZdS>H$ 100 {Oëøm_Ü`o gwê$ Ho$br. `m A§VJ©V 2006-07 Vo 2010 n`ªV<br />

20.63 bmI Jwam§Mm {d_m H$mT>bobm hmoVm.<br />

2.1.2 VII) ^{dî`H$mbrZ Ñ{ï>H$moZ :<br />

newnmbZmgmR>r Ho$di ZdrZ V§ÌmMm Cn`moJ H$ê$Z MmbUma Zmhr Va Ë`mgmR>r Amdí`H$ gm_m{OH$<br />

g§ñWm g§KQ>Zm C^maUr H$ê$Z Ë`m§Mo Omio {dUbo Jobo nm{hOo. Mmam Q>§MmB©Mr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mgmR>r "Mmam<br />

27


ZdrZ CnH«$_ àH$ën' (Fodder Innovation Project) à`ËZerb Amho. gm_wXm{`H$ g§gmYZm_Ü`o (Hw$aUo, nS><br />

O_rZ) g§ñWmË_H$ ì`dñWm Ho$ë`mg newYZmgmR>r ^anya Mmam d nmUr CnbãY hmoVo, Agm AZw^d Amho.<br />

(amhÿb MVwd}Xr d g§O` Omoer n¥ð> 26).<br />

AmYw{ZH$ CËnmXZ nÕVr, ñWm{ZH$ {dnO nÕVr_Ü`o Xwb©j H$aVo. ñWm{ZH$ {ZnO hr dmVmdaU d<br />

eoVH$è`m§À`m gamdmer OwiUmar AgVo. Varhr Mm§Jbr {ZnO hmoÊ`mgmR>r CÎm_ XOm©Mm Mmam d {ZdS>H$ {ZnO<br />

(breeds) Amdí`H$ R>aVo. ^maVmVrb newYZ gm§^miUmè`m ór`m§Zm Ago AmT>iyZ Ambo H$s newYZmMr naXoer<br />

{ZnO H$aÊ`mEodOr, ñWm{ZH$ {ZnO_Ü`o gwYmaUm H$aUo hm `mo½` n`m©` Amho.<br />

newYZm_wio dmVmdaU Xy{fV hmoVo Ago _mZyZ Ë`m§Zm JwÝhoJma R>a{dbo OmVo. Varhr newYZm_wio O{_ZrMm<br />

nmoV gwYmaÊ`mg _XV hmoVo. VgoM ~hþg§»` Jar~ ^maVr`m§À`m Cn{O{dHo$Mo Vo à_wI gmYZ Amho.<br />

ZdrZ YmoaUmMr JaO : ^y{hZ, Aën^yYmaH$ d gr_m§V eoVH$ar _w»`V: gm_wXm{`H$ g§gmYZmdaM<br />

Adb§~yZ AgVmV. O§Jb {d^mJmÀ`m YmoaUm_wio Ë`m§Zm Ìmg hmoVmo. Jar~m§Zm AZwHy$b YmoaUmÀ`m A^mdr Aer<br />

gm_m{`H$ g§gmYZo H$_r / Zï> hmoÊ`mÀ`m _mJm©da AmhoV. Ordemó {d{dYVm n[afXoÀ`m (Convention on<br />

Biological Diversity) ñWm{ZH$ g_wXm` hmM Aem g§nÎmrMm Iam ajH$ AgVmo. Ë`m§Zm eoVH$è`m§Zm nyU©V:<br />

gm_rb H$ê$Z KoVbo nm{hOo.<br />

EH$sMo, gm_wXm{`H$ à`ËZ Am{U bmoH$m{^_wI à{H«$`m Cn{O{dHo$da CV_ n[aUm_ H$aUmar R>aVo ho {gÕ<br />

Pmbobo Amho. åhUyZM `oUmè`m dfm©_Ü`o Aem àH$maMo à`ËZ _moR>çm à_mUmda gmVË`mZo Mmby R>odUo hmM _mJ©<br />

`mo½` hmo`.<br />

2.1.3 gmam§e :<br />

newYZ ho eoVr H$m_mgmR>r Cn`wŠV Amho. VgoM newYZmdaM XyY, _m§g d bmoH$a `mgmaIo OmoS>Y§Xo d nyaH$<br />

ì`dgm` Adb§~yZ AmhoV. Ë`m_wio ^maVr` eoVrMm newnmbZ hm EH$ A{d^mÁ` ^mJM Amho. XoemV OJmVrb<br />

EHy$U newYZmn¡H$s gVam Q>¸o$ newYZ AgyZ XoemÀ`m Xoem§VJ©V T>mo~i CËnmXZmÀ`m 6.5 Vo 7 Q>¸o$ newYZmMm<br />

{hñgm Amho. Ë`m_wio newYZmÀ`m g_ñ`m d ^mdr H$mimVrb dmQ>Mmb g_OmdyZ KoUo Amdí`H$ Amho.<br />

2.1.4 nm[a^m{fH$ eãX :<br />

GDP - Gross Domestic Product<br />

{ZnO - dmU (breeds)<br />

2.1.5 ñd`§ AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) dñVw{ZîR> àíZ (`mo½` n`m©` {ZdS>Uo)<br />

1) ^maVmV OJmVrb EHy$U newYZmn¡H$s ............. Q>¸o$ newYZ Amho.<br />

(A) 17 (~) 18 (H$) 19 (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

2) ^maVmÀ`m ñWyb Xoem§VJ©V CËnmXZm (Gross Demostic Product) _Yrb newYZmMm {hñgm<br />

2004-05 _Ü`o ............. Q>¸o$ hmoVm.<br />

28


(A) 7.2 (~) 1.2 (H$) 4.5 (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

3) XoemVrb newYZmÀ`m {dH$mgmgmR>r gaH$maZo gdm©V àW_ 1928 _Ü`o ............. g{_Vr<br />

Zo_br.<br />

(A) _ohVm g{_Vr (~) ^Ýgmir g{_Vr (H$) eoVrdarb am°`b g{_Vr (S>) `mn¡H$s<br />

Zmhr<br />

4) 1976 _Ü`o XoemVrb newYZmMr gÚ:pñWVr d g_ñ`m `m§Mm Aä`mg H$aÊ`mgmR>r .............<br />

Am`moJ Zo_bm.<br />

(A) amï´>r` Am`moJ (~) amï´>r` eoVr Am`moJ (H$) _ohVm Am`moJ (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

5) ............. H$m`©H«$_ XoemVrb newYZ {dH$mgmgmR>r gwê$ H$aÊ`mV Ambm.<br />

(A) amoOJma H$m`©H«$_ (~) B§{Xam Amdmg `moOZm (H$) Jmoemim {dH$mg (S>) `mn¡H$s<br />

Zmhr<br />

(~) dñVw{Zð> n«íZ (MyH$ H$s ~amo~a gm§JUo)<br />

1) newYZ ho J«m_rU AW©ì`dñWoMm H$Um Amho.<br />

2) OJmVrb EHy$U newYZmn¡H$s gVam Q>¸o$ newYZ ^maVmV Amho.<br />

3) newYZ hm ^maVmV eoVrbm nyaH$ ì`dgm` Amho.<br />

4) new ì`dgm` XoemV J«m_rU ~oH$marda Cnm` R>ê$ eH$Vmo.<br />

5) ^maVmV new {d_m _moR>çm à_mUmda CVa{dbm OmVmo.<br />

2.1.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :<br />

(A) {XKm}Îmar àíZ :<br />

1) ^maVmVrb newYZmMo AW©ì`dñWo_Yrb _hÎd ñnï> H$am.<br />

2) XoemVrb newYZmMr gÚ:pñWVr gm§Jm.<br />

3) ^maVmVrb newYZmMr àJVr ñnï> H$am.<br />

4) ^maVmVrb newYZmÀ`m g_ñ`m d Cnm` ñnï> H$am.<br />

5) newYZ åhUOo H$m`? XoemVrb newYZmMo _hÎd ñnï> H$am.<br />

(~) bKwÎmar àíZ (Q>rnm)<br />

1) newYZmMo àH$ma<br />

2) newYZmMo _hÎd<br />

3) newYZmÀ`m g_ñ`m<br />

29


4) newYZmÀ`m g_ñ`m Xya H$aÊ`mgmR>r Cnm``moOZm<br />

5) XoemVrb newYZmMr gÚ:pñWVr<br />

2.1.7 ñd`§ AÜ``Z dñVw{Zð> àíZm§Mr CÎmao.<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdS>Uo.<br />

1) A 2) A 3) H$ 4) ~ 5) H$<br />

(~) {dYmZ MyH$ H$s ~amo~a gm§JUo.<br />

1) ~amo~a 2) ~amo~a 3) ~amo~a 4) ~amo~a 5) MyH$<br />

2.1.8 joÌr` H$m`©o :<br />

Amnë`m {d^mJmVrb newYZmMr JUZm H$ê$Z Ë`m§Mr Cn`wŠVVm, g_ñ`m d Ë`mdarb Cnm` `m§Mm Aä`mg<br />

H$am.<br />

2.1.9 g§X^© J«§W :<br />

1. Bansil, P. C. : "Animal Husbondry and Dairying" Agricultural problems of India, PP<br />

395-423.<br />

2. Chennakrishnan P. : (2011), "Diary Industry and Rural India." Published in : A Jornal of<br />

Agricultural and Rural Development, October 2011, vol. 38. No. 10, Edited by Dr. N.<br />

Mahalingam.<br />

3. Datt Ruddar and Sundharam K.P.M. : (2008) "Indian Economy", Fifty-seventh Edition,<br />

Published by S. Chand and Company Ltd. Ramnagar, New Delhi - 110055.<br />

4. Kathiravan, G. and Selvam S. : (2011), "Analysis of Construints to livestock production<br />

in Tamilnadu", Published in Indian Journal of Animal Research, Vol. 45, No. 1, 2011,<br />

Agricultural Research Communication Centre, March 2011, Edited by Ahlawat S.P.G.<br />

5. H${d_§S>i {dO`, ""H¥$fr Am{U J«m_rU AW©emó'', lr. _§Joe àH$meZ, ZmJnya, n¥ð> Z§. 453-469.<br />

6. Khatke D. R. "<strong>Economics</strong> of sheep and Goat rearing in Maharashtra" (unpublished<br />

Ph.D Thesis), <strong>Shivaji</strong> <strong>University</strong>, Kolhapur.<br />

7. Koul, Divy Ninad, Omprakash, M. D. Shukla Gopal and Chakravarty Sumit : (2011),<br />

"Improvement in livestock status through soil and water conservation : case of Two<br />

semi - Arid Districts of Madhya Pradesh in India" Published in Indian Journal of Animal<br />

Research, Vol 45, No. 2, 2011, June 2011.<br />

8. Lekhi R.K and Singh Joginder : (2008), "Livestock Enterprises in India," in the book,<br />

"Agricultural <strong>Economics</strong> (An Indian perspective) Sixth Revised Edition, Published by<br />

30


Kalyani Publishers, Ludhiana, Rajinder Nugar, 141008.<br />

9. Livestock for sustainable livelihoods, Lesia India, March 2010, PP 4-5.<br />

10. Mamoria C. B. "Animal Husbandry Dairying and fisheries, in the book, Agricultural<br />

problems of India, Published by Kitab Mahal, Allahabad, PP 318-353.<br />

11. Planning Commission : (2011-12), 3-3 Disaggregated Public Sector Outlays /<br />

Expenditure under Agriculture and Allied Activities", Statement 13, Expenditure Budget<br />

Vol. 1, State Plan Division, P.C.<br />

12. www.agri.coop.nic.in / Annual / report 2010-11 / Ar - pdf. "Agricultural Trade" Ministry<br />

of Agriculture and Cooperation, Government of India.<br />

13. www.agricultural Department, Government of India, (2010-11), "Production of Milk,<br />

