anal‹t‹kk‹mya laboratuvarı - Anadolu Üniversitesi

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 1956
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1036
ANAL‹T‹K K‹MYA
LABORATUVARI
Yazarlar
Yrd.Doç.Dr. Ayça At›l›r ÖZCAN (Ünite 1)
Prof.Dr. Yücel fiAH‹N (Ünite 2)
Yrd. Doç.Dr. Mutlu fiAH‹N (Ünite 3)
Yrd.Doç.Dr. Sibel EM‹R D‹LTEM‹Z (Ünite 4)
Doç.Dr. Arzu ERSÖZ (Ünite 5)
Prof.Dr. R›dvan SAY (Ünite 6)
Doç.Dr. Adnan ÖZCAN (Ünite 7)
Doç.Dr. Ülkü Dilek UYSAL (Ünite 8)
Editör
Yrd.Doç.Dr. Ayça At›l›r ÖZCAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2009 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Levend K›l›ç
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Yrd.Doç.Dr. Hasan Çal›flkan
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu
Ö¤r.Gör. Nurcan Tepecik
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Analitik Kimya Laboratuvar›
ISBN
978-975-06-0644-1
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 350 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Eylül 2009

‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ ix
Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl .................................... 2
GENEL B‹LG‹................................................................................................. 3
NUMUNE ALMA VE NUMUNEN‹N TARTILMASI ........................................ 4
Numunenin Al›nmas› .................................................................................... 4
Numunenin Tart›m›....................................................................................... 4
Tart›m ‹fllemindeki Hata Kaynaklar› ...................................................... 5
NUMUNELER‹N ÇÖZÜNMES‹ VE ÇÖZÜNÜRLEfiT‹R‹LMES‹ ..................... 5
YARI M‹KRO N‹TEL ANAL‹Z........................................................................ 7
Yar›-Mikro Boyutta Nitel Analizde Yap›lan Temel ‹fllemler ....................... 8
Kar›flt›rma................................................................................................. 8
Çöktürme ................................................................................................. 8
Çökele¤in Çözeltiden Ayr›lmas› ............................................................. 9
Çökele¤in Y›kanmas› .............................................................................. 9
Çökele¤in Aktar›lmas› ............................................................................. 10
Çözeltinin Is›t›lmas› ................................................................................. 10
Buharlaflt›rma........................................................................................... 10
N‹CEL ANAL‹Z............................................................................................... 10
ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARLARINDA
UYULMASI GEREKEN KURALLAR ............................................................... 12
Özet ............................................................................................................... 15
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 16
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 17
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 17
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 18
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 18
Katyonlar›n Sistematik Analizi............................................... 20
G‹R‹fi .............................................................................................................. 21
Katyonlar›n Sistematik Analizi...................................................................... 22
I.GRUP KATYONLAR.................................................................................... 24
I. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri............................................................ 24
Gümüfl (I) ‹yonu (Ag + )........................................................................... 24
Civa (I) ‹yonu (Hg 2 2+ ) ............................................................................ 25
Kurflun (II) ‹yonu (Pb 2+ ) ........................................................................ 25
I. Grup Katyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›..................................... 26
I. Grup Katyonlar›n Analizine Ait Notlar..................................................... 27
II. GRUP KATYONLAR ................................................................................. 28
II. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri........................................................... 29
Civa (II) ‹yonu (Hg 2+ ) ............................................................................ 29
Kurflun (II) ‹yonu (Pb 2+ ) ........................................................................ 30
Bizmut (III) ‹yonu (Bi 3+ ) ........................................................................ 30
Bak›r (II) ‹yonu (Cu 2+ ) ........................................................................... 30
Kadmiyum (II) ‹yonu (Cd 2+ ).................................................................. 31
Kalay (II) ‹yonu (Sn 2+ ) ........................................................................... 31
II. Grup Katyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›.................................... 31
‹çindekiler iii
1. ÜN‹TE
2. ÜN‹TE

iv
3. ÜN‹TE
‹çindekiler
II. Grup Katyonlar›n Çöktürülmesi ve
Alt Gruplar›n Ayr›lmas›na Ait Notlar............................................................ 32
II-A Grubu Katyonlar›n›n Analizi ................................................................. 33
II-A Grubu Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar............................................ 33
II-B Grubu Katyonlar›n›n Analizi ................................................................. 34
II-B Grubu Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar............................................ 34
III. GRUP KATYONLAR ................................................................................ 35
III. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri ......................................................... 35
Aluminyum (III) ‹yonu (Al 3+ )................................................................. 35
Krom (III) ‹yonu (Cr 3+ ) .......................................................................... 35
Çinko (II) ‹yonu (Zn 2+ ) .......................................................................... 36
Mangan (II) ‹yonu (Mn 2+ ) ...................................................................... 36
Demir (III) ‹yonu (Fe 3+ ) ......................................................................... 36
Kobalt (II) ‹yonu (Co 2+ ) ......................................................................... 36
Nikel (II) ‹yonu (Ni 2+ ) ............................................................................ 37
III. Grup Katyonlar›n Analizi........................................................................ 37
III-A Grubu Katyonlar›n›n Analizi ................................................................ 38
III-B Grubu Katyonlar›n›n Analizi ................................................................ 38
III. Grup Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar ............................................... 38
IV. GRUP KATYONLAR ................................................................................ 39
Alev Denemesinin Yap›lmas› ................................................................. 39
IV. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri ......................................................... 39
Baryum (II) ‹yonu (Ba 2+ ) ....................................................................... 39
Stronsiyum (II) ‹yonu (Sr 2+ )................................................................... 40
Kalsiyum (II) ‹yonu (Ca 2+ ) ..................................................................... 40
Magnezyum (II) ‹yonu (Mg 2+ ) ............................................................... 40
IV. Grup Katyonlar›n›n Analizi..................................................................... 41
IV. Grup Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar ............................................... 42
V. GRUP KATYONLAR ................................................................................. 42
V. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri........................................................... 43
Amonyum ‹yonu (NH 4 + ) ........................................................................ 43
Potasayum ‹yonu (K + ) ............................................................................ 43
Sodyum ‹yonu (Na + )............................................................................... 43
V. Grup Katyonlar›n Analizleriyle ‹lgili Notlar ............................................ 44
Özet ............................................................................................................... 45
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 46
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 47
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 47
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 48
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 48
Anyonlar›n Sistematik Analizi................................................ 50
G‹R‹fi .............................................................................................................. 51
I. GRUP ANYONLAR..................................................................................... 52
I. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri ........................................................... 53
Karbonat ‹yonu (CO 3 2- ).......................................................................... 53
Sülfit ‹yonu (SO 3 2- ) ................................................................................. 53
Fosfat ‹yonu (PO 4 2- ) ............................................................................... 54
Okzalat ‹yonu (C 2 O 4 2- )........................................................................... 54

Arsenit ‹yonu (AsO 2 - ) ............................................................................. 55
Arsenat ‹yonu (AsO 4 3- )........................................................................... 55
I. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›...................................... 56
II. GRUP ANYONLAR ................................................................................... 58
II. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri .......................................................... 59
Sülfat ‹yonu (SO 4 2- ) ................................................................................ 59
Kromat ‹yonu (CrO 4 2- ) ........................................................................... 59
II. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas› .................................... 59
III. GRUP ANYONLAR .................................................................................. 60
III. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri .......................................................... 60
Sülfür ‹yonu (S 2- ) .................................................................................... 60
Ferrosiyanür ‹yonu (Fe(CN) 6 4- ).............................................................. 60
Ferrisiyanür ‹yonu (Fe(CN) 6 3- )............................................................... 61
III. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas› ................................... 61
IV. GRUP ANYONLAR .................................................................................. 62
IV. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri .......................................................... 63
Tiyosülfat ‹yonu (S 2 O 3 2- )........................................................................ 63
Klorür ‹yonu (Cl - ) ................................................................................... 64
Tiyosiyanat ‹yonu (SCN - )........................................................................ 65
Bromür ‹yonu (Br - )................................................................................. 65
‹yodür ‹yonu (I - ) ..................................................................................... 66
IV. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas› ................................... 66
V. GRUP ANYONLAR ................................................................................... 68
V. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri............................................................ 69
Klorat ‹yonu (ClO 3 - ) ............................................................................... 69
Borat ‹yonu (BO 2 - ) ................................................................................. 69
Nitrit ‹yonu (NO 2 - ).................................................................................. 69
Nitrat ‹yonu (NO 3 - ) ................................................................................. 69
V. Grup Anyonlar›n Analizi .......................................................................... 70
Özet................................................................................................................ 72
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 73
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 74
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 74
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 75
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 75
Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar› ................... 76
G‹R‹fi .............................................................................................................. 77
TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 78
Analit.............................................................................................................. 78
Çökelek.......................................................................................................... 78
Kolloidal Çökelekler ..................................................................................... 78
Kristal Çökelekler .......................................................................................... 78
TEMEL ‹fiLEMLER .......................................................................................... 79
Süzme............................................................................................................. 79
Süzgeç Ka¤›d› .......................................................................................... 79
Gooch Krozesi......................................................................................... 80
Çökele¤in Y›kanmas› .................................................................................... 81
Çökele¤in Kurutulmas› ve Yak›lmas› ........................................................... 81
Sabit Tart›m ............................................................................................. 82
‹çindekiler v
4. ÜN‹TE

vi
5. ÜN‹TE
6. ÜN‹TE
‹çindekiler
Desikatör.................................................................................................. 82
Desikant Maddeler .................................................................................. 83
GRAV‹METR‹K SÜLFAT TAY‹N‹................................................................... 83
ÇÖZÜNEB‹L‹R B‹R NUMUNEDE DEM‹R M‹KTAR TAY‹N‹........................ 84
ÇEL‹KTE N‹KEL M‹KTAR TAY‹N‹ ................................................................ 85
Özet ............................................................................................................... 86
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 87
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 88
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 89
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 89
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 90
Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›... 92
GENEL B‹LG‹................................................................................................. 93
VOLUMETR‹K ANAL‹Z.................................................................................. 93
NÖTRALLEfiME T‹TRASYONLARI ................................................................ 97
NÖTRALLEfiME T‹TRASYONLARINDA DENEYSEL ÇALIfiMALAR.............. 98
Ayarl› NaOH Çözeltisiyle HCl Miktar Tayini ............................................... 98
Yaklafl›k 0,1 M NaOH Çözeltisinin Haz›rlanmas›.................................. 99
Okzalik Asit dihidrat ( H 2 C 2 O 4 .2H 2 O) ile 0,1 M NaOH
Çözeltisinin Ayarlanmas›......................................................................... 99
Örnek Çözeltide HCl MiktarTayini......................................................... 100
Ayarl› HCl Çözeltisiyle Karbonat-Bikarbonat Kar›fl›m›nda
Karbonat-Bikarbonat Miktar Tayini.............................................................. 100
0,1 M HCl Çözeltisinin Haz›rlanmas› ve Ayarlanmas›........................... 100
Örnek Çözeltide Karbonat (CO 3 2- ) ve Bikarbonat (HCO3 - )
Miktar Tayini ........................................................................................... 101
Nötralleflme Titrasyonuyla Asidite Tayini .................................................... 102
Metil Oranj Asiditesi................................................................................ 102
Fenolftalein Asiditesi............................................................................... 102
Nötralleflme Titrasyonuyla Alkalinite Tayini................................................ 103
Özet ............................................................................................................... 104
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 105
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 106
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 107
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 107
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 107
Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar› ...... 108
GENEL B‹LG‹................................................................................................. 109
Çöktürme Titrasyonlar›nda Kullan›lan Belirteçler ...................................... 110
Renkli Kompleks Oluflumu ................................................................... 110
Renkli Çökelek Oluflumu........................................................................ 110
Belirtecin Çökelek Taraf›ndan Adsorpsiyonu........................................ 111
VOLHARD YÖNTEM‹YLE KLORÜR M‹KTAR TAY‹N‹ ................................ 111
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas› ............................................................... 111
Standart 0,1 M AgNO 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas› ................................. 111
0,1 M Potasyum Tiyosiyanat (KSCN) Çözeltisinin
Haz›rlanmas› ve Ayarlanmas› ................................................................ 112
Deney S›ras›nda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar ................................. 112

Deneyin Yap›l›fl› ............................................................................................ 112
MOHR YÖNTEM‹YLE BROMÜR M‹KTAR TAY‹N‹...................................... 113
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas› ............................................................... 114
Standart 0,1 M AgNO 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas› ................................ 114
%5’lik Potasyum Kromat (K 2 CrO 4 ) Çözeltisinin Haz›rlanmas› ............. 114
Deney S›ras›nda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar .................................. 114
Deneyin Yap›l›fl› ............................................................................................ 114
FAJANS YÖNTEM‹YLE ‹YODÜR M‹KTAR TAY‹N‹ ..................................... 115
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas› ............................................................... 115
Standart 0,1 M AgNO 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas› ................................ 115
‹ndikatör Çözeltisinin Haz›rlanmas› ....................................................... 115
Deneyin Yap›l›fl›...................................................................................... 115
Özet ............................................................................................................... 117
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 118
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 119
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 119
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 120
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 120
Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve
Laboratuvar Uygulamalar› .................................................... 122
TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... 123
KOMPLEKS OLUfiUM T‹TRASYONLARI ...................................................... 125
EDTA ile Kompleks Oluflum Titrasyonlar›nda Eflde¤erlik Noktas› ve
Kullan›lan Belirteçler..................................................................................... 127
KOMPLEKS OLUfiUM T‹TRASYONLARININ UYGULAMALARI.................. 128
Do¤rudan Titrasyon ...................................................................................... 128
Dolayl› Titrasyon ........................................................................................... 128
Geri Titrasyon................................................................................................ 128
Yer De¤ifltirme Titrasyonu............................................................................ 129
Alkalimetrik Titrasyon................................................................................... 129
Sularda Sertlik Tayini .................................................................................... 129
SU SERTL‹⁄‹ VE TOPLAM KALS‹YUM VE MAGNEZYUM
M‹KTARLARININ TAY‹N‹.............................................................................. 130
Deneyin Yap›l›fl› ............................................................................................ 131
Standart 0,0l M EDTA Çözeltisinin Haz›rlanmas› .................................. 131
Erikrom Siyah›-T Belirteç Çözeltisinin Haz›rlanmas›............................. 131
Tampon Çözeltinin (pH=10) Haz›rlanmas›............................................ 131
Sertlik Tayini............................................................................................ 131
EDTA ‹LE P‹R‹NÇTE Ç‹NKO M‹KTAR TAY‹N‹ .......................................... 133
Deneyin Yap›l›fl› ............................................................................................ 133
Özet................................................................................................................ 134
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 135
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 136
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 137
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 137
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 138
‹çindekiler vii
7. ÜN‹TE

viii
8. ÜN‹TE
‹çindekiler
Yükseltgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve
Laboratuvar Uygulamalar›...................................................... 140
GENEL B‹LG‹LER ......................................................................................... 141
Yard›mc› Reaktifler........................................................................................ 142
Yard›mc› Yükseltgen Reaktifler.............................................................. 142
Yükseltgenme-‹ndirgenme Titrasyonu Belirteçleri...................................... 143
Titrant Belirteçler ................................................................................... 143
Analit veya Titrant›n Yükseltgenme Basamaklar›ndan Biri ile Renkli
Bileflik Oluflturan Belirteçler................................................................... 143
‹ndirgenmifl Rengi ile Yükseltgenmifl Rengi Farkl› Olan Belirteçler.... 144
PERMANGANAT ÇÖZELT‹S‹YLE YAPILAN (MANGANOMETR‹K)
T‹TRASYONLAR ............................................................................................ 145
Potasyum Permanganat Çözeltisinin Haz›rlanmas› ..................................... 145
Potasyum Permanganat Çözeltisinin Sodyum OkzalataKarfl› Ayarlanmas› 146
Permanganat Çözeltisiyle Demir Tayini....................................................... 146
POTASYUM D‹KROMAT ÇÖZELT‹S‹ ‹LE YAPILAN T‹TRASYONLAR .... 148
Potasyum Dikromat Çözeltisinin Haz›rlanmas› ........................................... 148
Potasyum Dikromat Çözeltisiyle Demir Filizinde Demir Tayini................. 148
Demir Filizindeki Demirin Eritifl Yoluyla Çözünürlefltirilmesi.............. 149
Demir Filizinde Potasyum Dikromat ile Demir Tayini ......................... 149
‹YOT ‹LE YAPILAN T‹TRASYONLAR ........................................................ 150
‹yodimetri ..................................................................................................... 151
‹yot Çözeltisinin Haz›rlanmas› ve Ayarlanmas› ..................................... 151
‹yodimetrik Yöntem ile Meyve Sular›nda Askorbik Asit Tayini........... 153
‹yodometri .................................................................................................... 153
Na 2 S 2 O 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas› ........................................................ 154
Na 2 S 2 O 3 Çözeltisinin KIO 3 ile Ayarlanmas› .......................................... 154
‹yodometrik Yöntem ile Bak›r Tayini................................................... 154
Özet ............................................................................................................... 156
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 157
Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 158
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 159
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 159
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 160
Ek-1 ................................................................................................................ 161
Ek-2 ................................................................................................................ 162
Ek-3 ................................................................................................................ 163
Sözlük ................................................................................... 165
Dizin ...................................................................................... 167

Önsöz
Analitik Kimya Laboratuvar Kitab›, ö¤rencilerimizin Analitik Kimya dersinde
ö¤rendikleri temel prensipleri, uygulamalar›yla birlikte daha iyi bir flekilde kavramalar›
için haz›rlanm›flt›r. Kitab›n 1. ünitesinde Analitik Kimya Laboratuvar›’na bir
girifl yap›larak baz› temel ifllemler anlat›lm›fl ve laboratuvar kurallar› s›ralanm›flt›r.
2. ve 3. ünitelerde nitel analiz, 4-8. ünitelerde ise nicel analiz uygulamalar› verilmifltir.
Bu ders ile edinilen temel bilgi ve beceriler ileride ö¤rencilerimizin modern
analiz cihazlar›n›n iflleyiflini anlama ve kullanmas›nda da faydal› olacakt›r.
Analitik Kimya Laboratuvar› Kitab› konular›nda uzman, son derece genifl bir
Akademik kadro ile oluflturulmufltur. Ünitelerde sadece uygulamaya yönelik bilgilerin
verilmesi yerine, bir uygulama için gerekli kuramsal bilgiler de mümkün oldu¤unca
verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu nedenle Analitik Kimya Laboratuvar Kitab›
yaln›zca bir deney kitab› olmaktan ç›km›fl, ö¤rencinin ihtiyaç duydu¤u anda faydalanabilece¤i
bir kaynak kitap olmufltur. Kitapla paralel olarak haz›rlanan ancak
çok daha fazla görsel ö¤eyi bir arada bulunduran e-derslerin de ö¤rencilere son
derece faydal› olaca¤›n› düflünmekteyiz.
Kitapta yer alan Ünitelerin bafllar›nda s›ralanan Amaçlar›m›z ile ö¤rencilerin
kazanmas› gereken bilgi ve beceriler özetlenmifltir. Üniteler az önce de ifade edildi¤i
gibi uygulamaya yönelik özet kuramsal bilgiler ve konuyla ilgili deneylerden
oluflmufltur. Ünite içerisindeki S›ra Sizde çal›flmalar› ile ö¤rencinin konulara hakimiyeti
sorgulanmaktad›r. Dikkat sütunlar› ile özellikle deneylerde dikkat edilmesi
gerekli noktalar belirtilmifltir. Üniteler içinde yan sütunlarda, ifllenen konu aç›s›ndan
önemli kavramlar vurgulanm›flt›r. Ünitelerin bitiminde yer alan Yaflam›n ‹çinden
bölümünde Ünite ile ilgili günlük yaflamdan ilgi çekici konular sunulmaya çal›fl›lm›flt›r.
Kendimizi S›nayal›m bölümünde ise ö¤rencilerin kendilerini de¤erlendirmelerine
yönelik sorular yer alm›flt›r. Kitab›n sonunda yer alan Sözlük ile önemli
kavramlar topluca verilmifltir.
Kitab›n yaz›larak bas›ma haz›rlanmas› Editör, Yazarlar, Ö¤retim Tasar›mc›lar›
ve Grafik Tasar›mc›lar›ndan oluflan genifl bir ekiple gerçeklefltirilmifltir. Bu çal›flman›n
tamamlanmas› için her türlü imkân› seferber eden Anadolu Üniversitesi
Rektörü Fevzi Sürmeli’ye, Üniteleri zaman›nda yetifltirebilmek için canla baflla çal›flan
tüm Yazar hocalar›ma, Genel Koordinatör Prof. Dr. Levend K›l›ç’a, Ö¤retim
Tasar›mc›lar› Yard. Doç. Dr. Hasan Çal›flkan ve özellikle Uzm. Orkun fien’e, Grafik
Tasar›m ekibine, Arafl. Gör. Ali Özcan’a ve eme¤i geçen tüm Anadolu Üniversitesi
Fen Fakültesi Kimya Bölümü elemanlar›na teflekkür eder, ö¤rencilerimize
baflar›lar dilerim.
Temmuz 2009
Editör
Yard.Doç.Dr. Ayça At›l›r ÖZCAN
Önsöz ix

1ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Analitik kimya laboratuvarlar›nda gerçeklefltirilen analiz türlerini tan›mlayabilecek
Bir numune al›rken ve tartarken nelere dikkat edilmesi gerekti¤ini s›ralayabilecek
Bir analiz için gerekli numune haz›rlama tekniklerini aç›klayabilecek
Yar›-mikro nitel analizlerde kullan›lan temel ifllemleri uygulayabilecek
Nicel analizin önemini ve hata kaynaklar›n› aç›klayabilecek
Laboratuvarlarda do¤ru çal›flmak için gereken kurallar› s›ralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Nitel Analiz • Eritifl
• Nicel Analiz • Çözünürlefltirme
• Numune Haz›rlama • Tart›m
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Analitik Kimya
Laboratuvar›na
Girifl
• GENEL B‹LG‹
• NUMUNE ALMA VE NUMUNEN‹N
TARTILMASI
• NUMUNELER‹N ÇÖZÜNMES‹ VE
ÇÖZÜNÜRLEfiT‹R‹LMES‹
• YARI-M‹KRO N‹TEL ANAL‹Z
• N‹CEL ANAL‹Z
• ANAL‹T‹K K‹MYA
LABORATUVARLARINDA
UYULMASI GEREKEN KURALLAR

Analitik Kimya
Laboratuvar›na Girifl
GENEL B‹LG‹
Analitik kimya bilim dal›, bir maddenin hangi bileflenlerden ve ne oranlarda olufltu¤unu
inceleyen, analiz a¤›rl›kl› bir bilim dal›d›r. Bu nedenle oldukça fazla laboratuvar
deneyimi gerektirmektedir. Analitik kimya laboratuvarlar›nda iki ana grupta
analiz yap›l›r:
Nitel (kalitatif) analiz
Nicel (kantitatif) analiz
Nitel analiz bir numunedeki bileflenlerin tayini, nicel analiz ise bileflenlerin
miktarlar›n›n tayinidir. Bir numunenin tam analizi için önce nitel analiz daha sonra
ise belirlenen bileflenlere göre nicel analiz ifllemi gerçeklefltirilmelidir.
Bir analiz için uygulanacak analiz yöntemi madde miktar›na ba¤l› olarak de¤iflir.
50 mg’dan daha fazla madde miktar› ile yap›lan analize makro analiz, 10-50 mg
aras›ndaki miktarla yap›lan analize yar›-mikro analiz, 1-10 mg aras›ndaki miktarla
yap›lan analize mikro analiz, 0,001-1 mg aras›ndaki miktarla yap›lan analize ultramikro
analiz ve 0,001 mg’›n alt›nda kalan miktarlarla yap›lan analize de sub-mikro
analiz denir. Geliflen teknolojiler günümüzde çok küçük madde miktarlar›yla (submikro)
çal›flma imkan› verse de, bu dersin ö¤retim sürecinde daha çok yar›-mikro
analiz ifllemlerini tercih edece¤iz. Çünkü yar› mikro analiz ifllemlerinde, mikro analizlerde
kullan›lan baz› özel donan›mlara gerek yoktur. SIRA S‹ZDE
Kimyasal bir analize bafllarken, öncelikle uygun temsili numunelerin ve tekrar
numunelerinin al›nmas›, tart›lmas› ve çözünürlefltirilerek laboratuvar numuneleri-
DÜfiÜNEL‹M
nin haz›rlanmas› gereklidir. Haz›rlanan numuneye daha sonra s›ras›yla nitel analiz
ve nicel analiz ifllemleri uygulan›r. Bu ünitede k›saca bu ifllemlere de¤inilecek daha
sonraki ünitelerde ise uygulamalar›yla birlikte daha genifl bir SORU bilgi sunulacakt›r.
Analit, bir numune içinde aranan maddedir. Numune, analiz edilir, analit D‹KKAT ise belli bir özelli¤i
ölçülerek tayin edilir (fiekil 1.1).
Analiz: Bir numunenin
bileflenlerini ve miktarlar›n›
bulmak için yap›lan
ifllemlerin tamam›na denir.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

4
fiekil 1.1
Analiz, tayin ve
ölçüm terimlerinin
flematik gösterimi
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
1
Analitik Kimya Laboratuvar›
ANAL‹T
Analit
özelli¤i
Sizden bir havuzun suyunda klorür (Cl- SIRA S‹ZDE
) tayini yapman›z isteniyor. Burada, numune, analit
ve yap›lan analiz türünü (nitel-nicel) s›ralay›n›z.
NUMUNE DÜfiÜNEL‹M ALMA VE NUMUNEN‹N TARTILMASI
Bir kimyasal analize bafllamadan önce numune toplama ve numune miktarlar›n›n
belirlenmesi SORU ifllemlerinin do¤ru bir flekilde yap›lmas› oldukça önemlidir.
Numunenin Al›nmas›
Ölçüm
D‹KKAT
D‹KKAT
Analizi yap›lacak numune al›n›rken, al›nan numunenin kimyasal bilefliminin, ana
numunenin özelliklerini tafl›yor olmas›na dikkat edilmesi gerekir. Ana numunenin
SIRA S‹ZDE büyük miktarlarda SIRA S‹ZDE oldu¤u durumlarda, önce ana numunenin de¤iflik yerlerinden
yine oldukça büyük miktarlarda numuneler al›n›r. Daha sonra bu numuneler birlefltirilerek
homojen hale getirilir ve laboratuvar flartlar› için gerekli olan numune
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ miktar›na azalt›l›r. Numunenin homojenlefltirilmesi için numunenin parçalanmas›,
ö¤ütülmesi ve iyice kar›flt›r›lmas› gerekir.
K ‹ T A P
Toz, filiz K gibi ‹ T kat› A P veya deniz suyu, ya¤ gibi s›v› numunelerden analiz numunesi
haz›rlayabilmek için farkl› yöntemler vard›r. Örne¤in, metal ve alafl›mlar›n yüzeyleri
ile iç k›s›mlar›n›n bileflimleri farkl› olabilir. Bu nedenle d›fl yüzeylerden ve iç
k›s›mlardan al›nan numuneler birlefltirilir ve iyice kar›flt›r›l›r. Bu ifllemden sonra nu-
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
mune büyüklü¤ü laboratuvar boyutuna indirgenir.
Resim 1.1
Laboratuvarlarda
‹NTERNET Kullan›lan Bir
‹NTERNET
Analitik Terazi
Tayin
Analiz
NUMUNE
Numunenin Tart›m›
Tart›m ifllemi bir analizin en önemli basama¤›d›r.
Çünkü gerek standart çözelti
haz›rlamada, gerekse madde miktar›n›n
yüzdesinin saptanmas›nda, elde edilen
tart›m sonuçlar› kullan›lmaktad›r. Analitik
kimyada birkaç gram, miligram veya
daha da küçük tart›mlarla çal›fl›l›r. Bu
nedenle tart›m aletleri hem çok hassas,
hem de çok kesin olmal›d›r.

Genellikle kütle, a¤›rl›k olarak ifade edilir. Ancak kütle madde miktar›n›n D‹KKATde¤iflmez
bir
D‹KKAT
ölçüsüdür. Bir nesnenin a¤›rl›¤› ise yerçekimi kuvvetinin etkisiyle de¤iflebilir. Örne¤in bir
insan›n Antalya’daki a¤›rl›¤› Eskiflehir’deki a¤›rl›¤›ndan daha fazlad›r. SIRA Kullan›lan S‹ZDE analitik
SIRA S‹ZDE
terazilerde belli bir kütleye karfl› numunenin kütlesi ölçülür.
Tart›m ‹fllemindeki Hata Kaynaklar›
Tart›m iflleminde s›f›r noktas› kaymas›, a¤›rl›k limitlerine uymama, s›cakl›k de¤iflimi
ve numunelerin s›cak tart›lmas› hata kaynaklar›n›n en önemlileridir. K ‹ T A P Analitik teraziyle
tart›m yaparken dikkat edilmesi gereken noktalar afla¤›da verilmektedir:
• Tart›m oda s›cakl›¤›nda yap›larak hava ak›mlar›ndan etkilenmemesi sa¤lanmal›d›r.
Bunun için tart›m yaparken terazinin yan kapaklar› TELEV‹ZYON mutlaka kapal›
tutulmal›d›r.
• Parmaklar ile tart›lacak numuneye dokunulmamal› ve numunenin aktar›lmas›
için spatül veya temiz bir ka¤›t kullan›lmal›d›r. Ancak nem kapan numuneler
ka¤›tla aktar›lmamal›d›r.
• Tart›m yap›lacak kimyasal madde direkt olarak analitik teraziye yerlefltirilmemelidir.
Bunun yerine tart›m, tart›m fliflesi, tart›m kab› veya uygun bir ka¤›t ile
teraziye yerlefltirilmelidir. Dökülen kimyasallar tart›m yap›ld›ktan sonra daima
yumuflak bir f›rça ile temizlenmelidir. Tart›lan madde terazi içinde uzun süre
bekletilmemeli ve terazi yeni bir tart›ma haz›r flekilde b›rak›lmal›d›r.
• Terazinin konumu tart›m ifllemi öncesi ve sonras› kontrol edilmeli, tart›m yaparken
el ve kol yaslanarak terazinin hassas ayar› bozulmamal›d›r.
Bölgenizde bulunan bir akarsuda kurflun tayini yapman›z istendi¤inde SIRA S‹ZDE öncelikli olarak
akarsudan numune alman›z gerekmektedir, su numunelerinizi toplarken nelere dikkat etmeniz
gerekti¤ini aç›klay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
NUMUNELER‹N ÇÖZÜNMES‹ VE
ÇÖZÜNÜRLEfiT‹R‹LMES‹
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
SORU
AMAÇLARIMIZ
SORU
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
Analizler genellikle çözelti haline getirilmifl numunelerle yap›l›r. Baz› numuneler
suda veya baflka bir çözücüde kolayl›kla çözünebilir, ancak baz› D‹KKAT numuneler ise bu
D‹KKAT
ifllem sonucunda çözünmezler. Bu tip numuneleri çözünür hale getirmek için asit
kullan›m› ve ›s›tma gibi daha zorlay›c› koflullar gerekir. Yap›lan SIRA bu tip S‹ZDE ifllemlere çö-
SIRA S‹ZDE
zünürlefltirme denir. ‹yi bir çözünürlefltirilme için ilk kural numunenin tamam›n›
çözebilecek bir çözücü bulmakt›r. Metal oksitleri çözmek için hidroklorik asit
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
(HCl), alüminyum (Al) ve krom (Cr) d›fl›ndaki metalleri çözmek için nitrik
asit
(HNO3 ), yine metal alafl›mlar› çözmek için sülfirik asit (H2SO4 ) ve perklorik asit
(HClO4 ), silikat içeren kaya ve mineralleri çözmek için de hidroflorik asit (HF) s›k-
K ‹ T A P
K ‹ T A P
l›kla kullan›lmaktad›r. Ancak bu ifllemler s›ras›nda fliddetli reaksiyonlar olabilece-
¤inden son derece dikkatli çal›fl›lmal›d›r. Afla¤›daki Çizelge 1.1.’de hangi tür çözücülerin
hangi tür maddeleri çözmek için kullan›labilece¤i görülmektedir.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
2
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
5
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

6
Çizelge 1.1
Kimyasal
Tepkimenin Oldu¤u
ve Olmad›¤›
Çözünme Olaylar›
Kaynak: Atefl, S.,
Özyörük, G., Salih,
B. (1991). Analitik
Kimya Laboratuvar›
Nicel Analiz
Uygulamalar›.
Ankara: Hacettepe
Üniversitesi
Kral suyu, üç hacim deriflik
HCl ve bir hacim deriflik
HNO 3 kar›flt›r›larak
haz›rlan›r. Oldukça kuvvetli
bir yükseltgen olan bu
kar›fl›m hem cam
malzemelerin temizli¤inde
hem de çözünürlefltirme
ifllemlerinde kullan›l›r.
Analitik Kimya Laboratuvar›
Kimyasal Tepkimenin Olmad›¤› Çözünme Olaylar›
Çözücü Çözünen Bileflikler
Su ‹yonik bileflikler
Alkol Polar organik bileflikler
Keton Polar organik bileflikler
Ester Polar organik bileflikler
Halojenli hidrokarbonlar
(CCl 4 , kloroform, iyodoform gibi)
Polar organik bileflikler
Eter Polar organik bileflikler
Aromatikler (benzen, toluen vb) Polar organik bileflikler
Hidrokarbonlar (hekzan vb) Polar olmayan organik bileflikler
Kimyasal Tepkimenin Oldu¤u Çözünme Olaylar›*
Çözücü Çözünen Bileflikler
Su ‹yonik bileflikler
HCl Metaller, Oksitler, Karbonatlar, Sülfürler, Fosfatlar
HNO 3
Metaller, Oksitler, Karbonatlar, Sülfürler, Fosfatlar
Kral suyu Metaller, Oksitler, Karbonatlar, Sülfürler, Fosfatlar
H 2 SO 4
HClO 4
Organik bilefliler
Organik bilefliler
HF Silikatlar
NaOH Amfoter oksitler
NH 3
Zn+ H 2 SO 4
Amfoter oksitler
Güç çözünen halojenürler
Komplekslefltiriciler Soy metal bileflikler
(NaCN, KCN)
* Her çözücü so¤uk-s›cak ve seyreltik-deriflik s›ras›na göre denenir. Çözünmeyen numuneler için eritifl
ifllemleri uygulan›r.
Silikatlar, baz› mineral oksitleri ve demir alafl›mlar› gibi normal s›v› reaktiflerde
yavafl çözünen numunelerin analize haz›r hale getirilmesinde ise eritifl denilen teknik
uygulan›r. Bu teknikte numune, eritici olarak kullan›lan madde ile 300-1000 °C
aras›nda tepkimeye sokulur. Bu ifllem için numunenin on kat› kadar eritici madde,
numuneye eklenerek bir kroze içinde yüksek s›cakl›klara ›s›t›l›r ve maddenin çeflitli
çözücülerde kolayl›kla çözünebildi¤i bir eriyik elde edilir. Ancak eritifl ile çözünürlefltirmenin
baz› sak›ncalar› vard›r. Eklenen eritici madde miktar›n›n fazla olmas›
ve yüksek s›cakl›k nedeniyle kullan›lan krozenin neden olabilece¤i kirlilikler,
numunede safs›zl›¤a neden olabilir. Bu durumu önlemek için numuneye do¤rudan
eritifl uygulanmas› yerine, öncelikle çözünebilen k›sm›n s›v› çözücüyle çözünürlefltirilmesi
daha sonra çözünmeden kalan k›sm›na eritifl uygulanmas› tavsiye
edilir. So¤uduktan sonra bu k›s›m da çözülerek ana numune çözeltisine eklenir.
Eritifl yap›l›rken s›çramalar› önlemek için kroze kapa¤› kapat›lmal›d›r ve bu ifllem
s›ras›nda mutlaka koruyucu gözlük tak›lmal›d›r. Sabit bir s›cakl›¤a ayarlanm›fl f›r›-

na krozeyi koymadan önce bek alevinde yavafl bir ön ›s›tma yap›lmal›d›r. Böylece
ani s›cakl›k fark›ndan do¤acak madde s›çramalar› ve kayb› önlenir. Eritifl berrak bir
çözelti k›vam›na gelince ›s›tma sonland›r›l›r ve kroze f›r›ndan al›narak desikatöre
yerlefltirilir. Kroze içindeki kütle yavafl yavafl so¤urken, kat›laflma bafllamadan hemen
önce, kendi etraf›nda döndürülerek numunenin kroze çeperlerinde ince bir
tabaka halinde kat›laflmas› sa¤lan›r. Oda s›cakl›¤›na gelen kroze dikkatlice çözücü
ile y›kanarak çözünürlefltirme ifllemi tamamlan›r.
Eritifl iflleminde eritici madde olarak en çok alkali metal bileflikleri kullan›l›r.
Asidik yap›daki numuneler için sodyum karbonat, kalsiyum karbonat, sodyum
hidroksit, potasyum hidroksit ve potasyum peroksit gibi bazik özellik tafl›yan eriticiler,
bazik yap›daki numuneler için ise potasyum pirosülfat, florürler ve borik asit
gibi asidik özellik tafl›yan eriticiler kullan›l›r. Çeflitli n›umunelerin eritifli için gerekli
bilgiler Çizelge 1.2’de verilmifltir.
Eritici Madde Eritifl için Kullan›lan
Kroze
Filiz ve alafl›m tayinleri ve eritifl ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi Turgut K Gündüz’ün ‹ T A P Kantitatif
Analiz Laboratuvar Kitab› (Ankara: Gazi Büro Kitabevi, 1999)’ndan bulabilirsiniz.
Silisyum içerdi¤i bilinen bir toprak numunesini analize nas›l haz›rlars›n›z? TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
YARI M‹KRO N‹TEL ANAL‹Z
1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
Parçalanarak Çözünen
Numune Yap›s›
Na 2 CO 3 Pt Silikat ve silisyum,
Alumina,
Az çözünen fosfat ve sülfat içeren numuneler
Çizelge 1.2
Eritifl Türleri
Na2CO3 + KNO3 + Pt
Yükseltgen bir ortam gerektiren S, As, Sb, Cr,
KClO3 , veya Na2O2 gibi yükseltgenler
(Na2O2 ile kullan›lmaz) v.b. içeren numuneler
Ni içeren numuneler
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
NaOH veya KOH Au, Ag, Ni Silikat, silisyum karbür ve baz› mineralleri içeren
numuneler
DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
Na2O2 Fe, Ni Sülfür içeren numuneler, Fe, Ni, Cr, Mo,W, Li
içeren ve asitte çözünmeyen
SORU
alafl›mlar; Cr, Sn,
Zr mineralleri
SORU
K2S2O7 Pt, porselen Az çözünür oksitler ve oksit içeren numuneler
D‹KKAT
D‹KKAT
B2O3 Pt Alkali metallerin tayin edilece¤i, silikat ve
CaCO3 + NH4Cl Ni
oksitlerin parçalanmas› için asidik eriticidir.
SIRA S‹ZDE
Eriticinin ›s›t›lmas› ile CaO ve CaCl2 kar›fl›m›
oluflur; alkali metallerin tayini için silikatlar›n
SIRA S‹ZDE
parçalanmas›nda kullan›l›r.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
DÜfiÜNEL‹M
Do¤ada bulunan ya da yapay olarak üretilen maddelerin içeri¤inin ne oldu¤u her
DÜfiÜNEL‹M
‹NTERNET
zaman önemli bir problem olmufltur. Bu problemi çözmede en önemli rolü ise
‹NTERNET
maddeleri oluflturan bilefliklerin farkl› fiziksel ve kimyasal özellikler SORU tafl›mas› üstlenmifltir.
Kimyac›lar bu özelliklerden yararlanarak sistematik analiz metotlar›n› olufl-
SORU
turmufllard›r. Maddelerin organik ya da inorganik olmas›na göre bu metotlar farkl›-
D‹KKAT
l›k göstermektedir. Analitik kimya laboratuvarlar›nda daha çok inorganik maddeleri
oluflturan katyon ve anyonlar›n sistematik analizleri gerçeklefltirilmektedir. Bu
Ca
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2+, Na + gibi pozitif yüklü
iyonlara katyon, Cl- , CO 2-
3
gibi negatif yüklü iyonlara
ise anyon denir.
AMAÇLARIMIZ
7
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P
3

8
Elektrolit: Elektrik iletimini
sa¤layabilen maddelere
verilen add›r.
Kolloit: Çaplar› 10 -4 cm’den
daha küçük olan ve çözeltide
as›l› halde bulunan
taneciklerdir.
Resim 1.2
Santrifüj Tüpünde
Çöktürülmüfl
Kurflun Sülfat
(PbSO 4 ) Çökele¤i
Analitik Kimya Laboratuvar›
sistematik metotlar katyonlar›n ve anyonlar›n tek tek ya da grup halinde özel
tepkimeler vermeleri esas›na dayanarak oluflturulmufltur. Anyon ve katyonlar›n sistematik
analizleri 2. ve 3. ünitelerde ayr›nt›l› bir flekilde aç›klanmaktad›r.
Yar›-Mikro Boyutta Nitel Analizde Yap›lan Temel ‹fllemler
Yar›-mikro boyutta yap›lan nitel analizlerde gerçeklefltirilen temel ifllemler;
kar›flt›rma, çöktürme, çökele¤in çözeltiden ayr›lmas›, çökele¤in y›kanmas› ve
aktar›lmas›, çözeltinin ›s›t›lmas› ve buharlaflt›r›lmalar›d›r.
Kar›flt›rma
Bir çok durumda bir kimyasal di¤erinin üzerine eklendi¤inde tepkimenin h›zl› ve
homojen bir flekilde yürüyebilmesi için bagetle iyi bir kar›flt›rma yapmak gerekir.
Çöktürme
‹ki çözeltinin tepkimeye girmesi sonucu ortamda çözünmeyen kat› bir madde olufluyorsa
bu ifllem s›ras›nda oluflan kat›ya çökelek, yap›lan iflleme de çöktürme denir.
Yar›-mikro analizlerde çöktürme ifllemi deney tüplerinde gerçeklefltirilir.
Çöktürme iflleminin yavafl olmas›, elde edilen maddenin daha saf olmas›n› sa¤lar.
Çöktürme çözeltisi bir pipet yard›m› ile ve yavaflça eklenmelidir. Bu arada kap
devaml› kar›flt›r›larak tepkimenin bölgesel olmamas› sa¤lan›r. Bu flekilde elde edilen
çökelek miktar› daha fazla olur. Bu ifllem yüksek ›s›da yap›ld›¤› takdirde kristaller
daha büyük olur. Çöktürme s›ras›nda yap›lan ›s›tma tanecik oluflum h›z›n›
artt›r›r. Bu da süzülmeyi kolaylaflt›r›r.
Çöktürme iflleminde çökmenin tamamlanmas› için yeteri miktarda çöktürücü
kimyasal eklenmeli ancak çöktürücünün afl›r›s›ndan kaç›n›lmal›d›r. Afl›r› ekleme
kompleks oluflumu ile çözünürlü¤ü artt›rabilir.
Çökelek oluflmas› s›ras›nda çözelti ortam›nda NaCl, NH 4 Cl gibi bir elektrolitin
bulunmas› kolloit oluflumunu önler.
Çöktürme iflleminden sonra, çökmenin tam olup olmad›¤›n› anlamak için çözeltiden
bir kaç damla al›narak saat cam›na koyulur ve üzerine çöktürücü kimyasaldan
bir kaç damla eklenir. E¤er çözeltide bir bulanma gözlenirse çökme iflleminin
tamamlanmad›¤› anlafl›l›r. Ana çözeltiye çöktürücü kimyasal eklenmeye devam
edilir. Daha sonra bir süre bekletilerek süzme ifllemine geçilir. Bekletme s›ras›nda
çökelekteki di¤er maddelerin (kirliliklerin) miktar›nda azalma olur. Ayr›ca iri kristaller
oluflarak süzülme ifllemi kolaylafl›r. Baz› maddelerde ise bekletmek sak›ncal›
olabilir ve hemen süzülmesi gerekir.

