ШЫМКЕНТ КЕЛБЕТІ #103
Жұма 29 желтоқсан 2017 жыл, №1539
Жұма 29 желтоқсан 2017 жыл, №1539
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
10<br />
№103 (1539)<br />
29 желтоқсан<br />
2017 жыл<br />
Рухани жаңғыру<br />
www.shymkala.kz<br />
Бүкіл дүние қазір<br />
қарбалас кезеңді<br />
бастан кешіруде.<br />
Заман ағымына қарай<br />
бейімделу, заман<br />
ағымына сай жаңарып,<br />
жаңғырып отыру жаһандық<br />
бәсекелестіктің алғышарты<br />
болып отыр. Жаһандық<br />
өзгеріске тез бейімделіп,<br />
еліміздің мықты, біртұтас<br />
ұлт, мәңгілік ел болып қалыптасуы<br />
үшін көш басында<br />
келе жатқан елдермен<br />
үзеңгі түйістіріп, күн санап<br />
өзгеріп жатқан мына дүбірлі<br />
дүниенің жағымды жақтарын<br />
бойымызға сіңіріп, санамызды<br />
жаңғыртып отыру<br />
қажеттігін Елбасы қадап-қадап<br />
айтты. Рухани жаңғыру<br />
дегеніміз тереңнен бастау<br />
алатын ұлттық рухани кодымызда<br />
жатқанын, сол рухани<br />
кодымызды сақтау керекігін<br />
тағы ескертті.<br />
Тіл білімі институтының<br />
ғалымдары ұсынып<br />
отырған латын негізіндегі<br />
қазақ әліпбиінің<br />
«Ұлттық жобасы»<br />
№ кирилше латынша аталуы № кирилше латынша аталуы<br />
1 Аа Аа а 14 Ңң Ŋŋ ың<br />
2 Әә Әә ә 15 Оо Оо о<br />
3 Бб Bb бы 16 Өө Öö ө<br />
4 Ғғ(-Гг) Ğğ(-Gg) ғы(-гі) 17 Пп Рр пы<br />
5 Дд Dd да 18 Рр Rr ыр<br />
6 Ее Ее е 19 Сс Ss сы<br />
7 Жж Jj жы 20 Тт Tt ты<br />
8 Зз Zz зы 21 Уу Ww ұу<br />
9 Йй Yy ый 22 Ұұ Uu ұ<br />
10 Ққ(-Кк) Qq(-Kk) қы(-кі) 23 Үү Üü ү<br />
11 Лл Ll ыл 24 Шш Şş шы<br />
12 Мм Mm мы 25 Ыы Iı ы<br />
13 Нн Nn ны 26 Іі İi і<br />
Қазақтың төл әліпбиі<br />
б.омАр,<br />
Д.бАйҒҰтовА,<br />
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік<br />
педагогикалық институты, тіл<br />
білімі кафедрасының доценттері<br />
Ұлттық код категориясының<br />
түсінігі өте кең. Ол бір-екі ауыз<br />
сөзбен түсіндіруге келмейді. Ұлттық<br />
код аясына, ең алдымен,<br />
тілімізді, дінімізді, мәдениетіміз<br />
бен салт-дәстүрімізді, бүкіл адамгершілік<br />
этикетімізді жатқызар<br />
едік. Ұлттық код өзегі сонау атадан<br />
балаға мирас болып келе<br />
жатқан ұлтымыздың өмір сүру<br />
қағидасы, адамгершілік, адамның<br />
адамдық қасиеті, соның аясындағы<br />
ізгілік пен даналық, әділдік<br />
пен сыйластық, қанағатшылдық<br />
пен рақымшылық, еңбекқорлық<br />
пен талапшылдық, шүкіршілік пен<br />
сабырлылық ұғымдарынан бастау<br />
алады.<br />
Ұлттық код идеясы сонау Әл-<br />
Фараби, Ж.Баласағұн, М.Қашқари,<br />
Қ.А.Ясауи, кешегі өткен<br />
Абай, Шәкәрім, Мағжан т.б. ойшылдардың<br />
шығармаларында тұнып<br />
тұр. Мәселен, Ұлы Абайдың<br />
қай шығармасын алсақ та онда<br />
адамгершілік этикеті аясындағы<br />
«Біріңді қазақ бірің дос, көрмесең<br />
істің бәрі бос», «Адамзаттың<br />
бәрін сүй, бауырым деп»<br />
деуі осы ұлттық кодымыз, ұлттық<br />
санамыз арқылы сіңіп, бойға<br />
дарыған ұғымдарды терең түсіне<br />
білуінде.<br />
Ұлттық кодымыздың діңгегі ең<br />
алдымен ұлттық тілімізде жатқанын<br />