Eggs, Meat and wool," Department of Animal Husbandry, Dairying and Fisheries.<br />

14. www.nddb.org / statistical / population, india, (2012), "Livestock Population in India by<br />

Species", last updated Feb, 29, 2012, Source : livestock censuses Department of Animal<br />

Husbandry, Dairying and Fisheries, Ministry of Agricultural GOI.<br />

15. www.agropedia,iitk.ac.in /? g = node / 7742.<br />

16. www.commerce. nic.in / publications / annual report. pdf 2010-11 / Appendix / 20 /<br />

202 pdf.<br />

17. www.agri.coop.nic.in / SIA 111213312 pdf.<br />

www.eands.dacent.nic.in / latest 2006.htm.<br />

<br />

31


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (A) (OyZm) nona 11 d 16 (A) (Z{dZ)<br />

H¥$fr ì`dgm`<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 6 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-7 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$ H«$. : 3<br />

AmXmZo nwadR>m CÚmoJ : àJVr, g_ñ`m Am{U ^{dVì`<br />

(Inputs Supplying Industries : Progress, Problems and Prospects)<br />

3.3 `m§{ÌH$ gmYZo (Mechanized Implements)<br />

3.3.0 C{Ôï>o<br />

3.3.1 àmñVm{dH$<br />

3.3.2 {df` {ddoMZ<br />

3.3.3 gmam§e<br />

3.3.2 I) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr H¥${VH$jm (Scope)<br />

A) gwYm[aV eoVr gmYZmMr Amdí`H$Vm<br />

~) gwYm[aV gmYZmgmR>r bmdÊ`mV `oUmar H$gmoQ>r<br />

3.3.2 II) eoVr_Yrb `m§{ÌH$sH$aUmMm AW©, ì`m»`m, d¡{eï>o<br />

3.3.2 <strong>III</strong>) eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMo àH$ma<br />

3.3.2 IV) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr àJVr<br />

3.3.2 V) eoVr `§Ìo Am{U gwa{jVVm<br />

3.3.2 VI) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMo \$m`Xo<br />

3.3.2 VII) ^maVmVrb _§X eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr H$maUo<br />

3.3.2 V<strong>III</strong>) ^maVmVrb eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm_Yrb AS>MUr<br />

3.3.2 IX) eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmV dmT> hmoÊ`mgmR>r Cnm``moOZm<br />

3.3.2 X) `mo½` _mJ© (Correct Approach)<br />

3.3.4 nm[a^m{fH$ eãX<br />

32


3.3.5 ñd`§AÜ``ZmgmR>r àíZ<br />

3.3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m`<br />

3.3.7 ñd`§AÜ``Z àíZm§Mr CÎmao<br />

3.3.8 joÌr` H$m`©<br />

3.3.9 A{YH$ dmMZmgmR>r g§X^©<br />

3.3.0 C{Ôï>o :<br />

`m KQ>H$mÀ`m Aä`mgmZ§Va AmnUmg Imbrb ~m~tMr H$ënZm `oB©b.<br />

1) ^maVr` eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMo ñdê$n bjmV `oB©b.<br />

2) ^maVr` eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMr JaO bjmV `oB©b.<br />

3) eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMm AW© d ì`m»`m g_OmdyZ KoUo.<br />

4) eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMo àH$ma g_OmdyZ KoUo.<br />

5) ^maVr` eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMr AS>MUr, \$m`Xo d àJVr g_OmdyZ KoUo.<br />

3.3.1 àmñVm{dH$ :<br />

àmMrZ H$mimnmgyZ ^maVr` bmoH$m§Mm ì`dgm` eoVr hmM Amho. OJmVrb 2/3 bmoH$ eoVr ì`dgm`mV<br />

AmhoV. ^maVm_Ü`ohr 68 Q>¸o$ bmoH$ IoS>çmV amhVmV d Ë`m§Mm à_wI ì`dgm` eoVr hmM Amho. XoemÀ`m amï´>r`<br />

CËnÞmV 18.55 Q>¸o$ dmQ>m eoVr CËnÞmMm AgyZ AW©ì`dñWoVrb Vo àmW{_H$ joÌ Amho. _hmË_m Jm§YtZr,<br />

""^maVr` eoVr hr ^maVr` bmoH$m§À`m Cn{O{dHo$Mo gmYZ Agë`m_wio eoVr hm ^maVmMm AmË_m Amho'' Ago<br />

åhQ>bo hmoVo. VgoM eoVrbm ^maVr` AW©ì`dñWoMm H$Um åhQ>bo OmVo.<br />

XoemVrb Am¡Úmo{JH$ d godm joÌmMm {dH$mg hm ì`mnH$ AWm©Zo eoVr joÌmda Adb§~yZ Amho. XoemMr<br />

H$moUVrhr `moOZm Am{W©H$Ñï>çm `eñdr hmoÊ`mmgR>r eoVr ì`dgm`mMr àJVr Amdí`H$ Amho. ^maVr` eoVrMo<br />

Img d¡{eï>ço åhUOo eoVr, hdm_mZmÀ`m doJdoJù`m àXoem_Ü`o {_iyZ 250 nojm OmñV doJdoJir {nHo$ KoVbr<br />

OmVmV. `m_Ü`o OJmVrb àJV Xoem_Ü`o KoVbr OmUmar 25 Vo 30 {nHo$ AmhoV. ^maVmÀ`m EHy$U {Z`m©Vr_Ü`o<br />

eoVr joÌmMm dmQ>m 15 Q>¸o$ AgyZ EHy$U H$m_Jmam§À`m 2/3 H$m_Jma eoVr joÌm_Ü`o Jw§Vbobo AmhoV.<br />

eoVr hdm_mZmMr AZwHy$b n[apñWVr Am{U g_¥Õ Z¡g{J©H$ g§gmYZo `m_wio ^maV nwT>rb {nH$m~m~V<br />

OJmVrb gdm©V _moR>m CËnmXH$ R>abm Amho. CXm. Am§~m, Zmai, Ho$ir, XwY d Xw½YOÝ` nXmW©, H$mOy, S>mir,<br />

Ambo, H$mir {_ar B. VgoM Vm§Xwi, Jhÿ, gmIa, H$mnyg, \$io d ^mOrnmbm `m~m~V OJmV XmoZ Z§~aMm<br />

CËnmXH$ Xoe Amho.<br />

33


^maVmMo AÞYmÝ`mMo CËnmXZ 1951-52 _Ü`o Ho$di 51 Xebj Q>Z hmoVo. Vo 2006-07 _Ü`o<br />

217.28 Xebj Q>Z d 2008-09 _Ü`o 230 X. Q>Z Pmbo. VgoM AmO AmnU AÞYmÝ`mÀ`m ~m~VrV<br />

ñd`§nyU© Pmbmo AmhmoV. na§Vw eoVrVrb dmagm h¸$ nÕVr_wio d bmoH$g§»`oÀ`m KZVo_wio eoV O{_ZrMm AmH$ma<br />

(YmaUjoÌ) AË`§V bhmZ ~ZV Amho.<br />

^maVr` eoVr hr na§namJV eoVr nÕVrMr g_Obr OmVo d eoVrV na§namJV gmYZm§Mm Adb§~ Ho$bm<br />

OmVmo.<br />

eoVH$è`mH$Sy>Z dmnabr OmUmar hË`mao d gmYZo hr g§»`oZo H$_r, AmH$mamZo bhmZ, OwZmQ>, Amo~S>-Ymo~S>,<br />

gmYrgwYr d AW©eyÝ` AmhoV. CXm. ~¡bm§Zr AmoT>md`mÀ`m bmoI§S>r Q>moH$ Agboë`m bmH$S>r Zm§Ja, h§Jm_mV {nHo$<br />

H$mnUrgmR>rMr Iwano, {dio B.<br />

3.3.2 {df` {ddoMZ :<br />

`m KQ>H$m_Ü`o AmnU eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aU, Ë`m§Mm AW©, ì`m»`m, àH$ma d ^maVmVrb `m§{ÌH$sH$aUmMr<br />

àJVr, AS>MUr `m§Mm Aä`mg H$aUma AmhmoV.<br />

3.3.2 I) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr H¥${VH$jm (Scope) :<br />

eoVr CËnmXH$Vo_Ü`o gwYmaUm H$aÊ`mMm _hÎdmMm _mJ© åhUOo eoVr `m§{ÌH$sH$aU hmo`. eoVrÀ`m<br />

`m§{ÌH$sH$aUm~m~V AZoH$ _wÔo _m§S>bo OmVmV. `m§{ÌH$sH$aUm_wio eoVrMr H$m_o doioda hmoVmV. Ë`m_wio {d{dY<br />

{nH$m§Mo OmñVrV OmñV CËnmXZ {_iVo. CXm. n§Om~_Ü`o Jhÿ noaUr Zmoìh|~aÀ`m n{hë`m n§YadS>çmV hmoVo.<br />

Ë`mZ§Va {db§~ Pmë`mg à{V AmR>dS>çmÀ`m {db§~mg Xa EH$ar 1.5 q¹$Q>b CËnmXZ H$_r nS>Vo. eoVrÀ`m AÝ`<br />

H$m_mgmR>rgwÕm hoM VÎd bmJy nS>Vo. n«Ë`oH$ H$m_ doiÀ`mdoir Z Pmë`mg eoVr CËnmXZ d CËnÞ `m XmoKmodahr<br />

à{VHy$b n[aUm_ hmoVmo.<br />

VgoM eoVr H$m_mgmR>r AMyH$Vm d XOm© hohr _hÎdnyU© AgVmV. _emJVrnmgyZ Vo nrH$ _iUrn`ªVMr<br />

gd© H$m_o Mm§Jë`m XOm©Mr d doioda Ho$ë`mg AmXmZmMr (Input) H$m`©j_Vm dmT>Vo Am{U ZwH$gmZrMo à_mU<br />

H$_r hmoVo. CXm. {~`m§Mr noaUr O_rZr_Ü`o `mo½` Imobrda, `mo½` A§Vamda, Amdí`H$ à_mUmV hmoUo d<br />

IVnwadR>çmMm `mo½` S>mog Amdí`H$ Ë`mM doir XoUo Aer H$m_o `§ÌoM (gmYZo) Mm§Jë`m nÕVrZo H$ê$<br />

eH$VmV. _mÌ na§namJV nÕVrZo hr H$m_o Ho$ë`mg Ë`m§Mr H$m`©j_Vm KQ>Vo.<br />

Ë`m_wio ^maVmgma»`m na§namJV nÕVrZo eoVr Ho$br OmVo Ë`m {R>H$mUr eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmV dmT> hmoUo<br />

Amdí`H$ R>aVo. VgoM gwYm[aV eoVr gmYZm§Mr MMm© nwT>rbà_mUo H$aVm `oB©b.<br />

(A) gwYm[aV eoVr gmYZm§Mr Amdí`H$Vm<br />

(~) gwYm[aV gmYZmgmR>r bmdÊ`mV `oUmar H$gmoQ>r<br />

(A) gwYm[aV eoVr gmYZm§Mr Amdí`H$Vm : eoVrVrb na§namJV gmYZm§À`m dmnam_wio eoVrMr<br />

_emJV d H$m_o Amdí`H$Voà_mUo `mo½` d Mm§Jbr hmoV ZmhrV. CXm. Imobda d {dñV¥VnUo O_rZ Zm§JaUo ho<br />

