Üsküdar'da Baz› Yer Adlar› Üzerine ‹ncelemeler (I)

Ü S K Ü D A R ’ D A B A Z I Y E R A D L A R I
Ü Z E R ‹ N E ‹ N C E L E M E L E R ( I )
kide yel de¤irmenleri görülmez. Dolay›s›yla s›rt ad›n›, muhtemelen burada daha
önce mevcut olan yel de¤irmenlerinden alm›flt›r.
Evliya Çelebi, Seyahatname’de, Kad›köy’den bahsederken “deniz k›y›s›nda yel
de¤irmenleri vard›r” demektedir. 58 Kad›köy Yel De¤irmeni Tepesi 53 m’dir. Burada
bir semte ad›n› vermifltir. Büyük bir ihtimalle Üsküdar’da da böyle yel de-
¤irmenleri vard› ve bu s›rt ismini bundan alm›flt›r.
Kavak/Karl›k Bay›r›: Harem ile Salacak iskelesi aras›nda yer alan k›y› kesimi,
yer yer 30-35 m’yi bulan oldukça dik ve yüksek (ölü) falezlerden59 oluflur. Nitekim
Melling (1763-1831)’in yapm›fl oldu¤u bir gravürde, K›zkulesi Burnu’ndan
güneydo¤uda bugünkü Harem’e do¤ru uzanan k›y› kesiminin yüksek falezli ve
bay›r fleklinde oldu¤u görülür. Dolay›s›yla bu k›y› kesiminden bay›r fleklinde
bahsedilmesinde co¤rafi görünüm etkili olmufltur (Resim 5). Bu k›y› dikli¤i üç
yerde serbest geçit verir. Bunlar s›ras›yla Kavak, Harem ve Salacak denilen iskele
mahalleridir. Marmara Denizi, K›zkulesi, Haliç, Sarayburnu ve Galata’ya hâkim
konumda bir balkona benzeyen bu yüksek k›y› fleridi, sahil saraylar›, konaklar,
köflkler, konutlar, k›fllalar, ba¤ ve bahçeler ile yüzy›llar boyu büyüleyici
bir görüntü sergilemifltir.
Yukar›da k›saca özellikleri belirtilen sahil kesimine Kavak Bay›r› veya Karl›k
Bay›r› adlar› verilir. Özemre’ye göre, Kavak, Osmanl›cada gümrük demektir. Eskiden
burada gümrük iskelesi vard› ve gümrük müdürü demek olan kavak a¤as›n›n
son binas› kirli sar› renkte, mâil-i inhidâm (y›k›l›p gitmeye haz›r) bir binayd›.
1985–1986 y›l›nda Üsküdar-Harem sahil yolunun yap›m› s›ras›nda Çöp,
Öküz ve Kavak iskeleleri de kavak a¤as› binas› da tarihe kar›flt›. 60 Baflka bir eserinde
Özemre, Kavak ‹skelesi de Gümrük ‹skelesi, yani buraya yanaflan araçlardan
yap›lan yükleme boflaltma ifllemlerinden “rüsum” yani vergi al›nan yer demektir.
Üsküdar’›n bu yöresinde son yüzy›lda kavak a¤ac› zaten hiç olmam›flt› 61
fleklinde bahseder. Muhtemelen Anadolu Kava¤› (Beykoz) ve Rumeli Kava¤› (Sar›yer)
da benzer flekilde isimlendirilmifl olmal›d›r.
Kavak (gümrük) teflkilat›n›n ve iskelesinin hangi tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir.
Haskan, iskelenin Kanuni devrinde tesis edildi¤inin san›ld›¤›n› belirtir. 62
Fakat gümrük teflkilat›n›n XVI. yüzy›l›n ortas›nda infla edilen Kavak Saray›’ndan
önce kuruldu¤u kesindir. Çünkü bugünkü Selimiye K›fllas›’n›n oldu¤u
yerde bulunan Kavak Saray›, ismini hemen sahildeki gümrük teflkilat›ndan alm›flt›r.
Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Kavak ‹skelesi’nin ad› birkaç kez geçer.
Kavak ‹skelesi, gümrük teflkilat›n›n kuruldu¤u dönemde muhtemelen Üsküdar
flehrinden nispeten uzak bir yerdi ve hatta buras› küçük bir köy yerleflmesi özelli¤ine
de sahipti.
Öte yandan Sultan III. Selim’in 1805 tarihli bir vakfiyesinde, Kavak Saray›’n›n s›n›rlar›
uzunluk verilerek aç›k bir flekilde kaydedilmifltir. Bu vakfiyede “Buradan
Karl›k Çukuru’na kadar 420 arfl›n olup deniz kenar›ndaki kayal›kta son buluyordu”
63 fleklinde bir ifade yer al›r. Bu ifadeden Kavak Saray› yak›n›nda bir kar çukurunun/karl›¤›n
oldu¤u ö¤renilir. Bilindi¤i gibi karl›k, k›fl›n kar›n çokça ya¤d›¤›
469