Çökele¤in Çözeltiden Ayr›lmas›
Bir çökele¤i çözeltisinden ay›rmak için süzme, aktarma (dekantasyon) ve santrifüjleme
yöntemleri kullan›l›r. Yar›-mikro analiz ifllemlerinde çökelek tüplerde
olufltu¤undan süzme yerine aktarma ve santrifüjleme yöntemleri daha çok tercih
edilir. Süzme yöntemleri hakk›nda genifl bilgi gravimetrik analiz uygulamalar›nda
verilecektir.
Aktarma, iri tanecikli çökeleklerin ayr›lmas›nda kullan›lan en basit yoldur.
Çökmenin gerçekleflti¤i kab›n hafifçe yana e¤ilerek çözeltisinin baflka bir tübe
al›nmas›yla yap›l›r. Bu ifllemden sonra tüpte kalan çökelek üzerine y›kama suyu
konarak kar›flt›r›l›r, beklenir ve çözelti tekrar aktar›l›r.
Santrifüjleme merkezkaç kuvvetinden yararlanarak yo¤unluklar› farkl› iki maddeyi
birbirinden ay›rma metodudur. Santrifüj cihazlar› h›zl› bir dönme hareketi ile
yerçekiminden daha etkin bir kuvvet sa¤larlar ve bu kuvvet daha yo¤un olan çökele¤in
santrifüj tüpü ad› verilen özel deney tüplerinin dibinde s›k›flm›fl halde toplanmas›n›
sa¤lar. Bu ifllem sonunda tüp hafifçe e¤ilerek çökele¤in üzerinde kalan
çözelti bir damlal›k yard›m›yla al›n›r. Bu ifllem s›ras›nda oldukça dikkatli olunmal›
ve çökele¤e zarar verilmemelidir. Santrifüjleme ifllemi s›ras›nda dikkat edilmesi gereken
baz› noktalar vard›r. Örne¤in kullan›lan tüpler ayn› boyutta olmal›d›r. Santrifüje
yerlefltirilen tüpün tam karfl›s›na eflit hacimde çözelti içeren baflka bir tüp
yerlefltirilerek denge sa¤lanmal›d›r (Resim 1.3). Santrifüj tüpleri a¤z›na kadar doldurulmamal›d›r
ve santrifüj çal›fl›rken elle müdahalede bulunulmamal›d›r.
a
1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
Santrifüj Aletine Tüplerin a) Do¤ru b) Yanl›fl Yerleflimi
Çökele¤in Y›kanmas›
Bir çökelek çözeltisinden ayr›ld›ktan sonra üstünde bir miktar bu çözeltiden kalan
istenmeyen kirlilikler tutunmufl olabilir. Bu nedenle hangi ay›rma yöntemi uygulan›rsa
uygulans›n çökele¤in mutlaka en az iki kere y›kanmas› gerekir. Y›kama suyu
olarak seçilecek çözeltinin, çökele¤i çözmemesi, çökele¤e tutunmufl kirlilikleri
b
Resim 1.3
9

10
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Analitik Kimya Laboratuvar›
çözmesi gerekir. Nitel analizde bu amaç için genellikle saf su kullan›l›r. Santrifüj
tüpündeki bir çökele¤i y›kamak için üzerine bir miktar y›kama suyu eklenir ve bagetle
iyice kar›flt›r›l›r, daha sonra tekrar santrifüj ifllemi uygulanarak y›kama çözeltisi
uzaklaflt›r›l›r. Kolloidal oluflumlar›n, y›kanmas› da zor olaca¤›ndan y›kama çözeltisi
içine bir miktar elektrolit kat›lmal›d›r.
Çökele¤in Aktar›lmas›
Bir çökele¤in bölünerek farkl› tüplere aktar›lmas› ifllemi oldukça zor bir ifllemdir.
Bunun için çökelek ›s›t›larak, nemi mümkün oldu¤u kadar uzaklaflt›r›l›r. Daha sonra
bir spatül yard›m› ile çökele¤in bir k›sm› ç›kar›l›r. Di¤er bir yöntemde ise çökele¤in
üzerine saf su eklenerek kar›flt›r›l›r ve çökelek süspansiyon haline getirilir.
Süspansiyon, bir damlal›k yard›m› ile di¤er tüplere mümkün oldu¤unca homojen
bir flekilde aktar›l›r.
Çözeltinin Is›t›lmas›
Bir tüpteki çözeltiyi ›s›tmak için do¤rudan bek alevine tutmak, s›çrama ve çatlamalara
neden olabilece¤inden su banyolar›n›n kullan›lmas› daha emniyetlidir.
Su banyosunun olmad›¤› durumlarda dörtte üçü su ile doldurulmufl beherler
kullan›labilir.
Buharlaflt›rma
Buharlaflt›rma ifllemi çözeltinin hacmini azaltmak ya da kuru hale getirmek için
yap›l›r. Bu ifllemin su banyosunda yap›lmas› fazla vakit alaca¤›ndan s›v›lar genellikle
porselen kapsüllerde aç›k alev üzerinde buharlaflt›r›l›r. Buharlaflt›rma yap›l›rken
kab›n üzerine uygun çapl› bir saat cam› konularak s›çrama ya da d›flardan
yabanc› madde girme olas›l›¤› engellenmifl olur. S›çraman›n azalt›lmas› için yüksek
›s›dan kaç›n›lmal›d›r. Çözeltinin suyu tamamen buharlaflt›r›lacaksa ifllemin
sonuna do¤ru ›s› iyice azalt›lmal›d›r. Çok az miktardaki s›v›lar için tüplerde yap›lan
buharlaflt›rma ifllemi s›ras›nda tüpü devaml› sallamak ve kaynamaya engel olmak
gerekir.
Bir reaksiyonun SIRA sonunda S‹ZDE iri tanecikli bir çökelek elde etmek için nelere dikkat etmeniz
gerekti¤ini s›ralay›n›z.
N‹CEL ANAL‹Z
DÜfiÜNEL‹M
Tam bir analiz iflleminde numunenin hangi bileflenlerden olufltu¤unu belirledik-
SORU
ten sonra s›ra SORU o bileflenlerin hangi miktarlarda bulundu¤unu belirlemeye gelir. Bu
tip analizler oldukça önemlidir ve son derece hassas yap›lmas› gerekir. Örne¤in,
uçak endüstrisinde hafifli¤i nedeniyle genelde alüminyumlu alafl›mlar kullan›l›r
D‹KKAT
D‹KKAT
ve alafl›mdaki alüminyum yüzdesi 95, bak›r yüzdesi 4, magnezyum yüzdesi 1 olmak
zorundad›r. Alafl›m›n nicel analizinde yap›lacak olan en ufak bir hata geri
SIRA S‹ZDE dönüflü olmayan SIRA S‹ZDE sonuçlara yol açabilir. Yine birçok hastal›¤›n teflhisi vücut s›v›lar›nda
bulunan çeflitli bilefliklerin miktarlar›n›n farkl›laflmas›yla tespit edilmektedir
ve bu miktarlar›n do¤ru bir flekilde belirlenmesi hayati önem tafl›maktad›r. Örne-
AMAÇLARIMIZ
¤in demirin kanda fazla miktarda ç›kmas› akdeniz anemisi hastal›¤›n›n bir göstergesi
say›labilir.
K ‹ T A P
Nicel analiz, K ‹ T klasik A P ve modern yöntemler olmak üzere ikiye ayr›l›r. Klasik yöntemler
maddenin kütle ve hacim özelliklerine dayanan yöntemlerdir. Maddenin
kütlesine dayal› yap›lan analize gravimetrik, hacmine dayal› yap›lana da volumet-
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
4
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
rik analiz denir. Bu iki metot da kullan›lan tekni¤e göre kendi içlerinde çeflitli
gruplara ayr›l›r. Gravimetrik analiz, çöktürme ve uçucu hale getirme metotlar› olmak
üzere iki çeflittir. Volumetrik yöntemler ise kullan›lan tepkime türüne göre
dörde ayr›l›r. Bunlar
• Nötralleflme titrasyonlar›,
• Çöktürme titrasyonlar›,
• Kompleks oluflum titrasyonlar›,
• Yükseltgenme-indirgenme (redoks) titrasyonlar›d›r.
Bahsedilen bu metotlara ait deneysel uygulamalar ayr› ayr› ünitelerde incelenecektir.
Gravimetrik ve volumetrik analizlerin her ikisi de günümüzde halen bafl vurulan
yöntemlerdir.
Modern yöntemlere enstrümantal veya aletli analiz yöntemleri de denilmekte
olup, 1930 y›l›ndan sonra h›zl› olarak geliflmeye bafllam›flt›r. Bu yöntemler, maddenin
›fl›k absorbsiyonu ve emisyonu, elektrik, magnetik, radyoaktiflik gibi özelliklerine
dayanmaktad›r ve bu konuda gelifltirilmifl çok çeflitli cihazlar vard›r. Enstrümantal
analiz klasik analize göre daha hassas, daha kesin ve daha az zaman al›c›
olmakla beraber, analizlerin yap›lmas› ve sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesi bak›m›ndan
uzman analitik kimyac›lara ihtiyaç gösterir.
Gravimetrik ve volumetrik türde yap›lacak klasik analizlere bafllamadan önce
kütle ve hacim ölçümleri gibi baz› temel ifllemleri nas›l gerçeklefltirece¤inize dair
bilgi edinmeniz gerekmektedir. Tart›m ve süzme gibi ifllemler için ayr›nt›l› bilgiyi
Ünite 4’te, hacim ölçümü için gerekli cam malzemeler, temizlikleri, hacim okuma,
titrasyon gibi ifllemler için ayr›nt›l› bilgiyi ise Ünite 5’te bulabilirsiniz.
Klasik nicel analiz sonuçlar›n›n oldukça hassas belirlenmesi gerekti¤ini belirtmifltik.
Nicel analiz s›ras›nda oluflabilecek hata kaynaklar›n› bilirsek, önlemlerini
almak ve çal›flmalar›m›zda daha dikkatli davranmak mümkün olabilir. Nicel analiz
s›ras›nda oluflabilecek hata kaynaklar›n› afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz:
• Kullan›lan alet ve kimyasallardan gelen hatalar (volumetrik kaplar›n hatal›
ayarlanmas›, kimyasallarda mevcut olan safs›zl›klar vb.)
• Çal›flma hatalar› (Is›tma s›ras›nda oluflan s›çramalar, maddelerin aktar›m› s›ras›nda
oluflan kay›plar, tam çöktürme yap›lamamas›, tart›m kurallar›na
uyulmamas›, kullan›lan kaplardaki kirlilik vb.)
• Kiflisel hatalar (analizcinin dikkatsizli¤i, bilgisizli¤i ve göz kusuru gibi fiziksel
bozukluklar›)
• Yöntem hatalar› (Tepkimenin tamamlanmamas›, çökele¤in ›s›tma s›ras›nda
bozunmas› veya y›kama s›ras›nda çözünmesi vb.)
Do¤ru yöntemin seçilmesi ve titiz bir çal›flma ile bu hatalar en aza indirgenebilir.
Bir kireç tafl›nda kalsiyum tayinini titrimetrik olarak gerçeklefltiriyor SIRA ve S‹ZDE sonuçlar› yüzde
CaO olarak buluyorsunuz. Ancak ayn› numunenin ardarda dört analizi sonucunda elde etti¤iniz
de¤erler s›ras›yla %26, %31, %28 ve %22 olarak ç›k›yor. Yöntemle ilgili bir hata ol-
DÜfiÜNEL‹M
mad›¤›na kesin olarak eminseniz, analiz sonuçlar›ndaki bu tutars›zl›¤›n kaynaklar› neler
olabilir, aç›klay›n›z.
SORU
D‹KKAT
SORU
D‹KKAT
11
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
5
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P

12
Resim 1.4
Laboratuvarlarda
Kullan›lan Baz›
Spatül ve Pensler
Analitik Kimya Laboratuvar›
ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARLARINDA
UYULMASI GEREKEN KURALLAR
Bir önceki üniteyi bitirirken hata olas›l›¤›n› azaltmak için dikkatli bir çal›flma gerekti¤ini
söylemifltik. Afla¤›da s›ralanan kurallara uyuldu¤u takdirde, laboratuvar
çal›flmas› kaliteli ve sorunsuz bir flekilde tamamlanabilecektir.
• Çal›flmalarda dikkat ve itina ön planda tutulmal›d›r.
• Laboratuvarda, çal›flma bankolar›n›n üzerinde çanta, palto, h›rka, mont ve
gereksiz malzeme bulunmamal›d›r.
• Laboratuvarda mutlaka laboratuvar önlü¤ü ile çal›fl›lmal›d›r. Laboratuvar
önlü¤ü tercihen yanmayan kumafltan, normal uzunlukta ve uygun bedende
olmal›d›r.
• Uzun saçlar toplanmal›, ya da topuz yap›lmal›d›r. Ayakkab›lar laboratuvarda
çal›flmaya uygun olmal›, burnu aç›k ayakkab› giyilmemelidir.
• Laboratuvarda herhangi bir fley yenilip içilmemeli (özellikle sigara), çal›fl›rken
eller yüze sürülmemeli, a¤za herhangi bir fley al›nmamal›d›r.
• Kullan›ld›ktan sonra her bir eflya, alet veya cihaz belli ve yöntemine uygun
biçimde temizlenerek yerlerine kald›r›lmal›d›r.
• At›lacak kat› maddeler at›k madde kaplar›nda toplanmal›d›r. ‹fli bitmifl, içinde
s›v› bulunan beher, erlen ve tüp gibi temizlenecek cam kaplar masa üzerinde
b›rak›lmamal›d›r.
• Su, gaz musluklar› ve elektrik dü¤meleri, çal›fl›lmad›¤› hallerde kapat›lmal›d›r.
• Laboratuvarda baflkalar›n›n da çal›flt›¤› düflünülerek gürültü yap›lmamal›d›r.
Asla flaka yap›lmamal›d›r.
• Kat› haldeki maddeler fliflelerden daima temiz bir spatül veya kafl›kla al›nmal›d›r.
Ayn› spatül temizlenmeden kullan›lmamal›d›r. fiifle kapaklar› hiçbir
zaman alt taraflar› ile masa üzerine konulmamal›d›r. Aksi takdirde, kapak
yabanc› maddelerle kirlenece¤i için tekrar flifleye yerlefltirilince bu yabanc›
maddeler flifle içindeki saf madde veya çözelti ile temas edip, onu bozabilir.

1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
• Kimyasal fliflelerinden s›v› ak›t›l›rken etiket taraf› yukar› gelecek flekilde tutulmal›d›r.
Aksi halde fliflenin a¤z›ndan akan damlalar etiketi ve üzerindeki
yaz›y› bozar. fiiflenin a¤z›nda kalan son damlalar›n da fliflenin kendi kapa¤›
ile al›nmas› en uygun flekildir.
• Kimyasal maddeler gelifligüzel birbirine kar›flt›r›lmamal›d›r, çok büyük tehlike
yaratabilir.
• Geçimsiz kimyasal maddeler her zaman ayr› ayr› yerlerde muhafaza edilmelidir.
• fiiflelerin kapak veya t›palar› de¤ifltirilmemelidir. Çözelti fliflelere doldurulurken
dörtte bir kadar k›s›m geniflleme pay› olarak b›rak›l›r.
• Tart›m veya titrasyon sonuçlar› küçük ka¤›tlara yaz›lmamal›d›r. Bu ka¤›tlar
kaybolabilir ve analizin tekrarlanmas› zorunlulu¤u ortaya ç›kabilir
• Etiketsiz bir flifleye veya kaba, kimyasal madde konulmaz. Ayr›ca bofl kaba
kimyasal bir madde koyunca hemen etiketi yap›flt›r›lmal›d›r. Hem sizin hem
arkadafllar›n›z›n çal›flmas›n› kolaylaflt›rmas› için bütün flifleler etiketli olmal›d›r.
Üzerinde etiketi olmayan fliflelerdeki kimyasal maddeler, deneylerin
sa¤l›kl› yürümesi için kesinlikle kullan›lmamal›d›r.
• Laboratuvarda çal›flmalar için özel bir defter tutulmal›d›r. Yap›lan çal›flma ve
gözlemler mutlaka kaydedilmelidir
• Tüp içinde bulunan bir s›v› ›s›t›laca¤› zaman tüp, üst k›s›mdan afla¤›ya do¤ru
yavafl yavafl ›s›t›lmal› ve tüp çok hafif flekilde devaml› sallanmal›d›r. Tüpün
a¤z› kendinize veya yan›n›zda çal›flan kifliye do¤ru tutulmamal› ve yüze
s›çrama tehlikesi nedeniyle asla üzerine e¤ilip yukar›dan afla¤›ya do¤ru
bak›lmamal›d›r. Bu ifllem s›ras›nda mutlaka gözlük tak›lmal›d›r.
• Zehirli ve yak›c› çözeltiler, pipetten a¤›z yolu ile çekilmemelidir. Bu ifllem
için vakum ya da puar kullan›lmal›d›r.
• Genel olarak zehirli olmad›¤› bilinen kimyasal maddeler bile, a¤za al›n›p
tad›na bak›lmamal›d›r.
• Sülfürik asit (H 2 SO 4 ), nitrik asit (HNO 3 ), hidroklorik asit (HCl), hidroflorik
asit (HF) gibi asitlerle brom (Br 2 ), hidrojen sülfür (H 2 S), hidrojen siyanür
(HCN), klor (Cl 2 ) gibi zehirli gazlar içeren maddeler ile çeker ocakta çal›fl›lmal›d›r.
Geçimsiz Kimyasal
Maddeler: Birbirleriyle
tepkimeye girerek fliddetli
patlama ya da yang›na
neden olan ya da zehirli
ürünler oluflturan
kimyasallard›r.
Resim 1.5
Deney Tüpünde
Is›tma ‹flleminin
Yap›lmas›
13

14
Analitik Kimya Laboratuvar›
• Tüm asitler ve alkaliler suland›r›l›rken daima suyun üzerine ve yavafl yavafl
dökülmeli, asla tersi yap›lmamal›d›r.
• Civa herhangi bir flekilde yere dökülürse vakum kayna¤› ya da köpük tipi
sentetik süngerlerle toplanmal›d›r. E¤er toplanmayacak kadar eser miktarda
ise üzerine toz kükürt serpilmeli ve bu yolla sülfür bilefli¤i haline getirilerek
zarars›z hale sokulmal›d›r.
• Kimyasallar tafl›n›rken iki el kullan›lmal›, bir el kapaktan s›k›ca tutarken, di-
¤eri ile fliflenin alt›ndan kavranmal›d›r. Desikatör tafl›n›rken mutlaka kapak
ve ana k›s›m birlikte tutulmal›d›r. Desikatör kapaklar› ara s›ra vazelin ile
ya¤lanmal›d›r.
• Laboratuvar terk edilirken bulafl›klar y›kanmal›, tüm kimyasallar güvenlik alt›na
al›nmal›, gaz musluklar› ana musluktan kapat›lmal›d›r.
• Gözler, hassas terazide tartma gibi ifllemler d›fl›nda daima korunmal›d›r. Emniyet
gözlükleri takmak yararl›d›r. Gözlerin gazlardan dolay› herhangi bir
tahrifline engel olmak için s›k s›k gözleri so¤uk su ile y›kamak veya bol su
ak›tmak gereklidir.
• Çal›flma bittikten sonra eller sabunlu su ve gerekti¤inde antiseptik bir s›v› ile
y›kanmal›d›r.

Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Analitik kimya laboratuvarlar›nda gerçeklefltirilen
analiz türlerini tan›mlamak
Analitik kimya laboratuvarlar›nda yap›lan analizleri
iki ana grupta toplayabiliriz:
1. Nitel analiz: Bir numunedeki bileflenleri bulma
(tür tayini)
2. Nicel analiz: Bileflenlerin ba¤›l miktarlar›n›
bulma (miktar tayini)
Bir numune al›rken ve tartarken nelere dikkat
edilmesi gerekti¤ini s›ralamak
Bir analize bafllamadan önce o analizin gerçeklefltirilece¤i
örne¤i do¤ru bir flekilde toplamak ve
miktar›n› belirlemek gerekir. Bu amaçla büyük
miktarlardaki ana numunenin farkl› yerlerinden
numuneler toplanmas› ve homojenlefltirilmesine
dikkat edilmelidir. Yine tart›m ifllemini yaparken
de dikkat edilmesi gereken baz› kurallar vard›r.
• Tart›m oda s›cakl›¤›nda yap›lmal› ve hava
ak›mlar›ndan etkilenmemesi sa¤lanmal›d›r.
• Parmaklar ile tart›lacak numuneye dokunulmamal›
ve numunenin aktar›lmas› için spatül
kullan›lmal›d›r.
• Tart›m yap›lacak kimyasal madde direkt olarak
analitik teraziye yerlefltirilmemelidir. Bunun
yerine tart›m, tart›m fliflesi, tart›m kab› veya uygun
bir ka¤›t ile teraziye yerlefltirilmelidir.
• Terazinin konumu tart›m ifllemi öncesi ve sonras›
kontrol edilmeli, tart›m yaparken el ve
kol yaslanarak terazinin hassas ayar› bozulmamal›d›r.
1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
A MAÇ
3
A MAÇ
4
A MAÇ
5
A MAÇ
6
15
Bir analiz için gerekli numune haz›rlama tekniklerini
aç›klamak
Kat› halde gelen numunelerin analizini yapabilmek
için öncelikle onlar› çözelti haline getirmek
gerekir. Bunun için ya çeflitli çözücülerle çözünürlefltirme
ifllemi yap›l›r ya da çözünmeyen türler
için eritifl ifllemi uygulan›r.
Yar›-mikro nitel analizlerde kullan›lan temel ifllemleri
uygulamak
• Kar›flt›rma
• Çöktürme
• Çökele¤in çözeltiden ayr›lmas›
• Çökele¤in y›kanmas›
• Çökele¤in aktar›lmas›
• Çözeltinin ›s›t›lmas›
• Buharlaflt›rma
Nicel analizin önemini aç›klamak
Nicel analizde, bir numunede bulunan bileflenlerin
ba¤›l miktarlar› tayin edilir. Endüstri, sa¤l›k
ve krimonoloji gibi birçok alanda oldukça s›k yap›lan
analizlerdendir. Bu nedenle nicel analizde
oldukça hassas çal›fl›lmal› ve oluflabilecek hata
kaynaklar›ndan kaç›n›lmal›d›r.
Laboratuvarlarda dikkat edilmesi gereken kurallar›
s›ralamak
Laboratuvarda çal›fl›rken dikkat edilmesi gereken
kurallara uyuldu¤unda hata kaynaklar› en
aza indirgenmifl olur. Bu kurallar ünitenin sonunda
s›ralanm›flt›r.

16
Kendimizi S›nayal›m
Analitik Kimya Laboratuvar›
1. Afla¤›dakilerden hangisi nitel ve nicel analizin birlikte
yer ald›¤› bir analize örnektir?
a. ‹drarda ürik asit tayini
b. Nehir suyu analizi
c. Havada bulunan SO 2 miktar›n›n belirlenmesi
d. Etkili bir gübreleme yap›labilmesi için bir tar›m
arazisindeki elementlerin belirlenmesi
e. Undaki protein miktar›n›n belirlenmesi
2. Afla¤›dakilerden hangisi bir kimyasal analize bafllarken
yap›lmas› gerekenlerden biri de¤ildir?
a. Temsili numunelerin al›nmas›
b. Numunenin tart›lmas›
c. Numunenin çözünürlefltirilmesi
d. Tekrar örneklerinin haz›rlanmas›
e. Numunelerin yak›lmas›
3. 0,005 g’l›k numune ile gerçeklefltirilen bir analiz afla-
¤›dakilerden hangisi ile adland›r›labilir?
a. Makro analiz
b. Yar›-mikro analiz
c. Mikro analiz
d. Ultra-mikro analiz
e. Sub-mikro analiz
4. Afla¤›dakilerden hangisi tart›m esnas›nda oluflabilecek
hata kaynaklar›ndan biridir?
a. Tart›m iflleminin oda s›cakl›¤›nda yap›lmas›
b. Örne¤in aktar›lmas› için spatül veya temiz bir
ka¤›t kullan›lmas›
c. Tart›m yap›lacak kimyasal›n do¤rudan analitik
teraziye yerlefltirilmesi
d. Terazinin konumunun tart›m ifllemi öncesi ve
sonras› kontrol edilmesi
e. Tart›m esnas›nda terazinin yan kapaklar›n›n kapal›
tutulmas›
5. Afla¤›daki maddelerden hangisi için çözünürlefltirme
ifllemi uygulanmal›d›r?
a. Akarsudan al›nm›fl numune
b. Deterjan
c. Metal alafl›m
d. Tuz
e. Meyve suyu
6. Afla¤›da verilen çözücü-çözünen çiftlerinden hangisinde
çözünme esnas›nda bir kimyasal tepkime meydana
gelmektedir?
a. Alkol-polar organik bileflikler
b. Eter-polar organik bileflikler
c. Hidrokarbonlar-polar olmayan organik bileflikler
d. Aromatikler-polar organik bileflikler
e. Kral suyu-karbonatlar
7. Afla¤›daki maddelerden hangisi asidik özellik tafl›yan
örneklerin eritifli için kullan›lamaz?
a. Sodyum karbonat
b. Kalsiyum karbonat
c. Potasyum peroksit
d. Kalsiyum florür
e. Potasyum hidroksit
8. Afla¤›dakilerden hangisi yar›-mikro nitel analiz esnas›nda
kullan›lan temel ifllemlerden biri de¤ildir?
a. Çöktürme
b. Çökele¤in çözeltiden ayr›lmas›
c. Çökele¤in y›kanmas›
d. Çökele¤in aktar›lmas›
e. Çökele¤in yak›lmas›
9. Afla¤›daki ifadelerden hangisi santrifüj ifllemini tan›mlamaktad›r?
a. Merkezkaç kuvvetinden yararlanarak yo¤unluklar›
farkl› iki maddeyi birbirinden ay›rma
yöntemidir.
b. Merkezkaç kuvvetinden yararlanarak kütleleri
farkl› iki maddeyi birbirinden ay›rma yöntemidir.
c. Yerçekimi kuvvetinden yararlanarak hacimleri
farkl› iki maddeyi birbirinden ay›rma yöntemidir.
d. Yerçekimi kuvvetinden yararlanarak iki maddeyi
birbirinden ay›rma yöntemidir.
e. Merkezkaç kuvvetinden yararlanarak s›v› kar›fl›mlar›n›n
ayr›lmas›d›r.
10. Afla¤›dakilerden hangisi klasik nicel analizde oluflabilecek
bir hata kayna¤› de¤ildir?
a. Kullan›lan reaktiflerin safs›zl›k içermesi
b. Analiz yapan kiflinin renk körü olmas›
c. Çökele¤in y›kama esnas›nda çözünmesi
d. Kullan›lan araç ve gerecin ayarl› olmas›
e. Çökele¤in yakma esnas›nda bozunmas›

“
Yaflam›n ‹çinden
Sürücülerde Alkol Testi
Trafik kazalar›n›n büyük bir k›sm› sarhofl sürücülerden
kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle pek çok polis arac›nda
ve flehir koruma araçlar›nda nefes analiz kitleri
bulunmaktad›r. Bu nefes analizörleri, sarhofl oldu¤undan
flüphelenilen sürücülerin kanlar›ndaki alkol düzeylerinin
tahmin edilmesi amac›yla kullan›l›r. Bunun yan›nda
sarhofl gibi görünmeyen sürücülerin bile kan alkol
düzeyleri normal s›n›rlar›n üstünde olabilir. Otoyollarda
kan numunelerinin al›nmas› pratik olarak imkans›z
olmas›na karfl›n araflt›rmalar nefesdeki etanol miktar›
ile kandaki deriflimi aras›nda bir iliflki oldu¤unu göstermifltir.
Pek çok topluluk flimdi yasal s›n›r olarak %
0.08’ i belirlemifllerdir (Bu 100 mL kanda 0.08 g etanol
bulunabilece¤i anlam›na gelmektedir). Gerçekten de
uzmanlar bir kiflinin araç kullanma yetene¤inin % 0.05
etanol seviyesinde bozulaca¤›n› belirtmifllerdir.
Nefes analiz testlerini gerçeklefltirebilmek için pek çok
analitik cihaz bulunmaktad›r. Bunlardan birinde tafl›nabilir
infrared spektrofotometre kullan›l›rken di¤erinde
bir yak›t hücresi kullan›lmaktad›r. En yayg›n, plastik ve
cam tüpler ile baz› genel kimyasal maddeler kullan›lmaktad›r.
Bu nefes analiz yönteminde, test yap›lan kifli
nefesini, içinde sülfirik asit (H 2 SO 4 ), potasyum dikromat
(K 2 CrO 7 ), su ve gümüfl nitrat (AgNO 3 ) bulunan bir
tüp boyunca üfler. Nefes içinde bulunan alkolün yükseltgenmesi
sonucunda dikromat iyonlar› (Cr 2 O 7 2- ),
krom(III) iyonlar›na indirgenir. Bunun sonucunda da
çözeltinin renginde portakaldan yeflile bir de¤iflim meydana
gelir. Fotosel içeren bir elektriksel araç çözeltinin
rengini standart çözelti rengi ile k›yaslayarak alkol miktar›n›
belirler. Bu test çabuk ve tekrarlanabilir bir flekilde
bir kiflinin nefesindeki alkol miktar›n›n belirlenmesini
sa¤lar. Buradan yola ç›k›larak da kan alkol seviyesi
belirlenir. Kimyasal bir test kullan›lmas› kiflisel olarak
ay›kl›k görüflünün verilmesini önler ve mahkeme sürecinde
güvenilir bir delil oluflturur. Bu test e¤itim görmüfl
güvenlik güçleri taraf›ndan h›zl› bir flekilde kolayca
uygulanabilir fakat cihaz›n kalibrasyonunu ve do¤ruluk
testlerini adli kimyac›lar yapar.
Kaynak: http://www.chemistryetxplained.com/Fe-
Ge/Forensic-Chemistry.html Eriflim Tarihi: 27/02/09
1. Ünite - Analitik Kimya Laboratuvar›na Girifl
”
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
17
1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Bilgi” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Bilgi” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Bilgi” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Numune Alma ve Tartma”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Numunelerin Çözünmesi
ve Çözünürlefltirilmesi” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Numunelerin Çözünmesi
ve Çözünürlefltirilmesi” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Numunelerin Çözünmesi
ve Çözünürlefltirilmesi” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar›-mikro Nitel Analiz”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yar›-mikro Nitel Analiz”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel Analiz” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.

18
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Burada numune havuz suyu, analit klorür, yap›lacak
analiz ise nicel analizdir.
S›ra Sizde 2
Numune al›rken ya akarsuyun farkl› yerlerinden (debisi
yüksek ve az olan ya da kirlenmenin yüksek ve az oldu¤u
yerlerden) numune alarak birlefltirilmeli, ya da
analizler bölge bölge gerçeklefltirilmelidir.
S›ra Sizde 3
Silisyum içeren toprak numunesi al›n›r ve öncelikle tart›l›r,
daha sonra çözünürlefltirilebilmesi için eritifl ifllemi
uygulan›r. Eritifl iflleminde Na 2 CO 3 eritici madde olarak
kullan›l›r ve ifllem Pt krozede gerçeklefltirilir.
S›ra Sizde 4
Çöktürücü kimyasal yavafl eklenmeli, devaml› bir kar›flt›rma
ifllemi yap›lmal› ve gerekiyorsa çözelti ›s›t›lmal›d›r.
S›ra Sizde 5
Kullan›lan alet ve kimyasallardan gelen hatalar, çal›flma
s›ras›nda oluflan hatalar, deneyi yapandan kaynaklanan
kiflisel hatalar bu sonuçlara yol açm›fl olabilir.
Atefl, S., Özyörük, G., Salih, B. (1991). Analitik Kimya
Laboratuvar› Nicel Analiz Uygulamalar›. Ankara:
Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi.
Gündüz, T. (1999). Yar›-Mikro Kalitatif Analiz.
Ankara: Gazi Büro Kitabevi.
Gündüz, T. (1999). Kantitatif Analiz Laboratuvar
Kitab›. Ankara: Gazi Büro Kitabevi.
Somer, G., Türker, A.R., Hasdemir, E., fiendil, O., fiansal,
Ü., Karacan, M.S., Arslan, H., Tunçeli, A. (1997).
Kalitatif Analiz. Ankara: Gazi Üniversitesi Kimya
Bölümü.

2ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Katyonlar›n oluflumlar› ve özelliklerini tan›mlayabilecek ve grup reaktifleri
ile oluflturduklar› çökeleklerin çözünürlük farklar›na göre katyonlar› s›n›fland›rabilecek,
I. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapabilecek,
II. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapabilecek,
III. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapabilecek,
IV. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapabilecek,
V. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapabilecek,
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Nitel analiz
• Katyon
• Sistematik Analiz
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Katyonlar›n
Sistematik Analizi
• Grup Reaktifi
• Ön Deneme
• G‹R‹fi
• I. GRUP KATYONLAR
• II. GRUP KATYONLAR
• III. GRUP KATYONLAR
• IV. GRUP KATYONLAR
• V. GRUP KATYONLAR

G‹R‹fi
Bir elementin en d›fl orbitaline de¤erlik orbitali ve buradaki elektronlara da de-
¤erlik elektronlar› ad› verilir. Bu elektronlar çekirdekten en uzak pozisyonda olduklar›ndan
çekirde¤in bu elektronlar› çekim gücü daha azd›r ve kopar›lmas› daha
kolayd›r. Bir elementin elektron eksikli¤i (elektron kaybetmesi) “+”, elektron
fazlal›¤› (elektron almas›) ise “-” de¤erlik ile ifade edilir. Yan›na yaz›lan say›sal de-
¤er de kaç tane elektron eksikli¤i veya fazlal›¤› oldu¤unu gösterir. Örne¤in, “2+”
iki elektron eksikli¤ini, “3-” üç elektron fazlal›¤›n› gösterir. + de¤erlikli iyonlar katyon,
- de¤erlikli iyonlar ise anyon olarak adland›r›l›r.
Anorganik tuzlar›n büyük bir k›sm› su içerisinde iyonlar›na (katyon ve anyon)
ayr›flarak çözünürler. Örne¤in; sodyum klorür (sofra tuzu), su içerisinde çözündü-
¤ünde Na + katyonu ile Cl - anyonu oluflmaktad›r:
NaCl + H 2 O → Na + + Cl -
Katyonlar›n Sistematik
Analizi
Baz› organik bileflikler de çözündüklerinde iyonik hale dönüflebilir. Genel olarak
elektron eksikli¤i olan organik iyona “karbokatyon”, elektron fazlal›¤› olan
organik iyona ise “karbanyon” ad› verilir.
Bir baflka katyon oluflturma yöntemi, metallerin elektrokimyasal olarak gerilim veya
ak›m kontrol edilerek yükseltgenmeleridir:
Cu → Cu + + veya Cu → Cu2+ e
+ 2 e
Kitab›m›z›n bu bölümünde, sulu çözeltilerde tamamen iyonik karakterli tepkimeler
sonucunda oluflan anorganik katyonlar›n nitel analizleri anlat›lacakt›r.
Anorganik katyonlar, klasik (yafl) ve aletli (modern) analiz yöntemleriyle belirlenebilir.
Klasik yöntem ile yap›lan katyon analizleri s›ras›nda belirgin bir fiziksel
de¤iflimin olmas› gerekmektedir. Bu de¤iflim genellikle: (a) Bir çökelek oluflumu,
(b) Asidik, bazik veya nötral bir gaz ç›k›fl›, (c) Çözeltideki renk de¤iflimi ve (d) Faz
fark› oluflumu olarak özetlenebilir.
Saf haldeki maddelerin nitel analizi kar›fl›mlara göre çok daha kolay olmaktad›r.
Kar›fl›mdaki bileflen say›s› artt›kça analiz daha karmafl›k hale gelebilir. Katyonlar›n
bulundu¤u bir kar›fl›m›n bir flema yard›m›yla sistematik analizi Frensenius’un
1840 y›l›nda yay›mlad›¤› “Qualitative Analysis” adl› kitapta gerçeklefltirilmifltir.
Frensenius taraf›ndan önerilen ve daha sonra modifiye edilerek gelifltirilen flema,
De¤erlik orbitali: Bir
elementin en d›fl orbitalidir.
De¤erlik elektronlar›:
De¤erlik orbitalinde yer alan
elektronlard›r.
Karbokatyon, yap›s›nda
elektron eksikli¤i olan
organik iyona (katyona)
verilen isimdir.
Karbanyon, yap›s›nda
elektron fazlal›¤› olan
organik iyona (anyona)
verilen isimdir.

22
Grup reaktifi: Bir grup
katyonu (veya anyonu)
çöktürmek için kullan›lan
maddelere verilen genel bir
isimdir.
Analitik Kimya Laboratuvar›
bilinen tüm katyonlar›n analizini de¤il sadece en s›k rastlanan katyonlar›n nitel
analizine yöneliktir. Yaklafl›k 20 katyon için sistematik analiz flemas› haz›rlanm›fl
ve baflar›yla uygulanm›flt›r. Ay›rma ve tan›mlama aflamas›nda kimyasal olarak benzer
davran›flta bulunan katyonlar ayn› grup içerisinde yer al›r. Bir katyonun çökebilmesi
için uygun bir karfl› anyon içeren reaktif ile tepkimeye girmesi gerekir. Bu
reaktife grup reaktifi denir. Tepkime sonucunda oluflan çökele¤in çözünürlü¤ünün
mümkün oldu¤unca az olmas› yani çöktükten sonra ayn› ortamda çözünmemesi
istenir. Genel grupland›rma, katyonlar›n klorür (Cl - ), sülfür (S 2- ), hidroksit
(OH - ), karbonat (CO 3 2- ) ve fosfat (PO4 3- ) gibi 4 farkl› reaktifle oluflturduklar› tuzlar›n
çözünürlük de¤erlerinin farkl› olmas› esas›na dayan›r. Yukar›daki reaktifler
ile çöktürülemeyen baz› katyonlar farkl› bir grupta yer al›r. Sodyum (Na + ), potasyum
(K + ) ve amonyum (NH 4 + ) katyonlar›n› içeren bu gruba genel olarak “çözünen
grup” ad› verilir. Bunlar›n belirli bir grup reaktifi olmay›p kendilerine özgü
tepkimeler ile analizleri gerçeklefltirilir.
Hemen hemen her bir katyon için yüksek seçicilik gösteren reaktiflerin sentezlenmesi
ve aletli analiz yöntemlerindeki teknolojik geliflmeler sistematik katyon
analizlerinin yerini alm›flt›r. Bunun yan›nda kimya e¤itiminin temel yap›tafllar›ndan
biri olan laboratuvar e¤itiminde el becerisinin kazand›r›lmas›, pratik düflüncenin
gelifltirilmesi ve kimyasal tepkimelerin öneminin kavran›lmas› aç›s›ndan katyonlar›n
sistematik analizi laboratuvarlar›n vazgeçilmezidir. Ay›rma (grup reaktifi ile
çöktürme vb.), saflaflt›rma (çökele¤in y›kanmas› vb.) ve tan›mlama (katyonlar›n
teflhisi vb.) gibi 3 önemli ifllem bu analizlerde kullan›lmaktad›r. Yap›lan bu ifllemler
kimya endüstrisinin birçok alan›nda uygulanmaktad›r.
Katyonlar›n Sistematik Analizi
Farkl› gruplardan katyonlar› içeren kar›fl›k çözeltilerin nitel analizine bafllamadan
önce her bir katyon grubu ayr› ayr› çal›fl›larak dikkat edilmesi gereken noktalar laboratuvar
defterine kaydedilir. Bu tür çal›flmalara “ön deneme” ad› verilir. Gruplarda
her bir katyon önce grup reaktifleriyle daha sonra di¤er reaktiflerle tepkimeye
sokularak gerçekleflen fiziksel de¤iflmeler not edilir. Bu bilgiler I-V grup katyonlar›n›
içeren çözeltilerin analizlerinde oldukça önemlidir.
Her bir grup katyon için ön denemeler yap›ld›ktan sonra katyonlar›n sistematik
analizlerine geçilebilir. Sistematik analizlerde verilen çözelti homojen olabildi¤i
gibi çökelek de içerebilir. Analizlere bafllamadan önce yap›lacak olan temel ifllem
çözeltiyi iyice kar›flt›rmakt›r. Özellikle bafllang›ç çözeltisinde çözünmeden kalan
kat› var ise bunun tamamen kar›flt›r›ld›¤›ndan emin olunmal›d›r. Deneylerde verilen
çözeltinin tamam› kullan›lmay›p, hata yap›lma ihtimaline karfl› birkaç mililitresi
saklanmal›d›r. Al›nan çözelti I-V grup katyonlar›n›n tamam›n› veya bir k›sm›n›
içerebilir. Ayn› gruptaki katyonlar çözünürlük çarp›m› (K çç ) gibi baz› benzer kimyasal
özelliklere sahiptirler. Bir katyon grubunun di¤er gruplardan tam olarak ayr›labilmesi,
gruptaki katyonlar›n grup reaktifi ile yapt›¤› bilefliklerin çözünürlük
çarp›m de¤erlerine ba¤l›d›r. Katyon üzerine grup reaktifi eklendi¤inde herhangi
bir çökelek elde edilip edilemeyece¤ini katyon ve anyonun ortamdaki deriflimleri
belirler. Yani her reaktif ekleme ile çökelek oluflmayabilir. Analiz ortam›nda katyon
ile eklenen reaktifin molar deriflimleri çarp›m› çözünürlük çarp›m› de¤erinden
büyük ise çökelme gerçekleflir.
[Katyon][Anyon] ≥ K çç

2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
Sistematik katyon analizinde, çözelti üzerine öncelikle I. Grup katyon reaktifi
olan seyreltik HCl eklenerek katyonlar›n klorürleri fleklinde çökmesi sa¤lan›r. Santrifüj
cihaz› yard›m›yla çökelek tüpün dibinde, çözelti ise üst k›s›mda kal›r. Çözelti bir
damlal›k yard›m›yla baflka bir santrifüj tüpüne al›n›r. Bu ifllem sonucunda I. grup katyonlar
çökelek, II-V grup katyonlar ise çözelti ortam›nda birbirlerinden ayr›l›rlar. Çökelek
üzerinden I. grup katyonlar için saflaflt›rma ve teflhis ifllemleri gerçeklefltirilir.
II-V grup katyonlar›n› içerdi¤inden flüphelenilen çözelti üzerine II. grup katyonlar›
çöktürmek için grup reaktifi eklenir ve sistematik analize bu flekilde devam edilir.
Grup
Ad›
I. Grup
Katyonlar
II. Grup Katyonlar
III. Grup Katyonlar
IV. Grup Katyonlar
V. Grup
Katyonlar
Grup Reaktifi Katyonlar Çökelek Formülü
ve Rengi
Seyreltik HCl
çözeltisi
Asidik ortamda S 2-
çözeltisi
Bazik ortamda S 2-
çözeltisi
1.YÖNTEM
Zay›f bazik
ortamda (NH4 ) 2CO3 çözeltisi
2.YÖNTEM
Bazik ortamda
(NH 4 ) 2 HPO 4
çözeltisi
Belirli bir çöktürücü
reaktifi yoktur
Ag +
Pb 2+
Hg 2 2+
II A II B
Hg 2+
Cu 2+ As 3+
Cd 2+ Sb 3+
Pb 2+ Sn 2+
Bi 3+
III A III B
Al 3+ Ni 2+
Cr 3+ Mn 2+
Zn 2+ Co 2+
Ba 2+
Ca 2+
Sr 2+
Mg 2+
Ba 2+
Ca 2+
Sr 2+
Mg 2+
Na +
K +
NH 4 +
Fe 3+
AgCl (beyaz)
PbCl2 (beyaz)
Hg2Cl2 (beyaz)
HgS (siyah),
CuS (siyah)
CdS (sar›)
PbS (siyah)
Bi2S3 (kahve-siyah)
As2S3 (sar›)
Sb2S3 (turuncu)
SnS (kahverengi)
Al(OH) 3 (beyaz)
Cr(OH) 3 (yeflil)
ZnS (beyaz)
NiS (siyah)
MnS (aç›k pembe)
CoS (siyah)
FeS (siyah)
BaCO3 (beyaz)
CaCO3 (beyaz)
SrCO3 (beyaz)
MgCO3 (beyaz)
Ba3 (PO4 ) 2 (beyaz)
Ca3 (PO4 ) 2 (beyaz)
Sr3 (PO4 ) 2 (beyaz)
MgNH4PO4 .6H2O (beyaz)
‹lk dört grupta
çökmeyen katyonlar
Ay›rt Edici Özellikler
Klorür tuzlar› so¤uk
seyreltik HCl
çözeltisinde
çözünmezler
Sülfür tuzlar›
seyreltik HCl
çözeltisinde
çözünmezler
Hidroksitler, NH4Cl' lü
ortamda NH3 çözeltisi
ile çökerler
Sülfürler, NH4Cl ve
seyreltik NH3 çözeltisi
ile çökerler
Karbonatlar, seyreltik
NH3' lü ortamda
(NH4 ) 2CO3 çözeltisi ile
çökerler
Fosfatlar, deriflik NH3' lü
ortamda (NH4 ) 2 HPO4 çözeltisi ile çökerler
Katyonlar›n sistematik analizleri için yap›lan grupland›rmalarda genel SIRA olarak S‹ZDE hangi grup
reaktifleri kullan›l›r?
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Çizelge 2.1
I-V Grup Katyon
Analiz fiemas›
SORU
D‹KKAT
23
Kaynak:
Bekaro¤lu, Ö.
(1988). Kalitatif
Analizde Deneysel
‹fllemler, ‹stanbul,
‹TÜ Vakf› Matbaa
Teknisyenleri
Bas›mevi
1
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M

24
Disproporsiyon: Ayn›
iyonlardan biri
yükseltgenirken di¤erinin
indirgenmesine denir.
Çizelge 2.2
I. grup katyon klorürlerinin
oda s›cakl›¤›nda
çözünürlük
çarp›m ve çözünürlük
de¤erleri
Analitik Kimya Laboratuvar›
I.GRUP KATYONLAR
Sistematik katyon analizinin birinci grubunu, sulu çözeltilerinde Ag + , Hg 2 2+ , Pb 2+
katyonlar› halinde bulunan gümüfl (I), civa (I) ve kurflun (II) oluflturur. Bu katyonlar
periyodik tablonun farkl› grup ve periyotlar›nda bulunmakla birlikte bunlar›n
ortak kimyasal özelli¤i, klorür iyonu ile suda çözünmeyen çökelek oluflturmalar›d›r.
Böylece I. grup katyonlar seyreltik asidik ortamda klorürleri halinde çöktürülerek
di¤er katyon gruplar›ndan ayr›l›rlar.
Civa (I) katyonunu di¤er katyonlardan ay›ran özel bir durumu vard›r. Bu katyon
sulu çözeltilerinde tek bafl›na karars›z oldu¤undan dolay› dimerik yap›
(Hg + :Hg + ) gösterir. Hg 2 2+ iyonu, sadece düflük pH’larda kararl› olup yüksek pH’larda
disproporsiyona u¤rar. Yani ayn› cins iyonlardan biri yükseltgenirken di¤eri
indirgenir.
Hg 2 2+ + 2 OH - ? Hg + HgO + H 2 O
I. grup katyonlar, seyreltik hidroklorik asitli ortamda çözünürlü¤ü çok az olan
beyaz renkli klorür bileflikleri halinde çökerler. Bu klorür bileflikleri gümüfl klorür
(AgCl), kurflun klorür (PbCl 2 ) ve civa klorürdür (Hg 2 Cl 2 ). AgCl, PbCl 2 ve Hg 2 Cl 2
tuzlar› suda, nitrik ve seyreltik sülfürik asitte çözünmezler. Bu tuzlar›n Çizelge
2.2’de verilen çözünürlük çarp›m de¤erlerine bak›ld›¤›nda, gümüfl (I) ve civa (I)
iyonlar›n›n tam çöktürülebilece¤i, ancak kurflun (II) iyonunun tam olarak çöktürülmesinin
mümkün olmayaca¤› görülür. Bu nedenle kurflun (II) iyonunun bir k›sm›
klorürleri fleklinde çökmeyip çözelti ortam›nda kalarak ikinci gruba geçer ve ikinci
grup katyonlar› ile birlikte kurflun sülfür fleklinde ayr›lmas› sa¤lan›r.
Bileflikler
I. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri
Gümüfl (I) ‹yonu (Ag + )
a) HCl (grup reaktifi)
2-3 damla Ag + (0,1 M AgNO 3 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1
damla 0,1 M HCl çözeltisi eklenir. Oluflan çökelek santrifüjlenerek çözeltiden ayr›l›r.
Çözelti k›sm› at›ld›ktan sonra çökelek ikiye ayr›l›r (bu ifllem için Ünite 1’e tekrar
göz at›n›z). Çökele¤in bir k›sm›na afl›r› miktarda HCl ilave edilir. Di¤er k›sm› ise
s›cak su banyosunda bekletilir.
Ag + + Cl - ? AgCl
AgCl + Cl - ? [AgCl 2 ] -
K çç
(Çözünürlük çarp›m›)
Çözünürlük
(g L -1 ) (mol L -1 )
PbCl 2 1,7 x 10 -5 4,5 1,6 x 10 -2
AgCl 1,8 x 10 -10 1,9 x 10 -3 1,3 x 10 -5
Hg 2 Cl 2 1,1 x 10 -18 3,1 x 10 -4 6,5 x 10 -7

) NH 3
2-3 damla Ag + (0,1 M AgNO 3 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1
damla 0,1 M HCl çözeltisi eklenir. Oluflan çökelek santrifüjlenerek çözeltiden ayr›l›r
ve üzerine 4-5 damla 3 M NH 3 eklenir.
AgCl + 2 NH 3 ? [Ag(NH 3 ) 2 ] + + Cl -
Civa (I) ‹yonu (Hg 2 2+ )
a) HCl (grup reaktifi)
2-3 damla Hg 2 2+ (0,05 M Hg2 (NO 3 ) 2 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine 1 damla 0,1 M HCl çözeltisi eklenir. Oluflan beyaz Hg 2 Cl 2 çökele¤i santrifüjlenerek
çözeltiden ayr›l›r. Çözelti k›sm› at›ld›ktan sonra çökelek ikiye ayr›l›r. Çökele¤in
bir k›sm›n›n s›cak suda di¤er k›sm›n›n ise s›cak kral suyunda (1 hacim
HNO 3 + 3 hacim deriflik HCl) çözünürlü¤ü incelenir.
Hg 2 2+ + 2Cl - ? Hg 2 Cl 2
3Hg 2 Cl 2 + 4NO 3 - + 16H + ? 6Hg 2+ + 4NO + 3Cl 2 + 8H 2 O
b) NH 3
2-3 damla Hg 2 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1 damla 0,1 M
HCl çözeltisi eklenir. Oluflan Hg 2 Cl 2 çökele¤i santrifüjlenerek çözeltiden ayr›l›r ve
üzerine 2 damla 3 M NH 3 eklenir. Tepkime sonucu oluflan çökelek santrifüjlenerek
ayr›l›r ve kral suyundaki çözünürlü¤ü araflt›r›l›r.
Hg 2 Cl 2 + 2NH 3 ? Hg(NH 2 )Cl + Hg + NH 4 + + Cl -
Hg 2 Cl 2 + 2NH 3 + H 2 O ? Hg 2 O + 2NH 4 + + 2Cl -
c) SnCl 2
1-2 damla Hg 2 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1-2 damla 0,1
M SnCl 2 çözeltisi eklenir.
Hg 2 2+ + SnCl2 + 2HCl ? 2Hg + SnCl 4 + 2H +
Kurflun (II) ‹yonu (Pb 2+ )
a) HCl (grup reaktifi)
2-3 damla Pb 2+ (0,1 M Pb(NO 3 ) 2 veya 0,1 M Pb(CH 3 COO) 2 ) çözeltisi yaklafl›k
0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 1 damla 3 M HCl çözeltisi eklenir. Oluflan beyaz
PbCl 2 çökele¤i birkaç dakika ›s›t›l›r ve tekrar so¤utulur.
Pb 2+ + 2Cl - ? PbCl 2
PbCl 2 çökele¤ine afl›r› miktarda HCl çözeltisi eklenir. Daha sonra ayn› çözelti
saf su ile seyreltilerek çözünmesi sa¤lan›r. Oluflan çözelti saf su ile seyreltilerek
kurflun klorürün tekrar çökmesi sa¤lan›r.
PbCl 2 + Cl - ? [PbCl 3 ] -
PbCl 2 + 2Cl - ? [PbCl 4 ] 2-
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
25

26
Analitik Kimya Laboratuvar›
b) CrO 4 2-
2-3 damla Pb 2+ çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 2-3 damla 0,1
M CrO 4 2- çözeltisi eklenir. Oluflan sar› renkli PbCrO4 çökele¤i santrifüjlenerek çözeltiden
ayr›l›r. Çözelti k›sm› at›ld›ktan sonra çökelek ikiye ayr›l›r. Çökele¤in bir
k›sm›na 1-2 damla 6 M NaOH, di¤er k›sm›na da 1-2 damla 6 M HNO 3 eklenerek
çözünürlükleri incelenir.
Pb 2+ + CrO 4 2- ? PbCrO 4
PbCrO 4 +4OH - ? PbO 2 2- + CrO4 2- + 2H2 O
2PbCrO 4 + 2 H + ? Pb 2+ + Cr 2 O 7 2- + H2 O
I. Grup Katyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
‹fllem 1. I. Grup Katyonlar›n Çöktürülmesi: Analizi yap›lacak olan çözelti I, II, III, IV ve V.
Grup katyonlar›n hepsini içerebilir (NOT 1). 50 damla analiz çözeltisi bir santrifüj tüpüne al›n›r,
üzerine 4 damla 3 M HCl çözeltisi ilave edilir (NOT 2) ve baget ile kar›flt›r›ld›ktan sonra
santrifüjlenir. Çökmenin tam olup olmad›¤›n› anlamak için üstteki çözeltiye 1 damla 3 M HCl eklenir.
Bir çökelek oluflmas› durumunda tekrar santrifüjlenir. Çözelti, çökele¤e zarar vermeden
bir damlal›k yard›m›yla al›n›rak bir santrifüj tüpüne boflalt›l›r (II-V grup katyonlar›n›n analizleri
için saklan›r). Çökelek, 1 damla 3 M HCl içeren 10 damla so¤uk su ile y›kan›r ve tekrar
santrifüjlenir (NOT 3). Y›kama suyu at›l›r.
‹fllem 2. PbCl 2 ’nin Ayr›lmas›: HCl çözeltisi eklenmesiyle elde edilen beyaz çökelek PbCl 2 ,
AgCl ve Hg 2 Cl 2 içerebilir. PbCl 2 ’nin çözünmesi için çökelek üzerine 6-7 damla s›cak su ilave edilir,
kar›flt›r›larak 3-4 dakika s›cak su banyosunda bekletilir ve hemen santrifüjlenir. Çözelti s›cakken
(so¤umufl ise çökelek sars›lmadan ›s›t›l›r) bir tüpe al›n›r (NOT 4). Çökelek tekrar s›cak su
ile y›kan›r, santrifüjlenir ve iki çözelti birlefltirilirek Pb 2+ iyonlar›n›n analizi için kullan›l›r.
Çökelekte PbCl 2 olup olmad›¤›n› anlamak için çökelek s›cak su ile y›kan›r. Y›kama suyundan al›nan
1 damla çözelti 1 M K 2 CrO 4 ile muamele edilir. Sar› bir çökelek gözlenirse y›kama ifllemine
çökelek oluflmay›ncaya kadar devam edilir.
Çökelek AgCl ve Hg 2 Cl 2 içerebilir. Çökelek, içerisinde bulanabilecek
kurflun klorür kal›nt›lar›n› uzaklaflt›rmak için s›cak su
ile 2 defa y›kan›r ve santrifüjlenerek y›kama sular› at›l›r. Çökele¤e
5 damla deriflik NH 3 ilave edilir (NOT 5), kar›flt›r›l›r ve
santrifüjlenir.
Çökelek Hg, HgNH 2 Cl veya
Hg 2 O içerebilir. Bu kar›fl›m›n
siyah rengi C‹VA (I) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
Çözelti Ag(NH 3 ) 2 + içerebilir.
Çözelti üzerine asidik olana kadar
damla damla 3 M HNO 3 ilave
edilir (NOT 6). Beyaz renkli
çökelek GÜMÜfi (I) ‹YO-
NU varl›¤›n› gösterir.
Çözelti Pb 2+ iyonlar›n› içerebilir.
Çözelti üzerine 4 damla
1 M K 2 CrO 4 ilave edilir. Sar›
çökelek KURfiUN (II)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.