34


mH$S>r Zm§Jam_wio eŠ` hmoV Zmhr. VgoM EH$ hoŠQ>a O_rZ Zm§JaÊ`mgmR>r gmYmaUV: 10 {Xdg bmJVmV.<br />

gÜ`m Cƒ CËnmXZ {nH$m§À`m _iUr h§Jm_mMo doimnÌH$hr AË`§V Jw§VmJw§VrMo ~ZV Amho.<br />

eoVrVrb _moR>r d gImob Jw§VdUyH$ Am{U {d{dY {nH$m§Mo CËnmXZ `m_wio eoVrVrb H$m_o g_mYmZH$maH$,<br />

XOm©Ë_H$ hmoUo Amdí`H$ ~Zbo Amho Am{U Vo gwYm[aV d H$m`©j_ `§ÌmÀ`m gmhmæ`mZoM eŠ` hmoUma Amho.<br />

VgoM eoVr _emJV, noaUrVrb ÌwQ>r, H${Zð> àVrMr {~`mUo, IV Q>§MmB© `m àH$maÀ`m {nH$ CËnmXZ KQ>{dUmè`m<br />

KQ>H$m~m~V gwYm[aV, H$m`©j_ d AÚmdV gmYZo Amdí`H$ Amho. AZwf§{JH$ ~m~ åhUOo Joë`m 40 dfmªV<br />

A{YH$ H$m`©j_ gmYZm§Mr {Z{_©Vr XoemVM hmoD$ bmJbr Amho. CXm. Q´>°ŠQ>a, \$dmaUr _maÊ`mMm n§n, {R>~H$<br />

qgMZ gmYZo dJ¡ao.<br />

(~) gwYm[aV gmYZmgmR>r bmdÊ`mV `oUmar H$gmoQ>r : ^maVmV gwYm[aV gmYZm§À`m dmnamgmR>r<br />

Imbrb AQ>r (H$gmoQ>r) nyU© H$amd`mg hì`mV. (1) A{e{jV eoVH$argwÕm dmnê$ eH$Vrb Ago gmYo d gmono<br />

`§Ì (gmYZ) hdo, (2) Ë`m§À`m {H$_Vr gm_mÝ` eoVH$è`m§À`m AmdmŠ`mVrb Agmì`mV, (3) H$R>rU n[apñWVr_Ü`o<br />

d dmVmdaUm_Ü`o eoVH$ar Vr gmYZo dmnaUma Agë`m_wio Vr ~iH$Q>, H$UIa Agbr nm{hOoV, (4)<br />

~¡bmÀ`m~amo~a dmnaÊ`mg `mo½` d dmhVwH$sg ghOgwb^ Aer Vr gmYZo AgmdrV, (5) J«m_rU ^mJmV XwéñV<br />

H$aVm `oÊ`mgmaIr d ñWm{ZH$ ~mOmamV gwQ>o ^mJ {_iUmam Agm Ë`mMm AmamIS>m/aMZm Agmdr, (6) `mo½`<br />

àH$mao à`moJ H$ê$Z Ë`mMr emór`Ñï>çm MmMUr Ho$bobr Agmdr.<br />

3.3.2 II) eoVr_Yrb `m§{ÌH$sH$aUmMm AW©, ì`m»`m d d¡{eîQ>ço :<br />

`m§{ÌH$ eŠVr eoVrV dmnaUo åhUOo `m§{ÌH$sH$aU hmo`. gm_mÝ`V: àmUr _mZdr l_ qH$dm Xmohm|À`m<br />

gmømZo Ho$br OmUmar eoVr H$m_o, `mo½` `§ÌmÀ`m gmhmæ`mZo H$aUo åhUOo eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU hmo`. `m_Ü`o<br />

eoVrMr _emJV, nrH$, H$mnUr d _iUr `§Ìo `m§MmM \$ŠV g_mdoe hmoVmo Ago Zmhr Va nmUr nwadR>çmgmR>r<br />

dmnaë`m OmUmè`m drOoÀ`m _moQ>mar d Am°B©b B§{OZo, _mb dmhVwH$sgmR>r dmnabr OmUmao Q´>°ŠQ>g©, Q´>Šg, à{H«$`m<br />

`§Ìo, Vob JmiÊ`mMo `§Ìo, H$mnyg d gaH$s doJir H$aÊ`mMo `§Ì, S>oAar ì`dgm`mVrb `§Ìo BË`mXrMm g_mdoe<br />

hmoVmo.<br />

eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr ì`m»`m : eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr ì`m»`m nwT>rbà_mUo -<br />

1. ""eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU qH$dm `m§{ÌH$ eoVr åhUOo _mZdr l_ Am{U newYZ `m§À`mEodOr qH$dm<br />

`m§À`mgh eoVrÀ`m H$m`m©V OoWo eŠ` Agob {VWo `§ÌmMm Cn`moJ H$aUo hmo`.'' - S>m°. ^Å>mMm`©.<br />

2. ""eoVrÀ`m na§namJV gmYZmEodOr (bmH$S>r Zm§Ja, Am¡Omao, ~¡bJmS>r, _moQ>, {dim-H$mo`Vm `m§Mm<br />

Cn`moJ B.) eoVrÀ`m EHy$U CËnmXZmV dmT> H$aÊ`mgmR>r {_Zr_Ü`o _mZdr eŠVr d newYZmEodOr OmñVrV OmñV<br />

`§ÌeŠVrMm Cn`moJ H$aUo åhUOo eoVr ì`dgm`mMo `m§{ÌH$sH$aU hmo`.'' - S>m°. J§JmYa H$m`Xo-nmQ>rb<br />

35


eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMr d¡{eï>ço :<br />

1. eoVr H$aÊ`mgmR>r na§namJV CnH$aUmEodOr ZdZdrZ CnH$aUmMm Cn`moJ Ho$bm OmVmo. (CXm. Q´>°ŠQ>a,<br />

{dÚwV _moQ>a, hm°dñQ>a dJ¡ao)<br />

2. `m§{ÌH$sH$aUm_wio eoVr CËnmXZmÀ`m doJdoJù`m à{H«$`oV `§ÌeŠVr d {dÚwVeŠVr `mMm dmna dmT>Vmo.<br />

3. `m§{ÌH$sH$aUm_wio _mZdr eŠVr d neweŠVrMm Cn`moJ _`m©{XV hmoVmo.<br />

4. `m§{ÌH$sH$aU _moR>çm AmH$mamÀ`m eoV O{_ZrV Cn`wŠV AgVo.<br />

5. ^maVr` eoVH$è`mOdi nwaogo ^m§S>db Zgë`mZo Ë`m§À`m dmnamda _`m©Xm `oVmV.<br />

6. bhmZ AmH$mamÀ`m eoVm_Ü`o `m§{ÌH$ eoVr H$aVm `oV Zmhr.<br />

3.3.2 <strong>III</strong>) eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMo àH$ma :<br />

A) àË`oH$ XoemVrb n[apñWVrZwgma eoVr `m§{ÌH$sH$aU ho ñnYm©Ë_H$ qH$dm nyaH$ AgUo Amdí`H$<br />

AgVo. ^maVmgma»`m ({dH$gZerb) XoemV, {dnwb l_nwadR>m Agboë`m XoemV Vo nwaH$ Agob Va Xw{_©i<br />

l_nwadR>m Agboë`m XoemV Ë`m§Mo _mZdr l_mer ñnYm© H$aUo ho _hÎdmMo C{Ôï> Agob.<br />

`m§{ÌH$sH$aUmMo _w»`V: XmoZ àH$ma nS>VmV. (1) eoVrMr gd© H$m_o `§ÌmÛmao H$aUo åhUOo Vo nyU©<br />

`m§{ÌH$sH$aU hmo` Va (2) eoVrMr OmoS>r H$m_o `§ÌmH$adr H$ê$Z KoUo åhUOo Vo AnyU© qH$dm A§eV: `m§{ÌH$sH$aU<br />

hmo`.<br />

^maV, MrZ, X{jU A_o[aH$m d Am{e`m, Am{\«$H$m I§S>mVrb AZoH$ XoemV _`m©{XV/ A§eV: `m§{ÌH$<br />

eoVr AmT>iVo. H$maU VoWo {dnwb l_nwadR>m d Xwgè`m ~mOyZo O{_ZrMo bhmZ-bhmZ VwH$S>o, B§YZ Q>§MmB© d<br />

gmd©{ÌH$ Xm[aÐç AmT>iVo.<br />

VgoM eoVrV Cn`moJmV (dmnamV) Agbobr eoVr `§ÌmMo àH$ma nwT>rbn«_mUo -<br />

~) ^maVmV àm_w»`mZo dmnamV Agbobr eoVr `§Ìo :<br />

1. Q´>°ŠQ>a : bmH$S>r Zm§Ja, ~¡b, JmS>r `m§À`m{edm` eoVr H$aVm `oVo.<br />

2. ~r noaÊ`mMo d IVo KmbÊ`mMo `§Ì : doJdoJir {N>Ðo Agbobo d EH$mMdoir ~r noaUr d IV<br />

KmbÊ`mMo `§Ì.<br />

3. nrH$ H$mnUr, _iUr `§Ì : nrH$m§Mr H$mnUr d _iUr `m XmoÝhr à{H«$`m H$aUmao `§Ì.<br />

4. \$dmaUr `§Ì : O§VwZmeH$, VUZmeH$ Am¡fYo `mo½` à_mUmV \$dmaUmao `§Ì, EImÚm {nH$mMm gbJ<br />

_moR>m ^mJ (joÌ) Agë`mg VoWo {d_mZmVyZhr Am¡fYo \$dmaUr Ho$br OmVo.<br />

`§Ì.<br />

5. drO _moQ>man§n, VobmMo B§{OZ : {d{harVyZ, ZXr/H$mbì`mVyZ nmUr IoMÊ`mgmR>r Cn`moJr Agboboo<br />

36


6. D$g VmoS> `§Ì : D$g VmoSy>Z Ë`m§Mr ^aUr H$aUmao `§Ì.<br />

7. ^mVmMr nwZ©bmJU H$aUmao `§Ì : _wimgh ^mV amono CnQy>Z Vr XwgarH$S>o bmdUmao `§Ì.<br />

`m gd© `§Ìm§Mr XmoZ {d^mJmV {d^mJUr H$aVm `oB©b. (A) IoMyZ ZoUmar `§Ìo. (~) AMb/pñWa `§Ìo.<br />

`m{edm` eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm_Ü`o Imbrb gwYm[aV AdOmao _hÎdmMr AmhoV. Vr {d{dY {dÚmnrR>m§Zr<br />

{dH${gV Ho$br AgyZ Ë`m_Ü`o _amR>dmS>m H¥$fr {dÚmnrR>, na^UrMr ^y{_H$m _hÎdmMr Amho. Ë`m_Ü`o YgH$Q>o<br />

Jmoim H$aÊ`mMo `§Ì, e|Jm \$moS>Ur `§Ì, ~hþ{dY Am¡Oma dmhH$, IV d ~r noaUr `§Ì, ^wB©_yJ Q>moH$U `§Ì, Ðdê$n<br />

IV XoÊ`mMo `§Ì, ^wB©_yJ H$mT>Ur `§Ì, hmV H$moino, MmH$mMo hmV H$moiUo, Zm§Ja, IV H$moino, {dùim Iwano,<br />

~r d IV noaUr `§Ì BË`mXtMm {deof C„oI Ho$bm OmVmo.<br />

3.3.2 IV) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr n«JVr :<br />

A) AmYw{ZH$ eoVrMm EH$ _hÎdmMm ^mJ åhUyZ gÜ`m `m§{ÌH$sH$aUmMm OJ^a ñdrH$ma Ho$bm Jobm<br />

Amho. `m§{ÌH$seŠVr Am{U gwYm[aV eoVr AdOmao `m§Zr CnbãYVm hmoV AgyZ Ë`m§À`m dmnam_wio eoVrMr<br />

CËnmXH$Vm CÀM nmVirda ZoVm `oVo. ho n§Om~ d h[a`mZm `m amÁ`mVrb AZw^dm_wio {gÕ Pmbobo Amho.<br />