ұмытпауымыз керек. Бүгінгі<br />
таңда таяу болашақтағы ең негізгі<br />
міндеттер саралануда. Соның бірі<br />
де бірегейі де қазақ тілінің, қазақ<br />
жазуының тағдыры, латын нұсқасындағы<br />
қазақтың ұлттық әліпбиін<br />
жасау және соған көшу мәселесі<br />
болып отыр.<br />
Елбасымыз 2012 жылы желтоқсандағы<br />
«Қазақстан-2050» стратегиясы:<br />
қалыптасқан мемлекеттің<br />
жаңа саяси бағыты» атты<br />
жолдауында 2025 жылға қарай<br />
латын әліпбиіне көшуді бастау<br />
керектігін айтса, соңғы мақаласында<br />
латын әліпбиіне көшудің<br />
қажеттілігін нақтылай түсіндірді.<br />
Ғылым мен техника, жаңа технология<br />
қарыштап дамып жатқан<br />
заман ағымынан қалып қоймай,<br />
дамыған 30 елдің қатары-<br />
òóðàëû îé<br />
на қосылу біздің негізгі мақсатымыз<br />
болғандықтан, әлем халқының<br />
жетпіс пайызы пайдаланып,<br />
үлкен сұранысқа ие болып отырған<br />
латын әліпбиіне көшуді бастау,<br />
сол арқылы ағылшын тілін<br />
меңгеру біздің әлемдік аренада<br />
топ жарудың бастамасы десек<br />
болар.<br />
Қазақ халқының тарихы мен<br />
жазуының тағдыры бір-бірімен<br />
біте қайнасқан егіз ұғым іспетті.<br />
Ұлтымыздың ауыр тағдыры оның<br />
тілінде де, жазуында да көрініс<br />
тапқан. Адамзат тарихында әртүрлі<br />
әліпбилер болғаны белгілі.<br />
Соның бірі – біздің арғы тегіміз<br />
V-XV ғғ қолданған ең көне әліпби<br />
саналатын көне түркілердің<br />
руникалық жазуы. Тарихта «Орхон-Енисей<br />
жазулары» деп аталып,<br />
Еуразия құрлығын мекендеген<br />
түркі халықтарының ұлтаралық<br />
қатынас тілі болған және<br />
осы әліпбимен тастағы жазуларды<br />
айтпағанда көптеген құжаттар,<br />
хат-хабарламалар, Алтын<br />
Орданың ресми құжаттары жазылған.<br />
Тәуелсіздіктің алғашқы<br />
жылдарында кейбір тілші-ғалымдар<br />
тарапынан сол көне түркі<br />
жазуын қайта жаңғыртып, қалыпқа<br />
келтірсек, қазақ әліпбиін<br />
соған ыңғайласақ деген ойлар<br />
баспасөзде жарияланғанын көзі<br />
қарақты оқырман білетін болар.<br />
Бұл, әрине, төл тіліміздің бүгінгі<br />
халіне алаңдау, тіліміздің, әліпбиіміздің<br />
тағдырына жаны ашығану<br />
деп түсінеміз.<br />
Х ғасырларда тарихтан белгілі<br />
болғандай, Орта Азия мен Еуропаның<br />
біраз жерлерінде ислам<br />
діні үстемдік құрып, арабтар<br />
түрлі тәсілдермен руна әліпбиінде<br />
жазылған дүниелерді жойып<br />
жіберді. Ата-бабаларымыз<br />
ХХғ. дейін араб жазуын қолданды,<br />
сөйтіп әдеби-мәдени мұрамыз<br />
араб тілінде сақталды. Бірақ қарапайым<br />
халық оны ислам дініне<br />
мойынсұну, Құран, намаз оқу<br />
деп түсінді.<br />
Орыс патшалығы өзінің қол<br />
Туысқан түркі жұрты<br />
ұсынған ортақ әліпби нұсқасы<br />
Аа Ff Kk Öö Üü<br />
Әә Gg Qq Рр Vv<br />
Bb Ğğ Ll Rr Ww<br />
Сс Hh Mm Ss Xx<br />
Çç Iı Nn Şş Yy<br />
Dd İ Nn Tt Zz<br />
Ее Jj Оо Uu<br />
астындағы халықтардың арабша<br />
жазып, оқығанын қаламады,<br />
сондықтан өз әліпбиін енгізуді<br />
ертеден-ақ ойластыра бастады.<br />
Олардың бұл ойлары тек<br />