I. Grup Katyonlar›n Analizine Ait Notlar
Not 1. I-V grup katyonlar›n sistematik analizinin yap›lmas› için al›nan çözelti baz›
durumlarda homojen olmay›p çökelek de içerebilir. Çözelti içerisinde
beyaz bir çökelek olabilir. Bu çökelek, I. grup katyonlar›n›n az çözünen
klorür tuzlar›ndan veya antimon ve bizmutun oksiklorürlerinden kaynaklan›yor
olabilir. Çökele¤in hangi iyonlara ait oldu¤unu anlamak için; çökelekten
al›nan bir parça üzerine 1 damla deriflik HCl ilave edilir ve s›cak
su banyosunda ›s›t›l›r. I. grup katyon klorürleri çözünmezken antimon ve
bizmutun oksiklorürleri çözünerek çözelti faz›na geçerler.
BiOCl + 2H 3 O + ? Bi 3+ + Cl - + 3H 2 O
Not 2. Eklenen fazla miktardaki Cl - iyonu AgCl’nin tam çökmesini sa¤lamakla
birlikte oluflan AgCl ile tepkimeye girerek suda çözünebilen bir kompleks
oluflturur. Fakat bunun yan›nda afl›r› HCl eklenmesi antimon ve bizmut
oksiklorürlerinin oluflumunu yukar›daki tepkimeye göre engeller. I.grup
katyonlar›n sa¤l›kl› analizleri için çökme tamamland›ktan sonra afl›r› HCl
reaktifi eklenmesinden kaç›n›lmal›d›r.
AgCl + Cl - ? AgCl 2 -
PbCl 2 + 2Cl - ? PbCl 4 2-
Not 3. Kurflun klorürün s›cak suda çözünürlü¤ünün artt›¤› so¤uk suda ise tekrar
çöktü¤ü düflünüldü¤ünde, kurflun iyonlar›nda herhangi bir kay›p olmamas›
için çökelek so¤uk su ile y›kan›r. Ayr›ca ortak iyon etkisi ile kurflun klorürün
çözünürlü¤ünü azaltmak için çökelek HCl içeren su ile y›kan›r.
Not 4. Kurflun klorürün tekrar çökmemesi için ay›rma iflleminde çözeltinin s›cak
olmas›na dikkat edilir. Çözeltiyi aktarmak için kullan›lacak olan santrifüj
tüpü s›cak su banyosunda önceden ›s›t›lmal›d›r.
Not 5. AgCl, amonyak (NH 3 ) ile diamin kompleksi oluflturarak çözünürken
Hg 2 Cl 2 ise civa (II) amino klorür ve metalik civaya dönüflür.
AgCl + 2 NH 3 ? [Ag(NH 3 ) 2 ] + + Cl -
Hg 2 Cl 2 + 2NH 3 ? Hg(NH 2 )Cl + Hg + NH 4 + + Cl -
Burada çökelek üzerine eklenecek olan NH 3 miktar› önemlidir. Özellikle
civa (I) iyonunun NH 3 ile gerçeklefltirdi¤i tepkime sonucunda siyah renkli
bir çökelek oluflur. Yeterince NH 3 eklenmedi¤inde, NH 3 sadece Hg 2 Cl 2
ile tepkimeye girer ve AgCl çözünmeden ortamda kal›r. Bunu önlemek
için NH 3 eklenmesi ard arda iki kez yap›lmal›d›r.
E¤er NH 3 çözeltisi çökelekte uzun süre bekletilirse, çözünen gümüfl kompleksi
metalik civa ile afla¤›daki gibi yer de¤ifltirme tepkimesine girer:
2 Hg + 2 Ag(NH 3 ) 2 + ? Hg 2 2+ + 2 Ag + 4 NH3
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
Bu tepkimede görüldü¤ü gibi gümüfl iyonu metalik gümüfle dönüflmüfltür.
Metalik gümüflü tekrar geri kazanmak için kral suyu ile y›kayarak AgCl
fleklinde çökmesi sa¤lan›r. Çökelek süzülür, y›kan›r ve son olarak NH 3 ve
HNO 3 ile gümüfl aramas› gerçeklefltirilir.
27

28
fiekil 2.1
1. Grup
Katyonlar›n
Sistematik
Analizini
Gösteren Ak›m
fiemas›
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
2
Analitik Kimya Laboratuvar›
Not 6. Ag(NH 3 ) 2 + kompleksinin AgCl fleklinde çökebilmesi için ortam›n asidik
olmas› gerekmektedir. Yeterince asidik olmayan çözeltilerde gümüfl iyonu
olmas›na ra¤men beyaz renkli çökelek elde edilemez. Çözeltinin asidik
olup olmad›¤› turnusol ka¤›d› ile kontrol edilir.
Katyonlar›n sistematik analizlerini gerçeklefltirirken ifllemlerde kolayl›k olmas›
aç›s›ndan gruplara ait analizin aflamalar›n› k›saca gösteren ak›m flemalar› çizilir.
Örne¤in, I. grup katyonlara ait ak›m flemas› fiekil 2.1’ deki gibi gösterilebilir.
Pb2+ ve Ag + SIRA içerdi¤inden S‹ZDE flüphelenilen bir çözeltiden bu katyonlar›n birbirlerinden ayr›larak
tan›nmalar› için yap›lmas› gereken ifllemleri bir ak›m flemas› çizerek üzerinde gösteriniz.
DÜfiÜNEL‹M
II. GRUP KATYONLAR
II. grup katyonlar Cu2+ , Hg2+ , Cd2+ , Pb2+ , Bi3+ , As3+ , Sb3+ ve Sn2+ iyonlar›ndan
oluflmaktad›r. Bu grup katyonlar›n ortak kimyasal özelli¤i, asidik ortamda (0,3 M
HCl) sülfür (S2- SORU
SORU
) iyonu ile suda çözünmeyen renkli çökelek vermeleridir. III. grup
D‹KKAT
katyonlar› da D‹KKAT sülfürleri fleklinde çöktürülmektedir, ancak buradaki en önemli fark
ortam›n pH de¤eridir. III. grup katyonlar bazik ortamda bir tampon kullan›larak
çöktürülür. Her iki gruptaki metal sülfürlerin çözünürlükleri birbirinden çok farkl›
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P

oldu¤u için iki grubu birbirinden ay›rmak mümkündür. II. ve III. grup katyonlar›n
sülfürlerinin çözünürlük çarp›mlar› Çizelge 2.3.’de verilmifltir.
II. Grup Katyon Sülfürleri III. Grup Katyon Sülfürleri
Formül K çç Formül K çç
HgS 1,6 x10 -52 ZnS 1,2 x10 -23
CuS 6,0 x10 -36 CoS 5,0 x10 -22
Bi 2 S 3 1,0 x10 -97 NiS 3,0 x10 -21
PbS 7,0 x10 -28 FeS 6,0 x10 -18
CdS 2,0 x10 -28 MnS 5,1 x10 -15
Sb 2 S 3
1,7 x10 -93
SnS 1,2 x10 -27
As 2 S 3
II. grup katyonlarda grup reaktifi olarak tiyoasetamid kullan›l›r. Tiyoasetamitin
so¤uk ve nötral çözeltisi kararl›d›r. Is›t›ld›¤›nda H 2 S vermeye bafllar ve bu da çözeltideki
katyonlarla tepkimeye girerek çökelek oluflmas›na neden olur. H 2 S oluflum
h›z›, katyonla çökelek verme h›z›ndan daha küçük oldu¤u için çökelek daha
homojen, daha saf, daha büyük ve daha kolay santrifüjlenebilir özelliktedir.
Tiyoasetamitin hidroliz denklemleri afla¤›da verilmektedir. Hidrolizlenme h›z›
asidik ve bazik çözeltilerde, nötral çözeltiye göre daha h›zl›d›r.
Nötral çözeltide:
CH 3 CSNH 2 + 2H 2 O ? CH 3 COO - + NH 4 + + H2 S
Asidik çözeltide:
CH 3 CSNH 2 + H 2 O ? CH 3 CONH 2 + H 2 S
Bazik çözeltide:
CH 3 CSNH 2 + 3OH - ? CH 3 COO - + NH 3 + S 2- + H 2 O
Kurflun (II) iyonu I. grupta tam olarak çöktürülemedi¤i için II. grupta D‹KKAT da ortaya ç›kar. Bunun
nedeni PbCl2 ’nin çözünürlü¤ünün PbS’ye göre daha büyük olmas›d›r.
SORU
SIRA S‹ZDE
I. grupta incelenen civa, +1 de¤erli Hg 2+
2 iyonudur. II. grupta ise +2 de¤erlikli Hg2+ D‹KKAT iyonu
incelenmektedir ve herhangi bir kar›flma söz konusu de¤ildir.
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
II. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri
Civa (II) ‹yonu (Hg 2+ )
Bilinmiyor (fakat çok küçük)
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SORU
DÜfiÜNEL‹M
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
a) S2- 1-2 damla Hg 2+ (0,1 M civa (II) nitrat) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine 1-2 damla 0,1 M tiyoasetamit çözeltisi eklenir. Kar›fl›m su banyosunda 4-5
dakika ›s›t›l›r. Oluflan siyah HgS çökele¤i santrifüjlenerek çözeltiden ayr›l›r ve kral
suyunda çözünürlü¤ü test edilir1 TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
29
Çizelge 2.3
II. ve III. Grup
Katyonlar›n
Sülfürlerinin
Çözünürlük Çarp›m
Sabitleri
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SORU
DÜfiÜNEL‹M
D‹KKAT
SORU
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
‹NTERNET ‹NTERNET

30
Analitik Kimya Laboratuvar›
Hg 2+ + S 2- ? HgS
3HgS + 2HNO 3 + 6HCl + 6Cl - ? 3S + 2NO + 4H 2 O + 3[HgCl 4 ] 2-
(1) Elde edilen HgS çökele¤i asitlere ve bazlara karfl› dayan›kl› olmakla birlikte
s›cak kral suyunda çözünür.
b) SnCl 2
1-2 damla Hg 2+ (0,1 M civa (II) nitrat) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine damla damla kalay(II) klorür çözeltisi eklenir 2 .
2Hg 2+ + SnCl 2 ? Sn 4+ + Hg 2 Cl 2
Hg 2 Cl 2 + SnCl 2 ? 2Hg + SnCl 4
(2) Önce beyaz sonra gri-siyah renkli çökelek oluflur.
Kurflun (II) ‹yonu (Pb 2+ )
Kurflun (II) iyonu ile ilgili ön denemeler I. grup katyonlar bölümünde verilmifltir.
Bizmut (III) ‹yonu (Bi 3+ )
a) S 2-
2-3 damla Bi 3+ çözeltisi (0,1 M bizmut (III) nitrat) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye
seyreltilerek üzerine 3-4 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. Çökelek su banyosunda
5 dakika ›s›t›l›r, üzerine 3 M HNO 3 ilave edilerek tekrar ›s›t›l›r.
2Bi 3+ + 3S 2- ? Bi 2 S 3
Bi 2 S 3 + 2NO 3 - + 8H + ? 2Bi 3+ + 3S + 4H 2 O + 2 NO (g)
b) Sodyum stannit (NaHSnO 2 )
Süzgeç ka¤›d›na bir damla Bi 3+ çözeltisi damlat›l›r, üzerine 1 damla 1 M NaOH
çözeltisi ve 1 damla yeni haz›rlanm›fl sodyum stannit çözeltisi (2 damla 0,1 M SnCl 2
üzerine oluflan çökelek çözünene kadar 6 M NaOH) eklenir.
Bi 3+ + 3OH - ? BiOOH + H 2 O
2BiOOH + 3HSnO 2 - + 3OH - + 5H2 O ? 2Bi + 3Sn(OH) 6 2-
Bak›r (II) ‹yonu (Cu 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Cu 2+ çözeltisi (0,1 M CuSO 4 ) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek
üzerine 3-4 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir.
Cu 2+ + S 2- ? CuS
b) K 4 [Fe(CN) 6 ]
1-2 damla Cu 2+ çözeltisi çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 1-2
damla 0,1 M potasyumferrosiyanür çözeltisi eklenir. Çökelek iki k›sma ayr›l›r. Birine
0,1 M HCl, di¤erine 0,1 M NH 3 ilave edilir.
2 Cu 2+ + K 4 [Fe(CN) 6 ] ? Cu 2 [Fe(CN) 6 ] + 4 K +

Kadmiyum (II) ‹yonu (Cd 2+ )
a) S 2-
2-3 damla Cd 2+ çözeltisi (0,1 M Cd(NO 3 ) 2 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine 1-2 damla 3 M HCl ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir ve su banyosunda
5 dakika ›s›t›l›r. Daha sonra üzerine 3 M HNO 3 ilave edilerek ›s›tma ifllemi tekrarlan›r.
Çökelek ikiye ayr›l›r. Birinci k›sma 1 M H 2 SO 4 , ikincisine 2 M HNO 3 eklenir.
Cd 2+ + S 2- ? CdS
CdS + 2H + + SO 4 2- ? Cd 2+ + SO 4 2- + H2 S
3CdS + 8H + + 2NO 3 - ? 3Cd 2+ + 3S + 2NO + 4H 2 O
Kalay (II) ‹yonu (Sn 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Sn 2+ çözeltisi (0,1 M SnCl 2 ) 0,3 M HCl ile 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine
1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir ve su banyosunda 5 dakika ›s›t›l›r.
Sn 2+ + S 2- ? SnS
b) HgCl 2
2-3 damla Sn 2+ çözeltisi 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 1-2 damla 0,1 M HgCl 2
çözeltisi eklenir. Çökele¤in üzerine 4-5 damla SnCl 2 ilave edilir ve ›s›t›l›r.
Sn 2+ + 2HgCl 2 ? Sn 4+ + Hg 2 Cl 2 + 2Cl -
Hg 2 Cl 2 + Sn 2+ ? Sn 4+ + 2Hg + 2Cl -
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
II. Grup Katyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
‹fllem 3. II. Grup Katyonlar›n Çöktürülmesi: I. grup katyonlar›ndan ayr›lan çözelti, II-V grup
katyonlar›n› içerebilir. I. grup katyonlar›n›n ayr›lmas›ndan sonra elde edilen çözeltinin 1 mL’si üzerine
2 damla 3 M HNO 3 (Not 1) ilave edilir ve s›cak su banyosunda 3 dak. ›s›t›l›r. Hafifçe bazik olana
kadar 3 M NH 3 ve daha sonra asidik olana kadar damla damla 3 M HCl ilave edilir (Not 2). Çözelti
bir behere al›narak 1 mL kalana kadar buharlaflt›r›l›r ve bir tüpe al›n›r. 2 damla der. HCl ve 5 damla
tiyoasetemit ilave edilir. S›cak su banyosunda 5 dk. ›s›t›l›r (Not 3). Üzerine 1 mL dam›t›k su ve
çökme tamamlanana kadar damla damla tiyoasetamit eklenir. S›cak su banyosunda tekrar 5 dak. ›s›t›l›r,
(Not 4) (Not 5) santrifüjlenir. Çözelti ve çökelek birbirinden ayr›l›r.
Çözelti: III-V grup katyonlar›n› içerebilir. Çözelti
kaynat›larak H 2 S uçurulur (Not 6) ve III-V grup
katyon analizi için saklan›r.
Çökelek: II. grup katyonlar›n sülfürlerini içerir.
Bu sülfürler, CuS (siyah), HgS (siyah), PbS (siyah),
CdS (sar›), Bi 2 S 3 (kahverengi-siyah), As 2 S 3 (sar›),
Sb 2 S 3 (turuncu-k›rm›z›) ve SnS (kahverengi) olabilir.
Bütün bu sülfürlerin kar›fl›m› siyah renkli olabilir.
Çökelek ifllem 4’e göre analizlenir.
‹fllem 4. II A ve II B Gruplar›n›n Ayr›lmas›: ‹fllem 3’den elde edilen sülfür çökelekleri 1 damla
tiyoasetemit ve 1 damla doymufl NH 4 Cl içeren 10 damla su ile y›kan›r (Not 7). Santrifüjlenir ve y›kama
suyu at›l›r. Çökele¤e 8 damla 3 M KOH ilave edilir ve s›cak su banyosunda kar›flt›r›larak 3 dk.
Is›t›l›r. Santrifüjlenerek çökelek ve çözelti birbirinden ayr›l›r. Bu çökele¤e tekrar 8 damla 3 M KOH
eklenir. Santrifüjlenir ve her iki çözelti birlefltirilir.
Çökelek: HgS, CuS, Bi 2 S 3 , CdS, PbS gibi II A grubu
sülfürlerini ve az miktarda elementel sülfür içerebilir
(Not 8). Çökelek ifllem 5’e göre analizlenir.
Çözelti: Arsenik, antimon ve kalay›n çözünebilir
kompleks iyonlar›n› içerebilir (II B grup katyonlar›).
Süzüntü ifllem 6’ya göre analizlenir.
31

32
Analitik Kimya Laboratuvar›
II. Grup Katyonlar›n Çöktürülmesi ve Alt Gruplar›n
Ayr›lmas›na Ait Notlar
Not 1. 3 M HNO 3 ilavesiyle kalay (II) iyonlar› kalay (IV) iyonlar›na yükseltgenir.
Bu tepkime gerçekleflmez ise kalay tayin edilemez. Çünkü SnS, 3 M
KOH’de çözünmezken, SnS 2 çözünür.
3Sn 2+ + 18Cl - + 8H + + 2NO 3 - ? 3SnCl 6 2- + 2NO + 4H2 O
Not 2. Çökelek ilk olarak amonyak ile baziklefltirilir. Çünkü amonyak ilave etmeden
do¤rudan do¤ruya HCl ilave edilirse çökelek çözünür. Çözelti bazik
duruma getirilirken çökmeler olabilir, fakat HCl ilavesiyle bunlar›n bir k›sm›
tekrar çözünür. Bu çözünmenin tam olmas› sülfür çöktürmelerinde çok
önemli de¤ildir, ancak HCl’nin fazlas›ndan kaç›n›lmal›d›r.
Not 3. Tiyoasetamit hidroliz olarak H 2 S gaz› meydana getirir.
CH 3 CSNH 2 + 2H 2 O ? CH 3 COO - + NH 4 + + H2 S
CH 3 COO - + H 3 O + ? CH 3 COOH + H 2 O
Ortam›n ›s›t›lmas› ve asidik yap›lmas› ise; arseni¤in sülfür ile çökmesini
sa¤lamak içindir. So¤ukta ve düflük hidronyum iyonu derifliminde arsenik,
suda çözünen AsS 2 - kompleksini verir.
Not 4. Çözelti seyreltilip, asitlendirilerek hidronyum iyonu deriflimi 0,3 M olacak
flekilde ayarlan›r. Bu deriflim II. ve III. grup katyonlar›n›n birbirlerinden
ayr›lmas› için önemlidir. Çözelti yeterince asidik olmad›¤›nda III. grup katyonlar›ndan
çinko, nikel ve kobalt gibi katyonlar da II. grupla birlikte çökerler.
Çözelti fazla asidik oldu¤unda II. gruptan kalay, kurflun ve kadmiyum
gibi katyonlar›n çökmeyip III. gruba kar›flma durumlar› vard›r.
Not 5. Çökele¤in rengi siyah ise civa, bizmut, bak›r ve kurflun iyonlar›ndan birini
veya bu iyonlar›n kar›fl›m›n› içerir. Çok ender durumlarda k›rm›z› HgS
çöker. Sar› çökelek arsenik, kadmiyum ve kalay iyonlar›n› veya üçünü birlikte
içerir. Turuncu çökelek antimon varl›¤›n›, beyazdan siyaha dönüflen
çökelek civa varl›¤›n› gösterir.
Tiyoasetamit ilavesiyle oluflan beyaz süspansiyon, nitrat iyonlar›n›n sülfür
iyonlar›n› elementel kükürde yükseltgemesinden kaynaklan›r. Bu flekilde
bir süspansiyon oluflursa analiz çözeltisinde II. grup katyonlar›n bulunmad›¤›
anlafl›l›r.
Not 6. Bafllang›çta renksiz olan kurflun asetat damlat›lm›fl süzgeç ka¤›d› tüpün
a¤z›na kapat›ld›¤›nda siyaha dönüflür. Bu renk dönüflümü çözeltideki sülfür
iyonunun sülfat iyonuna yükseltgenmesinden (S 2- → SO 4 2- ) kaynaklan›r.
Ortamdaki sülfat iyonlar› ile IV. grup katyonlar› sülfatlar› fleklinde çöker.
E¤er çözeltinin analizi hemen yap›l›rsa yükseltgenme gözlenmez. Çözeltide
II. gruptan baflka katyon yoksa bu ifllem uygulanmaz.
Not 7. Sülfür ve amonyum klorür içeren y›kama suyu, peptitleflmeyi ve kolloidal
da¤›l›m›n oluflmas›n› önlemek için ilave edilir.
Not 8. Kal›c› beyaz çökelek elementel kükürtten, beyaz iken hemen siyaha dönen
çökelek ise civadan kaynaklan›r. Bu da ortamda II. grup katyonlar›n›n
(Hg 2+ hariç) olmad›¤›n› gösterir.

II-A Grubu Katyonlar›n›n Analizi
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
‹fllem 5. IIA Grubu Katyonlar›n›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi Ortamdaki fazla KOH’i
uzaklaflt›rmak için çökelek, 10 damla dam›t›k su ile y›kan›r, santrifüjlenir ve y›kama suyu at›l›r. Çökelek
üzerine 10 damla 3 M HNO 3 (Not 1) ilave edildikten sonra s›cak su banyosunda kar›flt›rarak
3-4 dk. ›s›t›l›r ve santrifüjlenir. E¤er çok miktarda çökelek kal›rsa bu ifllem tekrarlan›r ve çözeltiler
birlefltirilir. Çözeltinin yüzeyinde bulunan serbest kükürt baget yard›m›yla al›n›r ve at›l›r.
Çökelek: Elementel
kükürt, siyah
HgS veya beyaz
Hg(NO 3 ) 2 .
2HgS içerebilir.
Çökelek, 4 damla
kral suyunda
çözülür (Not 2)
ve 10 damla su
ilave edilerek
(Not 3) s›cak su
banyosunda 2
dk. ›s›t›l›r. Daha
sonra so¤utulur
ve çözeltiye 5
damla SnCl 2 ilave
edilir. Beyaz
çökelek Hg 2 Cl 2
(kalomel) veya
gri çökelek Hg ve
Hg 2 Cl 2 , C‹VA
(II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
Çözelti: Kurflun, bizmut, bak›r ve kadmiyum iyonlar›n› içerebilir. 10 damla
deriflik amonyak ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve santrifüjlenir (Not 4). Çözelti ve
çökelek birbirinden ayr›l›r.
Çökelek: Bizmut ve kurflunun bazik
tuzlar›n› içerebilir. 4 damla 3 M KOH
ilave edilir, kar›flt›r›l›r, su banyosunda
›s›t›l›r ve santrifüjlenir. Çökele¤e tekrar
KOH eklenerek ayn› ifllemler tekrarlan›r
ve süzüntüler birlefltirilir.
Çözelti:
HPbO 2 - halinde
kurflun ihtiva
edebilir. 3M
CH 3 COOH ile
asidik yap›l›r
(Not 5). 2 damla
1M K 2 CrO 4
ilave edilir. Sar›
çökelek KURfiUN
(II) ‹YO-
NU varl›¤›n› gösterir.
Çökelek:
BiOOH olabilir.
5 damla su ile y›kan›r.
Y›kama sular›
at›l›r. 10 damla
veya daha fazla
NaHSnO 2 eklenir
(Not 6). Ani
olarak siyahlaflmas›
B‹ZMUT
(III) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
Çözelti: Çözünen bak›r-II tetraamin
Cu(NH 3 ) 4 2+ ve kadmiyum-II tetraamin
Cd(NH 3 ) 4 2+ kompleks iyonlar›n›
içerebilir. Çözelti eflit olmayan iki k›sma
ayr›l›r (1/4 ve 3/4 gibi).
1/4’lük k›s›m:
Çözeltideki mavi
renk Cu 2+ varl›-
¤›n› gösterir. 3 M
CH 3 COOH ile
asitlendirilir ve
K 4 [Fe(CN) 6 ]
çözeltisi eklenir.
K›rm›z›-kahverengi
çökelek
BAKIR (II)
‹YONU varl›¤›n›
gösterir.
3/4’lük k›s›m:
5 damla tiyoasetamit
(Not 7) ilave
edilir ve 1 dk beklenir.
Sar› çökelek
KADM‹YUM
(II) ‹YONU varl›¤›n›
gösterir
(Not 8).
II-A Grubu Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar
Not 1. HgS hariç di¤er II A grup sülfürleri (CuS, Bi 2 S 3 , CdS ve PbS) so¤uk seyreltik
HNO 3 çözeltisinde S 2- iyonunun elementel kükürde yükseltgenmesi
nedeniyle çözünürler.
Not 2. Elementel kükürt kral suyunda çözünmezken HgS’yi iki flekilde çözer:
a. Sülfür iyonunu elementel kükürde yükseltger,
b. Klorür iyonlar› civa (II) iyonlar›n› sa¤lam [HgCl 4 ] 2- kompleks fleklinde
ba¤lar.
Not 3. Kral suyundan a盤a ç›kan klorürler, ortamdan uzaklaflt›r›lmazsa kalay-II
iyonlar›, kalay (IV) iyonlar›na yükseltgenir. Sadece kalay (II) iyonlar›, civa
iyonunun analizi için karakteristiktir.
Not 4. Kurflun ve bizmut beyaz bazik tuzlar› (Pb(OH)NO 3 , BiONO 3 ) fleklinde
çöktürülür. Bak›r ve kadmiyum iyonlar› da afl›r› amonyakla reaksiyona
girerek tetraamin kompleksleri ([Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Cd(NH 3 ) 4 ] 2+ ) fleklinde
çözünebilir.
33

34
Analitik Kimya Laboratuvar›
Not 5. Kurflun, kromat halinde çöktürülürken ortama bir miktar asetik asit ilave
edilir. Aksi halde ortamda bulunmas› muhtemel bizmut, kromatla sar› bir
çökelek verir.
Not 6. Sodyum stannit çözeltisi haz›rlamak için 5 damla kalay (II) klorür (SnCl 2 )
çözeltisi üzerine damla damla 3 M NaOH çözeltisi eklenir. NaOH ilavesine,
jelatin görünümündeki bir çökele¤in oluflmas› ve bu çökele¤in tekrar çözünmesine
kadar devam edilir. Burada gerçekleflen tepkimeler;
Sn 2+ + 2OH - → Sn(OH) 2
Sn(OH) 2 + OH - → HSnO 2 - + H2 O veya [Sn(OH) 3 ] -
Not 7. Bu aflamada siyah çökelek oluflursa, ortamda Hg 2+ bulunabilir. Oluflan siyah
çökelek 5 damla su ile y›kan›r, santrifüjlenir ve y›kama suyu at›l›r.
Çökele¤in üzerine 10 damla 3 M H 2 SO 4 ilave edilir, kar›flt›r›larak s›cak su
banyosunda 4 dk. ›s›t›l›r. Santrifüjlenerek çözelti k›sm› al›n›r ve üzerine
nötralleflene kadar deriflik amonyak ilave edilir ve daha sonra 3 M asetik
asit ile hafifçe asidik hale getirilir. 2-3 damla tiyoasetamit eklenir ve 3 dk.
s›cak su banyosunda ›s›t›l›r. Oluflan SARI ÇÖKELEK kadmiyum iyonunun
varl›¤›n› gösterir.
Not 8. Tiyoasetamit bazik ortamda ›s›t›lmadan sülfür iyonlar› vererek Cd(OH) 2 ’nin
sar› renkli CdS fleklinde çökmesini sa¤lar.
II-B Grubu Katyonlar›n›n Analizi
‹fllem 6. II-B Grubu Katyonlar›n›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi Çözeltiye hafif asidik oluncaya
kadar 3 M HCl ilave edilir (Not 1), santrifüjlenir ve çözelti at›l›r. Çökele¤e 10 damla der.
HCl ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve s›cak su banyosunda 4-5 dakika ›s›t›l›r (Not 2), santrifüjlenir. Çökelek
ve çözelti birbirinden ayr›l›r. Çökele¤e 8 damla su ve 4 damla der. HCl eklenir, tekrar santrifüj
edilir ve çözelti önceki çözeltiyle birlefltirilir.
Çökelek: As 2 S 3 , As 2 S 5 ve elementel
kükürt içerebilir. Çökelek
s›cak su ile 3 defa y›kan›r ve
y›kama sular› at›l›r. 4 damla der.
HNO 3 eklenerek 5 dak. Su banyosunda
›s›t›l›r. 5 damla 0,5 M
gümüfl nitrat çözeltisi eklenir ve
kar›flt›r›l›r. Çözelti üzerine 2,5
M sodyum asetat eklenir. Oluflan
k›rm›z›-kahverengi çökelek
ARSEN‹K varl›¤›n› gösterir.
Çözelti Kalay ve antimon iyonlar›n› içerebilir. Çözelti iki
k›sma ayr›l›r.
Birinci çözeltiye hacmi kadar
3 M HCl ilave edilir ve bir parça
Mg flerit at›larak çözünene
kadar bekletilir (Not 3). Berrak
çözeltiye 4 damla doymufl
HgCl 2 ilave edilir. Beyaz veya gri
çökelek KALAY (II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
‹kinci çözeltiden 1-2
damla al›narak üzerine 1
damla tiyoasetamit eklenir
ve ›s›t›l›r. Oluflan turuncu
çökelek ANT‹MON (III)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
II-B Grubu Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar
Not 1. Bazik çözelti, II-B grubu iyonlar›n›n çözünür kompleks anyonlar›n› içerebilir.
Çözelti asidik yap›ld›¤›nda II-B grubu katyonlar› sülfürleri fleklinde
çöker.
Not 2. Tiyoasetamiti uzaklaflt›rmak için çözelti ›s›t›l›r. Uzaklaflt›r›lmad›¤› durumda
kalay ve antimon tekrar çöker. Çökelek aç›k sar› oluncaya kadar ›s›tmaya
devam edilir.

Not 3. Magnezyum metali, antimon iyonlar›n› metalik antimona ve kalay-IV’ü kalay-II’ye
indirger. Kalay›n analizi s›ras›nda tüm magnezyum metali çözünmelidir.
Pb2+ katyonu hem I. hem de II. grup katyonlar›na dahil edilmifltir? SIRA Neden? S‹ZDE
III. GRUP KATYONLAR
III. grup katyonlar› Fe3+ , Al3+ , Cr3+ , Mn2+ , Zn2+ , Ni2+ ve Co2+ oluflturur. Bu katyonlar,
amonyak-amonyum klorür tampon çözeltisinde (bazik ortam) sülfür iyonu
ile çökelek verirler. Bu iyonlardan Al3+ , Fe3+ ve Cr3+ hidroksitleri, Mn2+ , Zn2+ , Ni2+ ve Co2+ ise sülfürIeri halinde çökerler.
III. Grup Katyonlar›n›n Çökeleklerine ait Kçç de¤erleri:
MnS: 5,1x10-15 ZnS: 1,2x10-23 FeS: 6,0x10-18 Cr(OH) 3 : 6,7x10-31 NiS: 3,0x10-21 Al(OH) 3 : 1,9x10-33 CoS: 5,0x10-22 II. ve III. grup katyonlar› S2- iyonu ile çökelek verirler. III. grup katyonlar›n›n
Kçç de¤erleri II. grup katyonlar›n›n Kçç de¤erlerinden büyüktür. Bu sebepten dolay›
S2- DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
Tampon çözelti: Bir zay›f
SORU
baz ve onun konjuge asiti
veya bir zay›f asit ve onun
konjuge baz›ndan SORU oluflan ve
D‹KKAT
ortam pH’›n› sabit tutmaya
yarayan çözeltidir.
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
iyonu deriflimi ve pH kontrol edilerek iki grup birbirinden ayr›l›r. II. grup
katyonlar› pH= 3’de çökerken III. grup katyonlar› ise NH4Cl/NH K ‹ 3 T(pH> A P 8) tamponunda
çöker.
K ‹ T A P
III. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri
Aluminyum (III) ‹yonu (Al 3+ )
a) S2- 1-2 damla Al3+ (0,1 M AlCl3 ) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine
1-2 damla 3 M NH3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir.
2Al3+ + 3S2- ‹NTERNET ‹NTERNET
+ 6H20 ? 2AI(OH) 3 + 3H2S SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
b) Alüminon
1-2 damla Al3+ DÜfiÜNEL‹M
çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 6 M amonyum
asetat (NH4Ac) ve 2 damla alüminon (% 0,1’lik sulu çözeltisi) eklenir. Çözelti 3 M
SORU
NH3 ile bazik yap›larak 2 dakika ›s›t›l›r.
Asetat iyonu (CH3COO- ) bu kitab›n kapsam›nda ço¤unlukla Ac olarak ifade D‹KKAT edilmifltir.
Krom (III) ‹yonu (Cr 3+ )
a) S2- (nötür veya bazik ortam)
1-2 damla Cr3+ (0,1 M KCr(S04 ) 2 .12H2O) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek
üzerine 1-2 damla 3 M NH3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir.
2Cr 3+ +3S 2- + 6H 2 O ? 2Cr(OH) 3 + 3H 2 S
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
TELEV‹ZYON
b) H2O2 Bir süzgeç ka¤›d›na 2 damla 0,1 M K2CrO4 ve 2 damla 1 M HNO3 damlat›l›r.
Üzerine 2 damla H2O2 eklenir.
TELEV‹ZYON
3
35
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

36
Analitik Kimya Laboratuvar›
Çinko (II) ‹yonu (Zn 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Zn 2+ (0,1 M ZnSO 4 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine
1-2 damla 3 M asetik asit (HAc) ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. Çözelti
su banyosunda 5 dakika kar›flt›r›larak ›s›t›l›r.
Zn 2+ + H 2 S ? ZnS + 2H +
b) K 4 [Fe(CN) 6 ]
1-2 damla Zn 2+ (0,1 M ZnSO 4 ) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine
1-2 damla 0,1 M potasyum ferrosiyanür çözeltisi eklenir.
2Zn 2+ + K 4 [Fe(CN) 6 ] ? Zn 2 [(Fe(CN) 6 )] + 4K +
3Zn 2 [Fe(CN) 6 ] + K 4 [Fe(CN) 6 ] ? 2Zn 3 K 2 [Fe(CN) 6 ] 2
Mangan (II) ‹yonu (Mn 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Mn 2+ (0,1 M MnSO 4 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine
2-3 damla 3 M NH 3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. Çözelti su banyosunda
1-2 dakika kar›flt›r›larak ›s›t›l›r.
Mn 2+ + S 2- ? MnS
b) PbO 2 veya NaBiO 3 (sodyum bizmutat)
1-2 damla Mn 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine bir spatül ucu ile
PbO 2 veya NaBiO 3 ve 2-3 damla deriflik HNO 3 eklenir. 1-2 dakika ç›plak alevde ›s›t›l›r
ve 5 dakika beklenir (PbO 2 veya NaBiO 3 ’›n afl›r›s› ortamda bulunmal›d›r).
5 PbO 2 + 2 Mn 2+ + 6 H 3 O + ? 2 HMnO 4 - + 5 Pb 2+ + 8 H2 O
Demir (III) ‹yonu (Fe 3+ )
a) S 2-
1-2 damla Fe 3+ (0,1 M FeCl 3 .6H 2 O) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine
2-3 damla 3 M NH 3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir.
2Fe 3+ + 3S 2- ? 2FeS + S
b) SCN -
1 damla Fe 3+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1 damla 0,1 M
NH 4 SCN veya 1 damla 0,1 M KSCN çözeltisi eklenir.
Fe 3+ + SCN - ? [Fe(SCN)] 2+
[Fe(SCN)] 2+ + SCN - + 6NaF ? FeF 6 3- + 6Na + + 2SCN -
Kobalt (II) ‹yonu (Co 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Co 2+ (0,1 M Co(NO 3 ) 2 .6H 2 O) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine 2-3 damla 3 M NH 3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. Çözelti su
banyosunda 1-2 dakika kar›flt›r›larak ›s›t›l›r.

Co 2+ + S 2- ? CoS
b) SCN -
Al›nan 2 deney tüpüne 1’er damla Co 2+ çözeltisi ve 10’ar damla su eklenir. Birinci
tüpe 1-2 damla 0,1 M NH 4 SCN ekleyip kar›flt›r›l›r. Di¤er tüpe bir spatül ucu
ile kat› NaF eklenir, daha sonra 1-2 damla alkollü SCN - çözeltisi iki s›v› birbirine
kar›flmayacak flekilde tüpün kenar›ndan yavaflça ak›t›l›r.
Co 2+ + 4SCN - ? [Co(SCN) 4 ] 2-
Nikel (II) ‹yonu (Ni 2+ )
a) S 2-
1-2 damla Ni 2+ (0,1 M NiSO 4 . 6H 2 O) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek
üzerine 2-3 damla 3 M NH 3 ve 1-2 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. Çözelti su
banyosunda 1-2 dakika kar›flt›rarak ›s›t›l›r.
Ni 2+ + S 2- ? NiS
b) Dimetil glioksim
1 damla Ni 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine hafif bazik olana
kadar 3 M NH 3 ve 1-2 damla dimetil glioksim (alkoldeki % 1’lik çözeltisi) eklenir.
III. Grup Katyonlar›n Analizi
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
‹fllem 7. III.Grup Katyonlar›n Çöktürülmesi: II. grup katyonlardan kalan çözeltiden 1mL
al›n›r, bunun üzerine 4 damla doymufl NH 4 Cl ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve daha sonra çözelti bazik
olana kadar damla damla deriflik NH 3 ilave edilir. Çözelti bazik olduktan sonra 1 damla daha
NH 3 kat›l›r (Not 1). 8-10 damla tiyoasetamit eklenir, kar›flt›r›l›r ve s›cak su banyosunda ›s›t›l›r
(Not 2). Santrifüjlenerek çökelek ve çözelti birbirinden ayr›l›r.
Çökelek
III. grup katyonlar›n sülfür ve hidroksitlerini
içerebilir.
Çözelti: IV. ve V grup katyonlar› içerir. 3 M
HCl ile asitlendirilir ve behere al›narak 2 mL
kal›ncaya kadar buharlaflt›r›l›r (Not 3).
Bulan›kl›k varsa santrifüjlenir, oluflan çökelek
at›l›r ve çözelti IV. grup analizi için saklan›r
‹fllem 8. III A ve III B Gruplar›n›n Ayr›lmas›: Çökele¤in üzerine 5 damla der. HCl ilave
edilir, kar›flt›r›l›r ve üzerine 3 damla der. HNO 3 ilave edilir. Su banyosunda homojen bir çözelti
olana kadar ›s›t›l›r (Not 4). Çözeltiye kuvvetli bazik olana kadar 5 M KOH ilave edilir ve kar›flt›r›l›r.
0,2 g (spatül ucu ile) kat› Na 2 O 2 ilave edilir ve s›cak su banyosunda 3 dakika bekletilir
(Not 5), santrifüjlenir. Çözelti ve çökelek birbirinden ayr›l›r. Çökelek, 10 damla s›cak su ile y›kan›r,
santrifüjlenir ve y›kama suyu çözelti ile birlefltirilir.
Çözelti, AlO 2 - , CrO4 - , HZnO2 - gibi III-A grubu
katyonlar›n› içerebilir.
Çökelek Mangan dioksit ve demir, kobalt,
nikel hidroksitlerini içerir. (III-B grubu katyonlar›)
37

38
Analitik Kimya Laboratuvar›
III-A Grubu Katyonlar›n›n Analizi
‹fllem 9. III-A Grubu Katyonlar›n›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi bir önceki aflamadan elde
edilen çözeltiye 10 damla doymufl NH 4 Ac ve asidik olana kadar 3 M HAc eklenir. Daha sonra
hafifçe bazik olana kadar 3 M NH 3 eklenir ve santrifüjlenir (Not 6).
Çökelek: Al(OH) 3 olabilir.
10 damla su ile y›kan›r, y›kama
suyu at›l›r. Çökelek çözünene
kadar damla damla 3 M
HAc eklenir. 3 damla doymufl
NH 4 Ac ve 3 damla alüminon
ilavesinden sonra 3 M NH 3 ile
hafif bazik yap›l›r. K›rm›z› çökelek
ALÜM‹NYUM (III)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
III-B Grubu Katyonlar›n›n Analizi
Çözelti: CrO 4 2- ve [Zn(NH3 )] 2+ içerebilir (Not 7).
Çökme tam oluncaya kadar 1 M Ba(Ac) 2 ilave edilir, kar›flt›r›l›r
ve santrifüjlenir.
Çökelek: BaCrO 4 veya BaSO 4
olabilir. 10 damla 3 M HCl eklenir
ve su banyosunda 1 dak. ›s›t›l›r.
Santrifüjlenir ve çökelek at›l›r.
Çözeltiden 2 damla süzgeç
ka¤›d›na damlat›l›r, üzerine 2
damla H 2 O 2 eklenir. Oluflan mavi
renk KROM (III) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
Çözelti: 3 M HAc ile asitlendirilir.
Çözeltiden al›nan 2
damla üzerine 3-4 damla
K 4 [Fe(CN) 6 ] kat›l›r. Beyaz çökelek
Ç‹NKO (II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
‹fllem 10. III-B Grubu Katyonlar›n›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi Çökelek demir, kobalt,
nikel hidroksitleri ile mangandioksit içerebilir. 10 damla su ile y›kan›r, santrifüjlenir ve y›kama suyu
at›l›r. Çökelek 2-3 damla der. HCl ile çözdündükten sonra asit kapsülde uçurulur. Kalan k›s›m
so¤utulduktan sonra su ile 2 mL’ye tamamlanarak 4 eflit k›sma ayr›l›r.
1. K›s›m
2 damla 3 M
NH 4 SCN ilave
edilir. Koyu
k›rm›z› renk
DEM‹R (III)
‹YONU varl›-
¤›n› gösterir
(Not 2).
2. K›s›m
Çözünmeyen kat› kalana
kadar NaF ilave edilir
ve kar›flt›r›l›r. 10
damla alkollü NH 4 SCN
çözeltisi tüpün kenar›ndan,
eklenir. ‹ki s›v›n›n
kesim noktas›ndaki mavi
renk KOBALT (II)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
3. K›s›m
Çözünmeyen k›s›m kalana
kadar parça parça
kat› NaF eklenir. 3 M
NH 3 ile bazik yap›larak
4 damla dimetilglioksim
ilave edilir. Pembe
çökelek, N‹KEL (II)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
4. K›s›m
Kaynar su banyosunda 1 dk.
›s›t›l›r. Ç›kar›ld›ktan sonra
üzerine 2-3 damla der.
HNO 3 eklenir. Bir spatül
ucu ile PbO 2 eklenir, 5 dk.
kaynat›l›r. çözeltinin mor
rengi MANGAN (II)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
III. Grup Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar
Not 1. III. Grup katyonlar›n› sülfürleri fleklinde tam olarak çöktürebilmek için ortam›n
bazik olmas› gerekir. Bununla birlikte, IV. Grupta yer alan magnezyum
iyonunun hidroksiti fleklinde çökmesini önlemek için hidroksil iyonu
deriflimi yeterince düflük olmal›d›r. Bu durumu sa¤lamak için
NH 4 Cl/NH 3 tamponu kullan›l›r.
Not 2. Çökmenin tam olup olmad›¤›n› anlamak amac›yla elde edilen çözeltiye 1
damla daha tiyoasetamit eklenir ve 4-5 dakika su banyosunda ›s›t›l›r.