^maV gaH$maZo, àË`oH$ hdm_mZ{df`H$ H${Q>~§Y (Zone) amÁ`mgmR>r XrK©H$mbrZ `m§{ÌH$sH$aUmMm<br />

S>mdnoM AmIÊ`mÀ`m g§X^m©V Ho$boë`m Aä`mgmZwgma Á`m amÁ`mV eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr Mm§Jbr n«JVr Pmbobr<br />

Amho. VoWo _moR>m d bhmZ eoV_mbH$ (Aën^yYmaH$) Am{U ñdV:Mo Q´>°ŠQ>a, eoVr `§Ìo AgUmao, ZgUmao Aem<br />

gd©M eoVH$è`m§Zm `m§{ÌH$sH$aUmMm \$m`Xm Pmbobm Amho, Ago AmT>ibo. VWm{n AZoH$ amÁ`m_Ü`o eoVr<br />

`m§{ÌH$sH$aUmMr àJVr AJXr _§X AgyZ ~r-{~`mUo, IVo, H$sQ>H$ZmeHo$ d nmUrnwadR>m BË`mXr ~m~r AZoH$<br />

eoVH$è`m§n`ªV Amdí`H$VoZwgma nmohmoMboë`m ZmhrV.<br />

Q>o~b H«$. 1<br />

eoVr ì`dgm`mV `m§{ÌH$sH$aUmMr dmQ>Mmb<br />

H«$. Vnerb 1956 1961 1970 1980 1986 2003<br />

1. Q´>°ŠQ>a (bj) 0.29 0.31 1.00 4.73 8.88 9.12<br />

2. 1 bj bmJdS>rImbrb NA 20 60 279 507 734<br />

O{_Zrda {H$Vr Q´>°ŠQ>a<br />

dmnabo?<br />

3. Vobmda MmbUmao n§n (bj) 1.23 2.30 NA 29 37.70 41.92<br />

37


4. 1 bj ñWyb bmJdS>r NA 151 NA 1957 2155 2412<br />

Imbrb O{_Zrda Vobmda<br />

MmbUmao {H$Vr n§n<br />

dmnabo Jobo.<br />

5. drOoda MmbUmao n§n (bj) 0.47 2.00 13.45 40.00 60.00 76.00<br />

6. 1 bj ñWyb eoVO{_Zr- NA 131 817 2286 3430 4240<br />

da MmbUmao n§n {H$Vr<br />

dmnabo Jobo.<br />

7. eoVrgmR>r dmnaÊ`mV Ambobr NA 5.5 23.0 71.0 140.0 183.0<br />

drO àVr ñWyb bmJdS>r<br />

Imbrb hOma hoŠQ>agmR>r<br />

g§X^© : S>m°. H$m`§Xo-nmQ>rb, J§JmYa {d. (2004), ""eoVrMo AW©emó {gÕm§V YmoaU'', M¡VÝ` npãbHo$eÝg,<br />

Zm{eH$-13, nmZ 3-37, 3-28.<br />

Q>o~b H«$. 1 dê$Z Ago ñnï> {XgVo H$s, eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU dmT>V Amho. VWm{n Q´>°ŠQ>a dmnamda eoVrÀ`m<br />

Cn{d^mOZ d AnI§S>Zm_wio _`m©Xm `oV AmhoV. {d{harVyZ nmUr CngÊ`mgmR>r {S>Pob B§{OZm§Mm dmna dmT>bm.<br />

na§Vw 1990 Z§Va drO n§nmMm Cn`moJ hmoD$ bmJë`mZo B§{OZo H$_r hmoD$ bmJbr. 1961 _Ü`o 1 bmI hoŠQ>a<br />

O{_Zr_Ü`o Ho$di 131 drO n§n hmoVo. Vo 2003 _Ü`o 4240 n`ªV dmT>bo. `mM H$mbI§S>mV VodT>çmM<br />

O_rZr_Ü`o Q´>°ŠQ>a g§»`m 0.31 nmgyZ 9.52 n`ªV dmT>br.<br />

Q´>°ŠQ>aMr _mJUr dmT>ë`mZo Q´>°ŠQ>a CËnmXZmda bj H|$ÐrV Ho$bo. VgoM nS>rH$ O_rZ bmJdS>`mo½`<br />

H$aÊ`mgmR>r H|${ÐV Q´>°ŠQ>a g§KQ>Zm ñWmnZ Ho$br. AmYw{ZH$ eoVr H$aÊ`mgmR>r 1969 _Ü`o "ñQ>oQ> \$måg©<br />

H$mnm}aoeZ Am°\$ B§{S>`m'Mr ñWmnZm Ho$br. eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMr àmË`{jHo$ XmIdyZ eoVH$è`m§Zm àoaUm<br />

{Xbr OmVo. eoVr `§Ìo CnbãY H$ê$Z XoÊ`mgmR>r H¥$fr CÚmoJ _hm_§S>io gd© amÁ`m_Ü`o ñWmnbr. 1969 _Ü`o<br />

J«m_rU {dÚwVrH$aU _hm_§S>i ñWmnbo. eoVH$è`m§Zm eoVr V§ÌkmZ XoÊ`mgmR>r, gw{e{jV `wdH$m§Zm H¥$fr godm H|$Ð<br />

ñWmnmdo åhUyZ Ë`m§Zm àmoËgmhZ XoÊ`mV Ambo.<br />

1956 _Ü`o eoVr ì`dgm`mV 10,700 Q´>°ŠQ>a dmnamV hmoVo. Va 1996-97 _Ü`o 1,91,000 Q´>°ŠQ>a<br />

Am{U nm°da Q´>oba 10,000 n`ªV dmT> Pmbr. VgoM 1960-61 _Ü`o 209 bmI _o. Q>Z IVo hmoVr Vr 1996-<br />

97 _Ü`o 164.5 bmI _o{Q´>H$ Q>Zn`ªV dmT>br.<br />

VgoM ^maVmVrb eoVr `§ÌmÀ`m CÚmoJmMo ñWmZ AmnUmg nwT>rbà_mUo Aä`mgVm `oB©b.<br />

38


~) ^maVmVrb eoVr `§ÌmÀ`m CÚmoJmMo ñWmZ (Status) : ^maVmV `m§{ÌH$sH$aU eoVr_Ü`o dmT>V<br />

Amho. Ë`m_wio XoemVrb eoVrÀ`m `§Ìm§À`m CÚmoJmMo ñWmZ Imbrbà_mUo AmT>iVo.<br />

Q>o~b H«$. 2<br />

^maVmVrb eoVrÀ`m `§Ìm§À`m CÚmoJm§Mo ñWmZo (Status)<br />

gmYZ<br />

H$maImZXmam§Mr g§»`m<br />

eoVr Q´>°ŠQ>g© 13<br />

nm°da {Q>bg© 2<br />

AW©_yìhg© 3<br />

n§ßg 600<br />

pñàH§$ba goQ> 35<br />

S´>rn B{Q>JoeZ {gñQ>r_ 35<br />

ßb°Q> ào{Q>ŠeZ B¹$rn_|Q> 300<br />

H§$~mB©Ýg 48<br />

ardg© 60<br />

W«oeg© 6000<br />

grS> S´>rëg 2500<br />

ßb½O, H$ëQ>rìhQ>g© A±S> h±Q>moO² 5000<br />

Q´>°ŠQ>a nmQ>©g A±S> Agog[aO 546<br />

AW©_yìhtJ _{eZar A±S> nmQ>©g² 188<br />

{S>Pob Am°B©b B§{OÝg 200<br />

amB©g àmogoqgJ _{eZar 300<br />

ewJa Ho$Z H«$eg© 50<br />

Mm\$ H$Q>g© 50<br />

S>oAar A±S> \w$S> B§{S>pñQ´>O 500<br />

pìhboO H«$mâQ>g_Z<br />

1 Xebj<br />

g§X^© : http://agricoop.nic.in/farm%20March%, pdf/05024-04. Pdf Agricultural Machinery<br />

Industry in India pp 166 accessed on 15/07/2009.<br />

39


Q>o~b H«$.2 _Ü`o eoVr `§ÌmÀ`m CÚmoJm§Mo ñdê$n ñnï> Ho$bobo Amho. Ë`mZwgma Ago ñnï> {XgVo H$s, eoVr<br />

_emJV, nrH$m§Mr dmT>, nmUrnwadR>m, drO eŠVr B§{OZo eoV_mb à{H«$`m BË`mXr eoVrMr H$m_o d Xw½Y<br />

ì`dgm`mgmR>r bmJUmar {d{dY `§Ìo, Ë`m§Mo gwQ>o ^mJ (spare parts) {Z{_©VrMo AZoH$ CÚmoJ ì`dgm` ^maVmV<br />

ñWmnZ Pmbobo AgyZ eoVrÀ`m {dH$mgmgmR>r Ë`mMm Mm§JbmM Cn`moJ hmoV Amho. `§ÌmMr XwéñVr d XoI^mbrgmR>rhr<br />

Hw$eb H$mam{Jam§Mr CnbãYVm hmoV Amho.<br />

3.3.2 V) eoVr `§Ìo Am{U gwa{jVVm :<br />

gwa{jV gmYZ{Z{_©Vr Am{U eoVrVrb AnKmV {H$_mZ H$aÊ`mgmR>r Cnm` `moOUo `mgmR>r Iar AmH$S>odmar<br />

hdr AgVo. åhUyZ 2004 Vo 2007 _Ü`o Vm_riZmSy>, npíM_ ~§Jmb dJ¡ao gmV amÁ`m_Yrb AZoH$ IoS>çm_Ü`o<br />

eoVr AnKmV gd}`U Ho$bo Jobo. Ë`mZwgma EHy$U AnKmVm_Ü`o 30.5 Q>¸o$ eoVr `§Ìm_wio 34.09 Q>¸o$ AnKmV<br />

gmYZm_wio (tools) Am{U 35.5 Q>¸o$ AÝ` H$maUm_wio Pmbo Ago AmT>ibo.<br />

eoVr H$m_mVrb AnKmV KQ>{dÊ`mgmR>r nwT>rb gmYZo {dH${gV Ho$br.<br />

1) JdV, ^wgH$Q> H$mnUo d S>g {MaS>Uo `mgmR>r gwa{jV gmYZ.<br />

2) ^mV _iUr`§ÌmMm n°S>bda (nm`mZo MmbdUo) gwa{jV PmH$U.<br />

3) _moR>çm j_VoÀ`m _iUr`§Ìmg nÅ>m Am{U gmIir nÕVrZo _mb nwadUmar nÕVr.<br />

4) JVr{damoYH$ (brakes) d AÝ` gwa{jVVoMr d¡{eï>ço Agbobm Q´>°ŠQ>a, Q´>oba.<br />

5) di{dÊ`mÀ`m gwMZm (indicators) gh àH$me `moOZm Agbobo Q´>°ŠQ>a, Q´>oba.<br />

6) CKS>çm d Z{bH$m (Tube) {d{harda gwa{jV PmH$U.<br />

3.3.2 VI) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMo \$m`Xo :<br />

1. _moR>çm à_mUmda eoVr H$aVm `oVo.<br />

2. eoVr_Ü`o AZoH$ àH$maMr {nHo$ KoVm `oVmV.<br />

3. EHy$U CËnmXZ dmTy>Z AÞYmÝ`mMr g_ñ`m gmoS>{dÊ`mg _XV hmoVo.<br />

4. `m§{ÌH$ eoVr_wio J«m_rU ^mJmMm {dH$mg hmoVmo.<br />

5. eoVH$è`m§À`m H$m`©j_VoV d H$m_ H$aÊ`mÀ`m JVr_Ü`o dmT> hmoVo.<br />

6. EHy$U CËnmXZ IM© H$_r hmoVmo.<br />

7. eoVH$è`mH$Sy>Z doioMr ~MV hmoVo d AZmdí`H$ doi d IM© Q>mibm OmVmo.<br />

8. eoVr ì`dgm`mMo ì`mnmarH$aU hmoD$Z eoVr ì`dgm`mÀ`m EHy$U CËnÞmV dmT> hmoVo. Ë`m_wio<br />

eoVH$è`mMo amhUr_mZ C§MmdVo.<br />

9. eoVrer g§~§{YV doJdoJù`m H$m`m©gmR>r newYZmMm Cn^moJ H$_r hmoVmo. Ë`m_wio Ë`m§À`mdarb IMm©V<br />