кеңес өкіметі тұсында ғана іске<br />
асты. Қазақтардың он ғасырға<br />
жуық пайдаланып келген әліпбиін<br />
1929 ж латын әліпбиінің<br />
негізінде жасалған жазу үлгісіне<br />
көшірді. Латын әліпбиінің де<br />
өмірі ұзаққа бармады, он жылдай<br />
ғана қолданыста болып, 1940ж.<br />
орыс графикасы негізіндегі жаңа<br />
әліпбиге көшіру туралы заң қабылданды.<br />
Міне, содан бері бір<br />
ғасырға жуықтаса да әліпби мен<br />
емле-ережелеріміз төңірегінде<br />
түрлі кереғар пікірлер толастаған<br />
емес. Бұл қазақ тілінің кирилица<br />
заңдылығына үйлеспейтінінің<br />
дәлелі болса керек.<br />
Тіл мамандары мен ғалымдар<br />
қазақ халқының қолданып жүрген<br />
әліпбиі қазақ әліпбиі деп аталғанмен,<br />
оның қазақ-орыс әліпбиі<br />
екенін, қазіргі қолданып жүрген 42<br />
әріптің тек 9-ы ғана қазақтың төл<br />
сөздерінде кездесетінін, ал қазақтың<br />
төл сөздерінде мүлдем кездеспейтін<br />
в, ё, ф, х, һ, ч, щ, ь,<br />
ъ, э, ю, я сияқты әріптердің бізге<br />
тықпаланғанын айтады.<br />
Қазір түрлі басқосулар мен<br />
баспасөз бетінде болсын, интернет<br />
желісінде болсын латын әліпбиіне<br />
байланысты түрлі көзқарастар<br />
мен пікірлер айтылып та,<br />
жазылып та жүр. Шын мәнінде,<br />
әліпби ауыстыру деген бір таңбаны<br />
екінші бір таңбамен ауыстыра<br />
салатын шаруа ма? Жоқ. Латын<br />
әліпбиін пайдаланып қазақтың<br />
ұлттық әліпбиін жасау кез<br />
келгеннің қолынан келетін дүние<br />
емес, тіпті тіл мамандарының<br />
да бәрі бірдей дәлелді пікірлер<br />
айта алмауы мүмкін. Бұл мәселеде,<br />
негізінен, әліпби төңірегінде<br />
еңбектеніп жүрген тіл мамандары<br />
мен әдіскерлер, соның ішінде<br />
фонетист-ғалымдардың ойлары,<br />
дәлелді дәйектемелері бір арнаға<br />
тоғысуы қажет. Азаматтардың<br />
пікірлерін жинақтап, сараптайтын<br />
орта – Ахмет Байтұрсынов<br />
атындағы Тіл білімі институты,<br />
сол институттың фонетика<br />
бөлімі болу керек. Тіл білімі институты<br />
ғалымдары қазақ тілінің латын<br />
нұсқасы негізіндегі төл әліпбиінің<br />
жобасын А.Байтұрсынұлы<br />
салған ізбен оны «Байтұрсынұлы<br />
қисыны» (эффект Байтұрсынова)<br />
деп атап, арнайы сараптамадан<br />
өтуге дайындап отыр.<br />
Мұндағы ғалымдар латынға бізден<br />
бұрын өткен туысқан республикалардың<br />
тәжірибесін, жетістігі<br />
мен кемшілігін ескеріп, кемшілігі<br />
болса оны қайталамау мақсатында<br />
Астанадағы Түркі академиясымен<br />
бірге жұмыс жасауда.<br />
Олар төл дыбыстарымыздың құрамы<br />
мен әріп таңбаларын анықтап,<br />
28 дыбыс пен әріп нұсқасын<br />
мына құрамда ұсынып отыр: а, ә,<br />
ы, і, е, ұ, ү, о, ө, п, б, т, д, қ, к,<br />
с, з, ш, ж, м, н, ң, р, л, й, у, (w).<br />
28 дыбысқа 28 таңба берген қазақ<br />
әліпбиінің бұл үлгісін «ұлттық<br />
жоба» деп атаған Тіл білімі институты<br />
ғалымдары жоба таңбаларын<br />
түркі мемлекеттері ұсынған,<br />
Астанадағы түркі академиясы<br />
қолдаған ортақ латын әліпбиінің<br />
құрамынан алған. Туысқан<br />
түркі жұртының бір-бірімен<br />