Not 3. Ortam, asidik hale getirilerek ve kaynat›larak sülfür iyonu uzaklaflt›r›lmaz
ise S 2- iyonu SO 4 2- iyonuna yükseltgenir. SO4 2- iyonu ise IV. gruptaki baz›
katyonlar›n çökmelerine neden olur.
Not 4. Çökelek tamam›yla çözünürse Ni 2+ ve Co 2+ iyonlar›n›n bulunmad›¤› anlafl›l›r.
HNO 3 eklendi¤inde çözünen siyah çökelek Ni 2+ veya Co 2+ ’nin bulundu¤unu
veya her ikisinin birlikte bulundu¤unu gösterir.
Not 5. Çok fazla miktarda Na 2 O 2 eklemekten kaç›n›lmal›d›r. Çözeltiden yaklafl›k 1
dakika süreyle hava kabarc›¤› ç›kmaya yetecek kadar Na 2 O 2 eklenmelidir.
Not 6. NH 4 Cl/NH 3 tamponlanm›fl bir çözeltide Al(OH) 3 hemen hemen tam çökerken
Zn 2+ iyonu hidroksiti fleklinde çökmeyip Zn(NH 3 ) 4 2+ fleklinde çözeltide
kal›r.
Not 7. Cr 2+ iyonu CrO 4 2- halinde bulunuyor ise çözelti sar› renklidir.
III A ve III B grup katyonlar› hangi temel ilkeye göre ayr›l›r?
IV. GRUP KATYONLAR
IV. grup katyonlar› periyodik tablonun II A grubunda bulunan Ba2+ , Mg2+ , Sr2+ ve
Ca2+ gibi toprak alkali metal iyonlar›ndan oluflmaktad›r. Bu dört katyonun grup
çöktürücü reaktifi olarak baz› kitaplar fosfat, baz›lar› karbonat ve baz›lar› da bu ikisinin
kar›fl›m›n› kullanmak gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Bu kitapta, Mg2+ iyonundan
kaynaklanan bu kar›fl›kl›¤› gidermek amac›yla grup çöktürücü reaktifi olarak fosfat
ve karbonat kar›fl›m›n› kullanmak uygun görülmüfltür. Mg2+ DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
Alev denemesi: Atom,
SORU
molekül veya iyonlar›n bir
gaz alevinde karakteristik
renk oluflturmas›na SORU dayanan
nitel analiz yöntemidir.
D‹KKAT
hariç di¤er katyonlar
alev denemesinde karakteristik renk vermeleriyle de tan›n›rlar. IV. Grup kat-
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
yonlar› grup reaktifleriyle verdi¤i az çözünür tuzlar›n çözünürlük çarp›m de¤erleri
Çizelge 2.4.’de verilmifltir.
SIRA S‹ZDE
Bileflik K çç Bileflik K çç
BaCO3 5,1 x 10-9 MgCO3 1,0 x 10-5 Ba3 (PO4 ) 2 1,0 x 10-39 Mg3 (PO4 ) 2 3,0 x 10-13 K ‹ T A P
CaCO 3 4,8 x 10 -9 SrCO 3 1,0 x 10 -9
Ca3 (PO4 ) 2 1,0 x 10-29 Sr3 (PO4 ) 2 1,0 x 10-31 TELEV‹ZYON
Alev Denemesinin Yap›lmas›
Bir cam bagetin ucuna tutturulan 3-4 cm uzunlu¤unda bir platin tel deriflik HCl’e
dald›r›l›r. Daha sonra alev s›cakl›¤›n›n en düflük oldu¤u bölgeye tutulur. ‹flleme
alevde renk de¤iflmeyinceye kadar devam edilir. Daha sonra platin tel, alev denemesi
yap›lacak HCl içeren çözeltiye dald›r›l›r. Gözlenen renk kaydedilir.
IV. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri
Baryum (II) ‹yonu (Ba 2+ )
a) HPO 4 2-
4 damla Ba 2+ (0,1 M BaCl 2 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 5-6
damla 0,5 M (NH 4 ) 2 HPO 4 eklenir ve ortam 3 M NH 3 ile kuvvetli bazik yap›l›r.
3Ba 2+ + 2HPO 4 2- + 2NH3 ? Ba 3 (PO 4 ) 2 + 2NH 4 +
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
39
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Çizelge 2.4
IV. grup
Katyonlar›n›n
Çöktürücüleriyle K ‹ T A P
verdi¤i Çökeleklerin
Çözünürlük Çarp›m›
De¤erleri
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
4

40
Analitik Kimya Laboratuvar›
b) CrO 4 2-
4 damla Ba 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 1-2 damla 1 M
K 2 CrO 4 eklenir.
Ba 2+ + CrO 4 2- ? BaCrO 4
Stronsiyum (II) ‹yonu (Sr 2+ )
a) HPO 4 2-
4 damla Sr 2+ (0,1 M SrCl 2 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 5-6
damla 0,5 M (NH 4 ) 2 HPO 4 eklenir ve ortam 3 M NH 3 ile kuvvetli bazik yap›l›r.
3Sr 2+ + 2HPO 4 2- + 2NH3 ? Sr 3 (PO 4 ) 2 + 2NH 4 +
b) SO 4 2-
4 damla Sr 2+ çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 2-3 damla 0,1 M
H 2 SO 4 veya 1 M (NH 4 ) 2 HPO 4 çözeltisi eklenerek su banyosunda 2-3 dakika ›s›t›l›r.
Sr 2+ + SO 4 2- ? SrSO 4
Kalsiyum (II) ‹yonu (Ca 2+ )
a) HPO 4 2-
4 damla Ca 2+ (0,1 M CaCl 2 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 5-6
damla 0,5 M (NH 4 ) 2 HPO 4 eklenir ve ortam 3 M NH 3 ile kuvvetli bazik yap›l›r.
3 Ca 2+ + 2 HPO 4 2- + 2 NH3 ? Ca 3 (PO 4 ) 2 + 2 NH 4 +
b) C 2 O 4 2-
4 damla Ca 2+ çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 2-3 damla 0,1 M
(NH 4 ) 2 C 2 O 4 çözeltisi eklenerek su banyosunda 2-3 dakika ›s›t›l›r.
Ca 2+ + C 2 O 4 2- ? CaC 2 O 4
Magnezyum (II) ‹yonu (Mg 2+ )
a) HPO 4 2-
4 damla Mg 2+ (0,1 M MgSO 4 ) çözeltisi yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilerek üzerine 5-
6 damla 0,5 M (NH 4 ) 2 HPO 4 eklenir ve ortam 3 M NH 3 ile kuvvetli bazik yap›l›r.
Mg 2+ + HPO 4 2- + NH3 + 6H 2 O ? MgNH 4 PO 4 .6H 2 O

IV. Grup Katyonlar›n›n Analizi
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
‹fllem 11. IV grup Katyonlar›n Çöktürülmesi: III. grup katyonlardan kalan çözelti 2 mL kalana
kadar buharlaflt›r›l›r, santrifüjlenir ve çökelek oluflursa at›l›r (NOT 1). Çözeltiye 10 damla 0,5
M (NH 4 )HPO 4 ve 5 damla 2 M (NH 4 ) 2 CO 3 eklenir. Der. amonyak ile baziklefltirilir, bagetle kar›flt›r›l›r
ve santrifüjlenir. Çökelek ve çözelti birbirinden ayr›l›r (NOT 2).
Çökelek: Ba, Sr, Ca ve Mg’un fosfat ve karbonatlar›n›
içerebilir.
Çözelti V. grup katyonlar›n› içerebilir. Çözelti
V. Grup katyon analizi için saklan›r
‹fllem 12. IV Grup Katyonlar›n›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi
Çökelek, 10 damla su ile y›kan›r ve y›kama suyu at›l›r. 10 damla der. HAc ile asidik yap›l›r ve kar›flt›rarak
su banyosunda 2 dak. ›s›t›l›r (NOT 3). Sonra 10 damla su ve çözeltinin rengi hafif sar› oluncaya
kadar 5-6 damla 1 M K 2 CrO 4 çözeltisi eklenir, kar›flt›r›l›r ve santrifüjlenir. Çökmenin tam olup
olmad›¤› kontrol edilerek çökelek ve süzüntü birbirinden ayr›l›r.
Çökelek: Sar› çökelek
BaCrO 4 olabilir. 6 damla
der. HCl eklenerek çözülür,
su banyosunda hacim yar›ya
indirilir ve alev testi yap›l›r
(NOT 4). Sar›-yeflil renk
BARYUM (II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir (NOT 5).
Çözelti:
Sr 2+ , Ca 2+ , Mg 2+ ve CrO 4 2- içerebilir. Çözeltiye 3 damla (NH4 ) 2 CO 3
ve 5 damla (NH 4 )HPO 4 ilave edilir. Çözelti deriflik NH 3 ile kuvvetli
bazik yap›l›r. Ard›ndan çökelek ve süzüntü santrifüjlenerek ayr›l›r
(NOT 6).
Çökelek: Sr 2+ , Ca 2+ ve Mg 2+ ’un fosfatlar›
ve karbonatlar› olabilir. Çökelek 10 damla
der. HAc’de çözülür. 5 damla su ve 5 damla
1 M (NH 4 ) 2 SO 4 eklenir. S›cak su banyosunda
›s›t›l›r, so¤utulur ve santrifüjlenir. Çözeltiye
1 damla daha (NH 4 ) 2 SO 4 ilave edilerek
çökmenin tam olup olmad›¤› kontrol edilir.
Çökelek: SrSO 4 olabilir
(NOT 7). 3 defa
s›cak su ile y›kan›r ve
y›kama sular› at›l›r
(NOT 8). 3 damla
der. HCl eklenerek
alev testi yap›l›r. Koyu
k›rm›z› renk STRON-
S‹YUM (II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
Çözelti:
Kromat iyonlar›n›
içerebilir. At›l›r.
Çözelti: Kalsiyum ve magnezyum iyonlar›n›
içerebilir. 5 damla 0,25 M (NH 4 ) 2 C 2 O 4
ilave edilir ve 1 dakika s›cak su banyosunda
›s›t›l›r (NOT 9). Daha sonra santrifüjlenerek
çökelek ve çözelti birbirinden ayr›l›r.
Çökelek: Ca 2+
olabilir (NOT 10).
2 damla der. HCl
ilave edilir ve alev
testi yap›l›r. Tu¤la
k›rm›z›s› renk
KALS‹YUM (II)
‹YONU varl›¤›n›
gösterir.
Çözelti: Mg 2+ içerebilir.
4-5 damla 0,5
M (NH 4 ) 2 HPO 4 eklenir,
ortam 3 M
NH 3 ile kuvvetli bazik
yap›l›r. Beyaz çökelek
MAGNEZ-
YUM (II) ‹YONU
varl›¤›n› gösterir.
41

42
SIRA S‹ZDE
Analitik Kimya Laboratuvar›
IV. Grup Katyonlar›n›n Analizine Ait Notlar
Not 1. Bu çökelek III. grup sülfürlerinin bir kal›nt›s› olabilir. Bu yüzden at›l›r.
Not 2. Kalsiyum, stronsiyum ve baryum fosfat ve karbonatlar›n›n kar›fl›m› jelatinimsi
bir çökelek halinde hemen çökerler. Ayn› zamanda bu çökelek
magnezyumun da birlikte çökmesine neden olacakt›r. E¤er magnezyum
iyonlar› çözeltide yaln›z olarak bulunuyorsa, çökme bir süre bekledikten
sonra meydana gelebilir. Deney tüpünün çeperine bagetle sürtmek, magnezyum
çökele¤inin oluflumunu h›zland›r›r.
Not 3. Kuvvetli asidik ortamda baryum kromat çöktürülemez. Bu nedenle daha
zay›f olan asetik asit kullan›l›r.
Not 4. Baryum kromat›n uçuculu¤u alev testine cevap verecek kadar olmad›-
¤› için deriflik HCl ortam›nda ›s›t›ld›¤›nda, CrO 4 2- iyonu Cr 3+ iyonuna
indirgenir.
2BaCrO 4 + 16H + + 6 Cl - ? 2Ba 2+ + 2Cr 3+ + 8H 2 O + 3Cl 2
Not 5. Alev denemesi için kullan›lacak olan platin telin iyice temizlenmesi gerekir.
Bunun için HCl ile renk vermeyinceye kadar birkaç kez der. HCl’e bat›r›l›p
aleve tutulur.
Not 6. Burada amaç, ortama sar› renk vererek, beyaz SrSO 4 ve CaC 2 O 4 ’ün görünmesini
zorlaflt›ran, kromat ve bikromat› uzaklaflt›rmakt›r.
Not 7. SrSO 4 ’ün çöktürülmesi esnas›nda CaSO 4 de beraber çökebilir. Ayr›ca
SrSO 4 ’ün çözünürlük çarp›m› büyük oldu¤undan tamamen çökmez. Daha
sonraki aflamada Sr 2+ , C 2 O 4 2- eklenmesiyle çöker.
Not 8. SrSO 4 deriflik HCl’de çözünmemesine ra¤men alevde renk verecek kadar
klorürü oluflur.
Not 9. CaC 2 O 4 ’ün çözünürlü¤ü az olmakla birlikte afl›r› doymufl çözelti verme
e¤ilimi göstermektedir. Çökmenin olabilmesi için çözeltinin ›s›t›lmas› ve
yeterince beklenmesi gerekmektedir.
Not 10. Beyaz renkli çökelek Ca 2+ varl›¤›n› do¤rulamaz, burada SrC 2 O 4 çökele¤i
oluflabilir.
IV. Grup katyonlar›n SIRA S‹ZDE analizine ait ak›m flemas›n› çiziniz.
V. GRUP KATYONLAR
NH +
4 , Na + ve K + gibi di¤er grup reaktifleriyle çöktürülemeyen iyonlar V. Grup katyonlar›
olufltururlar. Genel olarak bu katyonlar›n tuzlar› suda oldukça iyi çözünür.
Bu özellik, grup için herhangi bir ortak çöktürücü olmamas›na neden olur.
Amonyak ve amonyum tuzlar› I-V grup katyonlar›n ayr›lmas›nda s›k s›k kullan›ld›¤›
için V. grup katyonlar›n›n tayini için ayr›lan çözeltide afl›r› miktarda NH +
4
iyonlar› bulunur. Bu nedenle NH +
4 iyonu tayini için bafllang›çta verilen orijinal çözelti
kullan›l›r.
V. grubun di¤er üyeleri olan Na + ve K + iyonlar›n›n klorürleri yeterince uçucu
ve karakteristik bir alev rengine sahip oldu¤undan alev testi ile oldukça kolay tan›n›rlar.
Birkaç saniye süren fliddetli sar› renk Na + , aç›k mor renk ise K + DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
SORU
SORU
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
iyonunun
varl›¤›n› gösterir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
5
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

V. Grup Katyonlar›n Ön Denemeleri
Amonyum ‹yonu (NH 4 + )
a) NaOH
2-3 damla NH 4 + (0,1 M NH4 Cl) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine
3-4 damla 3 M NaOH eklenir ve s›cak su banyosunda ›s›t›l›r.
NH 4 + + OH - ? NH 3 (g) + H 2 O (s)
• Deney tüpünden yay›lan amonyak kokusu,
• Islat›lm›fl k›rm›z› turnusol ka¤›d›n›n renginin mavileflmesi,
• 0,1 M Hg 2 (NO 3 ) 2 çözeltisiyle ›slat›lm›fl süzgeç ka¤›d›n›n, tüpün a¤z›na kapat›lmas›yla
oluflan siyahlaflma amonyak ç›k›fl›n› gösterir.
Potasayum ‹yonu (K + )
a) Sodyum kobalt (III) hekzanitrit
3-4 damla K + (0,1 M KCl) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek üzerine 1-2
damla 0,3 M sodyum kobalt (III) hekzanitrit eklenir.
3K + + [Co(NO 2 ) 6 ] 3- → NH 3 (g) + H 2 O (s)
b) Alev Denemesi
Platin tel alevde renk vermeyinceye kadar HCl ile temizlenir. 10 damla K + çözeltisine
1-2 damla deriflik HCl ilave edilir ve platin tel bu çözeltiye dald›r›l›r ve aleve
tutulur. Soluk eflatun renk potasyumun varl›¤›n› gösterir.
Sodyum ‹yonu (Na + )
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
a) Çinko uranil asetat
1-2 damla Na + (0,1 M NaCl) çözeltisi yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilerek bir saat cam›na
damlat›l›r. Üzerine çinko uranil asetat çözeltisinden 2-3 damla eklenir. Oluflan
sar› çökelek sodyum varl›¤›n› gösterir.
b) Alev Denemesi
Platin tel alevde renk vermeyinceye kadar HCl ile temizlenir. 10 damla Na + çözeltisine
1-2 damla deriflik HCl ilave edilir ve platin tel bu çözeltiye dald›r›ld›ktan
sonra aleve tutulur. Parlak sar› renk sodyumun varl›¤›n› gösterir.
NH 4 + ‹yonunun Tan›nmas›
Bafllang›ç çözeltisinden bir tüpe 5 damla al›n›r, üzerine 5 damla su eklenir. Çözelti 3 damla 3 M
NaOH ile bazik duruma getirilir. Tüpün a¤z›na ›slat›lm›fl k›rm›z› turnusol ka¤›d› tutulur (Not 1).
Tüp s›cak su banyosunda ›s›t›l›r. Turnusoldaki k›rm›z›dan maviye dönüflme AMONYUM (I)
‹YONU varl›¤›n› gösterir.
Sodyum ve Potasyumun Ayr›lmas›
IV. gruptan elde edilen çözelti kapsüle aktar›larak beyaz NH 4 Cl dumanlar› bitene kadar buharlaflt›r›l›r.
Bunun üzerine 2 damla deriflik HCl ve 10 damla su eklenerek iki k›sma ayr›l›r. Birinci k›s›mda
Na + , ikinci k›s›mda ise K + aran›r.
43

44
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
Na + Aranmas›
(a) 5 damla çözelti saat cam›na al›n›r. Üzerine 1-2 damla HCl eklenir. Alev denemesinde parlak
sar› renk SODYUM (I) ‹YONU varl›¤›n› gösterir (Not 2).
(b) 2 damla çözelti bir saat cam›na damlat›l›r. Üzerine çinko uranil asetat çözeltisinden 2-3 damla
eklenir. Oluflan sar› çökelek sodyum varl›¤›n› gösterir.
K + Aranmas›
(a) II. k›s›m çözeltiden 5 damla saat cam›na al›n›r. Üzerine 1 damla sodyum kobalt (III) hekzanitrit
ilave edilir. Aç›k sar› çökelek POTASYUM (I) ‹YONU varl›¤›n› gösterir.
(b) Çözeltiden saat cam›na al›nan 5 damla üzerine 1-2 damla deriflik HCl eklenir. Aç›k eflatun
renk K + varl›¤›n› gösterir (Not 3).
V. Grup Katyonlar›n Analizleriyle ‹lgili Notlar
Not 1. E¤er çözelti s›çramalar yapacak kadar ›s›t›lm›fl ise turnusol ka¤›d›n›n üzerinde
mavi noktac›klar fleklinde görülür.
Not 2. Sodyum iyonu birçok reaktifte eser miktarda bulunabilece¤i gibi cam fliflelerde
uzun zaman bekletilen çözeltiler sodyum iyonu içerebilir. Alev
testlerinde yap›lan ön denemeler oldukça önemlidir.
Not 3. Potasyum bileflikleri, sodyum bilefliklerinden daha uçucudur. Bu yüzden
potasyum iyonlar›n›n alev spektrumu sodyumdan elde edilene göre daha
k›sa sürer.
Alev denemesi SIRA IV. S‹ZDE ve V. grup katyonlar›na uygulanabilirken neden di¤er grup katyonlar›na
uygulanmaz?
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
6
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
A MAÇ
3
Katyonlar›n oluflumlar› ve özelliklerini tan›mlayabilmek
ve grup reaktifleri ile oluflturduklar› çökeleklerin
çözünürlük farklar›na göre anyonlar›
s›n›fland›rmak,
Yap›s›ndan elektron uzaklaflmas›yla meydana gelen
+ yüklü iyona katyon denir. + yükün yan›na
yaz›lan say›sal de¤er, yap›da kaç tane elektron
eksikli¤i oldu¤unu gösterir. Anorganik tuzlar›n
büyük bir k›sm› su içerisinde iyonlar›na (katyon
ve anyon) ayr›flarak çözünürler. Ay›rma ve tan›mlama
aflamas›nda kimyasal olarak benzer davran›flta
bulunan katyonlar ayn› grup içerisinde
yer al›r. Bir katyonun çökebilmesi için uygun bir
karfl› anyon içeren reaktif ile tepkimeye girmesi
gerekir. Bu reaktife grup reaktifi denir. Katyonlar,
klorür, sülfür, hidroksit, karbonat ve fosfat
gibi 4 farkl› reaktifle oluflturduklar› tuzlar›n çözünürlük
de¤erlerinin farkl› olmas› esas›na göre
grupland›r›l›r. Yukar›daki reaktifler ile çöktürülemeyen
baz› katyonlar farkl› bir grupta yer al›r.
Sodyum, potasyum ve amonyum katyonlar›n› içeren
bu gruba genel olarak “çözünen grup” ad›
verilir. Bunlar›n belirli bir grup reaktifi olmay›p
kendilerine özgü tepkimeler ile analizleri gerçeklefltirilir.
I. grup katyonlar›n sistematik analizlerini yapmak,
Sistematik katyon analizinin birinci grubunu, sulu
çözeltilerinde Ag + , Hg 2+
2 , Pb2+ katyonlar› halinde
bulunan gümüfl (I), civa (I) ve kurflun (II)
oluflturur. Bu katyonlar periyodik tablonun farkl›
grup ve periyotlar›nda bulunmakla birlikte bunlar›n
ortak kimyasal özelli¤i, klorür iyonu ile suda
çözünmeyen çökelek oluflturmalar›d›r. Böylece
I. grup katyonlar seyreltik asidik ortamda klorürleri
halinde çöktürülerek di¤er katyon gruplar›ndan
ayr›l›rlar.
II. grup katyonlar›n sistematik analizlerini
yapmak,
II. grup katyonlar Cu2+ , Hg2+ , Cd2+ , Pb2+ , Bi3+ ,
As3+ , Sb3+ ve Sn2+ iyonlar›ndan oluflmaktad›r. Bu
grup katyonlar›n ortak kimyasal özelli¤i, asidik
ortamda (0,3 M HCl) sülfür (S2- ) iyonu ile suda
çözünmeyen renkli çökelek vermeleridir.
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
A MAÇ
4
A MAÇ
5
A MAÇ
6
45
III. grup katyonlar›n sistematik analizlerini
yapmak,
III. grup katyonlar› Fe 3+ , Al 3+ , Cr 3+ , Mn 2+ , Zn 2+ ,
Ni 2+ ve Co 2+ oluflturur. Bu katyonlar, amonyakamonyum
klorür tampon çözeltisinde (bazik ortam)
sülfür iyonu ile çökelek verirler. Bu iyonlardan
Al 3+ , Fe 3+ ve Cr 3+ hidroksitleri, Mn 2+ , Zn 2+ ,
Ni 2+ ve Co 2+ ise sülfürleri halinde çökerler.
IV. grup katyonlar›n sistematik analizlerini
yapmak,
IV. grup katyonlar› periyodik tablonun II A grubunda
bulunan Ba 2+ , Mg 2+ , Sr 2+ ve Ca 2+ gibi toprak
alkali metal iyonlar›ndan oluflmaktad›r. Bu
dört katyonun grup çöktürücü reaktifi olarak fosfat
ve karbonat kar›fl›m› kullan›lmaktad›r.
V. katyonlar›n sistematik analizlerini yapmak,
NH 4 + , Na + ve K + gibi di¤er grup reaktifleriyle
çöktürülemeyen iyonlar V. grup katyonlar› olufltururlar.
Genel olarak bu katyonlar›n tuzlar› suda
oldukça iyi çözündü¤ü için “çözünen grup” olarak
da bilinir. Bunlar›n belirli bir grup reaktifi olmay›p
kendilerine özgü tepkimeler ile analizleri
gerçeklefltirilir.

46
Kendimizi S›nayal›m
Analitik Kimya Laboratuvar›
1. Afla¤›dakilerden hangisi I. grup katyonlar›n grup
reaktifidir?
a. (NH 4 ) 2 HPO 4
b. NH 3
c. NaOH
d. Seyreltik HCl
e. Asidik ortamda Tiyoasetamit
2. Afla¤›dakilerden hangisi II. grup katyonlar›ndan
biri de¤ildir?
a. Cu 2+
b. Bi 3+
c. Sb 3+
d. Hg 2+
e. Hg 2 2+
3. II. ve III. grup katyonlar›n birbirlerinden ayr›lmas›
ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. II. grup katyonlar asidik ortamda sülfürleri fleklinde
çöker.
b. III. grup katyonlar bazik ortamda sülfürleri fleklinde
çöker.
c. III. grup katyonlar›n çöktürülmesinde NH 3 /NH 4 Cl
tamponu kullan›l›r.
d. II. grup katyon sülfürlerinin çözünürlü¤ü, III.
grup katyon sülfürlerinden daha fazlad›r.
e. II. grup katyonlar›n çöktürülmesinde HAc/Actamponu
kullan›l›r.
4. Afla¤›dakilerden hangisi III B grubu katyonlar›ndan
biridir?
a. Al 3+
b. Zn 2+
c. Co 2+
d. Hg 2+
e. Ba 2+
5. I-V grup katyonlar›n sistematik analizi ile ilgili afla¤›daki
ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. IV. grup katyonlar periyodik tablonun IIA grubunda
yer alan toprak alkali metal iyonlar›ndan
oluflmaktad›r.
b. I. grup katyonlar› klorürleri fleklinde çöker.
c. II. ve III. grup katyonlar› farkl› pH de¤erlerinde
sülfürleri fleklinde çöker.
d. Benzer kimyasal özellik gösteren katyonlar ayn›
grupta yer al›r.
e. I grupta yer alan Pb 2+ ’n›n tam çöktürülebilmesi
için ortam s›cakl›¤› art›r›lmal›d›r.
6. I. grup katyonlar› çöktürülürken HCl’nin afl›r›s›ndan
sak›n›lmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ortam pH’›n›n çok yükselmesi
b. Oluflan klorür bilefliklerinin tekrar çözünebilmesi
c. II. grup katyonlar›n çökebilmesi
d. Pb 2+ ’n›n alev testinde gözlenmesini önlemesi
e. Na + ’n›n I. grup katyonlar› ile birlikte çökmesine
neden olmas›
7. Afla¤›da Kçç de¤erleri verilen sülfür bilefliklerinden
hangisi önce çöker? (deriflimlerin eflit oldu¤unu varsayarak)
a. MnS (K çç = 5,1x10 -15 )
b. FeS (K çç = 6,0x10 -18 )
c. NiS (K çç = 3,0x10 -21 )
d. CoS (K çç = 5,0x10 -22 )
e. ZnS (K çç = 1,2x10 -23 )
8. Afla¤›daki iyonlardan hangisi katyon analizinde bafllang›ç
çözeltisinde aran›r?
a. Na +
b. K +
c. NH +
4
d. Ni2+ e. Al3+ 9. Alev testi afla¤›daki iyonlardan hangisine uygulan›r?
a. Hg 2+
2
b. Pb2+ c. Ag +
d. Sr2+ e. Fe3+ 10. Afla¤›dakilerden hangisi IV. grup katyonlar›n grup
reaktiflerindendir?
a. (NH4 ) 2HPO4 b. Grup reaktifi yoktur
c. KOH
d. HCl
e. Tiyoasetamit

“
Yaflam›n ‹çinden
Ateflli Silah Kal›nt›lar›n›n Tespiti ve Laboratuvar
Yöntemlerindeki Baz› Geliflmeler:
E.P. Martin ve F. Sturzinger 1974 y›l›nda elde bulunma
ihtimali olan at›fl art›klar›n›n alkol veya suland›r›lm›fl
nitrik asitle ›slat›lm›fl hidrofil tipte bir pamuk parças› ile
al›p kurflun, bak›r, baryum, antimon gibi elementleri
emisyon spektroskopisi ile tespit etmeye çal›flarak, flüpheli
kiflilerin ellerinde adam öldürme delillerini bulmak
için bir yöntem ileri sürmüfllerdir.
K.K.S. Pillay 1974 y›l›nda film tabakas› haline getirilmifl
saf selülozu barut veya ateflli silah art›klar› bulunmas›
muhtemel yüzeylere tatbik ederek bu numunelerde nötron
aktivasyon analizi ile baryum, antimon ve bak›r›n
eser miktarlar›n› aram›fllard›r.
Ateflli silah patlama ürünlerini aramak için kullan›lan
bir di¤er yöntem de alevsiz atomik absorbsiyon spektrofotometri
yöntemidir.
Giysilerde metallerin tayini için kurflun elementinin tespitine
yarayan sodyum rodizonat testi uygulanm›flt›r.
S.S. Krishnan, eldeki ateflli silah art›klar›ndan kurflunu,
atomik absorbsiyon spektrofotometresi ile, baryum ve
antimonu ise nötron aktivasyon analizi ile nicel olarak
tayin edecek flekilde iki yöntemi bir arada kullanm›flt›r.
Bu yöntemle atefl eden bir el, atefl etmeyen bir elden
ayr›lm›flt›r.
V.R. Matricardi ve J.W. Kilty ateflli silah art›klar› patlama
ürünlerini tayin etmede, kapsül bilefliminde bulunan
baryum, antimon, kurflun gibi elementlerin miktarlar›n›
tespit etmenin bir sorun oldu¤una de¤inerek, bu elementlerin
her birinin ayr› ayr› elde edilebilece¤i bir test
tan›mlam›fllard›r. Bu test “taramal› elektron mikroskopu
(SEM)” ve onunla birlikte X ›fl›n› analizinden ibarettir.
Kaynak: http://www.forumti.com/genel/46756-ateslisilahlar-ve-balistigin-tarihcesi.html
Eriflim tarihi: 21.04.2009
2. Ünite - Katyonlar›n Sistematik Analizi
”
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
47
1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “II. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “II. ve III. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “V. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. grup katyon analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

48
S›ra Sizde 1
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
I.grup katyonlar için seyreltik HCl çözeltisi, II.grup katyonlar
için asidik S2- çözeltisi, III.grup katyonlar için bazik
S2- çözeltisi, IV.grup katyonlar için bazik (NH4 ) 2CO3 veya (NH4 ) 2HPO4 çözeltisi kullan›l›r. V.grup katyonlar
için belirli bir çöktürücü reaktif bulunmamaktad›r.
S›ra Sizde 2
S›ra Sizde 3
PbCl2 ’nin çözünürlü¤ünün PbS’ye göre daha büyük olmas›ndan
dolay› kurflun iyonu I. grupta tam olarak çöktürülemez
ve II. grupta da ortaya ç›kar.
S›ra Sizde 4
Bazik ortamda Na2O2 eklenmesi ile III A grubu katyonlar›
çözünürken, III B grubu katyonlar› hidroksitleri fleklinde
çökerler.
S›ra Sizde 5
S›ra Sizde 6
Di¤er grup katyonlar›n bileflikleri yeterince uçucu ve
karakteristik bir alev rengine sahip olmad›¤›ndan alev
testi ile tan›namazlar.
Yararlan›lan Kaynaklar
Bekaro¤lu, Ö. (1988). Kalitatif Analizde Deneysel ‹fl-
lemler, ‹stanbul, ‹TÜ Vakf› Matbaa Teknisyenleri
Bas›mevi.
Gündüz, T. (1996). Kalitatif Analiz Ders Kitab›,
Ankara, Bilge Yay›nlar›.

3ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Anyonlar›n oluflumlar› ve özelliklerini tan›mlayabilecek ve grup reaktifleri ile
oluflturduklar› çökeleklerin çözünürlük farklar›na göre anyonlar› s›n›fland›rabilecek,
I. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini yapabilecek,
II. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini yapabilecek,
III. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini yapabilecek,
IV. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini yapabilecek,
V. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini yapabilecek
bilgi ve beceriye sahip olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Anyon
• Sistematik Analiz
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Anyonlar›n
Sistematik Analizi
• Grup Reaktifi
• Ön Deneme
• G‹R‹fi
• I. GRUP ANYONLAR
• II. GRUP ANYONLAR
• III. GRUP ANYONLAR
• IV. GRUP ANYONLAR
• V. GRUP ANYONLAR

Anyonlar›n Sistematik
Analizi
G‹R‹fi
Anyonlar da katyonlar gibi uygun grup reaktifleri kullan›larak gruplara ayr›labilen,
asit veya tuzlar›n iyonlaflmas› sonucu oluflan eksi (-) yüklü iyonlard›r. Anyonlar›n
s›n›fland›r›lmas› kalsiyum, baryum, kadmiyum ve gümüfl iyonlar›n›n anyonlarla
meydana getirdi¤i tuzlar›n çözünürlüklerinin farkl› olmas› prensibine dayan›r. Bu
yöntemle anyonlar›n tamam›na yak›n› tan›nabilir.
Anyonlar›n bir k›sm› farkl› grup reaktifleri ile çözünmeyen tuzlar verebildi¤inden,
bunlar›n gruplara ayr›lmas› zorlaflmaktad›r. Örne¤in; sülfat (SO 2-
4 ) iyonu I. ve
II. gruplarda CaSO4 ve BaSO4 olarak, borat (BO -
2 ) iyonu ise I. ve II. gruplarda
Ca(BO2 ) 2 ve Cd(BO2 ) 2 olarak çökebilir. Analizler s›ras›nda tavsiye edilen deriflimler
dikkate al›nd›¤›nda hemen hemen tüm anyonlar kolayl›kla ayr›l›p belirlenebilecektir.
Çizelge 3.1’de sistematik anyon analizine yönelik genel bir bilgi verilmifltir.
Anyonlar›n gruplara ayr›lmas› hafif bazik çözelti ortam›nda mümkün oldu¤undan,
analiz edilecek olan çözeltinin pH’› deney öncesinde mutlaka kontrol edilmelidir.
Ayr›ca sodyum (Na + ), potasyum (K + ) ve amonyum (NH +
4 ) d›fl›ndaki a¤›r metal
katyonlar› çözelti ortam›nda bulunuyorsa, anyon analizlerinde sorunlara neden
olur. Bu istenmeyen katyonlar, ortama afl›r› miktarda sodyum karbonat çözeltisi
eklenmesiyle uzaklaflt›r›labilirler. Soda ekstrakt› olarakta bilinen bu ifllemle, hem
yukar›da bahsedilen a¤›r metal katyonlar›, çözünmeyen karbonatlar, bazik karbonatlar
veya hidroksitler halinde çöktürülerek ayr›l›rlar hemde istenmeyen redoks
tepkimelerini önleyecek bazik ortam sa¤lanm›fl olur.
Soda ekstrakt›: Ortama afl›r›
miktarda sodyum karbonat
çözeltisi eklenmesiyle
sodyum, potasyum ve
amonyum d›fl›ndaki a¤›r
metal katyonlar›n› çözelti
ortam›ndan uzaklaflt›rmak
amac›yla yap›lan ifllemdir.

52
Çizelge 3.1
I-V Grup Anyon
Analiz fiemas›
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SORU
DÜfiÜNEL‹M
D‹KKAT
SORU
1
Analitik Kimya Laboratuvar›
Grup No Grup Reaktifi Anyonlar Çökele¤in Formülü Ay›rdedici
Özellikler
I Ca(CH 3 COO) 2 CO 3 2- , SO3 2-
Anyon analizlerini gerçeklefltirmek üzere size verilen örnek çözeltinin içerisinde Pb2+ SIRA S‹ZDE
olmas›
durumunda yapman›z gereken ön ifllemler nelerdir?
I. GRUP DÜfiÜNEL‹M ANYONLAR
PO 4 3- , C2 O 4 2- ,
F - , AsO 2 - ,
AsO 4 3-
CaCO3 , CaSO3 Ca3 (PO4 ) 2 , CaF2 Ca(AsO2 ) 2 , Ca3 (AsO4 ) 2
(Hepsi beyaz)
II Ba(CH 3 COO) 2 SO 4 2- , CrO4 2- BaSO 4 (Beyaz), BaCrO 4
(Sar›)
III Cd(CH 3 COO) 2 S 2- , Fe(CN) 6 4-
Fe(CN) 6 3-
IV AgCH 3 COO S 2 O 3 2- , SCN - ,
I - , Br - , Cl -
V ————- ClO 3 - , BO2 - ,
NO 2 - , NO3 -
CdS (Sar›)
Cd 2 [Fe(CN) 6 ] (Krem)
Cd 3 [Fe(CN) 6 ] 2 (Kavuniçi)
Ag 2 S 2 O 3 (Beyaz)
AgSCN (Beyaz)
AgI (Sar›)
AgBr (Krem sar›-k›rm›z›)
AgCl (Beyaz)
Nötral ya da hafif
bazik ortamda
kalsiyum tuzlar›
fleklinde çökerler.
Hafif bazik
ortamda baryum
tuzlar› fleklinde
çökerler.
Nötral ya da hafif
bazik ortamda
kadmiyum tuzlar›
fleklinde çökerler.
Asidik çözeltide
gümüfl tuzlar›
fleklinde çökerler.
————— ‹lk dört grupta
çökmeyen
anyonlar.
SIRA S‹ZDE
CO 2-
3 , SO32- , PO43- , C2O 2-
4 , F- , AsO2- ve AsO43- gibi nötral ya da hafif bazik ortamlarda
kalsiyum SORUtuzlar›
çözünmeyen anyonlar, I. grup anyonlar olarak s›n›flan-
DÜfiÜNEL‹M
d›r›l›rlar. Bu anyonlar›n grup çöktürücüsü olarak kalsiyum asetat (Ca(CH3COO) 2
veya CaAc2 ) D‹KKAT çözeltisi kullan›l›r. Kalsiyum asetat›n tercih edilmesinin nedeni asetat
SORU
anyonunun daha sonraki ay›rma ifllemlerine bozucu etkisinin olmamas›d›r.
Asetik Asitin konjuge baz› olan asetat anyonu CH3COO- k›saca Ac- ile gösterilebilir. Bu durumda
asetik asiti de HAc fleklinde yazmak tepkimelerde kolayl›k sa¤layacakt›r.
Analize bafllarken numunede Na + , K + SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
ve NH +
4 d›fl›nda bulunabilecek katyonlar›
uzaklaflt›rmak için sodyum karbonatla muamele ifllemi yap›lmal›d›r. Aksi tak-
AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P dirde di¤er katyonlar nötral ve bazik ortamda hidrolize u¤rayarak çökerler ve analizi
bozarlar. Bu ifllem sonucu ortamda bol miktarda karbonat iyonu bulundu¤un-
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
dan, analiz TELEV‹ZYON
K numunesinde ‹ T A P I. grup anyonu bulunmasa bile CaCO3 fleklinde bir çökelek
oluflacakt›r. Bu nedenle CO 2-
3 iyonu, soda ekstrakt› ifllemi öncesinde bafllang›çta
verilen numunede analiz edilmelidir.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
‹NTERNET ‹NTERNET

Bileflik Çözünürlük, g/100 mL K çç
CaCO 3 10 -3 5x10 -9
CaSO 4 10 -3 10 -8
Ca(AsO 2 ) 2 - -
Ca 3 (AsO 4 ) 2 10 -2 10 -20
Ca 3 (PO 4 ) 2 10 -3 10 -29
CaC 2 O 4 10 -3 10 -9
CaF 2 10 -3 10 -11
I. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri
Karbonat ‹yonu (CO 3 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde karbonat iyonu kayna¤› olarak 0,5 M sodyum
karbonat (Na 2 CO 3 ) çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Ca(Ac) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla CO 3 2- çözeltisine 1-2 damla 2M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan beyaz CaCO 3 çökele¤i üzerine damla damla 3 M
asetik asit ilave edilir. Asetik asitin CaCO 3 ’› çözdü¤ünü göreceksiniz.
2− 2+
CO3 ( aq) + Ca ( aq) ⎯ →⎯CaCO3(
k)
2+
−
CaCO3( k) + 2HAc(
aq)
⎯ →⎯ Ca ( aq) + 2Ac
( aq) + CO2( g) + H2O( s)
b) HCl
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 2-3 damla CO 3 2- çözeltisine 1-2 damla 3 M HCl
eklenir ve tüpün a¤z›na ucunda 1 damla 0,1 M Ca(OH) 2 çözeltisi bulunan bir baget
yaklaflt›r›l›r. HCl ilavesi ile ç›kan CO 2 gaz› bagetin ucundaki kalsiyum ile beyaz
renkli kalsiyum karbonat› oluflturur.
2−
−
CO3 ( aq) + 2HCl( aq) ⎯ →⎯ 2Cl(
aq) + H2O( s) + CO2( g)
Ca( OH)
2( aq) + CO2( g) ⎯ →⎯ CaCO3( k) + H2O( s)
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Sülfit ‹yonu (SO 3 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde sülfit iyonu kayna¤› olarak yeni haz›rlanm›fl
olan 0,5 M sodyum sülfit çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Ca(Ac) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla SO 3 2- çözeltisine 1-2 damla 2 M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan beyaz CaSO 3 çökele¤i üzerine damla damla 3 M
CH 3 COOH ilave edilir. Asetik asitin CaSO 3 ’i çözdü¤ünü göreceksiniz.
2− 2+
SO3 ( aq) + Ca ( aq) ⎯ →⎯CaSO3(
k)
2+
− 2−
+
CaSO3( k) + 3HAc(
aq)
⎯ →⎯ Ca ( aq) + 3Ac( aq) + SO3 ( aq) + 3H(
aq)
53
Çizelge 3.2
I. Grup Anyon
Tuzlar›n›n Oda
S›cakl›¤›nda
Çözünürlük ve
Çözünürlük Çarp›m›
Sabiti De¤erleri

54
Analitik Kimya Laboratuvar›
b) BaCl 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla SO 3 2- çözeltisine 1-2 damla 0.1 M
BaCl 2 çözeltisi eklenir. Oluflan beyaz BaSO 3 çökele¤i üzerine damla damla 3 M
HCl ilave edilerek BaSO 3 ’›n çözündü¤ünü göreceksiniz.
2− 2+
SO3 ( aq) + Ba ( aq) ⎯ →⎯BaSO3(
k)
+
2+
BaSO3( k) + 2H
( aq)
⎯⎯ →Ba
( aq) + SO2( g) + H2O( s)
Fosfat ‹yonu (PO 4 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde fosfat iyonu kayna¤› olarak, 0,03 M disodyum
monohidrojen fosfat (Na 2 HPO 4 ) çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Ca(CH 3 COO) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla PO 4 3- çözeltisine 1-2 damla 2 M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan beyaz Ca 3 (PO 4 ) 2 çökele¤i üzerine damla damla 3 M
CH 3 COOH ilave edilir. Asetik asitin, Ca 3 (PO 4 ) 2 ’› çözdü¤ünü göreceksiniz.
3− 2+
2PO4 ( aq) + 3Ca(
aq) ⎯ →⎯Ca3(
PO4) 2(
k)
2+
− −
Ca3( PO4) 2(
k)+
4HAc( aq) ⎯ →⎯ 3Ca( aq) + 2H2PO4( aq) + 4Ac(
aq)
b) Amonyum molibdat
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla PO 4 3- çözeltisi üzerine 2-3 damla deriflik
HNO 3 ekledikten sonra, 4-5 damla amonyum molibdat çözeltisi ilave edilir ve
bagetle kar›flt›r›l›r. Gerekirse biraz ›s›t›l›r. Oluflan sar› kristaller fleklindeki çökelek
amonyum fosfomolibdat’a aittir.
2−
+ 2−
HPO4 ( aq) + 4NH4 ( aq) + 12MoO4 ( aq) + 17HNO3(
aq)
⎯ →⎯
−
( NH4 ) 3( POMo12O36 ) + 17NO3 ( aq) + NH4 NO3( aq) + 9H2O
Okzalat ‹yonu (C 2 O 4 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde okzalat iyonu kayna¤› olarak, 0,1 M sodyum
okzalat veya amonyum okzalat çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Ca(Ac) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla C 2 O 4 2- çözeltisi üzerine 1-2 damla 2 M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan CaC 2 O 4 çökele¤i üzerine damla damla 3 M CH 3 COOH
ilave edilir. CaC 2 O 4 ’›n asetik asit ilavesi ile çözünmedi¤ini göreceksiniz.
2− 2+
2 4
CO ( aq) + Ca ( aq) ⎯ →⎯CaCO(
k)
2 4
b) KMnO 4
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla C 2 O 4 2- çözeltisine 4-5 damla 1,5 M
H 2 SO 4 eklenir ve ›s›t›l›r. Çözelti s›cakken üzerine 1-2 damla 0,1 M KMnO 4 çözeltisi
eklenir. 60-70°C de gerçekleflen bu tepkime sonucu çözeltinin renksizleflti¤ini
göreceksiniz.
− 2− + 2+
2MnO4( aq) + 5C2O4 ( aq) + 16H ( aq) ⎯ →⎯ 2Mn ( aq)
+ 10CO2(
g) + 8H2O(
s)

Arsenit ‹yonu (AsO 2 - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M sodyum metaarsenit (NaAsO 2 ) çözeltisi
kullanabilirsiniz.
a) Ca(Ac) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla AsO 2 - çözeltisine 1-2 damla 2 M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan Ca(AsO 2 ) 2 üzerine damla damla 3 M CH 3 COOH ilave
edilir. Çökelek asetik asit ilavesi ile çözünecektir.
− 2+
2AsO2
( aq) + Ca ⎯ →⎯Ca(
AsO2) 2(
k)
2+
3−
+ −
Ca( AsO2) 2(
k) + 2HAc(
aq) ⎯ →⎯ Ca 2AsO3 ( aq) + 6H( aq) + 2Ac
( aq)
b) S 2-
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla AsO 2 - çözeltisine 3-4 damla deriflik
HCl ve 3-4 damla 0,1 M sülfür çözeltisi eklenir. S›cak su banyosunda 5 dakika ›s›t›l›r.
Sar› renkli bir çökelek oluflur. Çökelek santrifüjlenerek ayr›l›r. Bir kez saf su
ile y›kand›ktan sonra tekrar santrifüjlenir. Çökelek üç k›sma ayr›larak her bir k›sm›
ayr› ayr›, 6 M HCl, deriflik HNO 3 ve 6 M KOH ile muamele edilir. Çökele¤in
HNO 3 ve KOH’de çözündü¤ü gözlenir. Daha sonra çözeltilerin her biri 3 M HCl
ile asitlendirilir.
−
2
+ 2−
2AsO ( aq) + 8H( aq) + 3S( aq) ⎯ →⎯ As S ( k) + 4HO(
s)
3As2S3(
k) + 28HNO3( aq) + 4HOs
2 ( ) ⎯ →⎯
6HAsO( aq) + 9HSO
( aq) + 28NO(
g)
Arsenat ‹yonu (AsO 4 3- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M disodyum arsenat (Na 2 HAsO 4 ) çözeltisi
kullanabilirsiniz.
a) Ca(Ac) 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla AsO 4 3- çözeltisine 1-2 damla 2 M
Ca(CH 3 COO) 2 eklenir. Oluflan Ca 3 (AsO 4 ) 2 üzerine damla damla 3 M CH 3 COOH
ilave edilir.
b) KI
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla AsO 4 3- çözeltisine 5-6 damla deriflik
HCl ve 1 damla 0,1 M KI çözeltisi eklendi¤inde kahverengi çözelti oluflur. Bu çözelti
üzerine 1 mL karbontetraklorür (CCl 4 ) veya kloroform (CHCl 3 ) ilave edilerek
kar›flt›r›l›r.
3−
+ − 3−
4
3
AsO + 2H+ 2I⎯
→⎯ AsO + I + H O
2 2
2 3 2
3 4 2 4
2 3( ) + 6
−
( ) ⎯ →⎯
3−
3 ( ) +
3−
sS3( aq) + 3H2O(
s)
3−
3 +
3−
3 + 6 ⎯ →⎯ 2 3 + 6
−
+ 3 2
As S k OH aq AsO aq A
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
AsO ( aq) AsS ( aq) HCl( aq)
As S ( k) Cl ( aq) H O( s)
55

56
Analitik Kimya Laboratuvar›
I. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
‹fllem 1. Karbonat ‹yonunun Belirlenmesi: Deney tüpüne 10 damla 3 M HCl ve 10 damla
su ilave edilir ve üzerine 0,1 g KClO 3 eklenir (Not 1). Analiz edilecek çözeltiden 10 damla al›n›r
ve üzerine yukar›da haz›rlanan çözelti ilave edilir. Gaz ç›k›fl› KARBONAT iyonunun varl›¤›n›
gösterir.
‹fllem 2. A¤›r Metal ‹yonlar›n›n Ayr›lmas› (Soda ekstrakt›): Analiz edilecek çözeltiden 2
mL al›n›r, üzerine 2 mL su ilave edilir ve su banyosunda 2 dakika ›s›t›l›r. 2 mL 1,5 M Na 2 CO 3
çözeltisi eklenerek kar›flt›r›l›r ve s›cak su banyosunda 10 dakika daha ›s›t›l›r, santrifüjlenir, çökelek
ve çözelti ayr›l›r. Çökelek a¤›r metal iyonlar›n›n karbonatlar›n› ve hidroksitlerini içerdi¤i için
at›l›r. Çözelti k›sm› ise anyonlar›n çözünebilir sodyum tuzlar›n› içerir ve ‹fllem 3’e göre analiz
edilir.
‹fllem 3. I. Grup Anyonlar›n Çöktürülmesi: ‹fllem 2’den elde edilen çözeltiye (Not 2)
damla damla çökme tamamlan›ncaya kadar 2M Ca(CH 3 COO) 2 ilave edilir (Not 3) santrifüjlenir,
çökelek ve çözelti ayr›l›r.
Çökelek Karbonat, sülfit, arsenit, arsenat,
fosfat ve okzalat ve florür iyonlar›n›n kalsiyum
tuzlar› olabilir. Çökelek üç defa dam›t›k su ile
y›kan›r, y›kama sular› at›l›r (Not 4). Çökelek
‹fllem 4’e göre analiz edilir.
Çözelti II-V Grup anyonlar› içerir, II-V grup
anyonlar›n analizi için saklan›r.
‹fllem 4. I. Grup Anyonlar›n Alt Gruplara Ayr›lmas›: ‹fllem 3’den elde edilen çökelek
üzerine 15 damla 3 M CH 3 COOH (Not 5) ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve santrifüjlenir.
Çözelti Sülfit, arsenit, arsenat ve fosfat iyonlar›
olabilir. I-A grubu anyonlar› ‹fllem 5’e göre
analiz edilir.
Çökelek 3 M CH 3 COOH ile çözünmeyen
CaC 2 O 4 ve CaF 2 olabilir. I-B grubu anyonlar›
‹fllem 6’ya göre analiz edilir.
‹fllem 5. I-A Grubu Anyonlar›n›n Belirlenmesi: ‹fllem 4’den elde edilen çözelti sülfit, fosfat,
arsenit ve arsenat iyonlar›n› içerebilir. Çözelti dört k›sma ayr›l›r (Not 6).
I. K›s›m 2 damla der.
HCl ve 5 damla 0,1 M
baryum asetat ilave
edilir, santrifüjlenir.
Çökelek oluflursa
at›l›r. Berrak çözelti
üzerine 5 damla
%3’lük H 2 O 2 ilave
edilir ve gerekirse
›s›t›l›r. Oluflan beyaz
çökelek SÜLF‹T
iyonunun varl›¤›n›
gösterir (Not 7).
II. K›s›m 5 damla der.
HNO 3 ve 0,2 g kat›
tartarik asit ilave edilir
(Not 8) kar›flt›r›l›r ve
5 damla amonyum
molibdat çözeltisi ilave
edilir, s›cak su banyosunda
bir dakika ›s›t›l›r
(Not 9). Sar› çökelek
FOSFAT iyonunun
varl›¤›n› gösterir
(Not 10).
III. K›s›m 2 damla 3
M HCl ve 2 damla su
ilave edilir, s›cak su
banyosunda ›s›t›l›r ve
5 damla tiyoasetamid
ilave edilir, aniden
oluflan sar› çökelek
ARSEN‹T iyonunun
varl›¤›n› gösterir (Not
11).
IV. K›s›m 2 damla 3
M HCl eklenerek su
banyosunda 2 dakika
›s›t›l›r (Not 12) ve
üzerine bir spatül ucu
kat› KI ilave edilir. Çözeltinin
kahve rengine
dönmesi ARSENAT
iyonunun varl›¤›n› gösterir.
‹fllem 6. I-B Anyonlar›n Belirlenmesi: ‹fllem 4’den elde edilen çökelek CaC 2 O 4 ve CaF 2 olabilir.
Çökelek 2 defa su ile y›kan›r, y›kama sular› at›l›r (Not 13) ve çökelek iki k›s›ma ayr›l›r.
I. K›s›m 10 damla 1,5 M H 2 SO 4 ilave edilir ve
kar›flt›r›larak s›cak su banyosunda 1 dakika bekletilir.
2 damla 0,01 M KMnO 4 ilave edilir. Pembe
rengin kaybolmas› OKZALAT iyonunun
varl›¤›n› gösterir (Not 14).
II. K›s›m Temiz bir saat cam› üzerine al›nan
çözelti su banyosu üzerinde kuruyana kadar
tutulur (Not 15). Kurutulan k›sm›n üzerine
bir damla deriflik H 2 SO 4 damlat›larak su
banyosu üzerinde 3 saat daha bekletilir. Daha
sonra saat cam› y›kan›r ve camdaki oluflan
afl›nma FLORÜR iyonunun varl›¤›n› gösterir
(Not 16).