~MV hmoVo.<br />

10. eoVr ì`dgm`mer g§~§{YV Z¡g{J©H$ O~m~Xmar H$_r hmoVo.<br />

40


3.3.2 VII) ^maVmVrb _§X eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr H$maUo :<br />

lr. d_m©, qgJ Am{U {_Îmb `m§À`m Aä`mgmZwgma eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm_Ü`o AgUmao AS>Wio nwT>rb<br />

{ef©H$mImbr _m§S>Vm `oVrb.<br />

A) g§emoYZ {dH$mg Am{U MmMUr<br />

1) Adf©UJ«ñV Xm¡è`mgmR>r `mo½` gmYZo.<br />

2) bhmZ d gr_m§V eoVH$è`m§gmR>r noaUr, _iUrMr BË`mXrMr H$m`©j_ gmYZo.<br />

3) VU H$mT>Uo d IUUo `mgmR>r H$m`©j_ hmV gmYZo.<br />

4) ~mJ _emJVrÀ`m {\$aË`m `§ÌmgmaIo `§Ì Am{U {Ja{_Q> Zm§Ja.<br />

5) EH$mMdoir dm\$m V`ma H$ê$Z Ë`mV ~r noaUmao `§Ì.<br />

6) ^maV amono _wimgh H$mTy>Z XwgarH$S>o bmdU H$aUmao `§Ì.<br />

7) IVo {dpñVU©nUo ngê$Z Q>mH$Umao `mo½` gmYZ.<br />

8) h§Jm_m_Ü`o YmÝ` H$mnUrMo d ~m§YUr `§Ì.<br />

9) H$mnyg eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMr gmYZo, CXm. bmJdS> H$aUo, ~m|S>o VmoS>Uo BË`mXr.<br />

10) D$g eoVrgmR>r bmJUmar `§Ìo CXm. H$m§S>r bmJU, Ðd YwgiÊ`mMo ^m§S>o BË`mXr.<br />

11) {d{dY Cn`moJr noaUr d amono bmJU `§Ìo.<br />

12) ^wgm doJim H$aÊ`mÀ`m gmYZmgh Agbobo Jhÿ, ^mV, _H$m, _iUrMo `§Ì.<br />

13) H$mnyg, D$g Aem C§M nrH$mda \$dmaÊ`mgmR>r \$dmaUr `§Ì d Yyi PmS>Ê`mMo gmYZ (duster)<br />

14) ^mOrnmbm d \$io `m§{ÌH$sH$aUmgmR>r Amdí`H$ gmYZo CXm. ^mOrnmbm gmR>dUrMm IÈ>m IUUmao<br />

gmYZ, \$im§Mm OmJ{VH$ XOm© R>a{dÊ`mgmR>rMo gmYZ BË`mXr.<br />

~) n¸$m _mb ~Z{dUo, gd© ZJ à_mU~Õ H$aUo Am{U XOm© {Z`§ÌU.<br />

gw_mao 300 g§ñWm eoVr `§Ìo d gmYZo V`ma H$aÊ`m_Ü`o Jw§Vboë`m AmhoV `m~m~V nwT>rb àíZ CX²^dVmV.<br />

1) gmYZm§Mm H${Zð> XOm© Am{U {Q>H$mD$nUm H$_r.<br />

2) XOm© {ZpíMVrÀ`m g§KQ>ZoMm (g§ñWoMm) A^md.<br />

3) à_mU~Õ AmamIS>m V`ma H$aÊ`mgmR>r CÎmoOZ {_iV Zmhr.<br />

4) g§ñWmZr H$_r XOm©Mr d YmoŠ`mMr gmYZo ~Zdy Z`oV Ago ~§YZ KmbUmar H$moUVrhr H$m`Xoera<br />

Cnm``moOZm Zmhr.<br />

5) Oê$a Vr `mo½`Vm AgUmè`m B§{O{Z`am§Mr Zo_UyH$ Ho$br OmV Zmhr.<br />

6) CËnmXZ à{H«$`m Am{U gmYZo (hË`mao) `m_Ü`o AmYw{ZH$VoMm A^md.<br />

41


H$) eoVr gmYZm~m~VMo {ejU, à{ejU XoUo.<br />

1) eoVH$ar, Hw$eb H$mamJra, V§Ìk d J«m_rU H$mamJra `m§Zm XoÊ`mÀ`m Anwè`m gmo`r.<br />

2) Aën ì`O XamZo H$O©nwadR>m d AZwXmZ _mJ© qH$_V KQ> H$ê$Z bhmZ d gr_§V eoVH$è`m§Zm gwYm[aV<br />

`§Ìgm_J«r dmnaÊ`mgmR>r `mo½` Vo àmoËgmhZ {Xbo OmV Zmhr.<br />

3) Q´>°ŠQ>a d eoVr gmYZm~m~V XwéñVr d godm gdbVtMm J«m_rU ^mJm_Ü`o Anwè`m gmoB©.<br />

4) Q´>°ŠQ>g©, {S>Pob, d§JU BË`mXrda A{V[aŠV A~H$mar H$a Am{U BVa H$a.<br />

5) bhmZ eoVH$è`m§Zm XO}Xma gmYZo Aën qH$_VrV {_iÊ`mMm A^md.<br />

3.3.2 V<strong>III</strong>) ^maVmVrb eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm_Yrb AS>MUr :<br />

eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm_wio AënH$mim_Ü`o eoVr CËnmXH$Vm d CËnmXZ dmT>Vo Am{U eoVH$è`m§Mr<br />

Am{W©H$ pñWVr gwYmaVo {h dñVwpñWVr Amho. VWm{n, ^maVmÀ`m g§X^m©V eoVrÀ`m gmd©{ÌH$ `m§{ÌH$sH$aUmEodOr<br />

{d{eï> H$m_m~m~V {dMma H$aUo `mo½` hmoB©b. CXm. eoVr _emJV, nmUr IoMUo BË`mXr. hdo H$s ZH$mo Ago<br />

H$moUVohr gm_mÝ` CÎma ho AemñÌr` Am{U A`mo½` _mJ©Xe©Z H$aUmao hmoB©b. EImXo H$m_ H$aÊ`mMr `m§{ÌH$sH$aU<br />

hr EH$ n`m©`r nÕVr Amho. Á`m_Ü`o _mZdr l_ d àmUr eŠVrÀ`m EodOr `§ÌeŠVr dmnabr OmVo.<br />

eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmVrb AS>MUr Imbrbà_mUo -<br />

1. eoVO{_ZrMm bhmZ AmH$ma d O{_ZrMo {dIwabobo VwH$S>o hm eoVr `m§{ÌH$sH$aUmÀ`m _mJm©Vrb à_wI<br />

AS>Wim Amho. AZoH$ {R>H$mUr eoVH$è`m§Mr O_rZ Jw§R>çmVM _moOmdr bmJVo. VoWo Q´>°ŠQ>aMm dmna H$aUohr<br />

AeŠ` AgVo. Aem pñWVrV n`m©á `§ÌmMm dmna hmoV Zmhr.<br />

2. ~hþg§»` eoVH$ar Jar~ Agë`mZo Vo Q´>°ŠQ>a, _iUr `§Ì dJ¡aogmaIr OmñV qH$_VrMr `§Ìo IaoXr H$ê$<br />

eH$V ZmhrV.<br />

3. _moR>çm d AdOS> H$m_mgmR>r _moR>r `§Ìo IaoXr H$amdr bmJVmV. Ë`mgmR>r Am{W©H$ Ñï>rZo nmhVm _moR>çm<br />

AmH$mamMr eoVO_rZ hdr AgVo. Ë`m_wio Aën^yYmaH$ eoVH$ar `m§{ÌH$sH$aUmnmgyZ d§{MV amhÿ eH$Vmo.<br />

4. `m§{ÌH$sH$aUm_wio J«m_rU AW©ì`dñWoV aMZmË_H$ ~Xb hmoD$Z eoVrVyZ ~mhoa nS>boë`m eoV_Oyam§Zm<br />

BVaÌ amoOJma emoYmdm bmJVmo.<br />

5. eoVr `§Ìo {dH$V KoUo, MmbdUo, dmnaUo Am{U Ë`m§Mr `mo½` XoI^mb H$aUo `m~m~VMo `mo½` kmZ<br />

eoVH$è`m§Zm ZgVo Ë`m_wio MwH$sMr {ZdS> hmoD$Z Am{W©H$ ZwH$gmZ hmoVo, YmoH$mhr g§^dVmo.<br />

6. ^maVm_Ü`o VobmMm VwQ>dS>m \$ma _moR>m Amho. Ë`m_wio Vobmda MmbUmar `§Ìo _moR>çm à_mUmda dmnaUo<br />

`mo½` Zmhr.<br />

7. XyaÀ`m J«m_rU ^mJm_Ü`o `§ÌXwéñVr Am{U n`m©`r dñVyMr CnbãYVm Aem gmo`r ZmhrV. hr H$m`©j_<br />

`m§{ÌH$sH$aUmVrb _moR>rM AS>MU Amho.<br />

8. eoVrÀ`m h§Jm_r ñdê$nm_wio eoVr `§Ìo dfm©Vrb AZoH$ _{hZo ~oH$ma/Cn`moJa{hV AdñWoV amhVmV.<br />

{~Ja h§Jm_ H$mimV Vr `§Ìo `mo½` n`m©`m_Ü`o Z dmnaë`mg AZmdí`H$ IM© dmT>Vmo.<br />

42


9. ^maVgma»`m {dH$gZerb XoemV `§Ìo MmbdUmao Hw$eb d AZw^d H$m_Jma CnbãY ZgVmV.<br />

3.3.2 IX) eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmV dmT> hmoÊ`mgmR>r Cnm``moOZm :<br />

darb {ddoMZmdê$Z Ago ñnï> hmoVo H$s, eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm~m~V emgZg§ñWm, CËnmXH$, `§Ìk Am{U<br />

eoVH$ar Aem gd©M nmVirda Ë`mMm H$miOrnyd©H$ Aä`mg hmoUo JaOoMo Amho. eoVr `m§{ÌH$sH$aU hr H$mimMr<br />

JaO Amho. VWm{n _mZdr d àmUr eŠVrÀ`m ~oamoOJmarMm àíZ Am{U ~hþg§»` bhmZ d AZm{W©H$ KQ>H$ `m<br />

X¥{ï>H$moUmVyZ Ë`mMm {H$VnV Cn`moJ hmoVmo ho nm{hbo nm{hOo. VgoM Am§VaamOr` {d{dYVo_wio ApñVËdmV<br />

Agbobr eoVr `§Ìo gwYmaUo `mo½` hmoB©b.<br />

^maVm_Ü`o eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUm~m~V doJio amï´>r` YmoaU ApñVËdmV Zmhr. VWm{n H|$ÐemgZmÀ`m<br />

eoVr{df`H$ YmoaUm_Ü`o Vo A§V^y©V Amho. Ë`mZwgma nwT>rb C{Ôï> nyVugmR>r eoVr `m§{ÌH$sH$aU dmT>{dbo OmVo.<br />