тез түсінісіп, ынтымақтастығын<br />
нығайту үшін ортақ латын әліпбиінің<br />
маңызы зор. Туысқан халықтардың<br />
әліпбиі ортақ әліпбиден<br />
алынса, туысқан түркі халықтарының<br />
жазуы да, оқылуы да бір<br />
ізге түсер еді дейді ғалымдар.<br />
Бұл жоба арқылы тілдің ішкі<br />
заңдылығы өзара үндесіп, марфемалық<br />
құрамы да, сөйлеу ырғағы<br />
мен буын тұрқы, тасымал<br />
жігі бір-бірімен қабысып қиюласады.<br />
Әліпби жасаушылардың<br />
көпшілігі дыбыс естілімін негізге<br />
алып, дыбыстың естілімін әркім<br />
әрқалай қабылдайтынын, содан<br />
барып кереғар пікірлердің болып<br />
жататынын ескере бермейді. Сондай-ақ<br />
дыбыстың таңбасы оның<br />
жасалымынан (артикуляциясынан)<br />
шығу керек. Дыбыстардың<br />
артикуляциялық негізі арнайы<br />
экспериментальді фонетикалық<br />
зертханаларда зерттелуі қажет.<br />
Мұндай зертхана Тіл білімі институтында<br />
бар. Сондықтан жоба<br />
жасаудың ең басында фонетистғалымдар<br />
отыру керек.<br />
Мерзімді баспасөз бен түрлі<br />
мәжілістерде жазылған, айтылған<br />
Ә.Жүнісбек, Қ.Күдеринова,<br />
Ғ.Есім, Г.Қортабаева, Ө.Айтбайұлы,<br />
Е.Қажыбек, А.Салқынбай,<br />
Қ.Ванов, С.Қабдолкәрімұлы,<br />
М.Мырзахмет, Б.Тілеубердиев,<br />
Б.Исабек т.б. тілші ғалымдар мен<br />
тіл жанашырлары латын әліпбиіне<br />
көшу мәселесін қолдайтынын,<br />
оның пайдалы жақтарын, әсіресе<br />
ағылшын тілін үйреніп, тез меңгеруге<br />
пайдасының мол екенін,<br />
сондай-ақ емле-ережелеріміздегі<br />
кереғар заңдылықтардан арылатынымызды<br />
айта келіп өз ұсыныстары<br />
мен пікірлерін ортаға<br />
салуда. Мәселен, Қ.Ы.Ванов ғалымдардың<br />
көпшілігі мақұлдаған<br />
28 дыбысына һ, и, у дыбыстарын<br />
қосуы, кейбір дыбыстарды<br />
белгілеуде халықаралық фонетикалық<br />
әліпбидің таңбаларын<br />
пайдалануды, таңбаны көбейтпеу<br />
үшін бас әріпті қолданбай,<br />
әріптердің бәрін кіші әріптермен<br />
таңбалауды ұсынуы, қысқасы, 31<br />
дыбыстан тұратын жаңа әліпби<br />
жобасы батыс өңірінде қызу талқыға<br />
түсіп, латын әліпбиіне көшуге<br />
көпшіліктің бейтарап қарамайтынын<br />
көрсетеді. Сондай-ақ<br />
С.Қабдолкәрімұлының ф, в және<br />
и, у дыбыстарына байланысты<br />
айтқан уәждерін, басқа да ойпікірлердің<br />
бәрін сарапқа салу<br />
керек-ақ. Міне, осындай жағдайда<br />
барлық күш Тіл білімі институты<br />
ғалымдарына түседі. Институттың<br />
фонетист ғалымдары<br />
айтылып та, жазылып та жатқан<br />
тілдік дәйектемелерді негізге<br />
алып, тағы да сүзгіден өткізіп,<br />
талқылап-талдау нәтижесінде ортақ<br />
бір келісімге, ғылыми негіздегі<br />
тұжырымға келсе әріп саны<br />
мен дыбыс үйлесімі нақтыланып,<br />
бір ізге түсіп шешімі табылар еді<br />
деп ойлаймыз. Қазақ халқының<br />
болашағын айқындайтын, қазақтың<br />
төл жазуының тағдыры шешілетін<br />
қарбалас шақта бас-басымызға<br />
бұра тартпай, ешкімнің<br />
көңіліне сызат түспей, ертең «әттеңайлап»<br />
жүрмейтіндей халқымыздың<br />
төл жазуы, төл әліпбиі<br />
өмірге келеді деп сенеміз.
Change language