3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
I. Grup Anyonlar›n Analizine Ait Notlar
Not 1: KClO3 ilavesiyle ortamda bulunabilecek sülfür, sülfit ve tiyosülfat iyonlar›
asitli ortamda sülfat iyonuna ve serbest kükürde dönüflür. Aksi takdirde
bu iyonlar asidik çözeltiden gaz ç›karaca¤›ndan karbonat denemesinde
CO2 gaz› olarak düflünülüp yanl›fll›klara yol açabilir.
Not 2: E¤er analiz çözeltisi sodyum, potasyum ve amonyum tuzlar›n› içeriyorsa
‹fllem 2’deki sodyum karbonat ilavesi yap›lmaz. ‹fllem 3’den devam edilir.
Not 3: E¤er örnek çözeltisi ‹fllem 2’ye göre analiz edilirse ortamda bulunan afl›r›
karbonat iyonlar›ndan dolay› bu ad›mda beyaz jelatinimsi kalsiyum karbonat
çöker. Jelatinimsi çökelek ›s›t›larak analize devam edilir.
Not 4: E¤er analiz çözeltisi sar› renkli ise CrO 2-
4 ve Fe(CN)63- iyonlar› çözeltide
olabilir. Çökelek renksiz olana kadar y›kan›r. E¤er CrO 2-
4 uzaklaflt›r›lmazsa
AsO 3-
4 tayininde, AsO43- olmad›¤› halde CCl4 faz›nda pembe renk
gözlenir.
6I- + 2 CrO 2-
4 + 16 H + → 2Cr3+ + 3 I2 + 8 H2O Not 5: E¤er analiz çözeltisi ‹fllem 2’ye göre analiz edilmiflse bu ad›mda 15 damladan
daha fazla asetik asit ilave edilir. Asetik asit ilavesiyle çökele¤in bir
bölümü çözünmelidir.
Not 6: Bu grup hemen analiz edilmelidir. Aksi takdirde SO 3 2- ve AsO2 - iyonlar›
havan›n oksijeni ile SO 4 2- ve AsO4 3- a yükseltgenebilirler.
Not 7: Hidrojen peroksit ilavesiyle sülfür iyonlar›, sülfat iyonlar›na yükseltgenir.
Asidik çözeltide sülfat iyonlar› BaSO 4 fleklinde çöker.
Not 8: Kuvvetli asidik ortamda tartarik asit, arsenik ile kompleks yapar bu flekilde
arsenat tutulmufl olur. Aksi halde arsenat, amonyum molibdat ile tepkimeye
girerek fosfat analizini engeller. Arseni¤in bulunmad›¤› durumlarda
tartarat ile muameleye gerek yoktur.
Not 9: Çözelti kaynat›lmaz, çünkü kaynat›l›nca tartarik asit ve arsenik aras›ndaki
kompleks, s›cakl›kla bozunabilir.
Not 10: Fosfat iyonu olmad›¤› zaman, s›kl›kla beyaz çökele¤e rastlan›r. Beyaz çökelek
amonyum molibdat reaktifinin bozunmas›yla oluflur. Bu çökelek
at›l›r.
Not 11: E¤er hemen sar› çökelek oluflmazsa arsenit iyonu yoktur. Arsenat iyonu
ise 1 dakika veya daha fazla zamanda sar› pentasülfür halinde çöker.
Not 12: Çözelti içerisinde sülfit iyonu varsa, asidik ortamda ›s›t›larak uzaklaflt›r›lmal›d›r.
Aksi takdirde arsenat aranmas› s›ras›nda oluflan iyot ile reaksiyona
girer.
Not 13: Y›kama ile ortamda bulunan indirgeyici iyonlar (sülfit, arsenit) uzaklaflt›r›l›r.
Çünkü bu iyonlar okzalat›n bulunmas›n› zorlaflt›r›r.
Not 14: Asidik çözeltide kalsiyum okzalat tepkimesinden oluflabilecek okzalik
asit, MnO 4 - (pembe) iyonunu Mn 2+ (renksiz) iyonuna indirger.
Not 15: Ortamda su bulunmas› florür analizini engeller. Çünkü florür iyonlar› SiF 4
ile çözünmeyen silisik asit oluflturur.
Not 16: Deriflik H 2 SO 4 , CaF 2 ile reaksiyona girerek HF oluflturur ve saat cam› ile
reaksiyonundan gaz halde SiF 4 uzaklafl›r. Bu deneme sadece florür iyonu
için geçerlidir.
Anyonlar›n sistematik analizlerini gerçeklefltirirken ifllemlerde kolayl›k olmas›
aç›s›ndan gruplara ait analizin aflamalar›n› k›saca gösteren ak›m flemalar› çizilir.
Örne¤in, I. grup anyonlara ait ak›m flemas› fiekil 3.1’deki gibi gösterilebilir.
57

58
fiekil 3.1
I. Grup anyonlar›n
sistematik analizini
gösteren ak›m
flemas›
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
Analitik Kimya Laboratuvar›
I A ve I B grup SIRA anyonlar› S‹ZDE hangi temele göre ayr›l›r?
II. GRUP ANYONLAR
DÜfiÜNEL‹M
Bu grup sadece kromat (CrO 2-
4 ) ve sülfat (SO42- ) iyonlar›n› içerir ve baryum asetatla
(Ba(CH3COO) 2 veya BaAc2 ) hafif bazik çözeltide BaCrO4 ve BaSO4 fleklinde
çökerler. Bu SORU anyonlar›n çözünürlük çarp›mlar› Çizelge 3.3’de verilmifltir:
Çizelge D‹KKAT 3.3
II. Grup Anyon
Tuzlar›n›n Oda
S›cakl›¤›nda
SIRA S‹ZDE
Çözünürlük ve
Çözünürlük Çarp›m›
Bileflik
BaCrO4 D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
Çözünürlük, g/100 mL
10
Kçç Sabiti De¤erleri
AMAÇLARIMIZ
-4 2,1x10-10 BaSO4 10-4 1,1x10-10 AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
2
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

II. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri
Sülfat ‹yonu (SO 4 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde sülfat iyonu kayna¤› olarak 0,1 M sodyum sülfat
(Na 2 SO 4 ) çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Ba(Ac) 2
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1-2 damla SO 4 2- çözeltisi üzerine 1-2 damla 3 M
HCl ve 1-2 damla 0,1 M Ba(CH 3 COO) 2 çözeltisi ilave edilir. Beyaz renkli BaSO 4 çökele¤i
olufltu¤unu göreceksiniz.
SO 4 2- + Ba 2+ → BaSO4 (k)
Kromat ‹yonu (CrO 4 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde kromat iyon kayna¤› olarak 0,1 M K 2 CrO 4 çözeltisi
kullanabilirsiniz.
a) Ba(Ac) 2
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1-2 damla CrO 2-
4 çözeltisine 1-2 damla 0,1M
Ba(CH3COO) 2 çözeltisi ilave edilir. Sar› renkli BaCrO4 çökele¤i olufltu¤unu göreceksiniz.
SIRA S‹ZDE
CrO 2-
4 + Ba2+ → BaCrO4 (k)
BaCrO4 çökele¤i üzerine 5 damla 3 M HCl ekleyerek çökele¤in DÜfiÜNEL‹M çözündü¤ünü
görebilirsiniz.
BaCrO 4 +2 HCl → H 2 CrO 4 + BaCl 2
E¤er I. grup süzüntüsü renksizse kromat denemesi yap›lmayabilir. Fakat D‹KKAT süzüntünün sar›
renkte olmas› kesin olarak kromat iyonunun varl›¤›n› göstermez. Çünkü III. grup anyon-
D‹KKAT
lar›ndan ferrosiyanür ve ferrisiyanür iyonlar› da çözeltinin sar› renkli olmas›na neden
SIRA S‹ZDE
olabilirler.
SIRA S‹ZDE
II. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
‹fllem 7. II. Grup Anyonlar›n Çöktürülmesi: ‹fllem 3’den elde edilen çözelti II-V Grup
anyonlar›n› içerebilir. Çözeltiye çökme tamamlan›ncaya kadar 1M Ba(CHK 3COO) ‹ T A2Pilave edilir ve
santrifüjlenir.
Çökelek: BaSO 4 ve BaCrO 4 olabilir (Not
1), ‹fllem 8’e göre analiz edilir.
Çözelti: III-V. grup anyonlar›n› içerir, ‹fllem 9
TELEV‹ZYON
için saklan›r.
‹fllem 8. II Grup Anyonlar›n Ayr›lmas› ve Belirlenmesi: Çökelek 10 damla su ile y›kan›r,
y›kama sular› at›l›r. Çökelek üzerine 5 damla 3 M HCl ilave edilir, kar›flt›r›l›r ve santrifüjlenir
‹NTERNET ‹NTERNET
(Not 2).
Çökelek: BaSO 4 olabilir. E¤er çökelek sar›
renkte ise renksiz olana kadar y›kan›r. 10 damla
3 M HCl ilave edilir (Not 3). Beyaz çökelek
SÜLFAT iyonunun varl›¤›n› gösterir.
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
SORU
AMAÇLARIMIZ
Çözelti: Kromat iyonu olabilir. Çözelti üzerine
10 damla 2,5 M NaCH 3 COO ilave edilir
(Not 4). Sar› çökelek KROMAT iyonunun
varl›¤›n› gösterir.
SORU
59
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

60
SIRA S‹ZDE
Analitik Kimya Laboratuvar›
II. Grup Anyonlar›n Analizine Ait Notlar
Not 1: E¤er çökelek beyaz renkli ise kromat iyonu yoktur.
Not 2: E¤er ortamda afl›r› kromat iyonu varsa baryum sülfat›n beyaz rengini maskeleyebilir.
Bu nedenle çökele¤in sar› rengi giderilinceye kadar çökelek
3M HCl ile y›kan›r.
Not 3: ‹fllem 7’den elde edilen beyaz çökelek BaSO 4 ’›n varl›¤›n› gösterir. HCl ilavesi
ile ‹fllem 3’ten ayr›lamayan I. grup anyonlar çözünür.
Not 4: Sodyum asetat, çözelti pH’›n› BaCrO 4 ’›n çökebilece¤i de¤erde sabit tutar.
II. grup anyonlar›n SIRA S‹ZDE sistematik analizine ait bir ak›m flemas› oluflturunuz.
III. GRUP ANYONLAR
Sülfür (S2- ), ferrosiyanür (Fe(CN) 4-
6 ) ve ferrisiyanür (Fe(CN)63- ) III. grup anyonlar
olarak s›n›fland›r›l›r. Bu anyonlar›n kalsiyum ve baryum tuzlar› nötral veya hafif
bazik ortamda çözünmesine ra¤men, kadmiyum tuzlar› az çözünür. Bu nedenle
grup reaktifi olarak kadmiyum asetat (Cd(CH3COO) 2 veya CdAc2 ) kullan›l›r.
S2- ve Fe(CN) 3-
6 iyonlar› çözeltide bir arada bulunamaz. Çünkü, Fe(CN)63- iyonu
S2- DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
SORU
SORU
D‹KKAT
D‹KKAT
iyonunu serbest kükürde (S) yükseltger bu s›rada kendiside Fe(CN) 4-
6 e indirgenir.
Bu durumda çözeltide sülfür veya ferrisiyanür iyonunun birisi oldu¤un-
SIRA S‹ZDE da, di¤erinin SIRA bulunmad›¤› S‹ZDE anlafl›lmal›d›r.
III. grup anyonlar›n kadmiyum iyonu ile oluflturduklar› çökeleklere ait yaklafl›k
çözünürlük çarp›m sabitleri Çizelge 3.4’de verilmifltir.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Çizelge 3.4
III. Grup Anyon
Tuzlar›n›n
K ‹ T A P
Çözünürlük Çarp›m›
Sabiti De¤erleri
TELEV‹ZYON
3
Bileflik
III. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri
Sülfür ‹yonu (S 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde sülfür iyon kayna¤› olarak 0,1 M Na 2 S çözeltisi
kullanabilirsiniz.
a) Kurflun asetat ka¤›d› deneyi
Bir deney tüpü içerisine 2 damla S 2- çözeltisi al›narak üzerine 1-2 damla dam›t›k
su ve 1-2 damla 3 M HCl ekleyip, tüpün a¤z›na 0,5 M Pb(CH 3 COOH) 2 çözeltisi
damlat›lm›fl süzgeç ka¤›d› tutulur. Ka¤›t üzerinde kahve renginden siyaha do¤ru
de¤iflen renkte kurflun sülfür oluflumunu gözleyebilirsiniz.
Pb(CH 3 COO) 2 + H 2 S → PbS + 2 CH 3 COOH
Ferrosiyanür ‹yonu (Fe(CN) 6 4- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M K 4 [Fe(CN) 6 ] çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) Turnbull mavisi
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilmifl 2-3 damla K 4 [Fe(CN) 6 ] çözeltisi asitlendirilerek
üzerine 2-3 damla FeSO 4 çözeltisi ilave edilir. Oluflan beyaz renkli çökelek
K çç
CdS 10-27 K ‹ T A P
Cd 2 Fe(CN) 6
Cd3 [Fe(CN) 6 ] 2
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
10 -17
10 -19

K 2 Fe[Fe(CN) 6 ] oluflumunu gösterir. Çökelek bekletilirse havadaki oksijen sebebiyle
Fe 2+ , Fe 3+ ’e yükseltgenir ve çökelek Turnbull Mavisi rengini al›r.
4 K 2 Fe[Fe(CN) 6 ] + O 2 + 4 H + → 4 KFe[Fe(CN) 6 ] + 4 K + + 2 H 2 O
b) FeCl 3
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla Fe(CN) 6 4- çözeltisi üzerine 1-2 damla
0,1 M FeCl 3 çözeltisi ilave edilerek Prusya mavisi oluflumunu gözleyebilirsiniz.
Oluflan çökelek alkali hidroksitler ilave edildi¤inde çözünür.
Fe(CN) 6 4- + FeCl3 → Fe[Fe(CN) 6 ] - + 3 Cl -
3 KOH + Fe[Fe(CN) 6 ] - → Fe(OH) 3 + K 3 [Fe(CN) 6 ] -
Ferrisiyanür ‹yonu (Fe(CN) 6 3- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M K 3 [Fe(CN) 6 ] çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) FeSO 4
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilmifl 1-2 damla Fe(CN) 6 3- çözeltisi üzerine 1-2 damla
0,1 M FeSO 4 çözeltisi ilave edilerek Prusya mavisi oluflumunu gözleyebilirsiniz.
FeSO 4 + Fe(CN) 6 3- → Fe[Fe(CN)6 ] - + SO 4 2-
III. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
‹fllem 9 ‹fllem 7’den ayr›lan çözeltiye çökme tamamlan›ncaya kadar 1 M Cd(CH 3 COO) 2 ilave
edilir (Not 1) ve santrifüjlenir.
Çökelek: CdS, Cd 3 Fe(CN) 6 ve Cd 3 [Fe(CN) 6 ] 2
içerebilir (Not 2). ‹ki kez s›cak su ile y›kan›r ve
y›kama sular› at›larak (Not 3) çökelek dört k›sma
ayr›l›r.
1. K›s›m:
Çökelek bir deney
tüpüne al›narak üzerine
3 damla 3 M HCl
ilave edilir. Deney tüpünün
a¤z›na 0,5 M
Pb(CH 3 COO) 2 damlat›lm›fl
süzgeç ka¤›d›
yaklaflt›r›l›r. Süzgeç
ka¤›d›ndaki oluflan
kahve veya siyah renk
SÜLFÜR iyonunun
varl›¤›n› gösterir.
2. K›s›m:
Bu k›s›m çökelek üzerine
1 damla 3 M HCl
(Not 4) ve 1 damla 1
M FeCl 3 ilave edilir.
Oluflan koyu mavi çökelek
(Not 5) FER-
ROS‹YANÜR’ün
varl›¤›n› gösterir.
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Çözelti: IV. ve V. grup anyonlar›n analizi için
saklan›r.
3. K›s›m:
Çökelek 1 damla 3 M
HCl ile çözülerek.
üzerine 3 damla su ve
bir parça demir (II) sülfat
kristali ilave edilir.
Oluflan koyu mavi çökelek
(Not 6) FER-
R‹S‹YANÜR’ün varl›¤›n›
gösterir.
4. K›s›m:
Çökele¤in bu k›sm› 3
M HCl ile çözülerek
üzerine 3 damla 0,1 M
Cu(NO 3 ) 2 ilave edilir.
Oluflan k›rm›z›-kahverengi
çökelek FER-
ROS‹YANÜR, yeflilsar›
çökelek FERR‹-
S‹YANÜR ve ›s›t›ld›-
¤›nda siyahlaflan çökelek
ise SÜLFÜR varl›¤›n›
gösterir.
61

62
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
4
Analitik Kimya Laboratuvar›
III. Grup Anyonlar›n›n Analizine Ait Notlar
Not 1: Bu hafif bazik çözeltide, bir miktar Cd(OH) 2 çöker. Genellikle renkli olan
çökelek III. grubun varl›¤›n› göstermektedir.
Not 2: CdS parlak sar›, Cd 2 [Fe(CN) 6 ] aç›k sar› (krem rengi) ve Cd 3 [Fe(CN) 6 ] 2 kavuniçi
(turuncu) renklidir.
Not 3: Çökelek iyice y›kanarak, S 2 O 3 2- (IV. Grup) ortamdan uzaklaflt›r›l›r ve ferrosiyanürün
tan›nmas›ndaki mavi renk görülebilecektir.
Not 4: HCl ilavesi dikkatlice yap›lmal›d›r. Çökelek tamamen çözünüp, çözelti
hafif asidik olunca fazla asit ilave edilmemelidir. Aksi takdirde kuvvetli
asidik çözeltide, çözünürlü¤ü nedeniyle mavi çökelek gözlenemeyebilir.
Not 5: Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 koyu mavi çökele¤in formülüdür ve Prusya mavisi olarak
adland›r›l›r. FeCl 3 çözeltisi ilave edildikten sonra yeflil bir çözelti elde ediliyorsa,
bu ferrisiyanür iyonu varl›¤›n› gösterir.
Not 6: Koyu mavi çökelek Turnbull mavisi olarak adland›r›lm›fl (Fe(II) [Fe(III)
(CN) 6 ] - ) ve Prusya mavisinden (Fe(III) [Fe(II) (CN) 6 ] - ) farkl› oldu¤u düflünülmüfltür.
Fakat sonra bu iki kompleksin ayn› oldu¤u anlafl›lm›fl ve her
iki komplekste Prusya mavisi olarak adland›r›lm›flt›r.
III. grup anyonlar› SIRA S‹ZDE hangileridir? Hangi ortamda, hangi reaktif ile çöktürülürler? Oluflan
çökelekleri renkleriyle birlikte yaz›n›z.
IV. GRUP DÜfiÜNEL‹M ANYONLAR
IV. grup, tiyosülfat (S2O 2-
3 ), tiyosiyanat (SCN- ), klorür (Cl- ), bromür (Br- ) ve iyodür
(I- ) iyonlar›ndan SORU oluflur. Bu anyonlar›n ortak özellikleri, hafif asidik ortamda
gümüfl iyonuyla çözünmeyen çökelek oluflturmalar›d›r. Çizelgede 3.5’te IV. Grup
anyonlar›n›n gümüfl iyonu ile oluflturduklar› çökelekler, oda s›cakl›¤›ndaki çözü-
D‹KKAT
nürlükleri ve çözünürlük çarp›m› sabitleri verilmifltir.
Bileflik
Ag2S2O3 Çözünürlük, g/100mL
10
Kçç -5 6x10-14 AgCl 10-3 1,82x10-10 AgSCN 10-4 1,1x10-12 AgBr 10-4 5,0x10-13 Çizelge SIRA S‹ZDE 3.5
SIRA S‹ZDE
IV. Grup Anyon
Tuzlar›n›n Oda
AMAÇLARIMIZ S›cakl›¤›nda
AMAÇLARIMIZ
Çözünürlük ve
Çözünürlük Çarp›m›
Sabiti De¤erleri
K ‹ T A P
K ‹ T A P
AgI 10 -7 8,3x10 -17
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
Gümüfl tiyosülfat (Ag2S2O3 ) asidik çözelti içerisinde karars›zd›r ve çok çabuk
renk de¤ifltirerek analizi güçlefltirir. Ag2S2O3 oda s›cakl›¤›nda beyaz, sar›, turuncu,
kahverengi ve siyah gibi bir dizi renk de¤iflimi göstererek Ag2S’e parçalan›r ve
‹NTERNET grup çöktürmesi ‹NTERNET s›ras›nda belirlenir.
Ag 2 S 2 O 3 + 2H 2 O ? Ag 2 S + H 3 O + + HSO 4 - K çç (Ag 2 S)= 6,0x10 -50
E¤er amonyak çözeltisi yerine amonyakl› gümüfl nitrat (Miller reaktifi) çözeltisi
kullan›l›rsa, ortak iyon etkisiyle AgBr ve AgSCN’ün çözünmeleri engellenirken,
AgCl ancak tayin edilebilecek kadar çözünür.
AgCl + 2NH 3 ? [Ag(NH 3 ) 2 ] + + Cl - (çözünür kompleks)

Böylece IV. grup anyonlar›ndan Cl - , çözeltiye al›nm›fl olur ve grubun di¤er üyelerinden
ayr›l›r.
Cl - iyonunun ayr›lmas›ndan sonra kalan çökelek AgSCN içeriyorsa üzerine
HCl ve FeCl 3 çözeltileri ilave edildi¤inde Fe(SCN) 2+ kompleksinin karakteristik
rengini gözleyebilirsiniz. AgSCN, HCl’li ortamda Cl - iyonunun deriflimine ba¤l›
olarak çözünür.
AgSCN + Cl - ? AgCl + SCN -
Ortaya ç›kan SCN - iyonu Fe 3+ iyonu ile k›rm›z› renkli kompleks oluflturur.
Fe 3+ + SCN - ? Fe(SCN) 2+ (kan k›rm›z›s›)
Çözünmeyen gümüfl tuzlar› fleklindeki I - ve Br - anyonlar› hafif asidik çözeltide
çinko tozu ilave edilerek tepkimeye girer. Bu indirgenme-yükseltgenme tepkimesinde
gümüfl iyonu metalik gümüfle indirgenirken, Zn yükseltgenerek komplekslerde
gümüflün yerini al›r. Böylece I - ve Br - çözünmeyen gümüfl tuzlar›ndan çözünür
çinko tuzlar›na dönüflür.
2AgBr + Zn ? 2Ag + 2Br - + Zn 2+
2AgI + Zn ? 2Ag + 2I - + Zn 2+
Ortamda bulunan Ag 2 S ve AgSCN de çinko tozu ile reaksiyon verir.
Ag 2 S + Zn + 2H 3 O + ? Zn 2+ + 2Ag + H 2 S + 2H 2 O
2 AgSCN + 3Zn + 6H 3 O + ? 3 Zn 2+ + 2 Ag + 6 H 2 O + 2HCN + 2H 2 S
Çözeltideki Br - ve I - iyonlar› elementlerine yükseltgenerek kloroform faz›nda
oluflturduklar› karekteristik renkleriyle belirlenirler. Ancak bu ifllemle Br - ve I - anyonlar›
birbirine giriflim yapar. Bu bozucu etki, nitröz asit (HNO 2 ) kullan›larak giderilir.
Nitröz asit I - iyonunu yükseltgerken Br - iyonuna etki etmez. I - ve Br - iyonlar›n›
içeren çözeltiye NaNO 2 ilavesi ile nitröz asit çözelti içinde oluflturulur.
NO 2 - + H3 O + ? HNO 2 + H 2 O
2HNO 2 + 2 H 3 O + + 2I - ? 2NO + I 2 + 4H 2 O
Serbest iyot, çözelti renginin kahverengi olmas›na neden olur. Kloroform ile
ekstrakte edilen I 2 organik fazda eflatun renk oluflturur.
I - anyonunun I 2 halinde uzaklaflt›r›lmas› iflleminden sonra Br - iyonu deriflik
HNO 3 ile serbest broma yükseltgenir ve kloroform ile ekstraksiyonu sonucu organik
fazda sar› veya turuncu renk oluflturur.
6Br - + 2NO 3 - + 8 H3 O + ? 3 Br 2 + 2NO + 12 H 2 O
IV. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Tiyosülfat ‹yonu (S 2 O 3 2- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde tiyosülfat iyonu kayna¤› olarak, 0,1 M Na 2 S 2 O 3
çözeltisi kullanabilirsiniz.
63

64
Analitik Kimya Laboratuvar›
a) AgAc
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 1-2 damla S 2 O 3 2- çözeltisi üzerine 2-3 damla 0,1
M AgCH 3 COO çözeltisi ilave edilir ve bekletilir. ‹lk olarak çözünür ditiyosülfato
gümüfl (I) kompleksi oluflur.
2 S 2 O 3 2- + Ag + ? [Ag(S 2 O 3 ) 2 ] 3-
Oluflan kompleks üzerine Ag + ilave edildi¤inde beyaz renkli karars›z Ag 2 S 2 O 3
çökele¤i oluflur.
[Ag(S 2 O 3 ) 2 ] 3- + Ag + ? Ag 2 S 2 O 3 + S 2 O 3 2-
Oluflan bu çökelek bekletildi¤inde Ag 2 S’e dönüflür ve çökele¤in rengi siyahlafl›r.
Çökelek su banyosunda ›s›t›ld›¤›nda Ag 2 S oluflumu h›zlan›r.
+ 2-
Ag2S2O 3 + H2O ısı Ag2S + 2H + SO4
b) FeCl 3
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 1-2 damla S 2 O 3 2- çözeltisi üzerine damla damla
0,1 M FeCl 3 çözeltisi ilave edilir ve çözeltide ditiyosülfato demir (III) kompleksinin
oluflumundan dolay› koyu mor bir renk gözlenir.
2 S 2 O 3 2- + Fe 3+ → [Fe(S2 O 3 ) 2 ] -
Bu koyu mor renk, FeCl 3 çözeltisi damlatmaya devam edildi¤inde tetratiyonat
ve demir (II) iyonlar›n›n oluflumu nedeniyle h›zla kaybolur.
[Fe(S 2 O 3 ) 2 ] - + Fe 3+ → 2 Fe 2+ + S 4 O 6 2-
Toplam tepkimeyi, Fe (III) iyonunun S 2 O 3 2- anyonu taraf›ndan indirgenmesi
olarak yazabiliriz.
2 S 2 O 3 2- + 2 Fe 3+ → S4 O 6 2- + 2 Fe 2+
Klorür ‹yonu (Cl - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M NaCl çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) AgAc
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 3-4 damla Cl - çözeltisi üzerine 3-4 damla 0,1 M
AgCH 3 COO çözeltisi ilave edilir. Beyaz renkli AgCl çökele¤inin olufltu¤unu gözleyebilirsiniz.
Cl - + Ag + → AgCl(k)
Elde edilen çökelek üç k›sma ayr›larak 1. k›s›ma deriflik HCl, 2. k›s›ma 6M NH 3
ve 3. k›s›ma 0,1 M S 2 O 3 2- çözeltisi ilave edilir. AgCl çökele¤i, çözünür kompleksler
oluflturarak çözünür.
AgCl + Cl - → AgCl 2 -
AgCl + 2 NH 3 → [Ag(NH 3 ) 2 ] + + Cl -
AgCl + 2 S 2 O 3 2- → [Ag(S2 O 3 ) 2 ] 3- + Cl -

) Cl - tan›mlanmas›
IV. grup anyonlar›n›n analizi s›ras›nda oluflan gümüfl amonyak kompleksi asitli
ortamda bozunur ve ortamda Cl - anyonu varsa, gümüfl klorür tuzu çöker.
Ag(NH 3 ) 2 + + 2 H3 O + + Cl - ? AgCl + 2 NH 4 + + 2 H2 O
Tiyosiyanat ‹yonu (SCN - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M KSCN çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) AgAc
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1-2 damla 0,1 M AgCH 3 COO çözeltisine 1-2 damla
SCN - çözeltisi ilave edilir ve beyaz renkli AgSCN çökele¤i oluflur.
SCN - + Ag + → AgSCN(k)
Oluflan AgSCN çökele¤i 2’ye ayr›l›r. 1. k›sm›na 6 M HNO 3 , 2. k›sm›na 6 M NH 3
ilave edilir. AgSCN nitrik asit içerisinde çözünmez fakat amonyakl› ortamda kompleks
oluflturarak çözünür.
AgSCN + 2 NH3 → [Ag(NH3 ) 2 ] + + SCN- b) FeCl3 Çözeltisi
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1-2 damla SCN- SIRA S‹ZDE
çözeltisine 1 damla 3 M HCl ve 1
damla 0,1 M FeCl3 çözeltisi ilave edilir.
DÜfiÜNEL‹M
Fe 3+ + SCN - → Fe(SCN) 2+
koyu k›rm›z› çözelti
Tiyosiyanat iyonu baz› eski kitaplarda rodanür olarak da adland›r›lm›flt›r. D‹KKAT
Bromür ‹yonu (Br- )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M KBr çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) AgAc
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 2-3 damla Br- çözeltisine 2-3 damla 0,1 M
AgCH3COO çözeltisi ilave edilir. Bu tepkime sonucu aç›k sar› renkli AgBr çökele-
¤ini gözleyebilirsiniz.
K ‹ T A P
Br - + Ag + → AgBr(k)
b) Klorlu su
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 2-3 damla Br- TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
çözeltisi üzerine 2 damla 3 M HCl
ve damla damla klorlu su ilave edilir (Klorlu suyun afl›r›s› ilave edildi¤inde sar›
renkli monoklorobrom veya renksiz bromik asit oluflabilir bu ‹NTERNET nedenle dikkatlice
eklenmelidir). Br2 oluflumundan dolay› sar›-kavuniçi bir çözelti rengi görülür. Bu
çözeltiye 8-10 damla kloroform ilave edilip çalkalanarak iki faz›n ayr›lmas› beklenir.
Br2 ’un, çözücü faz›nda da¤›lmas› sonucu organik fazda k›rm›z›ms› kahverengi
bir renk gözlenir.
‹NTERNET
2 Br - + Cl 2 → Br 2 + 2Cl -
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
SORU
SORU
D‹KKAT
65
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P

66
Analitik Kimya Laboratuvar›
Not: Klorlu suyun fazlas› ile afla¤›daki tepkimeler gerçekleflebilir.
Br 2 + Cl 2 → 2BrCl
6 H 2 O + Br 2 + 5Cl 2 → 2 HBrO 3 + 10HCl
‹yodür ‹yonu (I - )
Afla¤›daki ön denemelerde 0,1 M KI çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) AgCH 3 COO
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1-2 damla I - çözeltisine 1 damla 0,1 M AgCH 3 COO
ilave edilir. Sar› renkli AgI çökele¤ini gözlemleyebilirsiniz.
I - + Ag + → AgI(k)
Oluflan AgI çökele¤i 2 k›s›ma ayr›larak birinci k›sm›na deriflik NH 3 , ikinci k›sm›na
ise seyreltik HNO 3 ilave edilir. AgI’ün deriflik NH 3 çözeltisinde çok az çözündü¤ünü,
seyreltik HNO 3 ’te ise hiç çözünmedi¤ini gözlemleyebilirsiniz.
b) Klorlu su
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 2-3 damla I - çözeltisine 2-3 damla CCl 4 (veya kloroform)
ve birkaç damla klorlu su ilave edilerek çalkalan›r (klorlu suyun fazlas›ndan
kaç›n›lmal›d›r). CCl 4 faz›nda menekfle moru bir renk gözlemleyebilirsiniz.
IV. Grup Anyonlar›n Sistematik Analizde Ayr›lmas›
IV. Grup Ön Denemesi: III. Gruptan ayr›lan çözeltiden ayr› bir deney tüpüne 2 damla al›n›r
ve üzerine 5 damla doymufl AgCH 3 COO çözeltisi ilave edilerek 3 M HNO 3 ile asitlendirilir
(Not 1). E¤er çökme olursa IV. grup anyonlar›n var oldu¤u anlafl›l›r. Çökelek oluflmazsa V. grubun
aranmas›na geçilebilir.
Tiyosülfat ‹yonunun Tan›nmas›: IV. grup ön denemesinde veya grup çöktürülmesinde oluflan
çökelek s›cak su banyosunda 2 dakika bekletilir. Beyazdan bafllamak üzere oluflan sar›, kavuniçi,
kahverengi ve siyah renk T‹YOSÜLFAT iyonunun varl›¤›n› gösterir (Not 2).
IV. Grup Anyonlar›n Çöktürülmesi: Ön deneme iflleminde, IV. grup anyonlar›n varl›¤› tespit
edildiyse, III. Gruptan elde edilen çözeltinin 1 mL’sine damla damla doymufl AgCH 3 COO
çözeltisi kar›flt›rarak eklenir (Not 3). 6M CH 3 COOH ile asitlendirilerek iyice kar›flt›r›l›r ve
santrifüj edilir.
Çökelek: Ag 2 S, AgCl, AgBr, AgI ve AgSCN
içerir (Not 4).
Çözelti: V. grup anyonlar›n analizi için
saklan›r.
IV. Grup Anyonlar›n Ayr›lmas› ve Tan›nmas›: Çökelek, içinde 3 M HNO 3 bulunan dam›t›k
su ile y›kanarak y›kama suyu at›l›r. Bu iflleme, y›kama suyu 3 M HCl ile çökelek vermeyinceye
kadar devam edilir (Not 5). Daha sonra HNO 3 ’i de ortamdan uzaklaflt›rmak amac›yla çökelek
dam›t›k su ile y›kay›p y›kama suyu at›l›r. Çökelek üzerine 10 damla amonyakl› AgNO 3 ekleyip,
iyice kar›flt›r›l›r ve santrifüj edilir (Not 6).

Çökelek: Ag 2 S, AgSCN, AgI ve AgBr olabilir.
Çökelek 1/3 ve 2/3’lük 2 k›s›ma ayr›l›r.
1. K›s›m:
Çökele¤in 1/3’lük k›sm› üzerine, çözünene kadar
3M HCl ve 1 damla 1 M FeCl 3 çözeltisi
eklenir. K›rm›z› renk T‹YOS‹YANAT iyonunu
gösterir.
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Çözelti: Klorür iyonu içerebilir. Çözeltiye, hafif
asidik olana kadar damla damla 3 M HNO 3
ilave edilir. Oluflan beyaz çökelek KLORÜR
iyonunun varl›¤›n› gösterir (Not 7).
2. K›s›m:
Çökele¤in 2/3’lük k›sm› üzerine 10 damla su
ve asidik olana kadar damla damla 3 M
CH 3 COOH ilave edilir. Bunun üzerine bir
spatül ucu çinko tozu ilave edip 5 dakika kar›flt›r›larak
santrifüjlenir (Not 8). Oluflan çökelek
fazla miktarda Ag ve Zn içerdi¤i için at›l›r.
Çözelti, Br - ve I - iyonlar›n› içerebilece¤inden
üzerine 1-2 damla klorlu su ve biraz kloroform
eklenerek çalkalan›r. Oluflan eflatun
renk ‹YODÜR iyonunu gösterir. 1-2 damla
fazladan eklenen klorlu su ile renk sar› olur.
Bu da çözeltide BROMÜR iyonunun varl›¤›n›
gösterir. Çözeltide Br - yoksa kloroform tabakas›
renksiz kal›r (Not 9).
IV. Grup Anyonlar›n Analiziyle ‹lgili Notlar
Not 1: Ön denemede çözelti asidik olmal›d›r (turnusol ka¤›d› ile kontrol edilir).
Not 2: Bu grubun reaktifi olan gümüfl asetat önce beyaz renkli Ag 2 S 2 O 3 fleklinde
çöker. Daha sonra h›zl› bir flekilde ve ›s›tman›nda etkisi ile hidroliz
olarak siyah renkli Ag 2 S oluflur.
Not 3: AgCH 3 COO’ün sudaki çözünürlü¤ü (K çç =1,8x10 -3 ) çok fazla olmad›¤›ndan
IV. grup anyonlar›n› çöktürmek için gerekli olan reaktif miktar› daha
önceki gruplar için gerekenden 10 kat daha fazlad›r.
Not 4: Çökele¤in bileflimi renginden anlafl›labilir. Ag 2 S 2 O 3 ’›n hidrolizi sonucu
oluflan Ag 2 S’in rengi siyaht›r. Beyaz çökelek oluflumu AgCl ve AgSCN’den
ileri gelir. AgBr aç›k sar›, AgI ise sar›d›r.
Not 5: Çökelekte bulunan fazla Ag + iyonlar› AgCl’ün, amonyakl› gümüfl nitrat
içindeki çözünürlü¤ünü azalt›r.
Not 6: Amonyakl› AgNO 3 (Miller reaktifi) çözeltisinin haz›rlan›fl›: 1,7 g AgNO 3 ,
25 g KNO 3 ve 17 ml deriflik NH 3 kar›flt›r›larak balonjojede dam›t›k su ile
1 litreye tamamlan›r.
Not 7: Fazla miktarda Ag(NH 3 ) 2 + kompleksinin bulundu¤u ortamda AgI ve AgBr
çözünmez. AgSCN ise sulu amonyak çözeltisi içerisinde az miktarda çözünür.
E¤er Cl - varsa tam bir çökelek vermelidir. Çözeltide meydana gelen
bulan›kl›k dikkate al›nmamal›d›r.
Not 8: Çinko, AgBr ve AgI içindeki Ag + iyonlar›n› metalik gümüfle indirger. I - ve
Br - iyonlar›n› çözeltiye geçirir. Tiyosiyanat iyonu ise bozunur.
Not 9: Çözeltide I - ve Br - iyonlar› elementlerine yükseltgenerek kloroform faz›nda
oluflturduklar› karakteristik renkleri yard›m›yla belirlenirler. Ancak
bu deneyler birbirine giriflim yapar. Bu bozucu etki, nitröz asit kullan›larak
giderilir. Nitröz asit, I - iyonunu yükseltgerken Br - iyonuna etki
etmez. I - ve Br - iyonlar›n› içeren çözeltiye NaNO 2 ilavesi ile nitröz asit
çözelti içinde oluflturulur.
67

68
SIRA S‹ZDE
Analitik Kimya Laboratuvar›
IV. grup anyonlar›n SIRA S‹ZDE analizine ait ak›m flemas›n› çiziniz.
V. GRUP ANYONLAR
DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
‹lk dört grupta çöktürülemeyen NO -
2 , NO3- , ClO3- ve BO2- V. grup anyonlar olarak
s›n›fland›r›l›rlar. Bu gruptaki anyonlar›n BO -
2 haricindeki di¤er tuzlar› suda ko-
SORU
SORU
lay çözündü¤ünden suda çözünür grup olarak da bilinir. Borat tuzlar› suda kolayl›kla
çözünmedi¤i gibi, daha önceki gruplarda da tam olarak çöktürülemezler. Ör-
D‹KKAT
ne¤in I. ve III. D‹KKAT gruplarda az miktarda Ca(BO2 ) 2 ve Cd(BO2 ) 2 halinde çökebilir. Fakat
yine de BO -
2 , V. grupla birlikte sulu ortamda tayin edilebilir deriflimde bulun-
SIRA S‹ZDE du¤u için suda SIRA S‹ZDE çözünür grup üyesi olarak kabul edilir.
Çözelti içerisinde yükseltgen maddeler varsa, V. grup katyonlar›n tayinleri s›ras›nda
bozucu etki yaparlar. Bu nedenle grubun di¤er üyeleri ortamdan uzaklaflt›-
AMAÇLARIMIZ
r›lmal› veya parçalanmal›d›r. Bu ifllem deriflik H2SO4 ile ›s›t›larak yap›labilir. Is›tma
ile ClO -
3 iyonu buharlaflarak perklorik aside dönüflür.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
3 HClO3 ? HClO4 + 2 ClO2 + H2O AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
5
H2SO4 ile ›s›tma ifllemi sonucu NO -
2 iyonu, HNO2 flekline dönüflür ve hepsi
TELEV‹ZYON
uçucu olan H2O, NO2 ve NO’ya parçalan›r.
2 HNO 2 ? H 2 O + NO 2 + NO
‹NTERNET V. grup ‹NTERNET katyon analizi için IV. gruptan ayr›larak saklanan asidik çözelti içinde
bulunan ClO -
3 ve NO2- birbirine z›t iki anyon olmalar› sebebiyle afla¤›daki reaksiyonu
verirler.
ClO 3 - + 3 NO2 - ? Cl - + 3 NO 3 -
Buna göre ortamda NO 2 - ve ClO3 - iyonlar›ndan birinin olmas› di¤erinin bulunmas›n›
önler. HNO 2 ’nin ClO 3 - üzerindeki etkisi, ClO3 - iyonunun belirlenmesinde
kullan›l›r. ClO 3 - , Cl - iyonuna indirgenerek AgCl fleklinde çöktürülür. V. grubun di-
¤er bir üyesi olan NO 2 - iyonu ise CO(NH2 ) 2 (üre) üzerindeki oksitleyici etkisiyle
belirlenebilir. Seyreltik HCl çözeltisi içindeki NO 2 - iyonunun CO(NH2 ) 2 ile tepkimesi
sonucunda N 2 ve CO 2 a盤a ç›kar.
CO(NH 2 ) 2 + 2NO 2 - + 2H3 O → CO 2 + 2N 2 + 3H 2 O
V. grup anyonlar›ndan olan NO 3 - ’›n belirlenmesi için, NO2 - iyonun yoklu¤unda
kahverengi halka deneyi uygulanabilir. Ortamda CrO 4 2- , Br - , I - , Fe(CN)6 3- ,
Fe(CN) 6 4- , SCN - ve ClO3 - gibi anyonlar›n olmas› belirleme ifllemini zorlaflt›r›r. Bunun
yan›s›ra, NO 3 - ve ClO3 - d›fl›ndaki di¤er anyonlar I-IV. grup anyon analizlerinde
çöktürüldüklerinden ortamdan uzaklaflt›r›lm›fl olurlar.

V. Grup Anyonlar›n Ön Denemeleri
Klorat ‹yonu (ClO 3 - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M KClO 3 çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) NaNO 2
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen 3-4 damla ClO 3 - çözeltisine 4-5 damla 0,1 M
HNO 3 ve 1-2 damla 0,1 M AgNO 3 çözeltisi ilave edilir. Herhangi bir çökelek gözlenmez.
Berrak çözelti üzerine 1-2 tane NaNO 2 kristali eklenir. Beyaz renkli AgCl
çökele¤inin olufltu¤unu gözlemleyebilirsiniz.
ClO 3 - + 3HNO2 + 3H 2 O → Cl - + 3 H 3 O + + 3NO 3 -
Cl - + Ag + → AgCl(k)
Borat ‹yonu (BO 2 - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M Na 2 B 4 O 7 çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) H 2 SO 4 + alkol
1-2 damla BO 2 - çözeltisi üzerine 1 mL deriflik H2 SO 4 ve 2-3 mL metanol eklenerek
alevde hafifçe ›s›t›l›r. Tüpün a¤z› 1-2 sn aleve tutulur. Tüpün a¤z›ndan yeflil
renkli alev (metil borat) ç›kt›¤›n› gözleyebilirsiniz.
H 3 BO 3 + 3 CH 3 OH → B(OCH 3 ) 3 + 3H 2 O
Nitrit ‹yonu (NO 2 - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M NaNO 2 çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) CO(NH 2 ) 2 (Üre)
Yaklafl›k 0,5 mL’ye seyreltilen birkaç damla NO 2 - çözeltisi üzerine bir spatül
ucu ile CO(NH 2 ) 2 ilave edilerek iyice çalkalan›r ve 3 M HCl ile asitlendirilir. N 2 ve
CO 2 sebebiyle gaz ç›k›fl› gözlenir.
NO 2 - + HCl → Cl - + HNO2
2CO(NH 2 ) 2 + 4HNO 2 → 4N 2 + 2CO 2 + 6H 2 O
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Nitrat ‹yonu (NO 3 - )
Afla¤›daki ön deneme ifllemlerinde 0,1 M NaNO 3 çözeltisi kullanabilirsiniz.
a) FeSO 4 + H 2 SO 4
Bu deneyi iki flekilde yapabilirsiniz.
1) Yaklafl›k 1 mL yeni haz›rlanm›fl doygun FeSO 4 çözeltisi üzerine 4-5 damla
NO 3 - çözeltisi ilave edilerek üzerine 8-9 damla deriflik H2 SO 4 tüpün kenar›ndan
akacak ve alt k›sm›nda bir tabaka oluflturacak flekilde eklenir.
2) Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 2-3 damla NO 3 - çözeltisi üzerine 8-9 damla deriflik
H 2 SO 4 eklenerek iyice kar›flt›rarak içine so¤uk su koydu¤unuz bir beher
içerisinde so¤uttuktan sonra birkaç damla 0,1 M FeSO 4 çözeltisi tüpün
kenar›ndan yavaflça ilave edilir.
Her iki uygulamada da iki faz›n birleflti¤i k›s›mda kahverengi bir halka
göreceksiniz.
69

70
Analitik Kimya Laboratuvar›
NaNO 3 + H2SO 4 → NaHSO 4 + HNO3
2+
− +
3+
3 Fe (H O) + NO + 4H ⇌ 3 Fe(H O) + NO + 2H O
2 6
2+
2 6
Fe (H O)
b) α- Naftilamin
Yaklafl›k 1 mL’ye seyreltilen 1 damla NO 3 - çözeltisinden saat cam›na 1 damla al›n›r,
üzerine 2 damla H 2 SO 4 ve 1 damla α-naftilamin ilave edilerek beklenir naftilamin
damlas›n›n çevresinde pembe renkli bir halkan›n olufltu¤unu gözleyebilirsiniz.
V. Grup Anyonlar›n Analizi
3
2+
NO ⇌ [Fe (H 2O 5)NO]
+ H2O Kahverengi Kompleks
2 6 2
V. Grup Anyonlar›n Belirlenmesi: IV. gruptan elde edilerek saklanan çözelti ClO 3 - , BO2 - ,
NO 2 - ve NO3 - içerebilir. Analiz için çözelti dört eflit k›sma ayr›l›r.
I. K›s›m
Bu k›sm›n üzerine 5
damla der. HNO 3 eklenir
ve 2 damla 0.5 M
AgNO 3 ilave edilip
kar›flt›r›larak 2 dk
bekletilir ve santrifüjlenir.
Çökelek oluflursa
at›l›r. Berrak çözelti
üzerine bir spatül
ucu NaNO 2 kristali
ilave edilerek kar›flt›r›l›r
(Not 1). Oluflan
beyaz çökelek KLO-
RAT iyonunun varl›-
¤›n› gösterir.
II. K›s›m
Bu k›s›mda afla¤›daki
iki deneyden birini
yapabilirsiniz.
a) Çözelti kapsüle
al›narak 5 damla deriflik
H 2 SO 4 ilave edilir.
Kuruyana kadar
buharlaflt›r›l›r (Not
2). So¤utulan kapsüle
3 damla karminik
asit ilave edilerek ›s›t›l›r.
K›rm›z›dan mavi
menekfle rengine dönen
çözelti BORAT
iyonunun varl›¤›n›
gösterir.
b) Al›nan çözelti deney
tüpüne konur.
Üzerine 1 ml deriflik
H 2 SO 4 ve 2-3 ml metanol
ilave edilerek
tüpün a¤z› aleve tutulur.
Oluflan yeflil renkli
alev BORAT iyonunu
gösterir.
III. K›s›m
Bu k›sma 2 damla 3M
HCl ve bir spatül ucu
üre ilave edilir. Gaz ç›k›fl›
N‹TR‹T iyonunun
varl›¤›n› gösterir
(Not 3).
IV. K›s›m
Nitrat iyonu için iki
deneme yapabilirsiniz.
a) Çözeltiden bir
damla saat cam› üzerine
konur ve üzerine 2
damla deriflik H 2 SO 4
eklenir. 1 damla α-naftilamin
kar›fl›m üzerine
ilave edilir ve 3 dk.
bekletilir. Damlan›n
etraf›ndaki pembe halka
N‹TRAT iyonunun
varl›¤›n› gösterir
(Not 4).
b) (Not 5). Saat cam›
üzerine bir parça demir-II
sülfat kristali konur,
1 damla analiz çözeltisinden
ve 1 damla
der. H 2 SO 4 kristal
üzerine ilave edilir.
Kristallerin etraf›nda
oluflan kahverengi halka
N‹TRAT iyonunun
varl›¤›n› gösterir
(6).
V. Grup Anyonlar›n Analizine Ait Notlar
Not 1: Çok fazla NaNO 2 kullan›lmas› durumunda beyaz AgNO 2 tuzu çökebilir
ve klorat denemesini bozar.