(1) eoVr `m§{ÌH$sH$aUmZo `moOZoVrb eoVr CËnmXZmMm àJVr Xa gmÜ` H$ê$Z XoemMr AÞYmÝ`mMr JaO<br />

^mJ{dÊ`mBVnV CËnmXZ d nrH$m§Zr gImobVm dmT>{dbr nm{hOo. (2) eoV_Oyam§Mo CËnÞ g_mYmZH$maH$ Xamn`ªV<br />

dmT>bo nm{hOo åhUOo ehar d J«m_rU CËnÞmVrb ^oX Zï> hmoD$Z Ë`m§Zm _mZmZo OJVm `oB©b. (3) bhmZ, _moR>çm,<br />

gr_m§V Aem gd©M eoVH$è`m§Zm `m§{ÌH$sH$aUmMo bm^ {_imbo nm{hOoV. (4) CËnmXZ à{H«$`o_Ü`o gwa{jVVoÀ`m<br />

gwYmaUm H$ê$Z Am{U H$R>rU d Amamo½`mg YmoH$mXm`H$ H$m_o H$_r H$ê$Z _Oyam_Ü`o {deofV: ór _Owam_Ü`o<br />

gm¡hmX©nyU© dmVmdaU {Z_m©U H$aUo. (5) `m§{ÌH$sH$aUm_wio CËnmXZ IM© H$_r hmoD$Z eoVH$è`m§Mo CËnÞ dmT>bo<br />

nm{hOo Am{U Am§Vaamï´>r` ~mOmanoR>m§_Ü`o ñnYm© H$aVmZm Ë`m§Zm qH$_V bm^ {_im`bm hdm.<br />

eoVr `m§{ÌH$sH$aU dmT>{dÊ`mgmR>r gyMZm / Cnm` :<br />

1) bhmZ d gr_m§V eoVH$è`m§Zm `mo½` R>aUmar `§Ìo d gmYZo V`ma H$ê$Z emgZmZo AZwXmZ Úmdo d Vr<br />

H$_r qH$_Vrbm eoVH$è`m§Zm nwadmdrV.<br />

2) `§Ì IaoXr d XwéñVrgmR>r Amdí`H$ VodT>m H$O©nwadR>m H$_r ì`mO XamZo Ho$bm Omdm.<br />

3) eoVrÀ`m {d{eï> n[apñWVrer {_iVoOwiVo hmoB©b d `§ÌmMm `mo½` Cn`moJ hmoB©b Aem àH$maMo<br />

H¥${V`wŠV `§Ì-V§ÌkmZ eoVH$è`m§Zm Úm`bm hdo.<br />

4) eoVr `§ÌmMr à_mU~ÕVm d XOm©Mr IyU (_mH©$) H$aUmar `§ÌUm C^mabr Omdr.<br />

5) {S>Pob, noQ´>mob, d§JU d AÝ` KQ>H$mMm gmVË`mZo nwadR>m ìhmdm.<br />

6) {d{dY àH$maÀ`m O_rZrbm Am{U _hÎdmÀ`m {nH$m§Mr {Za{Zamir H$m_o H$aÊ`mgmR>r `mo½` R>aUmar<br />

eoVr `§Ìm§Mo CËnmXZ H$aUo Amdí`H$ Amho.<br />

7) g§emoYZmda hmoUmam IM© d Ë`mg bmJUmam doi Q>miÊ`mgmR>r {ZdS>H$ eoVr `§Ìo d gmYZo naXoemVyZ<br />

Am`mV H$amdr.<br />

8) ì`mdgm{`H$ à{ejU H|$Ðm_Ü`o, eoVr `§Ìo d gmYZo `m§Mo OmñVrV OmñV {Xbo Omdo.<br />

9) gmYZo dmhÿZ ZoUmè`m dmhZmda {d{eï> IyU, _mH©$ Agmdm.<br />

43


10) `§Ìo Am{U gmYZo `m§À`m Am`mVrdarb A~H$mar H$a (Excise duty) d H$Ý` H$a H$_r H$amdoV.<br />

VgoM {S>Pob, noQ´>mob Am`mVrdarb H$a H$_r H$aÊ`mgmR>r `mo½` _mJ© emoYyZ H$mT>mdm.<br />

11) A{YH$m{YH$ godm H|$Ð {ZKmdrV `mgmR>r CÎmoOZ Úmdo Am{U {\$aVr (Mobile) godm H|$Ðo gwê$<br />

H$amdrV.<br />

12) `§ÌmÀ`m gwa{jVVoda ^a Úmdm.<br />

13) eoVO{_ZrÀ`m VwH$S>oOmoS> d {d^mOZmda {Z`§ÌU R>odmdo.<br />

14) eoVr `m§{ÌH$sH$aUm~m~V emgH$s` YmoaU nmofH$ Agmdo.<br />

15) eoVH$è`m§Zm à{ejU XoD$Z Ë`m§Mo à~moYZ H$aUo JaOoMo Amho.<br />

16) eoVr `§Ìo d gmYZm§Mm doJim n[aUm_ Am{U Am{W©H$ Cn`moJ H$ê$Z KoÊ`mgmR>r ghH$mar eoVrbm,<br />

gmogm`Q>çm§Zm àmoËgmhZ Úmdo.<br />

3.3.2 X) `mo½` _mJ© (Correct Approach) :<br />

eoVr `m§{ÌH$sH$aUm{déÕMo _wÔo {deof _hÎdmMo ZmhrV. na§Vw AW©ì`dñWo_Ü`o \$ma _moR>o MT>CVma hmoD$<br />

Z`oV `mgmR>r eoVr CËnmXZ _moR>çm à_mUmV dmT>bo nm{hOo `m~m~V Xw_V Agë`mMo H$maU Zmhr. na§namJV<br />

CËnmXZ nÕVr d gmYZm§À`m AmYmao CËnmXZ dmT>Uma Zmhr ho gË`M Amho. darb {ddoMZmdê$Z ho ñnï> hmoVo<br />

H$s XoemMr AÞYmÝ`mMr JaO nyU© hmoÊ`mgmR>r {H$_mZ eoVr `m§{ÌH$sH$aUmMr Amdí`H$Vm Amho. gmh{OH$M<br />

Ë`m_wio _moR>çm bmoH$g§»`oÀ`m XoemV H$m_Jmam§Zm H$m_mdê$Z H$_r H$aÊ`mMo Xwîn[aUm_hr {H$_mZ hmoVrb.<br />

eoVrMo ~§YZ_wŠV `m§{ÌH$sH$aU ^maVmÀ`m {hVmMo Zmhr. H$maU Vo J«m_rU ~oamoOJmar_Ü`o ^aM Q>mHo$b. åhUyZM<br />

{ZdS>H$ `m§{ÌH$sH$aU hm _mJ© `mo½` R>aVmo.<br />

3.3.3 gmam§e :<br />

eoVr_Yrb `m§{ÌH$sH$aUm_wio eoVrVrb CËnmXZ d CËnÞ dmT>Vo. ^maVmV eoVr_Yrb `m§{ÌH$sH$aU ho<br />

A§eV: ñdê$nmMo Amho. VgoM AmOhr XoemVrb eoVr na§namJV nÕVrZo, neweŠVr d _mZdr eŠVrÀ`m AmYmaoM<br />

Ho$br OmVo. VgoM ^maVmVrb eoVr_Yrb `m§{ÌH$sH$aUmMm àJVrMm doJ _§X AmT>iVmo.<br />

3.3.4 nm[a^m{fH$ eãX :<br />

gmYZo - hË`mao (tools)<br />

AdOmao - gmYZo, hË`mao<br />

AMb - ApñWa<br />

V\$mdV - \$aH$, ^oX<br />

AmXmZ - Input<br />

44


3.3.5 ñd`§ AÜ``ZmgmR>r àíZ :<br />

(A) Imbrbn¡H$s `mo½` n`m©` {ZdS>m.<br />

1) ^maVr` eoVrV ............. `m§{ÌH$sH$aU AmT>iVo.<br />

(A) A§eV: (~) nyU©V: (H$) à_mUmV (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

2) eoVrV _mZdr eŠVr, neyÀ`m _mÜ`_mVyZ eoVr H$aUo åhUOo ............. eoVr hmò .<br />

(A) `m§{ÌH$sH$aU (~) na§namJV (H$) à_mUmV (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

3) `m§{ÌH$sH$aUm_wio eoVrVrb CËnmXZ IM© H$_r hmoD$Z ............. Mm {dH$mg hmoVmo.<br />

(A) CÚmoJ (~) godm joÌmMm (H$) eoVr (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

4) eoVO{_ZrÀ`m bhmZ AmH$mam_wio ............. da _`m©Xm `oVmV.<br />

(A) `m§{ÌH$sH$aU (~) CÚmoJ (H$) godm joÌ (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

5) Am{W©H$ Xw~©bVm hr ............. _Yrb _moR>m AS>Wim Amho.<br />

(A) _mZdm (~) na§namJV eoVr (H$) `m§{ÌH$sH$aUm (S>) `mn¡H$s Zmhr<br />

(~) dñVw{Zð> n«íZ (MyH$ H$s ~amo~a gm§Jm)<br />

1) `m§{ÌH$sH$aUm_wio eoVrV ~oamoOJmar dmT>Vo.<br />

2) ^maVmV eoVrV _moR>çm à_mUmda `m§{ÌH$sH$aU AmT>iVo.<br />

3) ^maVr` eoVrV `m§{ÌH$sH$aUmMm doJ _§X Amho.<br />

4) `m§{ÌH$sH$aUm_wio CËnmXZ IM© KQ>Vmo.<br />

5) `m§{ÌH$sH$aUmV _mZdr eŠVr d newYZmMm _moR>çm à_mUmda dmna Ho$bm OmVmo.<br />

3.3.6 gamdmgmR>r ñdmÜ`m` :<br />

(A) XrKm}Îmar àíZ :<br />

1) ^maVmVrb eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU WmoS>Š`mV ñnï> H$am.<br />

2) `m§{ÌH$sH$aU åhUOo H$m`? `m§{ÌH$sH$aUmMo \$m`Xo d VmoQ>o ñnï> H$am.<br />

3) ^maVmVrb `m§{ÌH$sH$aUmMo àH$ma ñnï> H$am.<br />

4) ^maVmVrb `m§{ÌH$sH$aUmÀ`m àJVrMm AmT>mdm ¿`m.<br />

5) ^maVmVrb `m§{ÌH$sH$aUmÀ`m _§X àJVrMo H$maU ñnï> H$am.<br />

6) ^maVmVrb `m§{ÌH$sH$aUmVrb AS>WimMr MMm© H$am.<br />

(~) bKwÎmar àíZ (Q>rnm {bhm)<br />

1) eoVrMo `m§{ÌH$sH$aU<br />

2) ^maVmVrb eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMr àJVr<br />

45


3) eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmÀ`m g_ñ`m<br />

4) eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMo \$m`Xo<br />

5) eoVrÀ`m `m§{ÌH$sH$aUmMm AW©<br />

3.3.7 ñd`§ AÜ``Z dñVw{Zð> àíZm§Mr CÎmao.<br />

(A) `mo½` n`m©` {ZdS>Uo.<br />

1) A 2) ~ 3) H$ 4) A 5) H$<br />

(~) {dYmZ MyH$ H$s ~amo~a gm§JUo.<br />

1) ~amo~a 2) MyH$ 3) ~amo~a 4) ~amo~a 5) MyH$<br />

3.3.8 joÌr` H$m`©o :<br />

Amnë`m {OëømVrb eoVrVrb `m§{ÌH$sH$aUmMr _m{hVr Xwæ`_ gmYZm§À`m gmhmæ`mZo {_idm d Ahdmb<br />

V`ma H$am.<br />

3.3.9 A{YH$ dmMZmgmR>r nwñVHo$ :<br />

1. Alam, Anwar : "Future Requirements of Agricultural Machines for Mechanzing<br />

Agricultural" Dy. Director General (Agri. Eng), Indian Council of Agricultural Rresearch,<br />

New Delhi.<br />

2. Bansil P. C. : (1981), "Agricultural problems of India,", Fourth Revised and enlarged<br />

edition; Published by Ohan Primlani, Oxford and IBH Publishing Co. 66, Janpath, New<br />

Delhi - 110001.<br />

3. Department of Agricultural (8-11-2003), "Development of Agricultural and Cooperation,"<br />

Frequently Asked Questions (FAQS), (Agricultural Implements and Machinery Division."<br />

http://agricoop.nic.in/faq/machinery.htm.page 1 to 14.<br />

4. Dr. Desai R. G. (2001), "Agricultural <strong>Economics</strong>," Published by, Himalaya Publishing<br />

House, Mumbai.<br />

5. FICCI : "Agricultural Machinary Sector in India." Federation of India chambers of<br />

commerce and Industry, federation House, Tansen Marg, New Delhi, India 1100001.<br />

(www.ficci.com.)<br />

6. INDO - ITALIAN Chamber : (April 2008), "Overview of the Agricultural Machinery<br />

Sector in India." Head office : 502, Bengal, Chemicals Compound, Veer Savarkar<br />

Marg, Prabhadevi, Mumbai, 400025. India.<br />

7. ITALIA (Italian Trade Commission) : (Profile 2010) "Agricultural Mechanization in<br />

India,"(www.ice.gov.it/paesi/asia/india/upload/182/agricultural % 20mechinization %<br />

20 in %India % 20 profile 2010 pdf.)<br />

46


8. H$m`§Xo-nmQ>rb, J§JmYma {d : (2004), ""eoVrMo AW©emó, H¥$fr AW©emó, eoVrMo AW©emó -<br />

{gÕm§V Am{U YmoaU'', M¡VÝ` npãbHo$eZ, 1513, n§M_, gmdaH$a ZJa, J§Jmnya amoS>, Zm{eH$- 13.<br />

9. Kulkarni S. D., "Mechanization of Agriculture Engineering (CIAE), Bhopal - 412038,<br />

India. (www.unapcaem.org/Activities%20 files / Aa 90105 th Tc / ppt / in - doc. paf.<br />

10. Lekhi, R. K. and Sing Jogindar : (2008), "Agricultural <strong>Economics</strong> (An Indian<br />

Perspective), Kalyani Publishers, Ludhiana - 141008.<br />

11. Memoria, C. B. (1979), "Agricultural Problems of India," Ninth Editioin, Published by<br />

Kitab Mahal, 15, Thornhill Road, Allahabad, India.<br />

12. Mussaida, Praveen kumar, "Increasing field Efficiency of farm Machinery Using GPS."<br />

Agriculture Today, The National Agricultural Magazine, Auguest 2011, volume - XIV,<br />

No.8.<br />

13. Sadhu A. N. and Sing Amarjit (1999), "Fundamentals of Agricultural <strong>Economics</strong>",<br />

Published by Mrs. Meena Pandey for, Himalaya Publishing House, Ramdot, Dr.<br />

Bholerav Marg. Girgoan, Mumbai - 400004.<br />

14. Sing Jogindar, "Scope, progress and constraints of farm Mechanization in India,"<br />

Professor - Cum Head, Department of <strong>Economics</strong>, Punjab Agricultural <strong>University</strong>,<br />

Ludhiana, Source : www.agri.coop.nic.in / farm % 20 mech % 20 pdf / 05024 - 03 pdf.<br />

15. The Fifth Session of the Technical Committee (TC) of UNAPCAEM and Export<br />

Group Meeting on Application of Agricultural Machinery for sustainale Agricultural in<br />

the Asia - Pacific Region 14-16, October 2009, Los Bonos, The Publippines (www.<br />

Unapcaem.org / ppt / in 2009-10 p1 pdf)<br />

16. Verma S. R. : "Impact of Agricultural Mechanization on production, Productivity,<br />

Cropping Intensity, Income Generation and Employment of labour", Prof. (Agri.Engg.)<br />

and Ex. Dean, college of Agril. Engg. Punjab, Agricultural <strong>University</strong>, Ludhina, (www.<br />

agri.coop.nic.in / farm % 20 mech % 20 pdf / 05024 - 08. pdf.<br />

17. Various website : gov.it / paesi / asia / india / upload / 182 / Agricultural % 20<br />

Mechanization % 20 in % India % 20 profile 2010. pdf.<br />

<br />

47


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (~) (OyZm) nona 11 d 16 (~) (Z{dZ)<br />

H$a Am{U H$a gëcm godm<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

1.3 BcoŠQ´>m°{ZH$ qH$dm Am°ZcmB©Z {ddaUnÌo<br />

KQ>H$-1<br />

H$a Am{U H$a{df`H$ gëcm<br />

àñVmdZm : gÜ`mMm H$mi hm BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mMm H$mi Amho. _m{hVr d Xyag§Mma _mÜ`_mMr ì`mßVr<br />

dmT>V Amho. `m_wio H$a^aUm, H$amMr {ddaUnÌo ^aUo, H$a naVmdo {_i{dUo B. H$m`} gwc^, VËna d H$_r<br />

IMm©Mr Pmcocr AmhoV. AmO H$aXmVo Amnco Am°{\$g, Ka AWdm H$mnm}aoQ> XmcZmVyZ g§JUH$mda qH$dm c°nQ>m°nda<br />

Am°ZcmB©Z {ddaUnÌo ^ê$ eH$VmV.<br />

{ddaUnÌ ^aÊ`mMr à{H«$`m<br />

BcoŠQ´>m°{ZH$ qH$dm Am°ZcmB©Z {ddaUnÌo hr àË`oH$ ì`ŠVrJV Am`H$aXmVo, H§$nÝ`m, noT>çm, qhXy A{d^ŠV<br />

Hw$Qw>§~o, nJmamì`{V[aŠV \$m`Xo {_i{dUmè`m ì`ŠVr B.Zm ^aVm `oVo. {ddaUnÌo hñV{cIrV d BcoŠQ´>m°{ZH$<br />

_mÜ`_o B. n¡H$s EH$m nÕVrZo ^aUo ~§YZH$maH$ AgVo. {ddaUnÌo ^aUo hr àË`oH$ H$aXmVo d n°ZH$mS>© YmaH$m§Mr<br />

KQ>ZmË_H$ O~m~Xmar AgVo. {Z`{_V {ddaUnÌo ^aë`m_wio ì`ŠVrMr nV dmT>Vo. ì`ŠVrcm H$O© àH$aU, O_rZ<br />

d ñWmda {_iH$VrMr IaoXr-{dH«$s, eoAg© ~mOma, ^m§S>dc ~mOmamVrc gh^mJ, Am`mV-{Z`m©V, naXoeJ_Z<br />

B. AZoH$ H$maUmgmR>r n°ZH$mS>© Am{U {Z`{_V {ddaU nÌ ^aë`mMr nmdVr Amdí`H$ AgVo. {ddaUnÌ ^aVmZm<br />

_mJrc dfm©Mo CËnÝZ ñÌmoV, CËnÝZmMr AmH$S>odmar (nmdË`mgh), BVa gdcVr, gyQ> B. gh ^amdo cmJVo.<br />

H$anmÌ CËnÝZ AgyZhr {ddaUnÌ Z ^aë`mg ì`ŠVrda X§S>mË_H$ H$madmB© hmoD$ eH$Vo AJa IQ>cm Mmc{dcm<br />

Omdy eH$Vmo. åhUyZ H$a {ddaUnÌ ^aUo Amdí`H$M ZìhoVa Am{Zdm`© AgVo.<br />

Am°ZcmB©Z E {ddaUnÌ ^aUm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-1 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-1<br />

AmYw{ZH$ H$mimV ^maVmV H$a ^aUm H$m`m©c`mMo g§JUH$sH$aU Pmco Amho. gd© H$m`m©c`o B§Q>aZoQ>cm<br />

OmoS>cr AmhoV. `m_wio H$m`m©c`rZ H$m_H$mO, _m{hVrMr XodmU KodmU, {ddaUnÌ ^aUm, H$a naVmdo XoUo B. H$m`}<br />

OcXnUo hmoV AmhoV. H$aXmË`m§Zm XoIrc Amncr H$a{df`H$ {ddaUnÌo BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mZo Am°ZcmB©Z ^aUo<br />

eŠ` d gwc^ Pmco Amho.<br />

1


BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mZo {ddaUnÌo ^aVodoir H$aXmË`mcm gd©àW_ http:\\www.incometaxindia.govt.in\<br />

`m g§Ho$VñWimda Omdo cmJVo. ho g§Ho$VñWi CKS>ë`mda Am°Z cmB©Z AO© g§JUH$mda `oVmo. `m AOm©da<br />

AO©XmamZo Amncm PAN Z§~a Q>mH$ë`mZ§Va AO©XmamMo Zm§d, nÎmm, ì`dgm` B. _m{hVr Úmd`mMr AgVo. gmo~V<br />

Amncm nmgdS>© Úmdm cmJVmo. gXa \$m°_© AmncoH$S>rc _m{hVr, AmJmdy H$a^aUm nÌ B. ghmæ`mZo ^aVm `oVo.<br />

gmo~V H$aXmË`mZo Amnë`m {S>OrQ>c ghrMm Z_wZm {Xë`mg Vmo OmoSy>Z H$a{ddaUnÌ nyU© H$aVm `oVo. {ddaUnÌ<br />

^aë`mZ§Va H$aXmË`mcm VmËnwaVm nmohmoM Z§~a (Provisional Acknowledgement Number) {chmdm<br />

cmJVmo.<br />

darcà_mUo H$aXmVo BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mMo ghmæ`mZo Amncr H$a{ddaUnÌo ^ê$ eH$VmV.<br />

❏❏❏<br />

2


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (~) (OyZm) nona 11 d 16 (~) (Z{dZ)<br />

H$a Am{U H$a gëcm godm<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-2 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-2<br />

2.4 ^maVmVrc H$a{df`H$ àemgZ<br />

KQ>H$-2<br />

H$amMo àH$ma<br />

àñVmdZm : H$a ho ZmJ[aH$m§Zr emgZmcm Úmd`mMo gŠVrMo XoUo AgVo. emgZ XoemVyZ H$a AmH$maUr H$ê$Z<br />

_hgyc Jmoim H$aVo. hm _hgyc gmd©O{ZH$ IMm©H$arVm dmnaÊ`mV `oVmo. H$a AmH$maUr, g§H$cZ, IM©, AZwXmZo,<br />

A§eXmZo, H$O© C^maUr, H$Om©Mo ì`dñWmnZ hr amOñdmMr _wc^yV H$m`} AgVmV. åhUyZ emgZmcm H$a{df`H$<br />

gwÑT>, pñWa d XrK©H$mcrZ àemgZmMr JaO AgVo.<br />

^maVmV g§KamÁ`mË_H$ emgZnÕVr Amho. `oWo _Ü`dVu qH$dm H|$Ðr` nmVirda H|$Ð gaH$ma, amÁ`<br />

nmVirda amÁ` gaH$mao, ñWm{ZH$ nmVirda ñWm{ZH$ ñdamÁ` g§ñWm AmhoV. åhUyZ àË`oH$ ñVamdarc àemgZmcm<br />

H$aàemgZ H$amdo cmJVo. H|$Ðr` nmVirda H$amMo àemgZ 1963 À`m g|Q´>c ~moS>© Am°Z aoìøyÝ`y A°ŠQ> AÝd`o<br />