Not 2: Analiz çözeltisi deriflik sülfürik asit ile buharlaflt›r›larak klorat ve nitrat
iyonlar›n›n borat iyonu denemesine giriflim yapmas› önlenir.
Not 3: Klorat ve nitrit iyonlar› bir arada bulunmazlar.
ClO 3 - + 3NO2 - → Cl - + 3NO3 -
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
Not 4: Sülfürik asit içeren çözeltide α-naftilamin nitrat iyonlar› ile yükseltgenir
ve kal›c› olmayan bir renk verir.
Not 5: Nitrit ve nitrat iyonlar› ayn› reaksiyonlar› verir. Bu nedenle nitrat iyonu
aranmadan önce nitrit iyonlar› ortamdan uzaklaflt›r›lmal›d›r. Uzaklaflt›rma
ifllemi için; analiz çözeltisi üzerine 3 damla 1,5 M H 2 SO 4 ve 3 damla 1M
(NH 4 ) 2 SO 4 çözeltisi ilave edilerek küçük bir behere al›n›r ve çözelti buharlaflt›r›l›r.
Çözelti kuruyana kadar buharlaflt›r›l›rsa nitratlar, nitrik asite
dönüflerek uzaklaflabilir. Çözelti so¤utulduktan sonra 10 damla su ilave
edilerek nitrat iyonu bu denemede tayin edilebilir.
Not 6: Kromat, iyodür, bromür, ferrosiyanür, ferrisiyanür, tiyosülfat, klorat ve
nitrit iyonlar›, nitrat iyonunun tan›nmas›nda kullan›lan kahverengi halka
deneyinde yanl›fl sonuca sebep olurlar. Fakat nitrit ve klorat iyonlar›ndan
baflka anyonlar daha önceden çöktürülüp ortamdan uzaklaflt›r›lm›flt›r.
BO -
2 iyonu hangi özelli¤inden dolay› di¤er V. grup anyonlar›ndan SIRA farkl›d›r? S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SORU
D‹KKAT
71
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
6
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

72
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
A MAÇ
3
Analitik Kimya Laboratuvar›
Anyonlar›n oluflumlar› ve özelliklerini tan›mlamak
ve grup reaktifleri ile oluflturduklar› çökeleklerin
çözünürlük farklar›na göre anyonlar›
s›n›fland›rmak
Anyonlar da katyonlar gibi uygun grup reaktifleri
kullan›larak gruplara ayr›labilen, asit veya tuzlar›n
iyonlaflmas› sonucu oluflan eksi (-) yüklü
iyonlard›r. Ay›rma ve tan›mlama aflamas›nda kimyasal
olarak benzer davran›flta bulunan anyonlar
ayn› grup içerisinde yer al›r. Bir anyonun çökebilmesi
için uygun bir karfl› katyon içeren reaktif
ile tepkimeye girmesi gerekir. Bu reaktife grup
reaktifi denir. Anyonlar›n s›n›fland›r›lmas› kalsiyum,
baryum, kadmiyum ve gümüfl iyonlar›n›n
anyonlarla meydana getirdi¤i tuzlar›n çözünürlüklerinin
farkl› olmas› prensibine dayan›r. Tepkime
sonucunda oluflan çökele¤in çözünürlü¤ünün
mümkün oldu¤unca az olmas› yani çöktükten
sonra ayn› ortamda çözünmemesi istenir. Bir
anyon grubunun di¤er gruplardan tam olarak ayr›labilmesi,
gruptaki anyonlar›n grup reaktifi ile
yapt›¤› bilefliklerin çözünürlük çarp›m› de¤erlerine
ba¤l›d›r.
I. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini
yapabilmek
CO 3 2- , SO3 2- , PO4 3- , C2 O 4 2- , F - , AsO2 - ve AsO4 3gibi
nötral ya da hafif bazik ortamlarda kalsiyum
tuzlar› çözünmeyen anyonlar, I. grup anyonlar
olarak s›n›fland›r›l›rlar. Bu anyonlar›n grup çöktürücüsü
olarak kalsiyum asetat çözeltisi kullan›l›r.
Çünkü, asetat anyonunun daha sonraki ay›rma
ifllemlerine bozucu etkisi yoktur.
II. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini
yapabilmek
II. grup anyonlar CrO 4 - ve SO4 2- iyonlar›n› içerir
ve grup çöktürücüleri olan baryum asetatla
hafif bazik çözeltide BaCrO 4 ve BaSO 4 fleklinde
çökerler.
A MAÇ
4
A MAÇ
5
A MAÇ
6
III. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini
yapabilmek
S 2- , Fe(CN 6 ) 4- ve Fe(CN) 6 3- III. grup anyonlar
olarak s›n›fland›r›l›r. Bu anyonlar grup çöktürücüleri
olan kadmiyum asetat ile nötral veya hafif
bazik ortamda kadmiyum tuzlar› fleklinde
çöktürülürler.
IV. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini
yapabilmek
IV. grup anyonlar›, S 2 O 3 2- , SCN - , Cl - , Br - ve I -
iyonlar›ndan oluflur. Bu anyonlar›n ortak özellikleri,
hafif asidik ortamda gümüfl iyonuyla çözünmeyen
çökelek oluflturmalar›d›r.
V. grup anyonlar›n sistematik olarak analizini
yapabilmek
‹lk dört grupta çöktürülemeyen NO 2 - , NO3 - , ClO3 -
ve BO 2 - V. grup anyonlar olarak s›n›fland›r›l›rlar.
Özel bir grup reaktifi yoktur. Bu gruptaki anyonlar›n
BO 2 - haricindeki di¤er tuzlar› suda kolay çözündü¤ünden
suda çözünür grup olarakta bilinir.

Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi I. grup anyonlar›n grup reaktifidir?
a. Ag(CH 3 COO) 2
b. Ba(CH 3 COO) 2
c. Ca(CH 3 COO) 2
d. Cd(CH 3 COO)
e. Seyreltik NaOH
2. Afla¤›daki iyon çiftlerinden hangisi bir arada bulunmaz?
a. SO 3 2- /ClO4 -
b. SO 3 2- /C2 O 4 2c.
AsO 2 - /CrO4 2d.
CrO 4 2- /PO4 3e.
F - /AsO 4 3-
3. III. grup anyonlar çöktürüldükten sonra HCl’in afl›r›s›ndan
sak›n›lmas›n›n nedeni afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Çözünürlü¤ü nedeniyle beyaz çökelek gözlenememesi
b. Tüpün a¤z›na tutulan süzgeç ka¤›d›nda siyah
rengin gözlenememesi
c. III. grup anyonlar›n tamam›n›n ayn› anda çökmesi
d. Sülfür iyonunun di¤er iyonlara giriflim yapmas›
e. Çözünürlü¤ü nedeniyle mavi çökelek gözlenememesi
4. Afla¤›dakilerden hangisi II. grup anyon analizi s›ras›nda
çözeltiye sodyum asetat eklenmesinin amac›d›r?
a. Çözelti pH’›n› BaSO 4 ’›n çökebilece¤i de¤erde
sabit tutmas›
b. Çözelti pH’›n› BaCrO 4 ’›n çökebilece¤i de¤erde
sabit tutmas›
c. SO 4 2- iyonunun aranmas› s›ras›nda çözeltinin sar›
rengini gidermesi
d. Ortam› bazik yapmas›
e. BaSO 4 çökele¤ine ait beyaz renkli çökele¤i
görmeyi sa¤lamas›
5. I-V grup anyonlar›n sistematik analizi ile ilgili afla¤›daki
ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Klorat ve nitrat iyonlar›n›n borat iyonu denemesine
giriflim yapmas›n› önlemek için analiz çözeltisi
deriflik sülfürik asit ile buharlaflt›r›l›r.
b. IV. grup katyonlar› nötral ya da hafif bazik ortamda
gümüfl tuzlar› fleklinde çökerler.
c. Nitrat iyonu aranmadan önce nitrit iyonlar› çözeltiden
uzaklaflt›r›lmal›d›r.
d. Benzer kimyasal özellik gösteren katyonlar ayn›
grupta yer al›r.
e. II. grup anyonlar›n grup reaktifi ile çöktürülmesi
sonucu oluflan çökelek beyaz renkli ise kromat
iyonu yoktur.
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
6. Afla¤›daki iyonlardan hangisi III. grup anyonudur?
a. Cl -
b. SCN -
c. S 2d.
C 2 O 4 2e.
SO 4 2-
7. α-naftilamin afla¤›daki iyonlardan hangisinin belirlenmesinde
kullan›l›r?
a. BO 2 -
b. F -
c. CIO 3 -
d. NO 2 -
e. NO 3 -
8. Afla¤›daki anyonlardan hangisi bafllang›ç çözeltisinde
aran›r?
a. NO 3 -
b. NO 2 -
c. F -
d. CO 3 2e.
SO 3 2-
73
9. IV. grup anyonlar›n›n analizinde kullan›lan çinkonun
görevi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. AgBr ve AgI içindeki Ag + iyonlar›n› metalik gümüfle
indirger.
b. I - ve Br - iyonlar›n› içeren çözeltiye ilavesi ile nitröz
asit çözelti içinde oluflturulur.
c. Metalik haldeki gümüflü Ag + iyonuna yükseltger.
d. AgCl’ün amonyakl› gümüfl nitrat içindeki çözünürlü¤ünü
azalt›r.
e. Çözeltinin iki faza ayr›lmas›n› sa¤lar.
10. Afla¤›dakilerden hangisi suda çözünür anyonlar grubundad›r?
a. NO 3 -
b. Br -
c. I -
d. SO 4 2e.
SCN -

“
74
Analitik Kimya Laboratuvar›
Yaflam›n ‹çinden Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Mars’ta karbonat bulundu
Amerikal› bilim adamlar›n›n Mars yüzeyinde karbonat
keflfetmeleri, K›z›l Gezegen’de geçmiflte bulundu¤u tahmin
edilen suyun pek de asitli olmad›¤›n› ve yaflam›n
ortaya ç›kmas›na elveriflli bir ortam sa¤lad›¤›n› düflündürüyor.
Washington- Science dergisinde dün yay›mlanan makaleye
göre, Amerikan Havac›l›k ve Uzay Kurumu’nun
(NASA) Mars’›n yörüngesinde bilimsel çal›flmalar›n› sürdüren
Mars Yörünge Kaflifi’nin (Mars Reconnaissance
Orbiter-MRO) spektrometresi sayesinde yapt›¤› keflif,
bu gezegenin sular›n›n, 3,6 milyar y›ldan fazla zaman
önce mineraller oluflmaya bafllad›¤›nda, nötr bir pH’›
veya alkalini bulundu¤u gösteriyor.
Karbonat, Dünya yüzeyinde bolca bulunan ve asitte çabucak
çözünen bir mineraldir. Bilim adamlar›, Mars yüzeyinde
karbonat›n varl›¤›n›n, K›z›l Gezegen’in tarihinde
asitli bir çevrenin egemen oldu¤u yönündeki yayg›n
teoriye ters düfltü¤üne iflaret ediyor.
Bu çal›flmaya kat›lan bilim adamlar›, Mars’ta karbonat›n
bulunmas›n›n, tersine, de¤iflik tipte nemli çevreler bulundu¤una
iflaret etti¤ini ve bu çevrelerin çeflitlili¤i artt›kça,
yaflam›n oluflmas› flans›n›n da artt›¤›n› belirtiyorlar.
Araflt›rman›n bafl›nda yer alan Johns Hopkins Üniversitesi
uygulamal› fizik laboratuvar›ndan Scott Murchie,
çal›flmalar›n›n sonunda karbonat›n varl›¤›n› keflfettiklerini,
bunun da kendilerine Mars’›n de¤iflik dönemleri
boyunca var olan koflullar konusunda daha fazla ayr›nt›
sa¤lad›¤›n› söyledi.
Kaynak: Cumhuriyet Gazetesi, 20 Aral›k 2008.
”
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “II. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “III. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “V. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “I. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “IV. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “V. Grup Anyon Analizleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Pb 2+ ’nin örnek çözeltisinde bulunmas› anyon analizlerinde
sorunlara yol açaca¤›ndan, çözelti ortam›na afl›r›
miktarda sodyum karbonat çözeltisi ekleyerek Pb 2+ çöktürülerek
ortamdan uzaklaflt›r›l›r (Soda ekstrakt›).
S›ra Sizde 2
I. grup anyonlar grup reaktifleri ile çöktürüldükten sonra
çökele¤e ilave edilen asetik asit ile IA grubu anyonlar›
çözünürken, IB grubu anyonlar› kalsiyum tuzlar›
fleklinde çökerler.
S›ra Sizde 3
S›ra Sizde 4
S 2- , Fe(CN) 6 4- , Fe(CN)6 3- iyonlar› III. grup anyonlar›n›
oluflturur. Bu grup nötral ya da hafif bazik ortamda kadmiyum
asetat ile CdS (Sar›), Cd 2 [Fe(CN) 6 ] (krem rengi)
ve Cd 3 [Fe(CN) 6 ] 2 (Kavuniçi) fleklinde kadmiyum tuzlar›
halinde çöktürülürler.
3. Ünite - Anyonlar›n Sistematik Analizi
S›ra Sizde 5
75
S›ra Sizde 6
BO 2 - iyonunun oluflturdu¤u tuzlar, di¤er V. grup anyon
tuzlar›n›n aksine suda kolay çözünmezler. Fakat yine
de V. grup ile birlikte sulu ortamda tayin edilebilir deriflimdedir.
Yararlan›lan Kaynaklar
Bekaro¤lu, Ö. (1988). Kalitatif Analizde Deneysel ‹fllemler,
‹stanbul, ‹TÜ Vakf› Matbaa Teknisyenleri
Bas›mevi.
Gündüz, T. (1996). Kalitatif Analiz Ders Kitab›, Ankara,
Bilge Yay›nlar›.

4ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Analitik kimya laboratuvarlar›nda gerçeklefltirilen gravimetrik analizi ve türlerini
tan›mlayabilecek
Gravimetrik analiz için gerekli temel kavramlar› s›ralayabilecek ve yorumlayabilecek
Bir çökele¤in süzülmesi, y›kanmas›, kurutulmas› ve yak›lmas› gibi temel ifllemleri
gerçeklefltirebilecek
Gravimetrik sülfat tayini, gravimetrik demir tayini ve çelikte nikel tayini deneylerini
uygulayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Gravimetrik analiz
• Çökelek
• Süzme
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Gravimetrik Analiz
Laboratuvar
Uygulamalar›
• Sabit tart›m
• Desikant madde
• Desikatör
• G‹R‹fi
• TEMEL KAVRAMLAR
• TEMEL ‹fiLEMLER
• GRAV‹METR‹K SÜLFAT TAY‹N‹
• ÇÖZÜNEB‹L‹R B‹R NUMUNEDE
DEM‹R M‹KTAR TAY‹N‹
• ÇEL‹KTE N‹KEL M‹KTAR TAY‹N‹

Gravimetrik Analiz
Laboratuvar Uygulamalar›
G‹R‹fi
Gravimetrik analiz; bir analitin, kütle ölçüm temeline dayanarak nicel (kantitatif)
olarak belirlendi¤i analitik yöntemdir. Analitik sinyal olarak kütle iki flekilde kullan›l›r.
‹lk yöntem do¤rudan analiz ad›n› al›r ve bir analitik terazi yard›m›yla analitin
kütlesi belirlenir. Örne¤in; bir su numunesi içerisindeki çözünmemifl kat› taneciklerin
toplam kütlesini tayin etmek için öncelikle, kat› maddenin uygun gözenek
büyüklü¤üne sahip ve kütlesi önceden bilinen bir süzgeç ka¤›d› kullan›larak süzülmesi
ve ortamdan ayr›lmas› gerekir. Ard›ndan süzgeç ka¤›d› ve kat› madde kurutulur.
Tekrar tart›ld›¤›nda süzgeç ka¤›d›n›n ilk ve son tart›mlar› aras›ndaki fark
kat› maddenin kütlesini verecektir. Böylece kat› madde miktar› belirlenmifl olacakt›r.
Ancak analit kat› bir madde de¤ilse, çözelti ortam›nda çözünmüfl halde bulunan
bir iyon ise, süzme ifllemi ile ayr›lmas› mümkün olmayacakt›r. Bu durumda
analitin kimyasal olarak uygun bileflimde bir kat›ya dönüfltürülmesi gerekir. Örne-
¤in; bir su numunesi içerisinde çözünmüfl halde bulunan Fe 3+ iyonlar›n›n tayini
için ortama NH 3 eklenerek Fe 3+ iyonlar›n›n Fe(OH) 3 halinde çöktürülmesi sa¤lan›r.
Ard›ndan oluflan çökelek süzülür ve 900-1000°C s›cakl›kta yak›l›rsa Fe(OH) 3
bilefli¤i Fe 2 O 3 kat›s›na dönüflür. Oluflan kat›n›n kütlesi tart›larak ve stokiyometrik
oranlar kullan›larak bafllang›ç numunesindeki Fe 3+ miktar› tayin edilir. Fe 3+ iyonlar›n›n
miktar›n›n bu flekilde belirlenmesi de do¤rudan analize bir örnektir, çünkü
tart›lan Fe 2 O 3 kat›s› analiti içermektedir.
Analitin ortamdan ayr›larak veya bir bilefli¤ine dönüfltürülerek tayininin d›fl›nda,
numunenin kütlesindeki de¤iflimin analitik sinyal olarak kullan›lmas›yla dolayl›
analiz ad›n› verdi¤imiz gravimetrik analiz türü gerçeklefltirilmifl olur. Örne-
¤in; adsorplanm›fl yüzey suyu içeren bir tuz içerisindeki suyun miktar›n›n belirlenmesinde
tuzun bafllang›ç kütlesi ve ›s›tma sonras› kütlesi aras›ndaki fark kullan›labilir.
Kütleler aras›ndaki fark adsorplanan su miktar›n› verecektir. Tart›m için
analit veya analitin bir bilefli¤i kullan›lmad›¤› için bu yöntem dolayl› analiz ad›n›
almaktad›r.
Bir petrol numunesindeki hidrojen sülfürün (H2S) tayini için numuneye SIRA kadmiyum S‹ZDE klorür
(CdCl2 ) çözeltisi ekleniyor ve CdS kat›s› çöktürülüyor. Oluflan kat› süzülüp yak›l›yor ve
CdSO4 ’a dönüfltürülüyor. Oluflan kat› tart›l›yor ve tart›m sonucu kullan›larak numunedeki
DÜfiÜNEL‹M
H2S miktar› belirleniyor. Yap›lan analizin türünü (do¤rudan / dolayl› analiz) belirtiniz.
SORU
D‹KKAT
Adsorpsiyon: ‹yon veya
moleküllerin bir kat›n›n
yüzeyine tutunmas›d›r.
1
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

78
Analitik Kimya Laboratuvar›
TEMEL KAVRAMLAR
Gravimetrik analizlerde en çok kullan›lan kavramlar; analit, çökelek, kolloidal çökelekler
ve kristal çökeleklerdir.
Analit
Analit, bir numunedeki tayin edilecek bileflenlerin ortak ad›d›r. Analizi yap›lan numunede
aran›lan anyon, katyon veya herhangi bir bileflik analit olarak adland›r›l›r
ve gravimetri, volumetri veya aletli analiz yöntemlerinde, analit miktar› veya
yüzdesi bulunur.
Çökelek
Çökelek iki veya daha fazla çözünen türün biraraya gelmesiyle oluflan ve çözünme-
SIRA S‹ZDE
yen kat›d›r. SIRA Gravimetrik S‹ZDE analizde, çözünmüfl halde bulunan iyon, çözünürlü¤ü çok
az olan bir bilefli¤ine dönüfltürülerek çöktürülür. Çözünürlü¤ü çok olan çökeleklerin
bir k›sm› çözünerek çözeltiye geçebilir veya hiç çökmez. Bu durumda çökele-
DÜfiÜNEL‹M
¤in süzülerek DÜfiÜNEL‹M y›kanmas› s›ras›nda da madde kayb› artar ve negatif analiz hatalar›
büyür. Çökmenin tam olmas› için çöktürücünün yaklafl›k %1-5 fazlas› eklenmelidir.
SORU
Ancak çöktürücünün SORU fazlas›yla kompleks oluflum tepkimelerinin gerçekleflti¤i durumlarda
dikkatli olunmal›d›r. Çökmenin tamamlan›p tamamlanmad›¤› çökelek
üzerinden al›nan duru çözeltiye birkaç damla daha çöktürücü eklenerek kontrol
D‹KKAT
D‹KKAT
edilmelidir.
Gravimetrik analizlerde süzülebilirliklerinin kolay olmas› ve safs›zl›klar›n y›ka-
SIRA S‹ZDE ma ile kolayl›kla SIRA S‹ZDE uzaklaflt›r›labilmesi gibi avantajlar›ndan dolay› çökeleklerin büyük
tanecikli olmas› istenir. Oluflan çökeleklerin tanecik boyutu; kat›n›n çözünürlü¤üne,
s›cakl›¤a, deriflime ve kar›flt›rma h›z›na ba¤l› olarak de¤iflir. Çökelekler ta-
AMAÇLARIMIZ
necik boyutuna göre kolloidal ve kristal çökelekler olmak üzere iki çeflittir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Çökelek oluflum K ‹ Tmekanizmalar› A P ile ilgili daha genifl bilgi için Analitik Kimya Ders Kitab›n›zdaki
Ünite 6’ya bak›n›z.
Kolloidal Çökelekler
Kolloitler, çaplar› 10-4 TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
cm’den daha küçük taneciklerden oluflan kat›lard›r. Kolloidal
çökelekler çözeltide çökme e¤ilimi göstermezler ve kolayca süzülemezler. Bu
tanecikleri yakalamak için çok ince gözenekli süzgeç k⤛tlar› kullanmak gerekir,
‹NTERNET ‹NTERNET
çünkü adi süzgeç ka¤›d› ile süzme yap›l›rsa yaklafl›k 1,0 mikrondan daha büyük
yar›çapl› tanecikler tutulaca¤›ndan, kolloidal yap›lar süzme ile tutulamaz. Uygun
ifllemler ile kolloidal çökelekler, süzülebilir kitlelere dönüfltürülebilir. Süzme ifllemlerinde
kolloidal çökelek oluflumu istenmez.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
2
Kristal Çökelekler
Kristal çökelekler çaplar› milimetrenin onda biri veya daha büyük olan çökeleklerdir.
Kristal çökeleklerin kendili¤inden çökme e¤ilimi vard›r ve bu nedenle süzülerek
ayr›lmalar› kolayd›r.
Gravimetrik SIRA analizde S‹ZDEçökelek
büyüklü¤ünün süzme ifllemi aç›s›ndan önemini aç›klay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT

4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
TEMEL ‹fiLEMLER
Gravimetrik analizlerde gerçeklefltirilen temel ifllemler; süzme, çökele¤in y›kanmas›,
kurutulmas› ve yak›lmas›d›r.
Süzme
Süzme gravimetrinin en önemli ifllemlerinden biridir. Çökelek içinde bulundu¤u
çözeltiden süzme ifllemi ile nicel olarak ayr›l›r. Süzme ifllemi; süzgeç k⤛d›, Gooch
krozesi veya çeflitli tipte gözenekli yüzeyler (cam, porselen gibi) kullan›larak yap›labilir.
Süzme iflleminin basamaklar› dekantasyon (aktarma) ve y›kamad›r. Dekantasyon
iflleminde kab›n dibindeki çökeltiyi buland›rmadan h›zl› bir flekilde üsteki
s›v›n›n süzgeç k⤛d›ndan geçirilmesi gerekir. Dekantasyon h›zl› yap›lmal› ve süzgeç
ka¤›d›n›n hava emmesi engellenmelidir. Çökele¤in üzerindeki çözeltide kat›
tanecik miktar› az oldu¤undan bu k›sm›n süzülmesi daha h›zl›d›r. Resim 4.1’de
gösterildi¤i gibi dekantasyon ifllemi s›ras›nda bir baget yard›m›yla s›v›n›n tam olarak
süzgeç ka¤›d›na aktar›lmas› sa¤lanmal›d›r.
Mümkün oldu¤u kadar üstteki s›v› al›nd›ktan sonra behere y›kama s›v›s› eklenir
ve iyice kar›flt›r›l›r. Kat›n›n dibe çökmesinden sonra üsteki s›v› tekrar süzgeç kâ-
¤›d›na aktar›l›r. Son olarak Resim 4.2’de gösterildi¤i gibi beher içerisinde kalan kat›n›n
y›kama s›v›s› ile süzgeç k⤛d›na al›nmas› sa¤lan›r.
Resim 4.1
Dekantasyon
ifllemi.
Süzgeç Ka¤›d›
Ka¤›t, selüloz yap›s› nedeniyle süzme ifllemi için uygun bir malzemedir, ancak süzme
ifllemi tamamland›ktan sonra kat›n›n tart›labilmesi için süzgeç ka¤›d›n›n yak›lmas›
gerekir. Kantitatif süzgeç ka¤›d›n›n kül içeri¤i çok düflüktür ve yak›ld›¤› zaman
kül içeri¤i 0,1 mg’› geçmez. Ayn› zamanda gözenek çaplar› da oldukça ufak
oldu¤undan daha küçük çapl› kat›lar›n süzülmesinde kullan›labilir. Genelde üç tür
kantitatif süzgeç ka¤›d› kullan›l›r.
Tanecik büyüklü¤ü;
4,1 mikrondan daha büyük olan tanecikler için siyah bant,
2,2 mikrondan daha büyük olan tanecikler için beyaz bant,
1,0 mikrondan daha büyük olan tanecikler için mavi bant
süzgeç ka¤›d› seçilmelidir.
Resim 4.2
Y›kama s›v›s›
ile çökele¤in
süzgeç
ka¤›d›na
al›nmas›.
79

80
Resim 4.3
Süzgeç
ka¤›d›n›n
süzme ifllemi
için
haz›rlanmas›.
fiekil 4.1
Vakumda
süzme
düzenekleri.
Analitik Kimya Laboratuvar›
Süzgeç ka¤›d› ile süzme ifllemi kantitatif huni kullan›larak yap›l›r. Süzgeç ka¤›d›n›n
katlanmas› ve huniye yerlefltirilmesi Resim 4.3’de gösterilmektedir. Süzgeç
ka¤›d› önce tam ortadan ikiye katlan›r (a). Daha sonra dikine tekrar ikiye katlan›r,
ancak bu ikinci katlamada iki yüzey aras›nda 3-4°’lik aç› kalmas›na dikkat edilir
(b). Ayr›ca katlardan birinin boyu di¤erine göre biraz k›sa tutulur. Ka¤›d›n huni çeperlerine
iyi yap›flmas› için bu k›sa uçtan bir miktar kopar›l›r (c). Uzun olan taraftan
kat aç›l›r, huniye yerlefltirilir (d), saf su ile ›slat›larak ka¤›d›n tamamen huni yüzeyine
yap›flmas› sa¤lan›r (e). Süzgeç ka¤›d› huniye düzgünce yerlefltirildikten
sonra süzme ifllemine geçilir.
(a) (b) (c) (d) (e)
Gooch Krozesi
Gooch krozeleri gözenek boyutu normal süzme ifllemi ile süzmeye uygun olmayan
kat›lar›n h›zl› bir flekilde süzülmesi için kullan›lan laboratuvar malzemeleridir. Gooch
krozesinde süzme ifllemi vakum uygulan›larak h›zland›r›l›r ve süzmenin k›sa
sürede tamamlanmas› sa¤lan›r. fiekil 4.1’de gösterildi¤i gibi su-trompu (a) veya vakum
pompas› (b) kullan›larak süzme sistemine alttan vakum uygulan›r. Cam veya
porselenden yap›lm›fl olan sistemin a¤›z k›sm›nda rodajl› bir kroze vard›r. Kantitatif
huniye benzeyen bu kroze içine baget yard›m›yla ak›t›lan çözelti ve çökelek,
h›zla alttan emdirilerek süzülür.
(a) (b)

Tanecik büyüklü¤ü 2,5 ile 3,8 mikron aras›nda olan bir çökele¤in süzülerek SIRA S‹ZDEçözelti
ortam›ndan
ayr›lmas› için uygun süzgeç ka¤›d› hangisidir?
Çökele¤in Y›kanmas›
4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
DÜfiÜNEL‹M
Baz› çökeleklerde bir veya birden fazla çözünebilir bileflik, çökelme s›ras›nda kat›
ile birlikte çökmüfl veya kat› yüzeyine adsorplanarak dibe sürüklenmifl SORU olabilir. Bu
SORU
safs›zl›klardan kurtulmak için çökele¤in uygun bir çözelti ile y›kanmas› gereklidir.
Y›kama için kullan›lan çözelti; çökele¤in yap›s›n› de¤ifltirmemeli, çökele¤i çözme-
D‹KKAT
D‹KKAT
meli, ancak kirlilikleri iyi çözmeli ve çökelekten kolay uzaklaflt›r›labilir olmal›d›r. P›ht›laflma: Kolloidal boyutlu
Bu amaçla çökele¤in çözünürlü¤ü yeterince düflükse su veya elektrolit içeren çö- taneciklerin biraraya gelerek
daha kolay çöktürülebilir ve
zeltiler kullan›lmal›d›r. Elektrolit kullan›m› özellikle p›ht›laflm›fl SIRA (koagule) S‹ZDE kolloit-
SIRA S‹ZDE
süzülebilir kümeler
lerin çözelti içerisinde da¤›lmas›n› (peptitleflme) önlemek için kullan›l›r.
oluflturmas›d›r.
Y›kama ifllemi süzme iflleminden sonra süzgeç ka¤›d›nda yap›lacaksa, y›kama
AMAÇLARIMIZ Peptitleflme: AMAÇLARIMIZ
P›ht›laflm›fl bir
çözeltisi çökelek üzerinden ak›t›l›r ve y›kama suyu tamamen süzüldükten
sonra kolloidin çözelti içerisinde
da¤›lmas›d›r.
ayn› flekilde ikinci ve üçüncü y›kama yap›l›r. Santrifüjlenmifl bir çökelek y›kanacaksa
y›kama çözeltisi santrifüjlenmifl kat› üzerine boflalt›l›r ve K bir ‹ Tbaget A P yard›m›y-
K ‹ T A P
la kar›flt›r›l›r. Böylece y›kama s›v›s›n›n tüm çökelek ile temas etmesi sa¤lan›r ve
tekrar santrifüj yap›larak çökelek ayr›l›r.
TELEV‹ZYON
Çökele¤in Kurutulmas› ve Yak›lmas›
Gravimetrik olarak tayini yap›lacak çökele¤in bilinen bir bileflime sahip olmas› ge-
rekir. Bu nedenle çökelek süzülüp y›kand›ktan sonra tart›lmadan önce sabit bir bileflime
getirilmelidir. Süzgeç ka¤›d›, içeri¤i ile birlikte krozeye ‹NTERNET al›n›r ve çökele¤e
‹NTERNET
kurutma veya yakma ifllemleri uygulan›r. Is›tma ifllemi s›ras›nda çökelek ile birlikte
tafl›nm›fl olan çözücü ve uçucu kirlilikler çökelekten uzaklafl›r. Çökelek 250°C’nin
alt›nda ›s›t›l›rsa yap›lan ifllem kurutma, 250°C’nin üzerinde ›s›t›l›rsa yap›lan ifllem
yakma olarak tan›mlan›r. Yakma ifllemi; porselen, nikel veya platin krozede yap›l›r.
Nikel krozeler sabit tart›ma getirme ifllemi için uygun olmad›¤›ndan platin krozeler
ise pahal› olduklar›ndan laboratuvarlarda s›kl›kla porselen krozeler kullan›l›r.
Resim 4.4’de gösterildi¤i gibi içerisinde çökelek bulunan süzgeç ka¤›d› (a), huniden
dikkatlice al›n›r (b), daha sonra köflelerinden bükülür (c), kenar› içe do¤ru
tekrar bükülür (d) ve ters olarak krozeye yerlefltirilir (e). Yavaflça bek alevinde ön
›s›tma yap›l›r (f) ve elektrikli f›r›na yerlefltirilerek yaklafl›k 900°C’de yak›l›r. Kurutma
ifllemi ise 250°C’ye kadar s›cakl›¤› ayarlanabilen etüvlerde yap›l›r.
(a) (b) (c) (d) (e) (f)
3
81
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
TELEV‹ZYON
Resim 4.4
Süzgeç ka¤›d›
ve çökele¤in
krozeye
aktar›lmas›.

82
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M fiekil 4.2
Desikatör ve
SORU Bileflenleri
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
Sabit Tart›m
Is›tma ve yakma ifllemleri için kullan›lan krozeler yüzeylerinde nem ve çeflitli gazlar›
adsorbe ederler. Bu nedenle süzme ifllemi tamamland›ktan sonra numunenin
yak›lmas› için kullan›lacak krozenin sabit tart›ma getirilmesi gerekir. Yakma s›cakl›¤›nda,
krozeler nem ve tutunmufl gazlar›n belirli bir k›sm›n› kaybederler. Bu nedenle
oda s›cakl›¤›nda tart›lan bir kroze yakma s›cakl›¤›nda belirli bir süre tutulur
ve yeniden tart›l›rsa, ilk kütlesinin belirli bir kesrini kaybeder. Bu da deneylerde
belirli bir negatif hataya neden olur. Bu hatay› önlemek için bafllang›çta bofl ve temiz
bir kroze al›n›r ve yakma s›cakl›¤›na ayarlanm›fl f›r›nda veya kurutma s›cakl›-
¤›na ayarlanm›fl etüvde uzunca bir süre tutulur, sonra desikatörde tutularak oda s›cakl›¤›na
gelmesi beklenir ve yeniden tart›l›r. E¤er son tart›m ile bir önceki tart›m
aras›ndaki kütle fark› 0,5 mg veya daha küçükse iflleme son verilir. Bu flekilde kroze
kütlesinin tayin edilmesine sabit tart›ma getirme denir. Kroze kütlesi, en son
tart›mda gözlemlenen kütlesidir. Sabit tart›ma gelmeyen krozeler için ayn› ifllem arka
arkaya tekrarlan›r.
Sabit tart›m ifllemi numune yak›ld›ktan sonrada (örnek+ kroze için) tekrarlanmal›d›r.
Numune içeren veya bofl kroze, ›s›t›ld›ktan sonra her defas›nda so¤umas›
için desikatörde bekletilmelidir. So¤utma aç›k havada yap›l›rsa, kroze yeniden havadan
nem kapar ve sabit tart›ma gelmez.
Sabit tart›ma SIRA getirme S‹ZDEiflleminin
gravimetrik analizdeki önemini yorumlay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
T›rafll›
cam
AMAÇLARIMIZ
yüzeyler
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET Kurutucu ‹NTERNET
Kapak
Desikatör
plakas›
Desikatör
Nemi uçurulmufl kroze ve kurutulmufl
maddelerin so¤utulurken tekrar
havadan nem kapmalar›n› engellemek
için sakland›klar› cam kaba desikatör
denir (fiekil 4.2). Desikatör
nemsiz bir ortam sa¤lar. Normal ve
vakum desikatörü olmak üzere iki çeflidi
vard›r. Uygulanan vakum ile desikatör
içindeki havan›n büyük bir
k›sm› boflalt›larak nem miktar› azalt›l›r.
Desikatör içerisindeki maddeye
zarar vermemek ve desikatörün içerisine
nem ve gaz giriflini engellemek
için desikatörün kapa¤› kayd›r›larak
aç›l›p kapat›lmal›d›r.
Desikatöre s›cak maddeler konuldu¤unda
içindeki hava ›s›narak bas›nc›
artt›rabilir, desikatör kapa¤›n›
oynatabilir ve bazen f›rlatarak k›rabilir.
Bunu önlemek için belirli aral›klarla
kapak aralanmal› ve s›cak hava
d›flar› at›lmal›d›r. Desikatörün kapa-
¤›na vazelin sürülerek hava s›zmas›
önlenebilir ve kapa¤›n rahat hareket etmesi sa¤lanabilir. Ayr›ca desikatörün tafl›nmas›
durumunda her iki baflparmak ile kapak s›k›ca tutulmal›d›r.

Desikant Maddeler
Desikatör içerisinde nemsiz ortam oluflturmak için kullan›lan maddelere desikant
maddeler denir. Desikantlar çok kolay nem çekici (hidroskopik) özelli¤e sahiptir.
Genellikle desikant olarak kullan›lan kat› maddeler; aliminyum oksit (Al 2 O 3 ), baryum
oksit (BaO), susuz kalsiyum klorür (CaCl 2 ), kalsiyum oksit (CaO), difosfor
pentaoksit (P 2 O 5 ), kalsiyum sülfat (CaSO 4 ), silikajel ve potasyum hidroksit (KOH)
gibi maddelerdir.
GRAV‹METR‹K SÜLFAT TAY‹N‹
Gravimetrik sülfat tayini için numune hidroklorik asit (HCl) ilave edilerek zay›f
asidik yap›l›r. Ard›ndan çözelti ›s›t›larak deriflik baryum klorür (BaCl 2 ) çözeltisi
eklenir ve sülfat iyonlar› baryum sülfat (BaSO 4 ) olarak çöktürülür. Oluflan baryum
sülfat›n kütlesinden numunedeki sülfat miktar› ve yüzdesi hesaplan›r. Baryum
sülfat›n suda, oda s›cakl›¤›ndaki çözünürlü¤ü 3,0 mgL -1 kadard›r. Ancak baryum
sülfat›n çözünürlü¤ü, bisülfat (HSO 4 - ) iyonunun oluflumu yüzünden artar,
fakat oldukça fazla miktarda baryum iyonu varl›¤›nda ise çözünürlük azal›r. Baryum
kromat (BaCr 2 O 7 ), baryum karbonat (BaCO 3 ) ve baryum fosfat [Ba 3 (PO 4 ) 2 ]
gibi baryum tuzlar›n›n çökmesini engellemek için ortam asitli¤inin iyi ayarlanmas›
gerekir.
Deneyin Yap›l›fl›
0,3 g kat› (en az 0,05 g kükürt içeren numune) tart›l›r ve 400 mL’lik behere aktar›l›r.
Numune yaklafl›k 20 mL suda çözülür ve 0,3-0,6 mL deriflik hidroklorik asit
eklenerek 200-250 mL’ye seyreltilir. Çözelti kaynama s›cakl›¤›na kadar ›s›t›l›r ve bir
pipet veya büret yard›m›yla % 5’lik (100 mL suda 5 gram BaCl 2 .2H 2 O bulunan,
yaklafl›k 0,2 M) s›cak baryum klorür çözeltisinden 10-12 mL ilave edilir. Baryum
klorür eklenirken çözelti sürekli kar›flt›r›l›r ve çökele¤in oluflmas› ve çökmesi beklenir.
Üstteki berrak çözeltiye birkaç damla daha BaCl 2 .2H 2 O eklenerek çökmenin
tamamlan›p tamamlanmad›¤› kontrol edilir. Çökelme tam de¤ilse 3,0 mL daha
BaCl 2 .2H 2 O çözeltisi ilave edilir. Çözeltinin toplam hacmi 150 mL’den daha az olmamal›d›r.
Çökelek mavi bant süzgeç ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntüye tekrar baryum
klorür çözeltisi ilave edilerek çökmenin tam olup olmad›¤› kontrol edilir. Çökelek
5-6 kez s›cak suyla y›kan›r, süzme iflleminin tamamlanmas› beklenir. Süzgeç
ka¤›d›yla birlikte çökelek huniden al›n›r ve süzgeç ka¤›d› katlanarak daha önceden
sabit tart›ma getirilmifl porselen krozeye yerlefltirilir. Bek alevinde önce kurulu¤a
kadar ›s›t›l›r ve sonra yak›l›r. Çökelek beyaz olunca 10-15 dakika kroze akkor
halde tutulur. 700°C’ye ayarlanm›fl f›r›nda sabit tart›ma getirilir. Numunedeki sülfat
miktar› veya yüzdesi s›ras›yla Eflitlik 4.1 ve Eflitlik 4.2 kullan›larak hesaplan›r.
Hesaplama:
4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
A: Tart›lan numunenin kütlesi
B: Tart›lan baryum sülfat›n kütlesi
C: Sülfat kütlesi = B x [ MA (SO 2-
4 ) / MA (BaSO4 ) ] (Eflitlik 4.1)
% SO 2-
4 = (C/A) x 100 (Eflitlik 4.2)
83

84
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
0,25 gram numunenin SIRA S‹ZDEsülfat
içeri¤ini belirlemek için yap›lan bir gravimetrik analiz deneyinde
0,05 gram baryum sülfat çökele¤i elde edildi¤ine göre numunedeki sülfat yüzdesi ne
kadard›r, hesaplay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
ÇÖZÜNEB‹L‹R B‹R NUMUNEDE DEM‹R M‹KTAR
TAY‹N‹
SORU
Çözünebilir bir numunede demir miktar›, demir (III) iyonlar›n›n demir (III) hidroksit
(Fe(OH) 3 ) fleklinde çöktürülmesi ve yak›larak Fe2O3 halinde tart›lmas›yla tayin
D‹KKAT
edilir. Tepkimelere ait denklemler afla¤›da verildi¤i gibidir.
Fe3+ SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
+ 3NH3 + 3H2O $ Fe(OH) 3 + 3NH +
4
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
5
2Fe(OH) 3(k) + ›s› $ Fe2O3(k) + 3H2O (g)
AMAÇLARIMIZ
Nitrik asit, numunedeki demirin tamam›n› Fe3+ iyonu haline dönüfltürmek için
kullan›l›r ve afla¤›da verilen tepkime gerçekleflir.
3Fe2+ K ‹ T A P
+ NO -
3 + 4H + $ 3Fe3+ + NO + 2H2O Deneyin Yap›l›fl›
0,50 g numunenin tart›m› yap›l›r ve 600 mL lik bir behere aktar›l›r. (1:5) lik HCI
çözeltisinden 30 mL eklenerek numune tamamen çözülür ve üzerine 1-2 mL deriflik
nitrik asit ilave edilir. Yükseltgenmenin tamamlanmas› ve azot oksitlerin uzaklaflt›r›lmas›
için çözelti kuvvetlice ›s›t›l›r. Daha sonra çözelti 100 mL’ye seyreltilir.
Çökelme tam oluncaya kadar, iyice kar›flt›rarak yavafl yavafl deriflik amonyak çözeltisi
ilave edilir. Çözelti üzerinden amonyak kokusu gelene kadar deriflik amonyak
çözeltisi eklenmesine devam edilir. Oluflan çökelek k›rm›z› kahverengi olmal›d›r.
E¤er siyah çökelek gözlenirse, bu ortamdaki demir (II) nin varl›¤›n› gösterir,
bu durumda örnek at›l›r ve bu basama¤a kadar olan deney tekrarlan›r.
Çökelme tamamland›ktan sonra çökelek ve çözelti kar›fl›m› siyah bant süzgeç
ka¤›d›ndan süzülür ve süzüntü bir erlende toplan›r. Süzgeç ka¤›d›ndaki çökelek
birkaç kez yeni haz›rlanm›fl % 1’lik amonyum nitrat (NH4NO3 ) çözeltisiyle y›kan›r.
Y›kama ifllemi s›ras›nda kantitatif huninin ucundan saat cam›na al›nan süzüntü üzerine
bir damla seyreltik nitrik asit (HNO3 ) ve bir damla gümüfl nitrat (AgNO3 ) çözeltisi
ilave edilir. E¤er bu ifllemler sonucu saat cam›nda beyaz çökelek (AgCl) oluflursa
ortamdaki Cl- TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
iyonlar›n›n uzaklaflt›r›lmad›¤› sonucuna var›l›r ve beyaz çökelek
oluflmay›ncaya kadar amonyum nitrat çözeltisi ile y›kama ifllemine devam edilir.
Süzme ifllemi tamamland›ktan sonra süzgeç ka¤›d› çökelek ile iyice katlanarak
daha önce sabit tart›ma getirilen porselen krozeye ters flekilde yerlefltirilir. Önce
bek alevinde s›çrama olmayacak ve alev almayacak flekilde yavafl yavafl ›s›t›l›r. Çökelek
kuruduktan sonra 900-1000°C’daki f›r›nda yak›larak sabit tart›ma getirilir. Numunedeki
demir miktar› ve Fe2O3 yüzdesi Eflitlik 4.3 ve 4.4 kullan›larak hesaplan›r.
A = tart›lan numunenin kütlesi
B = Tart›lan Fe2O3 ’in kütlesi
% Fe2O3 = (B/A) x 100 (Eflitlik 4.3)
Fe’in kütlesi = 2B x [ MA (Fe) / MA (Fe2O3 ) ] (Eflitlik 4.4)

Gravimetrik demir tayini deneyinde çökele¤in y›kanmas› için niçin amonyum SIRA S‹ZDEnitrat
çözeltisi
kullan›ld›¤›n› aç›klay›n›z.
ÇEL‹KTE N‹KEL M‹KTAR TAY‹N‹
4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
DÜfiÜNEL‹M
Çelik numunesindeki nikel miktar tayini, nikelin spesifik belirteci olan dimetilglioksimin
kullan›lmas›yla gerçeklefltirilir. Çöktürücü kimyasal olan SORU dimetilglioksim
ortama alkolde çözülerek eklenir ve çözünürlü¤ü az olan nikel dimetil glioksimato
bilefli¤i oluflur. Ancak çöktürücü kimyasal›n afl›r›s› çökele¤in çözünürlü¤ünü art-
D‹KKAT
t›r›r, bu nedenle dikkatli ilave edilmelidir.
Deneyin Yap›l›fl›
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Nikel tayini yap›lacak numune 100-150 ml’lik behere konulur. Seyreltik hidroklorik
asit (HCl) kullanarak ve turnusol ka¤›d› ile kontrol edilerek, ortam hafif asi-
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
dik hale getirilir ve 25 ml’ye saf suyla seyreltilir. Çözelti su banyosunda
60-80°C
aras›nda ›s›t›l›r ve üzerine 10 ml %1’lik alkollü dimetilglioksim çözeltisinden ilave
edilir. Ortam hafif bazik olana kadar seyreltik amonyak çözeltisi K ‹ damla T A P damla eklenir.
‹yice kar›flt›rd›ktan sonra 20 dakika su banyosunda tutulur. Daha sonra oda
s›cakl›¤›nda 20 dakika kadar bekletilir. Sabit tart›ma getirilmifl Gooch krozesinden
K ‹ T A P
süzülür ve çökelek serbest klorür iyonundan ar›nd›r›lana kadar TELEV‹ZYON so¤uk su ile y›kan›r.
Çökmenin tam olup olmad›¤› az miktarda dimetilglioksim çözeltisi ile test edilir.
Çökelek 100-120°C’da bir saat kadar kurutulur ve Ni(C4H7O2N2 ) 2 olarak tart›l›r.
Çökelekteki nikelin kütlesi Eflitlik 4.5 kullan›larak hesaplan›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
A : Tart›lan Ni(C4H7O2N2 ) 2 kütlesi,
‹NTERNET
B : Nikelin kütlesi = A x [ M A (Ni) / M A (Ni(C 4 H 7 O 2 N 2 ) 2 ) ] (Eflitlik 4.5)
Çelikteki nikel miktar tayini deneyinde 0,0256 g Ni(C4H7O2N2 ) 2 çökele¤i SIRA S‹ZDE elde edildi¤ine
göre örnekteki nikel’in kütlesini hesaplay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
6
SORU
D‹KKAT
85
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
7
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

86
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Analitik Kimya Laboratuvar›
Analitik kimya laboratuvarlar›nda gerçeklefltirilen
gravimetrik analizi ve türlerini tan›mlamak
Gravimetrik analiz; bir analitin, kütle ölçüm temeline
dayanarak nicel olarak belirlendi¤i analitik
yöntemlerden birisidir. Do¤rudan ve dolayl›
gravimetrik analiz olmak üzere iki türü vard›r.
Do¤rudan analizde analit veya analiti içeren bir
bileflik çözelti ortam›ndan ayr›larak tart›l›r. Dolayl›
analizde ise analitin ortamdan uzaklaflt›r›lmas›
ile oluflan kütle fark› belirlenir.
Gravimetrik analiz için gerekli temel kavramlar›
s›ralayabilmek ve yorumlamak
Analizi yap›lan numunede aran›lan anyon, katyon
veya herhangi bir bileflik analittir ve gravimetrik
analizde analit, çözünürlü¤ü çok az olan
bir bilefli¤ine dönüfltürülerek çöktürülür. Oluflan
çökele¤in süzülebilirli¤inin kolay olmas› ve safs›zl›klar›n›n
y›kama ile kolayl›kla uzaklaflt›r›labilmesi
için büyük tanecikli olmas› istenir. Çökelekler
tanecik boyutuna göre, kolloidal ve kristal
çökelekler olmak üzere ikiye ayr›l›rlar.
A MAÇ
3
A MAÇ
4
Bir çökele¤in süzülmesi, y›kanmas›, kurutulmas›
ve yak›lmas› gibi temel ifllemleri gerçeklefltirmek
Analitik kimya laboratuvar›nda gravimetrik bir
analizi gerçeklefltirmek için; süzme, çökele¤i y›kama,
kurutma ve yakma gibi temel ifllemlerin
önemi ve nas›l gerçeklefltirilece¤i iyi bilinmelidir.
Süzme ifllemi için kullan›lacak süzgeç ka¤›tlar›
farkl› gözenek boyutlar›na sahip oldu¤undan
madde kayb›n› önlemek ve zaman tasarrufu aç›s›ndan
çökele¤in tanecik boyutuna uygun süzgeç
ka¤›d› veya Gooch krozesi kullan›lmal›d›r.
Safs›zl›klar›n uzaklaflt›r›lmas› amac›yla, çökele-
¤in y›kanmas› için kullan›lacak y›kama çözeltisinin
özellikleri ve sabit bir bileflimde ürüne dönüfltürmek
için yap›lan kurutma ve yakma ifllemlerinin
basamaklar› do¤ru ve güvenilir bir analiz
gerçeklefltirmek için çok önemlidir.
Gravimetrik sülfat tayini, gravimetrik demir tayini
ve çelikte nikel tayini deneylerini uygulamak
Bahsi geçen deneylerin laboratuvarda baflar›yla
uygulanabilmesi için, bu deneylere ait bölümlerin
tamam›n›n dikkatle okunmas› gerekir.

Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›daki ifllemlerden hangisi gravimetrik analize
örnek olarak verilebilir?
a. Bir büretten bir erlene tam 20,0 mL seyreltik asit
çözeltisinin boflalt›lmas›
b. Bir beher içerisindeki 50,0 mL suyun kaynat›lmas›
c. Bir çözeltideki kat›n›n süzülüp, kurutulup, tart›lmas›
d. Bir pipet ile 5,0 mL s›v›n›n çekilmesi
e. Bir beher içindeki 3,0 g kat›n›n çözülmesi
2. Afla¤›dakilerden hangisi kolloidal çökeleklerin özelliklerinden
biri de¤ildir?
a. Çaplar› 10 -4 cm’den daha küçük taneciklerden
oluflmas›
b. Çözeltide çökme meyli göstermemesi
c. Süzme ifllemlerinde kolloidal çökelek oluflumu
istenmemesi
d. Uygun ifllemlerle süzülebilir kitlelere dönüfltürülebilmesi
e. Adi süzgeç ka¤›d› ile süzülebilmesi
3. Afla¤›dakilerden hangisi tanecik büyüklü¤ü 2,3 ile
2,6 mikron aras›nda olan bir çökele¤in süzülmesi için
kullan›l›r?
a. Siyah bant süzgeç ka¤›d›
b. Beyaz bant süzgeç ka¤›d›
c. Mavi bant süzgeç ka¤›d›
d. Gooch krozesi
e. Adi süzgeç ka¤›d›
4. Afla¤›dakilerden hangisi çökele¤in krozeye yerlefltirilmesi
ifllemlerinden biri de¤ildir?
a. Krozenin y›kan›p kurutulmas›
b. Çökele¤in süzgeç ka¤›d› ile huniden dikkatlice
al›nmas›
c. Süzgeç ka¤›d›n›n köflelerinden bükülmesi
d. Süzgeç ka¤›d›n›n kenarlar›n›n içe do¤ru bükülmesi
e. Süzgeç ka¤›d›n›n ters olarak krozeye yerlefltirilmesi
4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
5. Sabit tart›m iflleminde son iki tart›m aras›ndaki fark
ne kadar oldu¤unda iflleme son verilir?
a. 0,5 mg veya daha küçük
b. 1,0 mg veya daha küçük
c. 2,5 mg veya daha küçük
d. 5,0 mg veya daha küçük
e. 7,5 mg veya daha küçük
6. Kimya laboratuvarlar›nda desikatör afla¤›daki ifllemlerden
hangisi için kullan›l›r?
a. Çökele¤in ›s›t›lmas›
b. Çökele¤in yak›lmas›
c. Çökele¤in süzülmesi
d. Çökele¤in nemsiz ortamda so¤utulmas›
e. Çökele¤in y›kanmas›
87
7. Bir gravimetrik sülfat tayini deneyinde 0,275 g numune
al›narak bir miktar suda çözülmüfl, deriflik HCl
ile asidik yap›lm›fl ve çökme tamamlanana kadar 0,2 M
BaCl2 çözeltisi eklenerek BaSO4 halinde çöktürülmüfltür.
Çökelek süzülmüfl, y›kanm›fl ve yak›ld›ktan sonra
tart›ld›¤›nda 0,045 gram kat› elde edilmifltir. Buna göre
örnekteki sülfat (SO 2-
4 ) yüzdesi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. 0,674
b. 1,85
c. 6,74
d. 18,5
e. 67,4
8. Çözünebilir bir numunede demir miktar tayini deneyinde
ortama nitrik asit eklenmesinin amac› afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Numunenin çözünürlefltirilmesi
b. Ortam›n nötralize edilmesi
c. Demir (II) iyonlar›n›n demir (III) iyonlar›na yükseltgenmesi
d. Çökmenin tamamlan›p tamamlanmad›¤›n›n
kontrol edilmesi
e. Çökele¤in p›ht›laflmas›n› sa¤lamas›

88
Analitik Kimya Laboratuvar›
9. Çözünebilir bir numunede demir miktar tayini deneyinde
0,55 g numune al›narak HCl çözeltisi ile çözülmüfl,
deriflik HNO 3 ilave edilmifl ve çökme tamamlan›ncaya
kadar deriflik NH 3 çözeltisi ilave edilerek Fe(OH) 3
çökele¤i elde edilmifltir. Çökelek süzülerek ortamdan
ayr›lm›fl, y›kanm›fl ve yak›ld›ktan sonra 0,21 g Fe 2 O 3
kat›s› elde edilmifltir. Buna göre numunedeki demir
yüzdesi afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 1,470
b. 2,673
c. 13,35
d. 14,70
e. 26,73
10. Çelikte nikel miktar tayini amac›yla al›nan numune
üzerine HCl asit çözeltisi eklenerek ortam hafif asidik
yap›lm›fl ve %1’lik alkollü dimetilglioksim çözeltisi ilave
edilerek 0,0845 g nikel dimetil glioksimato
(Ni(C 4 H 7 O 2 N 2 ) 2 ) çökele¤i elde edilmifltir. Buna göre
numunedeki nikel miktar› kaç g’d›r?
a. 0,0172
b. 0,0343
c. 0,172
d. 0,343
e. 1,720
“
Yaflam›n ‹çinden
Kolloidlerin Uygulama Alanlar›
Kolloidler günümüzde çok genifl uygulama alanlar› bulduklar›
gibi, reaksiyon art›klar› veya bulafl›klar halinde,
istenmeyen veya zararl› sistemler olarak gözlenmektedirler.
Bu nedenle, haz›rlanmalar›, kararl› duruma getirilmeleri
ve istenmedikleri hallerde, kolayca bozulup,
özelliklerini kaybetmeleri için yeterli bir bilgi gerekir.
Örne¤in sis, hava ulafl›m›nda, zaman zaman, korkunç
kazalara neden olmaktad›r. Öte yandan, ayn› grup kolloidler
içinde s›n›fland›r›lan aerosoller, ilaç etken maddelerin
solunum yollar›na en uygun biçimde verilip solunum
yolu hastal›klar›n›n iyilefltirilmesinde, gerçek bir
aflama niteli¤i tafl›maktad›rlar. Minerallerin, do¤ada bulunan
bilefliklerinin ar›t›lmas›nda, flotasyon tekni¤i uygulanmas›nda
devaml› bir köpük gerekirken, la¤›m sular›na
kar›flan deterjanlar›n oluflturdu¤u köpüklerin giderilmesi,
gerçek bir sorun do¤urmaktad›r. Dayan›kl›
emülsiyonlar, besin, kozmetik ve ilaç teknolojisi için
gerekli iken, ham petrolün su ile yapt›¤› ve ayr›lmas›
hemen hemen olanaks›z olan emülsiyon flekli, büyük
bir ekonomik kay›pt›r. Laboratuvarlarda gravimetrik
analizlerde normal süzme yöntemleri ile ayr›lamayan
kolloit kar›fl›mlar›n›n oluflmas› ne kadar istenmezse, baz›
boyalar üretilirken özelliklerinin ayn› flekilde olmas›
da o kadar istenir.
Kaynak: TÜB‹TAK Bilim ve Teknik dergisinden al›nm›flt›r
(fiubat 1977, say› 111).
”

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Genel Bilgi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kolloidal Çökelekler”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Süzgeç Ka¤›d›” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çökele¤in Kurutulmas› ve
Yak›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Sabit Tart›m” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Desikatör” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gravimetrik Sülfat Tayini”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çözünebilir Bir Numunede
Demir Miktar Tayini” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çözünebilir Bir Numunede
Demir Miktar Tayini” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Çelikte Nikel Miktar Tayini”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. Ünite - Gravimetrik Analiz Laboratuvar Uygulamalar›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
89
Yap›lan deneyde tart›lan CdSO4 miktar› analit olan
H2S’ün miktar›n›n belirlenmesi için kullan›lm›flt›r. Analit
bir bilefli¤ine dönüfltürülerek tayin edilmifltir, dolay›s›yla
yap›lan analizin türü do¤rudan analizdir.
S›ra Sizde 2
Büyük tanecikli çökelekler süzülebilirliklerinin kolay
olmas› ve safs›zl›klar›n y›kama ile kolayl›kla uzaklaflt›r›labilmesi
gibi avantajlara sahiptir. Kolloidal çökelekler
çökme e¤ilimi göstermezler ve süzme ifllemi için istenmezler.
Kristal çökeleklerin ise süzülerek ortamdan
uzaklaflt›r›lmas› kolayd›r.
S›ra Sizde 3
Tanecik büyüklü¤ü 2,2 mikrondan daha büyük olan tanecikler
için beyaz bant süzgeç ka¤›d› kullan›ld›¤› için
2,5 ile 3,8 mikron aras›nda tanecik büyüklü¤ündeki bir
çökele¤in süzülme iflleminde beyaz bant süzgeç ka¤›d›
kullan›lmal›d›r.
S›ra Sizde 4
Yüzeylerinde nem ve çeflitli gazlar› adsorbe eden krozeler
sabit tart›ma getirilmezse, yakma s›cakl›¤›nda,
nem ve tutunmufl gazlar›n belirli bir k›sm›n› kaybederler.
Bu da deneylerde belirli bir negatif hataya neden
olur. Bu hatay› önlemek için bafllang›çta bofl ve temiz
bir kroze al›n›r ve yakma s›cakl›¤›na ayarlanm›fl f›r›nda
veya kurutma s›cakl›¤›na ayarlanm›fl etüvde uzunca
bir süre tutulur, sonra desikatörde so¤utularak yeniden
tart›l›r. E¤er son tart›m ile bir önceki tart›m aras›ndaki
kütle fark› 0,5 mg veya daha küçükse iflleme son
verilir.

90
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde 5
Gravimetrik sülfat tayini için kullan›lan Eflitlik 4.1 ve
4.2’de veriler yerine konulursa;
A: Tart›lan numune kütlesi
B: Tart›lan baryum sülfat a¤›rl›¤›
C: Sülfat kütlesi = B x [MA (SO 2-
4 ) / MA (BaSO4 )]
% SO 2-
4 = (C/A) x 100
2−
gSO
96, 064 4
2−
molSO
Sülfat kütlesi = 005 , gBaSO4x
4
gBaSO
233, 391 4
mol BaSO4
2−
= 0,0206 g SO4
2−
2− 0, 0206 gSO
% SO4
=
4 x 100
025 , g numune
=
2−
% 8,24 SO4 S›ra Sizde 6
Amonyum nitrat çözeltisi elektrolit çözelti oldu¤u için,
p›ht›laflm›fl Fe(OH) 3 çökele¤inin da¤›lmas›n› önlemek
için kullan›l›r.
S›ra Sizde 7
Çelikte nikel miktar tayini deneyinde kullan›lan Eflitlik
4.5 ve 4.6’da veriler yerine konulursa;
A: Tart›lan Ni(C4H7O2N2 ) 2 kütlesi,
B: Nikel kütlesi = A x [ MA (Ni) / MA (Ni(C4H7O2N2 ) 2 )]
gNi
58, 69
Nikel kütlesi = 0, 0256 gNiC ( 4H7ON 2 2) 2×
mol Ni
gNi( C H ON
288 917 4 7 2 2) ,
2
mol Ni ( C4H7O2N2) 2
Nikel kütlesi = 0,0052 g Ni vardır.
Yararlan›lan Kaynaklar
Atefl, S., Özyörük, G. ve Salih, B. (1991). Analitik Kimya
Laboratuvar› Nicel Analiz Uygulamalar›. Ankara:
Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi.
Gündüz, T. (1999). Yar›-Mikro Kalitatif Analiz. Ankara:
Gazi Büro Kitabevi.
Gündüz, T. (1999). Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitab›.
Ankara: Gazi Büro Kitabevi.
Harvey, D. (2000). Modern Analytical Chemistry,
The McGraw-Hill Companies.
Skoog, D.A, West, D.M. ve Holler, F.J. (1996). Fundamentals
of Analytical Chemistry, Orlando: 7th
ed. Saunders College Publishing.

5ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Bir volumetrik analiz için önemli olan terimleri tan›mlayabilecek,
Nötralleflme titrasyonlar›n›n prensibi hakk›nda bilgi sahibi olabilecek,
Nötralleflme titrasyonu ile HCl tayini yapabilecek,
Nötralleflme titrasyonu ile karbonat-bikarbonat kar›fl›m›nda karbonat-bikarbonat
miktar tayini yapabilecek,
Nötralleflme titrasyonu ile asidite ve alkalinite tayini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Titrimetri
• Standart çözelti
• Analit
• Titrasyon
• Titrasyon hatas›
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Nötralleflme
Titrasyonlar› ve
Laboratuvar
Uygulamalar›
• Eflde¤erlik noktas›
• Dönüm noktas›
• Ayarlama
• Geri titrasyon
• GENEL B‹LG‹
• VOLUMETR‹K ANAL‹Z
• NÖTRALLEfiME T‹TRASYONLARI
• NÖTRALLEfiME
T‹TRASYONLARINDA DENEYSEL
ÇALIfiMALAR

Nötralleflme Titrasyonlar›
ve Laboratuvar
Uygulamalar›
GENEL B‹LG‹
Bu bölümde standart çözelti, analit, titrasyon, titrasyon e¤risi, titrasyon hatas›, birincil
standart, ikincil standart, eflde¤erlik noktas›, dönüm noktas›, ayarlama ve geri
titrasyon gibi volumetrik analiz için önemli terimler aç›klanacak ve nötralleflme
titrasyonlar›n›n uygulamalar›ndan örnekler verilecektir.
VOLUMETR‹K ANAL‹Z
Volumetrik Analiz (Titrimetri) bir standart çözeltinin (titrant) analit ile verdi¤i
tepkime sonucu bu standart çözeltinin hacminin ölçülmesine ve bu de¤erin
nicel analiz tayininde kullan›lmas› temeline dayanan analiz yöntemidir. Analit ile
standart çözelti aras›nda oluflan tepkime türüne göre dört çeflit titrimetrik yöntem
vard›r: Asit-baz tepkimelerine dayanan “Nötralleflme Titrasyonlar›”; analit ve titrant›n
tepkimesi sonucu çökelek oluflumuna dayanan “Çöktürme Titrasyonlar›”;
metal-ligand etkileflimine dayanan “Kompleks Oluflum Titrasyonlar›” ve indirgenme-yükseltgenme
tepkimelerine dayanan “Redoks Titrasyonlar›”.
Bir titrasyon iflleminin gerçekleflebilmesi için analit ve titrant aras›ndaki tepkimenin
stokiyometrik, h›zl› ve tam olmas› gerekir. Eklenen titrant miktar›n›n kimyasal
olarak analit miktar›na eflit oldu¤u nokta eflde¤erlik noktas›d›r. Örne¤in hidroklorik
asidin (HCl) sodyum hidroksit (NaOH) ile titrasyonunda her bir mol hidroklorik
asit için bir mol sodyum hidroksit harcand›¤›nda eflde¤erlik noktas›na ulafl›lm›fl
olunur. Baryum hidroksit (Ba(OH) 2 ) gibi iki hidroksit iyonu içeren bir baz›n
titrasyonunda ise iki mol asit harcand›¤›nda eflde¤erlik noktas›na ulafl›l›r. Ancak;
bu tür tepkimelerin do¤rudan gözlemlenmesi olas› de¤ildir. Eflde¤erlik noktas›na
ulafl›ld›¤›nda renk de¤iflimi, gaz ç›k›fl›, çökelek oluflumu gibi birtak›m fiziksel de-
¤iflikliklerin gözlendi¤i nokta da dönüm noktas› olarak adland›r›l›r. Bu amaçla da
belirteç olarak bilinen birtak›m kimyasal reaktifler kullan›l›r.
Bir titrasyonda eflde¤erlik ve dönüm noktas› aras›ndaki fark› belirtiniz. SIRA S‹ZDE
Eflde¤erlik noktas›na ulafl›lan nokta fiziksel de¤iflimin de gözlendi¤i nokta ol-
DÜfiÜNEL‹M
du¤u için teorik olarak eflde¤erlik noktas›na ulaflmak için hesaplanan titrant hacmi
(Vefl ) ile dönüm noktas›na ulaflmak için harcanan titrant hacminin (Vdön ) eflit ol-
SORU
D‹KKAT
Volumetrik Analiz
(Titrimetri): Deriflimi bilinen
çözeltinin analit ile
tepkimeye giren miktar›n›n
ölçümüne dayanan
yöntemdir.
Standart çözelti: Deriflimi
tam olarak bilinen çözeltidir.
Analit: Kan, toprak, su gibi
herhangi bir numune içinde
analitik yönden incelenen
türdür.
Titrasyon: Bir analit
çözeltisine, analit ile titrant
aras›ndaki tepkime
tamamlanana kadar titrant
ekleme ifllemidir.
Eflde¤erlik Noktas›: Analit
ve titrant›n stokiyometrik
olarak eflit oldu¤u teorik
noktad›r.
Dönüm Noktas›: Eflde¤erlik
noktas›na ulafl›ld›¤›nda
fiziksel bir de¤iflimin
gözlendi¤i pratik noktad›r.
Belirteç: Dönüm noktas›na
ulafl›ld›¤›nda fiziksel
de¤iflim gözlenmesini
sa¤layan kimyasal
reaktiflerdir.
1
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

94
Titrasyon Hatas›: Pratikte ve
teorikte eflde¤erlik ve dönüm
noktalar›n›n gözlenmesi için
gereken titrant hacimleri
aras›nda oluflan farkt›r.
Birincil Standart: Titrimetrik
analizde referans olarak
kullan›lan maddelerdir.
‹kincil Standart: Safl›¤›
birincil standart kadar
yüksek olmayan bilefliklerdir.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Ayarlama: Deriflimi
bilinmeyen ve standart
çözelti SORU olarak kullan›lacak
olan çözeltinin deriflimini
tayin etmek amac›yla
yap›lan D‹KKAT titrasyon ifllemidir.
Analitik Kimya Laboratuvar›
mas› gerekir. Ancak, birtak›m deneysel hatalar nedeniyle arada az da olsa bir fark
oluflabilir. Bu fark titrasyon hatas› (E t ) olarak adland›r›l›r ve
E t = V efl - V dön
fleklinde gösterilir.
Titrasyon iflleminde, titrant çözeltisini haz›rlamak ve yöntemin do¤rulu¤undan
emin olabilmek için birincil standartlar›n kullan›lmas› gerekir. Bir maddenin birincil
standart olarak kullan›labilmesi için;
• safl›k derecesinin çok yüksek olmas›,
• bilefliminin tam olarak bilinmesi,
• do¤abilecek tart›m hatalar›n›n önüne geçebilmek için mol kütlesinin büyük
olmas›,
• çabuk bozunmamas› için havada kararl› olmas›,
• ucuz olmas› gerekir.
Fakat bu tür özelli¤e sahip seçici maddeler bulmak her zaman kolay olmamaktad›r.
Bu nedenle bir analitin analizi için bu özelliklere sahip birincil standart bulunamad›¤›
zaman safl›¤› çok yüksek olmayan ve safl›¤› bir kimyasal analiz yöntemiyle
belirlenmifl bileflikler de standart olarak kullan›labilir. Bu tür bileflikler ikincil
standart olarak adland›r›l›r.
Bir çözeltinin standart çözelti olarak kullan›labilmesi için;
• çözelti haz›rland›ktan sonra derifliminin uzun süre de¤iflmeden kalabilmesi,
• analit
SIRA
ile
S‹ZDE
tamamen tepkimeye girmesi,
• analit ile h›zl› tepkime vermesi,
• analit DÜfiÜNEL‹M ile seçici olarak tepkime vermesi gerekir.
Titrasyon iflleminin do¤rulu¤u kullan›lan standart çözeltinin derifliminin do¤rulu¤una
ba¤l›d›r. Bu nedenle analit için uygun birincil standart bulunamad›¤› za-
SORU
man standart çözelti olarak seçilen bilefli¤in çözeltisi haz›rland›ktan sonra bu çözeltinin
di¤er bir birincil standart kullan›larak veya baflka bir standart çözelti ile derifliminin
belirlenmesi D‹KKAT gerekir. Bu ifllem ayarlama olarak adland›r›l›r.
Analit ile standart çözelti aras›ndaki tepkimenin yavafl ve standart çözeltinin karars›z
olmas› gibi durumlarda titrasyon do¤rudan gerçeklefltirilemez. Bu durumda
standart çözeltinin fazlas› eklenir. Eklenen bu fazla standart çözelti baflka bir standart
çözelti ile titre edilerek analit miktar› dolayl› yoldan hesaplanm›fl olur. Bu ifl-
AMAÇLARIMIZ
lem geri titrasyon olarak adland›r›l›r.
Geri Titrasyon: Titrasyon
iflleminde kullan›lan
standart SIRA S‹ZDE çözeltinin eklenen
SIRA S‹ZDE
fazlas›n›n baflka bir
standart çözelti ile titre
edilme ifllemidir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Geri titrasyon K ve ‹ Thesaplamalar› A P ile ilgili daha detayl› bilgiye Anadolu Üniversitesi AÖF Analitik
Kimya kitab› ünite 7 ‘den ulaflabilirsiniz.
Titrasyon TELEV‹ZYON E¤risi: Eflde¤erlik Bir analitin TELEV‹ZYON uygun bir standart çözelti ile titre edilmesi sonucu analit çözeltisinin
noktas›n› rahatl›kla
gözlemlememizi sa¤layan,
analit çözeltisinin herhangi
herhangi bir fonksiyonunun (nötralleflme titrasyonlar›nda pH, çöktürme titrasyonlar›nda
pAg, kompleks oluflum titrasyonlar›nda pM ve yükseltgenme-indirgenme
bir fonksiyonunun eklenen
titrant ‹NTERNET hacmine karfl› çizilen
grafi¤idir.
titrasyonlar›nda potansiyel (V)) eklenen standart çözelti hacmine (mL) karfl› çizilen
‹NTERNET
grafi¤i titrasyon e¤risi (fiekil 5.1) olarak adland›r›l›r. Bu e¤ri dönüm noktas›n›
tam olarak alg›lamam›z› sa¤lar.

12.00
10.00
8.00
6.00
4.00
2.00
0.00
0
5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
20 40 60 80 100
Titrant Hacmi (mL)
fiekil 5.1
pH Bir asit çözeltisinin
14.00
titrasyon e¤risi
Eflde¤erlik noktas›
Bir asit baz titrasyonunda dönüm noktas›n›n keskinli¤i eflde¤erlik noktas›n›n
tam olarak gözlenebilmesi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Böylesi keskin bir dönüm
noktas›n›n gözlenebilmesi için analit ile titrant aras›ndaki tepkimenin tam olmas›
gerekir. Asitlerin zay›fl›¤› artt›kça (Ka de¤eri düfltükçe) eflde¤erlik noktas›nda pH
de¤iflimi azalmaktad›r. Bu da analit ve titrant aras›ndaki tepkimenin SIRA S‹ZDE tamamlanmad›¤›n›
göstermektedir. Dönüm noktas›n›n keskin olmas›na ikinci bir etken ise ana-
SIRA S‹ZDE
lit ve titrant deriflimleridir. Seyreltik analit ve titrant çözeltileri
DÜfiÜNEL‹M
kullan›ld›¤› zaman
eflde¤erlik noktas›ndaki pH de¤iflimi daha az olmakta, dolay›s›yla dönüm noktas›
DÜfiÜNEL‹M
keskinli¤i azalmaktad›r.
SIRA SORU S‹ZDE
Titrasyon e¤risi oluflturabilmek için gerekli olan hesaplamalarda genel olarak;
SIRA SORU S‹ZDE
• Bafllang›ç noktas›,
•
•
Dönüm noktas› öncesi,
Dönüm noktas›,
DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT
DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT
• Dönüm noktas› sonras›
SIRA SORU S‹ZDE
olmak üzere dört nokta üzerinden pH hesaplamas› yap›l›r.
SIRA SORU S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
Unutmamal›d›r ki gerçek bir çal›flmada bu dört nokta için hesap yap›lmas› D‹KKAT yeterli de¤ildir.
Özellikle dönüm noktas›na yaklafl›rken çok s›k noktada pH hesaplamas› yapmak gerekir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
SIRA DÜfiÜNEL‹M S‹ZDE
Titrasyon e¤risi oluflturmak için gerekli hesaplamalar hakk›nda K daha ‹ T Adetayl› P bilgiyi
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
K ‹ T A P
Anadolu Üniversitesi AÖF Analitik Kimya Kitab› 7. ünitede bulabilirsiniz.
SORU
SORU
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
pH ölçümleri için dijital voltmetreler de kullan›lmaktad›r. Bu cihazlar kullan›la-
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
rak titrimetrik yöntemlere göre daha hassas bir flekilde ancak D‹KKAT daha uzun sürede
D‹KKAT
pH ölçümü gerçekleflmektedir.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Bir titrasyon iflleminin gerçekleflebilmesi için temel olarak bir bürete ve erlene
SIRA
gereksinim vard›r. Standart çözelti haz›rlama s›ras›nda ise mutlaka ‹NTERNET
S‹ZDE
volumetrik ba-
‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
lonjoje kullan›lmas› gerekmektedir. Bunun d›fl›nda beher, baget, TELEV‹ZYON mezur, huni, pi-
TELEV‹ZYON
pet ve tart›m ka¤›d› gibi malzemeler titrasyon ifllemi için gerekli olan malzemelerdir
(fiekil 5.2).
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Kullan›lacak cam malzemelerin nas›l temizlenmesi gerekti¤ini AÖF
‹NTERNET
Kimya Laboratuvar
‹NTERNET
K ‹ T A P
K ‹ T A P
Teknikleri Kitab› 2. ünite’de bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
95
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

96
fiekil 5.2
Titrasyon için
gerekli cam
malzemelere
örnekler
fiekil 5.3
Büretten çözelti
hacminin
okunmas›
Analitik Kimya Laboratuvar›
Büret Huni Beher Mezür Balon Joje Erlen
Titrasyon ifllemi sonucunda büretten harcanan standart çözelti hacminin okunmas›
gerekir. Okuma iflleminin en do¤ru flekilde yap›lmas› hesaplamalar›n do¤rulu¤u
aç›s›ndan çok önemlidir. Bu nedenle renksiz çözeltilerde göz ile menisküs
(fiekil 5.3) ayn› hizaya gelmeli ve de¤er okunmal›d›r. Renkli çözeltilerde ise menisküs
görülmeyece¤inden üst çözelti seviyesi göz ile ayn› hizaya getirilerek okuma
ifllemi gerçeklefltirilir.
Göz hizas›
Renksiz çözeltilerde menisküsün
alt k›sm› dikkate alan›r
Göz hizas›
Renkli çözeltilerde menisküsün
üst k›sm› dikkate alan›r
Bir volumetrik analize bafllamadan önce yap›lacak ifllemler flöyle s›ralanabilir:
• Analizi yap›lacak numune her zaman çözelti olmayabilir. Bu nedenle kat›
numunelerin önce uygun bir çözücü kullanarak çözelti haline dönüfltürülmeleri
gerekir.
• Uygulanacak titrasyon türüne ve tayin edilecek analit çözeltisine göre uygun
belirteç seçimi titrasyonun en önemli basamaklar›ndan birini oluflturur.

• Daha önce anlat›ld›¤› gibi birincil standart kullanarak standart çözelti haz›rlan›r.
E¤er uygun birincil standart yoksa standart çözelti olarak kullan›lacak
çözeltinin ayarlama ifllemini yapmak ve deriflimini belirlemek gerekir.
• Son olarak; uygun çözücüde çözünmüfl olan analit çözeltisinden belirli bir
hacimde bir erlene al›nd›ktan sonra titrasyon için uygun pH aral›¤›nda seçilmifl
belirteçden 2-3 damla bu analit çözeltisine eklenir ve çalkalan›r. Standart
çözelti bürete doldurulur ve çözelti seviyesi s›f›rlanarak hizalan›r. Standart
çözeltiden damla damla eklenerek titrasyona bafllan›r. Eflde¤erlik noktas›na
ulafl›ld›¤›nda (renk de¤iflimi gözlendi¤inde) titrant eklenmesine son
verilir ve büretten eklenen hacim okunarak analit miktar›n› hesaplamada
kullan›l›r. fiekil 5.4’de eflde¤erlik noktas›na ulafl›lmadan önce renksiz olan
bir çözeltinin eflde¤erlik noktas›na ulafl›lmas›yla gözlenen renk de¤iflimi görülmektedir.
Ayr›ca flekilden de görüldü¤ü gibi titrasyon ifllemi s›ras›nda erlen
sa¤ el ile tutulmal› ve büretin muslu¤u ise sol el ile kontrol edilmelidir.
Büretten hacim okurken renksiz bir çözeltide dikkat edilmesi gereken SIRA nokta S‹ZDEnedir?
NÖTRALLEfiME T‹TRASYONLARI
5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
K ‹ T A P
A B C
A. Eflde¤erlik
noktas› öncesi, SORU B.
Eflde¤erlik noktas›
sonras› gerçekleflen
titrasyonlar. D‹KKAT C.
Renk de¤iflimi
Bu bölümün bafl›nda da belirtildi¤i gibi dört çeflit titrasyon vard›r. Bu bölümde
dört titrasyondan biri olan nötralleflme titrasyonu anlat›lacak ve ‹NTERNET bu tür titrasyonla-
‹NTERNET
r›n kullan›ld›¤› çeflitli analizlere örnekler verilecektir.
Nötralleflme tepkimeleri, bir asit ile bir baz›n tepkimesi sonucu bir tuzun ve suyun
olufltu¤u tepkimelerdir. Nötralleflme titrasyonlar›nda analit asit ise standart çözelti
olarak bir baz›n veya analit baz ise standart çözelti olarak bir asidin kullan›lmas›
gerekir. Bu tür titrasyonlarda kullan›lan standart çözeltiler kuvvetli asitler veya
kuvvetli bazlard›r. Titrant olarak zay›f asit veya zay›f baz çözeltilerinin kullan›m› eflde¤erlik
noktas›n›n pratik olarak gözlenmesini zorlaflt›rd›¤› için tercih edilmez.
Belirteç olarak ise asit-baz belirteçleri kullan›lmaktad›r. Bu belirteçler, dönüm
noktas›nda pH de¤iflimine ba¤l› olarak renk de¤ifltiren organik kökenli boyar maddelerdir.
Her belirtecin renk de¤ifltirebilece¤i belirli bir pH aral›¤› bulunmaktad›r
(Çizelge 5.1).
97
SIRA S‹ZDE
fiekil DÜfiÜNEL‹M 5.4
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
2
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

98
Çizelge 5.1
Baz› Önemli Asit-
Baz Belirteçleri ve
pH Aral›klar›
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
Yayg›n Ad› Geçifl Aral›¤› Renk De¤iflimi Belirteç Tipi
Timol Mavisi 1,2 - 2,8 K›rm›z› - Sar› Asit Tipi
8,0 - 9,6 Sar› - Mavi
Metil Sar›s› 2,9 - 4,0 K›rm›z› - Sar› Baz Tipi
Metil Oranj 3,1 - 4,4 K›rm›z› - Turuncu Baz Tipi
Bromkresol Yeflili
SIRA S‹ZDE
3,8 - 5,4 Sar› - Mavi Asit Tipi
Metil K›rm›z›s› 4,2 - 6,3 K›rm›z› - Sar› Baz Tipi
Bromkresol DÜfiÜNEL‹M Moru 5,2 - 6,8 Sar› - Pembemsi Mor Asit Tipi
Bromtimol Mavisi
SORU
6,2 - 7,6 Sar› - Mavi Asit Tipi
Fenol K›rm›z›s› 6,8 - 8,4 Sar› - K›rm›z› Asit Tipi
Krezol MoruD‹KKAT 7,6 - 9,2 Sar› - Pembemsi Mor Asit Tipi
Fenolftalein 8,3 - 10,0 Renksiz - K›rm›z› Asit Tipi
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Timolftalein 9,3 - 10,5 Renksiz - Mavi Asit Tipi
Alizarin Sar›s› AMAÇLARIMIZ 10,0 - 12,0 Renksiz - Sar› Baz Tipi
Asit-baz titrasyonlar› K ‹ T A Phakk›nda
daha detayl› bilgiyi Anadolu Üniversitesi AÖF Analitik Kimya
Kitab› 7. ünitede bulabilirsiniz.
HNO3 ve NaOH TELEV‹ZYON
SIRA aras›nda S‹ZDE oluflan tepkime ne tür bir tepkimedir? Oluflan ürünler nelerdir?
NÖTRALLEfiME T‹TRASYONLARINDA DENEYSEL
DÜfiÜNEL‹M
ÇALIfiMALAR
‹NTERNET ‹NTERNET
Nötralleflme titrasyonlar› ile ilgili olarak afla¤›daki uygulamalar incelenecektir;
SORU
• Ayarl› SORU NaOH Çözeltisi ile HCl Miktar Tayini,
• Ayarl› HCl Çözeltisiyle Karbonat-Bikarbonat Kar›fl›m›nda Karbonat-Bikarbo-
D‹KKAT
nat Miktar D‹KKAT Tayini,
• Asidite ve Alkalinite tayini
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
3
Ayarl› NaOH Çözeltisiyle HCl Miktar Tayini
NaOH ve KOH gibi nötralleflme titrasyonlar›nda titrant olarak s›kl›kla kullan›lan bileflenler
bu bölümün bafl›nda anlat›lan birincil standart özelliklerini tafl›mad›klar›
için, bu bileflenlerin kullan›lmas›yla haz›rlanan çözeltilerin ayarlanmas› gerekir. Bu
amaçla genellikle kullan›lan birincil standartlar okzalik asit dihidrat (H2C2O4 .2H2O) ve potasyum hidrojen fitalat (KHC8H4O4 )’d›r. NaOH ve KOH gibi bileflenlerin birincil
standart olarak kullan›lamamas›n›n nedeni; bazik çözeltilerin atmosferden etkilenerek
havada bulunan CO2 ile tepkimeye girmesi ve afla¤›da verilen eflitlik gere¤ince
karbonat oluflturmas›d›r:
2OH- AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
+ CO2(g) CO 2-
3 + H2O ‹NTERNET ‹NTERNET

5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Ayarlanma s›ras›nda kullan›lan asit, asit aral›¤›na sahip bir belirteç kullan›larak
titre edildi¤inde her bir CO 3 2- iyonu iki H3 O + iyonu ile (Eflitlik (1)), bazik aral›¤a
sahip bir belirteç kullan›ld›¤›nda ise her bir CO 3 2- iyonu bir H3 O + iyonu ile (Eflitlik
(2)) tepkime vererek H 2 CO 3 ve HCO 3 - oluflturur:
CO 3 2- + 2H3 O + H 2 CO 3 + 2H 2 O (1)
CO 3 2- + H3 O + HCO 3 - + H2 O (2)
Bu durum baz›n etkin deriflimini azalt›r ve oluflan tampon eflde¤erlik noktas›n›n
rahatl›kla görülmesini engeller. Sistematik bir hataya neden olan bu olay karbonat
hatas› olarak adland›r›l›r.
NaOH çözeltisi haz›rlan›rken karbonat hatas›n› minimize etmek için kaynat›l›p-so-
¤utulmufl ve böylece CO 2 ’i uzaklaflt›r›lm›fl saf su kullan›lmas› gerekmektedir. NaOH
çözeltisi haz›rland›ktan sonra NaOH’in cam ile tepkimeye girerek silikat oluflturmas›
nedeniyle cam malzeme yerine polietilen fliflelerde saklanmas› gerekir.
Yaklafl›k 0,1 M NaOH Çözeltisinin Haz›rlanmas›
NaOH çözeltisinin haz›rlanmas› için yaklafl›k 0,50 g pelet NaOH porselen kapsülde
tart›l›r. Maddeyi örtecek kadar saf su eklenir, çalkalan›r ve bu su dokülür. Y›kama
ifllemi az miktar su ile birkaç kez daha tekrarlan›r. Y›kaman›n amac›, kat›
NaOH tanecikleri üzerinde oluflmufl olan CO 2-
3 tabakas›n› uzaklaflt›rmakt›r. SIRA S‹ZDE Bu flekilde
temizlenmifl olan NaOH, 100 mL’lik bir behere aktar›l›r, önceden kaynat›larak
so¤utulmufl dolay›s›yla CO2 ’i giderilmifl 50 mL saf suda çözülür. Çözelti oda
DÜfiÜNEL‹M
s›cakl›¤›na geldikten sonra, 100 mL’lik balonjojeye dikkatlice aktar›l›r. Beher kaynat›larak
so¤utulmufl saf su ile y›kan›r, bu su da balonjojeye eklenir ve ayn›
CO2 ’siz su ile 100 mL’ye tamamlan›r.
SORU
Y›kama ifllemi s›ras›nda NaOH peletlerinin çözünmesini önlemek için D‹KKAT y›kama ifllemini h›zl›
ve olabildi¤ince az su ile yapmak gerekir.
Okzalik Asit dihidrat ( H2C2O4.2H2O) ile 0,1 M NaOH Çözeltisinin
Ayarlanmas›
Primer standart, H2C2O4 .2H2O, kat›s›ndan 0,25 g kadar (Ws) hassas tart›m al›n›r ve
250 mL’lik bir erlene aktar›l›r. Erlene CO2 ’i giderilmifl 50 mL saf su koyularak kat›
çözülür. Bu çözeltiye belirteç olarak 2-3 damla fenolftalein çözeltisi damlat›l›r. Bürete
NaOH çözeltisi doldurulur ve erlendeki çözelti titre edilir. K Bafllang›çta ‹ T A P renksiz
olan çözelti dönüm noktas›nda pembeleflir (fiekil 5.4). ‹lk pembe renk görüldü¤ü
anda NaOH eklenmesi durdurulur. Erlen yavaflca çalkalan›r. Oluflan pembe renk
30 saniye kal›c› olmal›d›r. Renk daha k›sa sürede kaybolursa, TELEV‹ZYON erlenin çeperi saf su
ile y›kanarak 1-2 damla daha NaOH eklenmelidir. Dönüm noktas›na kadar harcanan
NaOH çözelti hacmi not edilir.
Titrasyon tepkimesi afla¤›da verildi¤i gibi gerçekleflmektedir:
H2C2O4 + 2 NaOH $ Na2C2O4 + 2 H2O Ws, mg
2mmol NaO
M titrant =
HCO
-1 2 2 4
126,070 mg mmol
×
H 1
×
1mmol H2C2O 4 V titrant ,mL
M titrant = NaOH çözeltisinin molaritesi,
V titrant = Dönüm noktas›na kadar harcanan NaOH hacmi, mL
SORU
D‹KKAT
99
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

100
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
4
Analitik Kimya Laboratuvar›
Ws = H 2 C 2 O 4 . 2H 2 O’nun tart›lan kütlesi, mg
H 2 C 2 O 4 . 2H 2 O’nun molekül kütlesi=126,070 gmol -1
Örnek Çözeltide HCl MiktarTayini
Verilen örnek çözeltisi üzerine 50 mL kadar saf su ve 2-3 damla fenolftalein belirteç
çözeltisi eklenir. Bu çözelti ayarl› NaOH çözeltisiyle yukar›da anlat›ld›¤› flekilde
pembe renk 30 saniye kal›c› oluncaya kadar titre edilir. Harcanan hacim not edilir.
Titrasyon tepkimesi afla¤›da verildi¤i gibi gerçekleflmektedir:
HCl + NaOH NaCI + H 2 O
W HCl = 36,5 × M titrant × V titrant
W HCl = HCl ’in numunedeki miktar›, mg
M titrant = NaOH çözeltisinin molaritesi
V titrant = Dönüm noktas›na kadar harcanan NaOH hacmi, mL
HCl ‘in molekül kütlesi = 36,5 gmol -1
20,0 mL lik bir SIRA HCl S‹ZDE çözeltisinin titrasyonunda fenolftalein dönüm noktas›na kadar 25,0 mL
0,1120 M NaOH harcan›yorsa, çözeltideki HCl miktar› nedir?
Ayarl› HCl DÜfiÜNEL‹M Çözeltisiyle Karbonat-Bikarbonat Kar›fl›m›nda
Karbonat-Bikarbonat Miktar Tayini
Karbonat-Bikarbonat SORU kar›fl›m›n›n analizinin yap›labilmesi için öncelikle yaklafl›k
0,1 M HCl çözeltisinin haz›rlanmas› ve primer standart bir maddeye karfl› ayarlanmas›
gerekmektedir.
D‹KKAT
0,1 M HCl Çözeltisinin Haz›rlanmas› ve Ayarlanmas›
Deriflik HCl çözeltisinden 0,8-0,9 mL al›narak 250 mL’ye saf suyla seyreltilir ve bürete
doldurulur. Yaklafl›k 0,1 M olan bu HCl çözeltisinin ayarlanmas› için saf
Na2CO3 primer standart olarak kullan›l›r. Na2CO3 ’›n asitle titrasyonunda iki dönüm
noktas› gözlenir.
Titrasyon tepkimeleri afla¤›da verildi¤i gibi gerçekleflmektedir:
CO 2-
3 + H3O + " HCO -
3 + H2O " pH = 8,4
HCO -
3 + H3O + SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
" H2CO3 + H2O " pH = 4,0
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
Ayarlama TELEV‹ZYON iflleminde pH de¤ifliminin daha fazla oldu¤u ikinci dönüm noktas›
kullan›l›r. Kesin bir dönüm noktas› gözlemek için belirtecin ilk asit renginin görüldü¤ü
yere kadar Na2CO3 , HCl ile titre edilir. Bu anda çözeltide HCO -
3 /H2CO3 tamponu
oluflur. Tamponun yok edilmesi için çözelti kaynat›l›r. Afla¤›da verilen tepki-
‹NTERNET ‹NTERNET
me gere¤ince H2CO3 , CO2 ve H2O’ya parçalan›r.
H 2 CO 3 → CO 2 + H 2 O
Çözeltinin pH’s›, HCO 3 - iyonundan dolay› bazik bir de¤ere kayar, belirtecin
tekrar baz rengi görülür. Çözelti so¤uduktan sonra damla damla asit eklenerek titrasyona
devam edilir. Son bir damla asit eklenmesiyle çözeltide büyük bir pH de-
¤iflimi olur ve kesin bir dönüm noktas› elde edilir.