H$amdo cmJVo.<br />

emgZ àË`j d AàË`j H$am§Mr AmH$maUr H$aVo. àË`j H$amgmR>r g|Q´>c ~moS>© Am°\$ S>m`aoŠQ> Q>°Šg Am{U<br />

AàË`j H$amgmR>r g|Q´>c ~moS>© Am°\$ EŠgmB©O A±ÊS> H$ñQ>_Mr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr Amho. ^maV gaH$maMo<br />

AW©_§Ìmc` H$a {df`H$ àemgZmMo A§{V_V… H$m`© H$aVo. AW©_§Ìmc`mV AZoH$ {d^mJ AgVmV CXm. McZ,<br />

~±qH$J, {dÎmr` g§ñWm, na{H$` {d{Z_` ì`dhma, H$a àemgZ B. àË`oH$ {d^mJmMo H$m`© ñdV§Ì g{Md d A§VJ©V<br />

g§KQ>ZmË_H$ ì`dñWo_m\©$V H$aÊ`mV `oVo. XoemVrc H$am§À`m àemgZmMr aMZm Imcrcà_mUo gm§JVm `oB©c.<br />

3


↓<br />

Assistant Director<br />

Director General<br />

↓<br />

<strong>Add</strong>itional Director General<br />

↓<br />

↓<br />

Assistant Director<br />

↓ ↓ ↓ ↓<br />

Deputy Director Deputy Director Deputy Director Deputy Director<br />

↓ ↓ ↓ ↓<br />

Class One Officer's<br />

↓<br />

Class Two Officer's<br />

↓<br />

Class Three Officer's<br />

↓<br />

Official Staff etc.<br />

^maVmV Director General Mo H$m`m©c` Zdr {Xëcr `oWo AgVo. {d^mJr` H$m`m©c`o _w§~B©, H$mocH$mÎmm,<br />

MoÝZB©, Ah_Xm~mX, ~|Jcmoa `oWo AmhoV. Va H$a {df`H$ S>oß`wQ>r S>m`aoŠQ>a H$m`m©c`o H$mo{MZ, _|Jcmoa, dS>moXam,<br />

{demImnÅ>U_², ZmJnya, Ah_Xm~mX, _w§~B©, nwUo `oWo AmhoV. XoemV H$a àemgZ H$m`m©c`mMo g§JUH$sH$aU<br />

H$aÊ`mMo H$m`© OmoamV gwê$ Amho. gÜ`mÀ`m H$mimVrc Jw§VmJw§VrMo ì`dhma, ì`dhmamMr dmT>Vr ì`mßVr, _hgwcmMr<br />

JiVr amoIÊ`mMo AmìhmZ B. AZoH$ H$maUm_wio g§JUH$sH$aUmMo H$m`© doJmZo gwê$ Amho. gÜ`m ~±qH$J d AÝ`<br />

ì`dhmamgmR>r PAN Z§~aMr gŠVr H$aÊ`mV Amcocr Amho. ~±H$ ImVr, Am`mV-{Z`m©V, naH$s` {d{Z_`,<br />

ZmUo~mOma d ^m§S>dc ~mOmamVrc ì`dhmamMo g§JUH$sH$aU gwê$ Amho. `m_wio H$am§Mo àemgZ d ì`dñWmnZ<br />

gwc^ H$aÊ`mMm à`ËZ gwê$ Amho.<br />

❏❏❏<br />

4


~r. E. ^mJ-3 : AW©emñÌ nona 8 (~) (OyZm) nona 11 d 16 (~) (Z{dZ)<br />

H$a Am{U H$a gëcm godm<br />

`m {df`mÀ`m gwYm[aV Aä`mgH«$_mà_mUo A{YH$Mm ^mJ go{_ñQ>a 5 H$[aVm<br />

3.4 g§KamÁ`mVrc {dÎmr` Ag_Vmoc qH$dm g_ñ`m (Problems of Federal Finance)<br />

àñVmdZm : g§KamÁ`r` ì`dñWoV H$m`mªMo d {dÎmr` A{YH$mam§Mo dmQ>n {d{eîR> VÎdmà_mUo hmoV AgVo.<br />

na§Vw OJmVrc ~hþg§»` g§KamÁ`mMm AZw^d doJim Amho. `oWo Ë`m Ë`m emgZnmVirda nS>coë`m H$m_mMm IM©<br />

d {_imcoë`m {dÎmr` gmYZgm_wJ«r_Ü`o EH$ àH$maMm Ag_Vmoc {Z_m©U hmoVmo. CXm. ^maVmMo CXmhaU ¿`md`mMo<br />

Pmë`mg XoemV H|$Ð gaH$macm {_imcoë`m {dÎmr` A{YH$mamnmgyZ {_iUmao CËnÝZ Ë`m§À`m H$m_mda H$amì`m<br />

cmJUmè`m IMm©nojm OmñV AmT>iyZ `oVo Va `mCcQ> amÁ` gaH$mamZm {_imcoë`m {dÎmr` A{YH$mamnmgyZ<br />

{_iUmao CËnÝZ Ë`m§À`mda Agcoë`m O~m~Xmar qH$dm H$m_mdarc IMm©nojm H$_r AmT>iyZ `oVo `mcmM ñV§^mË_H$<br />

{dÎmr` Ag_Vmoc Vertical Imbalance åhUVm `oB©c. `m{edm` KQ>H$amÁ`m§er AmnAmngmV VwcZm Ho$ë`mg<br />

H$m§hr KQ>H$ amÁ`o Am{W©H$ÑîQ>çm d {dÎmr` gm_wJ«r_Ü`o A{YH$ g_W© AgVmV Va H$m§hr amÁ`o Xm[aÐç d<br />

Z¡g{J©H$à{VHy$cVo_wio {dÎmr`ÑîQ>çm \$ma Xw~©c AgVmV. `m Ag_Vmocmg g_nmVir Ag_Vmoc Horizontal<br />

Imbalance Ago åhUVm `oB©c.<br />

{dÎmr` Ag_Vmocm_wio amÁ`m§Zm ~è`mM doiog H|$ÐgaH$maÀ`m _XVrda Amdc§~yZ ahmdo cmJVo, `m_wio<br />

KQ>H$amÁ`m§Mo namdc§~Z dmT>Vo n[aUm_r KQ>H$amÁ`mMo Am{W©H$ ñdmV§Í` qH$dm {dÎmr` ñdm`ÎmVm YmoŠ`mV `oVo.<br />

åhUyZ H|$Ð gaH$ma d amÁ` gaH$mao `m_Ü`o {dÎmr` gmYZgm_wJ«rMo hñVm§VaU H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm {Z_m©U hmoVo.<br />

ì`dhma d VÎdmÀ`m `mo½` g_Ýd`m A^mdr g§KamÁ`m_Ü`o Imcrc à_mUo {dÎmr` g_ñ`m {Z_m©U hmoVmZm<br />

{XgVmV.<br />

1. CËnÝZ dmQ>nmMr g_ñ`m<br />

g§KamÁ`mË_H$ emgZ nÕVrV H|$ÐñWmZr H|$ÐgaH$ma Va amÁ`ñVamda amÁ`gaH$mao AgVmV. {d{dY amÁ`mVrc<br />

{^ÝZVm, doJdoJir n[a{ñWVr B. _wio EH$M g_mZ VÎd Yê$Z {dÎmr` gm_wJ«rMo dmQ>n H$aUo Ý`mæ` R>aV Zmhr.<br />

Aemdoir VÎd d ì`dhma `m_Ü`o g_Ýd` Z R>odë`mZo {dÎmr` g_ñ`m {Z_m©U hmoVo.<br />

2. àmXoerH$ Ag_mZVm<br />

OwÝ`m nwñVH$mVrc KQ>H$-3 Z{dZ Aä`mgH«$_mà_mUo KQ>H$-3<br />

KQ>H$-3<br />

^maVmVrc g§KamÁ`r` {dÎmr` ì`dñWm<br />

^maVmgma»`m g§KamÁ`mË_H$ XoemV H$m§hr amÁ`o {dH$grV (_hmamîQ´>, n§Om~, h[a`mZm) Va ~hþg§»` amÁ`o<br />

5


({~hma, Amo[agm, Am§Y«, _Ü` àXoe, CÎma àXoe B.) _mJmgcocr AmhoV. {dH$grV amÁ`mV _w~cH$ gw~Îmm AgyZ<br />

_mJmg amÁ`mV gd©Ì à{VHw$cVm Amho. Aem n[a{ñWVrV {dÎmr` gm_wJ«rMo dmQ>n Am`mo½` nÕVrZo Pmë`mg H|$Ð<br />

d amÁ` gaH$mao `m_Ü`o {dÎmr` g_ñ`m {Vd« ~ZVo.<br />

3. dM©ñdmMr eŠ`Vm<br />

g§KamÁ`r` ì`dñWoV KQ>ZoZoM H|$ÐemgZmcm OmXm {dÎmr` A{YH$ma XoÊ`mV Amcoco AgVmV. åhUyZ H|$ÐmMo<br />

amÁ`mda dM©ñd {Z_m©U hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. H|$ÐgaH$ma d amÁ`gaH$mao EH$mM njmMr AgVrc Va H|$ÐmH$Sy>Z<br />

amÁ`mcm gT>i hñVo _XV Ho$cr OmVo `mCcQ> H|$Ð d amÁ`gaH$mao {^ÝZ njmMr AgVmV V|ìhm H|$ÐmH$Sy>Z amÁ`m§Zm<br />

gmnËZVoMr dmJUyH$ {_iÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. åhUOoM VwcZoZo H$_r _XV XoÊ`mV `oVo.<br />

4. H|$ÐrH$aU n[aUm_<br />

g§KamÁ`mV amÁ`KQ>Zoà_mUo H|$Ðmcm OmXm A{YH$ma àmßV Pmcoco AgVmV. VgoM H|$Ðmcm ZdZ{dZ CËnÝZ<br />

gmYZo {Z_m©U H$aÊ`mMm A{YH$ma Agë`mZo H|$ÐgaH$ma CËnÝZ gmYZmV dmT> KS>dyZ AmUy eH$Vo `m_wio Am{W©H$<br />

gÎmoMo H|$ÐrH$aU {Z_m©U hmoÊ`mMr {^Vr AgVo. Am{W©H$ gÎmoÀ`m H|$ÐrH$aUm_wio H|$ÐmMr A_`m©X gÎmm, gm_«mÁ`<br />

d hþHy$_emhr d¥Îmr dmT>Ê`mMr XoIrc eŠ`Vm AgVo.<br />

5. g§Kfm©Mr ^rVr<br />

g§KamÁ`mË_H$ emgZnÕVrV H|$Ðr` ñWmZr H|$ÐgaH$ma AgVo Va amÁ` nmVirda amÁ`gaH$mao H$m`©aV<br />

AgVmV. H|$Ð d amÁ`o `m§Mo g§~§Y gcmo»`mMo AgVrc Va \$magm àíZ CX²^{dV Zmhr. na§Vw H|$ÐmZo amÁ`m§Zm H$_r<br />

_XV XoUo, _XV ZmH$maUo, dma§dma amÁ`mda X§S>mË_H$ H$madmB© H$aUo B. Ho$ë`mg H|$Ð d amÁ`o `mVrc Am{W©H$<br />

g§~§Y {~KS>VmV; nwT>o nwT>o ho g§~§Y {dH$monmcm OmVmV `mVyZ amÁ`o H|$ÐmnmgyZ \w$Q>raVoMr _mJUr H$ê$ cmJVmV.<br />

darcà_mUo H|$Ð d amÁ` gaH$mao `m_Ü`o {dÎmr` gmYZmÀ`m dmQ>nmdê$Z {dÎmr` g_ñ`m {Z_m©U hmoVmV.<br />

❏❏❏<br />

6

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!