Saf Na 2 CO 3 , deney öncesi 110 o C’da 2 saat kurutulur ve desikatörde bekletilir.
0,05-0,1g aras›nda (W s ) hassas tart›m› al›narak 250 mL’lik erlene aktar›l›r. Yaklafl›k
50 mL saf suda çözülür, üzerine belirteç olarak 3 damla bromkresol yeflili damlat›l›r.
Çözeltinin rengi maviden yeflile ilk döndü¤ü noktaya kadar bürete koyulan HCl
ile titre edilir. Çözelti birkaç dakika kaynat›l›r. Rengin yeniden maviye dönmesi gerekir.
Çözelti so¤uduktan sonra renk yeflil oluncaya kadar tekrar HCl eklenerek titrasyon
tamamlan›r. Harcanan asit hacmi not edilir (V 1 ). Is›tma sonunda renk maviye
dönmezse, bafllang›çta asidin fazlas› kat›lm›flt›r. Bu durumda örnek at›lmal› ve
yeni bir örnekle titrasyon tekrarlanmal›d›r.
Belirteç düzeltmesini bulmak için yaklafl›k 100 mL 0,05 M NaCl çözeltisine 3
damla bromkresol yeflili damlat›l›r ve HCl ile titre edilir. Bu bofl deneme için harcanan
titrant hacmi (V 2 ) de not edilir. Na 2 CO 3 çözeltisi için harcanan gerçek titrant
hacmi;
V titrant = V 1 -V 2 den bulunur.
Asit çözeltisinin gerçek deriflimi hesaplanarak ayarlama ifllemi tamamlan›r.
Titrasyon tepkimesi afla¤›da verildi¤i gibi gerçekleflmektedir:
Na 2 CO 3 + 2HCl $ H 2 CO 3 + 2NaCl
M =
Ws, mg
106 mg mmol
titrant -1 2 3
M titrant = HCl çözeltisinin molaritesi
V titrant = Dönüm noktas›na kadar harcanan HCl hacmi (V 1 -V 2 ), mL
W s = Na 2 CO 3 ’›n tart›lan kütlesi, mg
Na 2 CO 3 ’›n molekül kütlesi= 106,0 g mol -1
5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
2 mmol HCl 1
Na CO
×
1 mm ol Na CO V , mL
2 3 titrant
Asit ayarlamas› s›ras›nda Na2CO3 ’›n eflde¤erlik noktas› civar›nda kaynat›lmas›n›n SIRA S‹ZDE nedeni
nedir?
DÜfiÜNEL‹M
Örnek Çözeltide Karbonat (CO 2-) 3 ve Bikarbonat (HCO -) 3 Miktar
Tayini
Karbonat ve bikarbonat içeren bir kar›fl›m›n analizi iki basamakta SORU gerçeklefltirilir.
Örnek çözeltisi iki k›sma ayr›l›r ve biri her iki bileflenin gram miktar›n› saptamak
için, di¤eri de HCO -
3 gram miktar›n› saptamak için kullan›l›r.
CO 2-
3 ve HCO3- D‹KKAT
iyonlar›n›n toplam miktar›n› saptamak için örnek çözeltisine 2
damla bromkresol yeflili belirteç olarak damlat›l›r ve ilk yeflil rengin görüldü¤ü ana
kadar ayarl› HCl çözeltisi ile titre edilir. Çözelti birkaç dakika kaynat›l›r, so¤utulur
ve yeniden oluflan mavi renk yeflile dönene kadar HCl çözeltisi eklemeye devam
edilir (V1 ). E¤er kaynamadan sonra mavi renk oluflmazsa, örnek at›l›r veya ayarl›
baz çözeltisi ile geri titre edilir.
HCO -
3 iyonunun miktar›n› bulmak için ikinci k›s›m örnek çözeltisine dikkatlice
hacmi ölçülmüfl (ayars›z) 0,1 M NaOH çözeltisinin afl›r›s› (20 K ‹ mL) T Aeklenir. P Eklenen
NaOH çözelti hacminin kesin olarak bilinmesi çok önemlidir ve bu hacim
(VNaOH ) not edilir. NaOH eklenmesi hassas olarak yap›lmal›d›r. Bu ekleme ile afla-
¤›da verilen tepkime gerçekleflir:
SORU
D‹KKAT
101
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
5
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

102
Analitik Kimya Laboratuvar›
HCO 3 - + OH - H 2 O + CO 3 2-
Bu ifllemle örnekteki HCO 3 - iyonunun tamam› CO3 2- iyonuna dönüflür ve ortamda
NaOH’›n fazlas› kal›r. Daha sonra çözeltiye 10 mL % 10’luk BaCl 2 çözeltisi
eklenir ve afla¤›da verilen tepkime ile karbonat iyonlar› çöktürülür;
CO 3 2- + Ba 2+ $ BaCO3
Ortamdaki NaOH’›n fazlas›, fenolftalein belirtecinden birkaç damla eklenerek
ayarl› HCl çözeltisiyle pembe rengin kayboldu¤u ana kadar titre edilir. Titrasyon
dönüm noktas›na do¤ru asit eklemeleri yavafl ve damla damla yap›l›r. Harcanan
HCl asit hacmi (V 2 ) not edilir.
Bir baflka bofl erlende 25 mL su, 10 mL % 10’luk BaCl 2 çözeltisi ve örnekte kullan›lan
V NaOH hacmine eflit NaOH içeren bofl çözelti haz›rlan›r ve birkaç damla fenolftalein
belirteci eklenerek ayarl› HCl çözeltisi ile pembe renk kaybolana kadar
titre edilir. Dönüm noktas›na kadar harcanm›fl olan asit hacmi (V 3 ) not edilir. Örnekteki
CO 3 2- ve HCO3 - miktarlar› afla¤›da verildi¤i gibi hesaplan›r.
1 mm ol NaHCO 84,0 mg NaHCO
Örnekteki NaHCO 3kütlesi (mg) = (V3-V 2) × MHCl×
×
1 mmol HCl 1 mmol NaHCO
HCO 3 - için harcanan asit hacmi= V3 - V 2 , mL
CO 3 2- için harcanan asit hacmi = V1 - (V 3 - V 2 ), mL
M HCl = Ayarl› HCl çözeltisinin molaritesi,
Na 2 CO 3 ’›n mol kütlesi = 106,0 gmol -1
NaHCO 3 ’›n mol kütlesi = 84,0 gmol -1
3 3
Örnekteki Na CO kütlesi (mg) = ⎡
2 3 V1-( V3-V ⎣⎢
2)
⎤
⎦⎥ ×M
1 mmol Na CO 106,0 mg Na CO
HCl × 2 3× 2 3
2 mmol HCl 1 mmol Na 2CO3 Nötralleflme Titrasyonuyla Asidite Tayini
Nötralleflme titrasyonuyla iki tür asidite tayini yapmak olas›d›r. pH’› 4,5-8,3 aras›nda
olan sular›n asiditesine fenolftalein, pH’› 4,5’den küçük olan sular›n asiditesine ise
metil oranj asiditesi denir.
Metil Oranj Asiditesi
50 mL numune bir erlene al›n›r. Üzerine 2 damla metil oranj belirteci ilave edilir.
Yukar›da anlat›ld›¤› gibi ayarlanm›fl 0,020 M NaOH çözeltisi ile renk aç›k portakala
dönünceye kadar titre edilir (pH = 4,5)
Fenolftalein Asiditesi
50 mL numune üzerine 3-4 damla fenolftalein belirteci ilave edilir. Numune ›s›t›l›r
ve s›cakl›k kaynama noktas›na getirilir. 2 dakika bekletilir. Daha sonra s›cak numunede
pembe renk elde edinceye kadar 0,020 M NaOH çözeltisi ile titre edilir.
3

5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
-1 (Harcanan standart baz miktarı,
mL) (Standart baz
Asidite (mg CaCO L ) = SIRA derişimi, S‹ZDE M) (50000)
3
mL, numune
Nötralleflme Titrasyonuyla Alkalinite Tayini
DÜfiÜNEL‹M
50 mL numune al›n›r ve standart 0,05 M H2SO4 çözeltisi ile önce fenolftalein belirteci
ile k›rm›z› renkten renksiz oluncaya kadar titre edilir. Harcanan SORUasit
hacmi fe-
SORU
nolftalein alkalinite sarfiyat› olarak kaydedilir. E¤er fenolftalein belirteci ilave edildi¤inde
renk dönüflümü olmuyorsa, numunede fenolftalein alkalinitesi D‹KKAT yok de-
D‹KKAT
mektir. Bu kez ayn› kar›fl›m üzerine metil oranj belirteci eklenerek bürette kalan
yerden titrasyona devam edilir. Portakal renginden k›rm›z›ya dönünceye kadar tit-
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
re edilir ve sonuç toplam alkalinite sarfiyat› olarak kaydedilir.
-1 (Harcanan standart asit
miktarı, mL) (Standart asit derişimi, M) (50000)
Alkalinite (mg CaCO 3 L ) =
mL, numune
AMAÇLARIMIZ
Asidite ve alkalinite hakk›nda ki detayl› bilgiyi Anadolu Üniversitesi K ‹ AÖF T AAnalitik P Kimya
kitab› ünite 8’de bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
103
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

104
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Analitik Kimya Laboratuvar›
Bir volumetrik analiz için önemli olan terimleri
tan›mlamak;
Volumetrik Analiz (Titrimetri) bir standart çözeltinin
(titrant) analit ile verdi¤i tepkime sonucu
bu standart çözeltinin hacminin ölçülmesine ve
bu de¤erin nicel analiz tayininde kullan›lmas› temeline
dayanan analiz yöntemidir. Titrant miktar›n›n
kimyasal olarak analit miktar›na eflit oldu¤u
nokta eflde¤erlik noktas›d›r. Eflde¤erlik noktas›na
ulafl›ld›¤›nda renk de¤iflimi, gaz ç›k›fl›, çökelek
oluflumu gibi birtak›m fiziksel de¤iflikliklerin
gözlendi¤i nokta da dönüm noktas› olarak adland›r›l›r.
Bu amaçla da belirteç olarak bilinen
birtak›m kimyasal reaktifler kullan›l›r. Titrasyon
iflleminde, titrant çözeltisini haz›rlamak ve yöntemin
do¤rulu¤undan emin olabilmek için birincil
standartlar›n kullan›lmas› gerekir. Analit için uygun
birincil standart bulunamad›¤› zaman standart
çözelti olarak seçilen bilefli¤in çözeltisi haz›rland›ktan
sonra bu çözeltinin di¤er bir birincil
standart kullan›larak veya baflka bir standart çözelti
ile derifliminin belirlenmesi ifllemine ayarlama
denir.
Nötralleflme titrasyonlar›n›n prensibi hakk›nda
bilgi sahibi olmak;
Nötralleflme tepkimeleri, bir asit ile bir baz›n tepkimesi
sonucu bir tuzun ve suyun olufltu¤u tepkimelerdir.
Nötralleflme titrasyonlar›nda analit
asit ise standart çözelti olarak bir baz›n veya analit
baz ise standart çözelti olarak bir asidin kullan›lmas›
gerekir. Bu tür titrasyonlarda kullan›lan
standart çözeltiler kuvvetli asitler veya kuvvetli
bazlard›r. Belirteç olarak ise asit-baz belirteçleri
kullan›lmaktad›r. Bu belirteçler, dönüm noktas›nda
pH de¤iflimine ba¤l› olarak renk de¤ifltiren
organik kökenli boyar maddelerdir.
A MAÇ
3
A MAÇ
4
A MAÇ
5
Nötralleflme titrasyonu ile HCl tayini yapmak;
NaOH ve KOH gibi bileflenler birincil standart
olarak kullan›lamazlar. Bunun nedeni; bazik çözeltilerin
atmosferden etkilenerek havada bulunan
CO 2 ile tepkimeye girmesi ve baz›n etkin
molaritesini azaltarak karbonat hatas› denilen bir
hataya neden olmas›d›r. Primer standart olarak
okzalik asit dihidrat (H 2 C 2 O 4 .2H 2 O) ve belirteç
olarak da fenolftalein kullan›l›r.
Nötralleflme titrasyonu ile karbonat-bikarbonat
kar›fl›m›nda karbonat-bikarbonat miktar tayini
yapmak;
Karbonat-bikarbonat kar›fl›mlar›n›n bulundu¤u
bir çözeltide fenolftalein ve bromkresol yeflili belirteci
olmak üzere iki tür belirteç kullan›larak
miktar tayini yapmak olas›d›r. Bu deneyin baflar›yla
yürütülebilmesi için deneye ait bölümün tamam›n›n
dikkatle okunmas› gerekmektedir.
Nötralleflme titrasyonu ile asidite ve alkalinite tayini
yapmak;
Alkalinite, suyun asidi nötrallefltirme kapasitesinin,
asidite ise suyun baz› nötrallefltirme kapasitesinin
bir ölçüsüdür. Metil oranj ve fenolftalein
belirteçleri kullan›larak asidite ve alkalinite tayinleri
gerçeklefltirilmektedir.

Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden hangisi birincil standart maddenin
sahip olmas› gereken özelliklerden biri de¤ildir?
a. Bilefliminin tam olarak bilinmesi
b. Ucuz olmas›
c. Safl›k derecesinin yüksek olmas›
d. Mol kütlesinin küçük olmas›
e. Havada kararl› olmas›
2. Afla¤›daki durumlardan hangisinde geri titrasyon uygulamak
gerekir?
a. Analit ile standart çözelti aras›ndaki tepkimenin
yavafl oldu¤u durumda
b. Analit ile standart çözelti aras›ndaki tepkimenin
h›zl› oldu¤u durumda
c. Standart çözeltinin yeteri kadar kararl› oldu¤u
durumda
d. Analit çözeltisinin yeteri kadar kararl› oldu¤u
durumda
e. Analit ile belirteç aras›ndaki tepkimenin h›zl› oldu¤u
durumda
3. Karbonat hatas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Bazik çözeltiler atmosferden etkilenerek CO 2 ile
tepkime verirler.
b. Karbonat hatas› asidin etkin molaritesini azalt›r.
c. Karbonat hatas›n› minimize etmek için CO 2 ’i
uzaklaflt›r›lm›fl su kullan›l›r.
d. Karbonat hatas›n› minimize etmek için kat› NaOH
üzerindeki CO 2 tabakas› y›kanarak uzaklaflt›r›l›r.
e. Karbonat hatas›n› minimize etmek için haz›rlanan
NaOH çözeltisinin polietilen fliflelerde saklanmas›
gerekir.
4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi dönüm noktas›n›n keskinli¤i
aç›s›ndan önem tafl›maz?
a. Analit ve titrant aras›ndaki tepkimenin tam olmas›
b. Analit deriflimi
c. Titrant deriflimi
d. Denge sabiti de¤erleri
e. Eflde¤erlik noktas›
5. Volumetrik analiz ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Analit kat› ise uygun bir çözücüde çözülerek çözeltisi
haz›rlan›r.
b. Analit çözeltisine ve titrasyon türüne uygun bir
belirteç seçilir.
c. Birincil standart kullan›larak standart çözelti haz›rlan›r.
d. Analit çözeltisi bürete doldurulur.
e. Analit derifliminin hesaplanabilmesi için büretten
harcanan çözelti miktar› okunur.
5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
105
6. Kat› Na 2 CO 3 ’dan 0,050 M, 100 mL Na 2 CO 3 çözeltisi
haz›rlamak için kaç g tartmak gerekir?
a. 0,53
b. 0,60
c. 0,68
d. 0,75
e. 0,92
7. 10,00 mL 0,200 M NaOH’in 25,00 mL H 2 SO 4 ile tepkimesi
sonucu hesaplanan H 2 SO 4 deriflimi (M) nedir?
a. 0,02
b. 0,03
c. 0,04
d. 0,05
e. 0,06
8. 0,500 g potasyum hidrojen ftalat›n (primer standart)
titrasyonu için 30,00 mL Ba(OH) 2 gerekmektedir. Bu
bilgilere göre Ba(OH) 2 çözeltisinin molar deriflimi
kaçt›r?
a. 0,035
b. 0,041
c. 0,056
d. 0,070
e. 0,110
9. CO 3 2- ve HCO3 - içeren bir çözeltiden al›nan 25,00
mL’lik bir k›s›m için fenolftalein dönüm noktas›na kadar
15,00 mL 0,100 M HCl ve bromkresol yeflili dönüm
noktas›na kadar ise 40,00 mL HCL çözeltisi gerekmektedir.
Bu bilgilere göre çözeltideki CO 3 2- ve
HCO 3 - deriflimleri afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru
olarak verilmifltir?
a. CO 3 2- = 0,02 M, HCO3 - = 0,01 M
b. CO 3 2- = 0,04 M, HCO3 - = 0,02 M
c. CO 3 2- = 0,05 M, HCO3 - = 0,05M
d. CO 3 2- = 0,06 M, HCO3 - = 0,04 M
e. CO 3 2- = 0,08 M, HCO3 - = 0,06 M
10. fiekil 5.1’de elde edilen titrasyon grafi¤ini elde edebilmek
için afla¤›da verilen belirteçlerden hangisi uygun
de¤ildir?
a. Fenolftalein
b. Bromkresol yeflili
c. Timol mavisi
d. Bromtimol mavisi
e. Fenol k›rm›z›s›

“
106
Yaflam›n ‹çinden
Analitik Kimya Laboratuvar›
Karbonat Hakk›nda Bilmedikleriniz
‹çilebilir nitelikteki herhangi bir suya karbondioksit
eklendi¤inde soda olarak adland›r›lan içecek elde edilmifl
olunur. Maden suyu ise yerin en derin katmanlar›ndan
yeryüzüne ç›karken geçti¤i katmanlardan mineralleri
de alarak yoluna devam eder. Bu durumda maden
suyu mineralce çok zengin iken soda mineral içermez.
Maden suyu ve soda, ikisi de mideyi rahatlatma
özelli¤ine sahiptir ancak sodan›n bundan baflka hiçbir
ifllevi yoktur oysa maden suyu ayn› zamanda do¤al bir
mineral deposudur. Soda olarak bilinen di¤er bir madde
ise sodyum karbonat (Na 2 CO 3 ) bilefli¤idir. Na 2 CO 3
ve halk dilinde karbonat olarak bilinen sodyum bikarbonat›n
(NaHCO 3 ), soda içece¤inin tersine, günlük hayatta
birçok ifllevi vard›r. Bunlardan baz›lar› afla¤›da s›ralanm›flt›r:
Hamuru kabartmak için kullan›lan kabartma tozu genellikle
NaHCO 3 ’›n, kuru asidin (H + ) ve m›s›r niflastas›n›n
birleflimidir. Is›n›n (50°C ve üstü), suyun (H 2 O) ve
asidin etkisiyle kabartma tozundaki karbonat birkaç bileflene
ayr›l›r. Bu ifllem s›ras›nda karbondioksit (CO 2 )
gaz› a盤a ç›kar, gaz kabarc›klar› oluflur ve böylelikle
hamur genleflir. Kimyasal tepkime flöyledir:
NaHCO 3 + H + $ Na + + CO 2 + H 2 O
Yanm›fl tencere, yanm›fl f›r›n tepsisi, çaydanl›klardaki,
termoslardaki ve çiçek vazolar›ndaki lekeler kaynam›fl
su ve karbonat kar›fl›m› ile kolayl›kla giderilir. Karbonat›n
bu temizleme gücünü kimyasal olarak flu flekilde
aç›klayabiliriz: Kaynam›fl suda karbonat, CO 2 a盤a ç›kararak
soda oluflturur:
2NaHCO 3 + ›s› $ Na 2 CO 3 + H 2 O + CO 2
Oluflan soda suyla tepkimeye girerek sodyum hidroksit
(NaOH) meydana gelir. Böylelikle çözelti daha da bazikleflir
ve deterjan özelli¤i artar.
Na 2 CO 3 + H 2 O $ NaHCO 3 + NaOH
Karbonat, suyun sertli¤ine neden olan kalsiyum (Ca 2+ )
ve magnezyum (Mg 2+ ) iyonlar›yla tepkimeye girerek
çökelti oluflturur ve suyun yumuflamas›n› sa¤lar. Yumuflat›lan
su daha sonra çökeltiden ayr›flt›r›l›r.
Ca2+ + SO 2-
4 + 2NaHCO3 $ CaCO3 + 2Na + + SO 2-
4
+ H2O + CO2 Bakliyatlar ve sert sebzeler hafllan›rken, hafllama suyuna
karbonat eklenirse daha çabuk yumuflamalar› sa¤lan›r.
Karbonat›n bazik özelli¤i selülozun kabarmas›na
yard›mc› olur. Lahana, karnabahar gibi sebzeler kükürtçe
zengindirler. Kükürt, bu gibi sebzeler hafllan›rken
çözünür ve hofl olmayan kokuya sebebiyet verir. Bu tür
sebzeleri hafllarken, hafllama suyuna biraz karbonat eklemek,
istenmeyen kokular›n oluflumunu azalt›r. Bazik
ortamda havadaki oksijen bu kükürt bileflenlerini yükseltger.
Ayn› zamanda karbonat bu tür sebzelerin gaz
yap›c› özelli¤ini de azalt›r. Karbonat mide yanmas› için
de kullan›l›r. Mide yanmas›, midenin gere¤inden fazla
mide asidi salg›lamas›ndan kaynaklan›r. Mide asidini
azaltmak amac›yla anti asit olarak verildi¤inde genel
olarak vücudun fazla asidini yok eder. Karbonat asitle
tepkimeye girerek midenin pH de¤erini art›r›r. Gümüfl
eflyalar karbonatl› suyla ovularak parlat›l›r, beyaz çamafl›rlar
karbonatla y›kan›rsa daha da beyaz olurlar. Taze
çiçeklerin ömrünü uzatmak için vazo suyuna bir tutam
karbonat atmak yeterlidir. Burada say›lanlar halk aras›nda
karbonat olarak bilinen NaHCO 3 ve soda olarak
bilinen Na 2 CO 3 ’›n kullan›ld›¤› yerlerden sadece birkaç›d›r.
Daha fazla bilgi için faydalan›lan internet sitelerine
bakman›z yeterli olacakt›r.
Kaynak: http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/456321.asp
ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Sodyum_bikarbonat sitelerinden
derlenmifltir. Eriflim tarihi: 26.05.2009
”

5. Ünite - Nötralleflme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Volumetrik Analiz”
bölümünü tekrar okuyunuz.
2. a Cevab›n›z yanl›fl ise “Volumetrik Analiz”
bölümünü tekrar okuyunuz.
3. b Cevab›n›z yanl›fl ise “Ayarl› NaOH çözeltisiyle
miktar Tay›ni” bölümünü tekrar okuyunuz.
4. e Cevab›n›z yanl›fl ise “Volumetrik Analiz”
bölümünü tekrar okuyunuz.
5. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Volumetrik Analiz”
bölümünü tekrar okuyunuz.
6. a Cevab›n›z yanl›fl ise “Nötralleflme
Titrasyonlar›nda Deneysel Çal›flmalar”
bölümünü tekrar okuyunuz.
7. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Nötralleflme
Titrasyonlar›nda Deneysel Çal›flmalar”
bölümünü tekrar okuyunuz.
8. b Cevab›n›z yanl›fl ise “Nötralleflme
Titrasyonlar›nda Deneysel Çal›flmalar”
bölümünü tekrar okuyunuz.
9. d Cevab›n›z yanl›fl ise “Örnek çözeltide CO 3 2- ve
HCO 3 - miktar tay›ni” bölümünü tekrar gözden
geçiriniz.
10. c Cevab›n›z yanl›fl ise “Nötralleflme Titrasyonlar›”
bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
107
S›ra Sizde 1
Eflde¤erlik noktas› teorik olarak, dönüm noktas› ise pratik
olarak gözlenen noktad›r.
S›ra Sizde 2
Renksiz çözeltilerde büret içindeki s›v›n›n alt seviyesinden
hacim de¤erini okumak gerekir.
S›ra Sizde 3
HNO 3 bir asit ve NaOH bir baz oldu¤u için bu iki reaktif
aras›ndaki tepkime bir asit/baz tepkimesidir. Oluflan
ürünler ise bir tuz olan NaNO 3 ve sudur.
HNO 3 + NaOH NaNO 3 + H 2 O
S›ra Sizde 4
NaOH ve HCl aras›ndaki stokiyometri 1:1 oldu¤undan,
harcanan NaOH mmol say›s› HCl’e eflittir.
mmol NaOH = mmol HCl = 0,1125 M × 25,0 mL =
2,8125 mmol
HCl, mg = 2,8125 mmol × 36,5 mg mmol -1 = 102,656 mg
S›ra Sizde 5
Na 2 CO 3 ’›n HCl ile titrasyonu s›ras›nda HCO 3 - / H2 CO 3
tamponu oluflur. Bu tampon sisteminin bozulmas› için
Na 2 CO 3 çözeltisinin kaynat›lmas› gerekir.
Yararlan›lan Kaynaklar
Harvey, D., (2000). Modern Analytical Chemistry.
McGraw Hill
Harris, D.C., (1994). Analitik Kimya. Gazi Büro Kitabevi.
Editör Prof. Dr. Güler Somer.
Skoog, A.D., West, D.M., Holler, F.J. (1996). Fundamentals
of Analytical Chemistry. Saunders College
Publishing. Seventh Edition.
http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/456321.asp
http://tr.wikipedia.org/wiki/sodyum_bikarbonat

6ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Çöktürme titrasyonlar›n›n hangi kimyasal türlerin miktar tayininde kullan›labilece¤i
ve bir halojenür analizinde hangi yöntemin tercih edilece¤ini
tart›flabilecek,
Volhard yöntemiyle klorür tayini deneyini uygulayabilecek,
Mohr yöntemiyle bromür tayini deneyini uygulayabilecek,
Fajans yöntemiyle iyodür tayini deneyini uygulayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Çöktürme titrasyonlar›
• Arjentometri yöntemi
• Volhard yöntemi
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Çöktürme Titrasyonlar›
ve Laboratuvar
Uygulamalar›
• Mohr yöntemi
• Fajans yöntemi
• Halojenür tayini
• GENEL B‹LG‹
• VOLHARD YÖNTEM‹YLE
KLORÜR M‹KTAR TAY‹N‹
• MOHR YÖNTEM‹YLE
BROMÜR M‹KTAR TAY‹N‹
• FAJANS YÖNTEM‹YLE
‹YODÜR M‹KTAR TAY‹N‹

Çöktürme Titrasyonlar› ve
Laboratuvar Uygulamalar›
GENEL B‹LG‹
Çöktürme titrasyonlar›na dayal› volumetrik analizde titre edilen (analit) ile titre
eden maddelerin (titrant) aras›ndaki tepkime sonucu az çözünen bir tuz oluflur.
Tepkime tamamland›¤›nda harcanan titrant›n miktar›ndan, stokiyometrik yolla
analitin miktar› tayin edilir. Çöktürme titrasyonlar›nda, çökelek oluflum h›z›n›n yavafl
olmas› nedeniyle kullan›labilecek çöktürücü say›s› da s›n›rl›d›r. En kullan›fll›
olan çöktürücü kimyasal, gümüfl nitrat (AgNO3 )’d›r. Gümüfl iyonunun çöktürücü
olarak kullan›ld›¤› yöntemlere arjentometrik yöntemler de denilmektedir. Arjentometrik
yöntemlerle halojenürlerin (F- , Cl- , I- ve Br- ), AsO 3-
4 , SCN- , CrO42- , PO43- gibi
anyonlar›n ve ya¤ asitlerinin tayini gerçeklefltirilebilir. Çöktürme titrasyonlar›nda
kullan›lan çöktürücüler ve tayin edilebilen analitler ile ilgili bilgi Çizelge 6.1’de
verilmifltir.
Titrant olarak kullan›lacak olan AgNO3 çözeltisi, primer standart olarak, safl›¤›
yüksek olan gümüfl nitrat kat›s›n›n saf suda çözülmesiyle veya saf gümüflün
nitrik asitte çözülmesiyle haz›rlan›r. Kullan›lan AgNO3 kat›s›n›n safl›¤›ndan emin
de¤ilseniz, haz›rlad›¤›n›z çözeltiyi primer standart sodyum klorüre SIRA S‹ZDE karfl› ayarlaman›z
gerekir.
Çöktürücü Analit
DÜfiÜNEL‹M
Çökelek (Az çözünür tuz)
Ag(NO 3 )
F - , Cl - , I - , Br - , AsO 4 3- , SCN - ,
CrO 4 2- , PO4 3- , S 2- , C2 O 4 2- ,
SeO 3 2- , ya¤ asitleri
AgF, AgCl, AgI, SORU AgBr, Ag3AsO4 ,
AgSCN, Ag2CrO4 , Ag3PO4 , Ag2S, Ag2C2O4 , Ag2SeO3 D‹KKAT
Hg2 (NO3 ) 2 Cl- , Br- , Hg2Cl2 , Hg2Br2 Pb(NO3 ) 2 SO 2-
4 , MoO42- PbSO4 , PbMoO
SIRA S‹ZDE
4
SIRA S‹ZDE
K 4 Fe(CN) 6 Zn 2+ K 2 Zn 3 [Fe(CN) 6 ] 2
Pb(OAc) 2 PO 4 3- , C2 O 4 2- Pb 3 (PO 4 ) 2 , PbC 2 O 4
AMAÇLARIMIZ
Çöktürme titrasyonlar›n›n teorisi için daha ayr›nt›l› bilgiyi AÖF Analitik K ‹ TKimya A P Kitab› Ünite
9’da bulabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Çizelge 6.1
Çöktürme
Titrasyonlar›nda
SORU
Kullan›lan
Çöktürücüler ve
Tayin Edilebilen
D‹KKAT
Analitler
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

110
Volhard Yöntemi: Fe (III)
iyonunun belirteç olarak
kullan›ld›¤›, dönüm
noktas›nda renkli kompleks
oluflumuna dayanan
arjentometrik titrasyonlara
denir.
Bozucu etki: Bir tayinin
sonucunu olumsuz olarak
de¤ifltirebilen türlerin neden
oldu¤u durumdur.
Mohr Yöntemi: CrO 4 2iyonunun
belirteç olarak
kullan›ld›¤›, dönüm
noktas›nda renkli çökelek
oluflumuna dayanan
arjentometrik titrasyonlara
denir.
Analitik Kimya Laboratuvar›
Çöktürme Titrasyonlar›nda Kullan›lan Belirteçler
Titrasyonlarda dönüm noktas›; kimyasal, potansiyometrik ve amperometrik olmak
üzere üç flekilde belirlenebilir. Arjentometrik yöntemlerde dönüm noktas›n›n kimyasal
olarak belirlenebilmesi için ise renkli kompleks veya renkli çökelek oluflturabilen
belirteçler ya da adsorpsiyon belirteçleri kullan›lmaktad›r. Bu belirteçlerin
kullan›lmas›yla gerçeklefltirilen yöntemler afla¤›da k›saca aç›klanm›flt›r.
Renkli Kompleks Oluflumu
Dönüm noktas›nda renkli kompleks oluflumu için demir (III) iyonu belirteç olarak
kullan›l›r. Bu tip arjentometrik titrasyonlara Volhard Yöntemi ad› da verilir. Genellikle
halojenür tayini için kullan›l›r. Bu yöntemde, analiz edilecek madde örne-
¤in klorür (Cl - ) ise, klor iyonu üzerine afl›r› gümüfl nitrat ilave edilir ve gümüflün
fazlas› tiyosiyanat (SCN - ) çözeltisi ile titre edilir. Dönüm noktas›na ulafl›ld›¤› anda
SCN - , demir (III) (Fe 3+ ) iyonu ile k›rm›z› renkli kompleks oluflturur. Analiz esnas›nda
gerçekleflen tepkimeler afla¤›daki flekildedir:
Ag + + Cl - → AgCl(k)
Afl›r› beyaz çökelek
SCN - + Ag + → AgSCN (k)
Fazla beyaz çökelek
Fe 3+ + SCN - → Fe(SCN) 2+
k›rm›z› kompleks
Volhard yöntemi asidik ortamda yap›lmal›d›r, aksi halde Fe(OH) 2+ kompleksi
oluflabilir. Volhard iflleminde ortam›n asidik olmas› fosfat (PO 4 3- ), kromat (CrO4 2 ),
arsenat (AsO 4 3- ) gibi iyonlar›n halojenür analizine bozucu etki yapmalar›n› engeller,
bu nedenle halojenür tayininde di¤er titrimetrik metotlardan daha çok tercih
edilir. Ancak ortam›n nötral yap›lmas›yla fosfat, kromat, arsenat ve oksalat gibi anyonlar›n
analizi de mümkündür. Burada unutulmamas› gereken bu iyonlar›n numunede
tek bafl›na olmas› gerekti¤idir. Aksi takdirde yine birbirlerine bozucu etki
yapabilirler.
Renkli Çökelek Oluflumu
Dönüm noktas›nda renkli çökelek oluflumu için kromat (CrO 4 2- ) iyonu belirteç
olarak kullan›l›r. Bu tip arjentometrik titrasyonlar Mohr Yöntemi olarak da an›l›r.
Klorür (Cl - ), bromür (Br - ) ve siyanür (CN - ) iyonlar›n›n tayininde kullan›l›r. Bu yöntemde,
analit iyonu do¤rudan gümüfl nitrat ile titre edilir, dönüm noktas›na ulafl›ld›¤›
anda ortamda oluflan gümüflün fazlas› kromat iyonu ile tu¤la k›rm›z›s› renginde
çökelek oluflturur. Tepkimeler afla¤›daki flekildedir:
Ag + + Cl - → AgCl(k)
Beyaz çökelek
2Ag + + CrO 4 2- → Ag2 CrO 4 (k)
K›rm›z› çökelek
NOT: Mohr yöntemi, hafif bazik ortamda (pH: 6,5-10) gerçeklefltirilir.

6. Ünite - Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Belirtecin Çökelek Taraf›ndan Adsorpsiyonu
Dönüm noktas›nda, oluflan çökele¤in yüzeyine tutunan (adsorplanan) ya da yüzeyden
sal›nma (desorplanan) özelli¤i gösteren ve adsorpsiyon indikatörleri
SIRA S‹ZDE
de denilen maddeler, belirteç olarak kullan›labilir. Kat›dan çözeltiye veya çözeltiden
kat›ya geçen belirtecin rengi de¤iflir. Floresein, gümüfl nitratla klorür tayininde
kullan›lan tipik bir adsorpsiyon belirtecidir. Bu yöntemlere DÜfiÜNEL‹M Fajans Yöntemi
ismi de verilmektedir. Fajans yöntemiyle genellikle halojenürlerin tayini
gerçeklefltirilir. Sulu çözeltide sar›-yeflil renkte olan florosein dönüm SORU noktas›nda
oluflan AgCl çökele¤i etraf›nda adsorplanarak pembe bir renk oluflturur. Belirteç
olarak diklorofloresein çözeltisi kullan›ld›¤›nda renk sar›-yeflilden k›rm›-
D‹KKAT
z›ya, eosin çözeltisi kullan›ld›¤›nda ise eosinin sulu çözeltisindeki pembe-turuncu
rengi koyu pembeye döner.
NOT: Floroesein ve diklorofloresein belirteçleri klor, brom ve iyot tayininde,
eosin belirteçi, brom ve iyot tayininde, diiyododimetilfloresein belirteci ise yaln›zca
iyot tayininde kullan›l›r. Belirteçlerin bu özelli¤inden faydalan›larak, ikili halojen
kar›fl›mlar›n›n analizini yapmak mümkündür.
Fajans, Mohr ve Volhard yöntemleri ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için K ‹ Skoog,West T A P ve Holler’›n
Analitik Kimya Temelleri (Ankara: Bilim Yay›nc›l›k) adl› kitab›n› inceleyiniz.
Fosfat ve karbonat iyonlar›n› da içerdi¤i bilinen bir numunede bromür TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE tayinini arjentometrik
yöntemle yaparken hangi belirteci kullanmay› tercih edersiniz?
VOLHARD YÖNTEM‹YLE KLORÜR M‹KTAR TAY‹N‹
Volhard yöntemi ile bir numunede klorür (Cl- DÜfiÜNEL‹M
‹NTERNET
) miktar› tayini için öncelikle genel
DÜfiÜNEL‹M
‹NTERNET
bilgi k›sm›nda da bahsedildi¤i gibi numunedeki klorür, AgNOSORU 3 ile çöktürülür ve
gümüflün fazlas› demir (III) amonyum sülfat belirteci eflli¤inde tiyosiyanat çözelti-
SORU
si ile titre edilir. Bu amaçla öncelikle gerekli deriflimde ayarl› gümüfl D‹KKAT nitrat çözeltisi
ve yine deney yap›l›fl›nda belirtilen deriflimde potasyum tiyosiyanat (KSCN) çö-
D‹KKAT
zeltisi haz›rlamak ve KSCN çözeltisini gümüfl nitrat ile ayarlamak gerekmektedir.
SIRA S‹ZDE
Afla¤›da her bir basamakta yapman›z gereken ifllemler anlat›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas›
Deneyinizde kullan›lacak çözeltileri afla¤›da verilen yöntemlerle haz›rlayabilirsiniz.
Standart 0,1 M AgNO3 Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Eflde¤er a¤›rl›¤›n›n büyük olmas› ve suda kolay çözünür olmas› nedeniyle, kat› Ag-
NO3 do¤rudan primer standart olarak kullan›lmaktad›r. Ancak saf AgNO3 ’tan haz›rlanan
çözeltileri tozdan, organik maddelerden ve günefl ›fl›¤›ndan korumak gerekmektedir.
Bu nedenle AgNO3 çözeltileri koyu renkli cam fliflelerde saklanmal›d›r.
0,1 M AgNO3 (MA =169,87 g mol-1 TELEV‹ZYON
) çözeltisi haz›rlamak için önce saf kristaller,
110 °C’de bir saat kadar kurutulur ve yüzey nemi uzaklaflt›r›l›r. Desikatörde saklanan
AgNO3 ’tan, yaklafl›k 1,7 g kadar hassas tart›m yap›l›r ve tart›lan miktar virgülden
sonra 4 hane içerecek flekilde not edilir. Balon jojede saf su ile 100 mL’lik çözeltisi
haz›rlan›r ve tart›lan miktardan çözeltinin deriflimi hesaplan›r. Çözelti deney
yap›l›ncaya kadar dolapta ya da koyu renkli fliflede saklan›r.
111
Adsorbsiyon belirteçleri
(indikatörleri): Bir çöktürme
titrasyonu s›ras›nda, oluflan
çökele¤in yüzeyine
tutundu¤unda SIRA veya S‹ZDE
çökele¤in yüzeyinden
sal›nd›¤›nda renk
de¤ifltirebilen kimyasal
maddelere verilen DÜfiÜNEL‹M add›r.
Fajans Yöntemi:
Adsorpsiyon belirteçleri
kullan›larak yap›lan SORU
arjentometrik titrasyonlard›r.
Diklorofloresein çözeltisi:
0,2 g diklorofloreseinin 100
mL %70 lik alkolde
D‹KKAT
çözülmesiyle haz›rlan›r.
Florosein çözeltisi de ayn›
SIRA S‹ZDE yolla haz›rlan›r. SIRA S‹ZDE
Eosin çözeltisi: 0,1 g
eosinin sodyum tuzunun 100
mL %70 lik alkolde
çözülmesiyle AMAÇLARIMIZ
haz›rlan›r.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
1
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
112
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Analitik Kimya Laboratuvar›
SORU
Gümüfl nitrat D‹KKAT çözeltisi günefl ›fl›¤› ile fotokimyasal bozunmaya u¤rayabilir ve metalik gümüfl
a盤a ç›kabilir. Bu da haz›rlanan çözeltinin derifliminin de¤iflmesine neden olur.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
0,1 M Potasyum Tiyosiyanat (KSCN) Çözeltisinin Haz›rlanmas› ve
Ayarlanmas›
KSCN primer standart madde özelliklerini tafl›mad›¤›ndan ayarl› çözeltisi do¤rudan
haz›rlanamaz. Bu nedenle yaklafl›k 0,1 M olarak çözeltisi haz›rlan›r ve kesin
deriflimi AgNO3 çözeltisi ile ayarlanarak belirlenir. Bu amaçla yaklafl›k 2,45 gr
KSCN bir miktar saf suda çözülüp, 250 mL’ye tamamlan›r ve bürete aktar›l›r. 0,01
mL duyarl›kla ölçülmüfl 15 mL standart AgNO3 çözeltisi erlene koyularak yaklafl›k
100 mL’ye seyreltilir. 2 mL 6 M HNO3 ve 2 mL demir (III) amonyum sülfat belirteci
eklenir. Erlendeki Ag + çözeltisi titrant olarak kullan›lan KSCN çözeltisiyle,
dönüm noktas›nda oluflan FeSCN2+ AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
kompleksinin k›rm›z›-kahverengi renginin
bir dakika kal›c› oldu¤u noktaya kadar titre edilir. Harcanan KSCN hacminden
KSCN çözeltisinin deriflimi hesaplan›r. Ayarlanan KSCN çözeltileri uzun süre ayar›
bozulmadan saklanabilir. Belirteç çözeltisi 10 gr amonyum demir (III) sülfat
(NH4Fe(SO4 ) 2 .12H2O) kat›s›n›n yeni kaynat›lm›fl 100 mL 6 M nitrik asit (HNO3 )
çözeltisinde çözülmesiyle haz›rlanabilir.
Deney S›ras›nda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
Volhard yöntemiyle bir numunedeki klorür (Cl - ) analizine bafllamadan önce
deneyle ilgili bilinmesi gereken baz› özel durumlar vard›r. Bu durumlar afla¤›da
s›ralanm›flt›r:
i. Numune üzerine AgNO 3 çözeltisi eklenirken erlen kuvvetlice çalkalanmal›
ve AgCl çökmesi için gerekli olan hacmin 3-4 mL fazlas› eklenmelidir.
ii. HNO 3 çözeltisi, dönüm noktas›n›n daha iyi gözlenmesi için eklenir.
iii. Ortamdaki Ag + iyonlar›n›n fazlas› genellikle AgCl çökele¤i üzerine adsorbe
olarak çökelekle birlikte sürüklenir, bu da analiz sonuçlar›nda (negatif)
hataya neden olur. Ayr›ca yine AgCl varl›¤› SCN - ile titrasyon s›ras›nda problem
oluflturabilir. Çünkü
AgCl + SCN - → AgSCN + Cl -
tepkimesi sonucunda AgCl k›smen çözünerek AgSCN fleklinde tekrar çökebilir.
Bu nedenlerden dolay› AgCl çökele¤i SCN - ile titrasyon öncesinde ortamdan uzaklaflt›r›lmal›d›r.
Bu ifllem, ya çökele¤in süzülmesi ya da nitrobenzen ile maskelenmesi
ile gerçeklefltirilir. Süzme ifllemi daha uzun vakit alaca¤›ndan genelde nitrobenzen
ilavesiyle SCN - ve Ag + iyonlar›n›n AgCl çökele¤i ile temas› engellenir. Nitrobenzen
buharlar›n›n solunmas› veya s›v›n›n cilde temas› zehirlenme yapabilir.
Bu nedenle bu kimyasal ile çal›fl›rken çok dikkatli olunmal›d›r.
Deneyin Yap›l›fl›
Analizi yap›lacak kat› numune, 100-110 o C’da bir saat kadar kurutulur ve yaklafl›k 0,3
g tart›l›r. Tart›lan miktar not edilir. Numune dikkatle erlene aktar›l›r ve yaklafl›k 100 mL
dam›t›k suda çözülür. Analizi yap›lacak numune çözelti halinde ise do¤rudan erlene
aktar›l›r ve üzerine 25 mL saf su eklenir. Çözelti haline getirilen numune, 5 mL 6 M
HNO 3 ile asitlendirilir. Bu çözeltiye 0,01 mL duyarl›kla 10 mL (V Ag ) ayarl› AgNO 3 çö-

6. Ünite - Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
zeltisi, 3 mL demir (III) amonyum sülfat belirteci ve 5 mL klorsuz nitrobenzen eklenir,
çözelti kuvvetlice çalkalan›r. Ortamdaki Ag + iyonunun fazlas› ayarl› KSCN çözeltisi ile
dönüm noktas›nda oluflan FeSCN 2+ kompleksinin k›rm›z›-kahve rengi (Resim 6.1) bir
dakika kal›c› olana kadar titre edilir. Harcanan titrant hacmi (V KSCN ) not edilir.
Titrasyondan önce:
Ag + + Cl - → AgCl(beyaz) + Ag + (fazlas›) Kçç= 1,8x10 -10
Titrasyon Tepkimesi:
Ag + (fazlas›) + SCN - → AgSCN(beyaz) Kçç= 1,1x10 -12
Dönüm noktas›nda:
SCN - (fazlas›) + Fe 3+ → FeSCN 2+ (k›rm›z›-kahverengi)
Çözelti halinde verilen numunede, yukar›da anlat›ld›¤› flekilde Volhard yöntemiyle Cl- tayini
yapt›¤›n›zda titrasyon sonucu harcanan KSCN miktar›n› üç titrasyon sonucu ortalama
8,0 mL olarak bulduysan›z, numunedeki Cl- SIRA S‹ZDE
miktar›n› hesaplay›n›z. DÜfiÜNEL‹M (Hesaplama yöntemini
hat›rlam›yorsan›z, AÖF Analitik Kimya Kitab› Ünite 9: Çöktürme Titrasyonlar› ve Uygulamalar›
k›sm›na tekrar göz atman›z gerekmektedir)
SORU
MOHR YÖNTEM‹YLE BROMÜR M‹KTAR TAY‹N‹
Resim 6.1
Mohr yöntemiyle bromür (Br- ) tayininde erlendeki numuneye bir D‹KKAT miktar potasyum
D‹KKAT
kromat (K2CrO4 ) belirteci eklenir ve gümüfl nitrat ile do¤rudan titrasyona bafllan›r.
Titrasyonun sonuna gelindi¤inde numunedeki bromürün tamam› SIRA AgBr S‹ZDEolarak çök-
SIRA S‹ZDE
müfltür ve ortamda art›k gümüflün çok az fazlas› vard›r, bu da kromat belirteci ile
koyu k›rm›z› renkli çökelek oluflturarak dönüm noktas›na gelindi¤ini gösterir.
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
113
Volhard yöntemiyle
klorür miktar
tayininde titrasyon
s›ras›nda dönüm
noktas› öncesi
(beyaz) ve sonras›
(k›rm›z›-kahve)
gözlenmesi gereken
renkler.
2
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

114
Analitik Kimya Laboratuvar›
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas›
Deneyinizde kullan›lacak çözeltileri afla¤›da verilen yöntemlerle haz›rlayabilirsiniz.
Standart 0,1 M AgNO 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Volhard yöntemiyle klorür tayini deneyinde anlat›ld›¤› flekilde haz›rlan›r.
%5’lik Potasyum Kromat (K 2 CrO 4 ) Çözeltisinin Haz›rlanmas›
5 g K 2 CrO 4 kat›s› al›n›r ve deiyonize su ile çözülerek balon jojede 100 mL’ye
seyreltilir.
Deney S›ras›nda Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
Mohr yöntemiyle bir tayin yap›lmadan önce yine dikkat edilmesi gerekli noktalar›n
bilinmesinde fayda vard›r:
i. Kromat (CrO 4 2- ) iyonu sar› renklidir ve belirteç olarak ortama fazla ilave
edildi¤inde bu sar› renk, dönüm noktas›nda gözlenmesi gereken k›rm›z›
rengi engelleyebilir. Bu nedenle belirtecin fazlas›ndan kaç›n›lmal›d›r.
ii. Volhard yöntemi asidik ortamda gerçeklefltirilirken, Mohr yönteminde
ortam hafif bazik olmal›d›r. Çünkü kuvvetli bazik ortamda gümüfl oksit
çökebilir, asidik ortamda ise Ag 2 CrO 4 ’ün çözünürlü¤ü artar. Bu nedenle
en ideal çal›flma aral›¤› pH 6,5-10’dur. Ancak ortamda demir, kalay ve
alüminyum gibi iyonlar varsa pH 9-10 da çal›flmak da sak›ncal› olabilir.
Çünkü bahsi geçen iyonlar bu pH’ larda da hidroksitleri fleklinde çökebilir.
iii.Ortamda bulunabilecek di¤er iyonlar›n deney öncesi uzaklaflt›r›lmalar›
gerekir. Baryum (Ba 2+ ) ve kurflun (Pb 2+ ) gibi katyonlar kromat ile, arsenat
(AsO 4 3- ), sülfit (SO3 2- ), fosfat (PO4 2- ) gibi anyonlar da gümüfl ile az
çözünen tuzlar oluflturarak, analit miktar›n›n hatal› bulunmas›na neden
olabilirler.
Deneyin Yap›l›fl›
Analizi yap›lacak kat› numune, 100-110 o C’de bir saat kadar kurutulur ve 0,1 mg
duyarl›kla yaklafl›k 0,2 g tart›l›r. Tart›lan miktar not edilir. Erlene aktar›ld›ktan sonra
üzerine 25 mL saf su ilave edilerek çözülür. %5 lik K 2 CrO 4 belirteç çözeltisinden
1,0 mL eklenir. Bürete koydu¤unuz 0,1 M ayarl› AgNO 3 ile titre edilir. Dönüm noktas›nda
k›rm›z› rengin görülmesiyle (Resim 6.2) titrasyona son verilir ve harcanan
AgNO 3 miktar› not edilir. Titrasyon ifllemi en az üç defa tekrar edilerek sonuçlar›n
güvenilirli¤i kontrol edilmelidir.
Titrasyon tepkimesi:
Ag + + Br - → AgBr(k) Kçç=5,2x10 -13
Beyaz çökelek
Dönüm noktas›:
2Ag + (fazlas›) + CrO 4 2- → Ag2 CrO 4 (k) Kçç=1,1x10 -12
K›rm›z› çökelek

Kat› halde verilen numuneden 0,2125 g tartarak yukar›da anlat›ld›¤› SIRA flekilde S‹ZDE deneyinizi
gerçeklefltirdi¤inizde, yapt›¤›n›z üç titrasyon sonucu ortalama 15,0 mL 0,1 M AgNO3 harcand›¤›n›
buluyorsan›z, numunedeki bromür yüzdesini hesaplay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
FAJANS YÖNTEM‹YLE ‹YODÜR M‹KTAR TAY‹N‹
Fajans yöntemiyle iyodür (I- ) tayini hafif asidik ortamda gerçeklefltirilir. SORU Bunun
için, adsorpsiyon belirteci olarak diklorofloroseine göre daha asidik bir yap›ya sahip
olan eosin belirteci kullan›l›r. ‹yodür tayininde özellikle tercih edilen baflka bir
D‹KKAT
belirteç diiyododimetilfloreseindir.
Analiz Çözeltilerinin Haz›rlanmas›
Deneyinizde kullan›lacak çözeltileri afla¤›da verilen yöntemlerle haz›rlayabilirsiniz.
Standart 0,1 M AgNO 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Volhard yöntemiyle klorür tayini deneyinde anlat›ld›¤› flekilde haz›rlan›r.
Belirteç Çözeltisinin Haz›rlanmas›
0,1 g eosin sodyum tuzunun %70 lik alkol-su kar›fl›m›nda çözülmesi ve balonjojede
100 mL’ye seyreltilmesi ile haz›rlan›r.
Deneyin Yap›l›fl›
6. Ünite - Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Resim 6.2
Analizi yap›lacak kat› numune, 100-110 oC’da bir saat kadar kurutulur ve 0,1 mg
duyarl›kla yaklafl›k 1,0 g tart›l›r. Tart›lan miktar not edilir. Numune ‹NTERNET 100 mL’lik bir
‹NTERNET
balonjojeye aktar›larak saf su ile çözeltisi haz›rlan›r. Bu çözeltiden 50 ml al›narak
bir erlene koyulur, üzerine 100 ml saf su ve 5-6 damla eosin belirteç çözeltisi ilave
edilir. Bürete koyulan 0,1 M ayarl› AgNO3 ile titre edilir. Dönüm noktas›nda
koyu pembe rengin görülmesiyle (Resim 6.3) titrasyona son verilir ve harcanan
AgNO3 miktar› not edilir. Titrasyon ifllemi en az üç defa tekrar edilerek sonuçlar›n
güvenilirli¤i kontrol edilmelidir.
115
Mohr yöntemiyle
bromür miktar
tayininde titrasyon
s›ras›nda dönüm
noktas› öncesi
(sar›) ve sonras›
(k›rm›z›)
gözlenmesi gereken
renkler.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
3
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
116
SORU
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Analitik Kimya Laboratuvar›
SORU
D‹KKAT
Titrasyon s›ras›nda D‹KKATdönüm
noktas›na yaklafl›ld›kça, damlan›n çözeltiye düfltü¤ü noktada
daha yo¤un bir pembe renk görülür. Bu aflamaya gelindi¤inde titrasyon çok daha dikkatli
SIRA S‹ZDE ve damla damla SIRA gerçeklefltirilmelidir. S‹ZDE
Çökele¤in, 1 dakikadan fazla pembe renkte kald›¤›
anda titrasyona son verilmelidir.
AMAÇLARIMIZ Resim 6.3
AMAÇLARIMIZ
Fajans yöntemiyle
iyodür miktar
K
tayininde
‹ T A P
bafllangݍ
K ‹ T A P
(sar›), dönüm
noktas› öncesi
(pembe-beyaz) ve
TELEV‹ZYON
dönüm noktas›
TELEV‹ZYON
sonras› (koyu
pembe) gözlenmesi
gereken renkler.
‹NTERNET ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
‹yodür ve klorür SIRA S‹ZDE içerdi¤i bilinen bir numunenin fajans yöntemiyle analizi için bir yol öneriniz.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
4
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Çöktürme titrasyonlar›n› hangi kimyasal türlerin
miktar tayininde kullan›labilece¤i ve bir halojenür
analizinde hangi yöntemin tercih edilece¤ini
tart›flmak
Gümüfl iyonunun çöktürücü olarak kullan›ld›¤›
yöntemlere arjentometrik yöntemler denilmektedir.
Arjentometrik yöntemlerle halojenürlerin
(F - , Cl - , I ve Br - ), ya¤ asitlerinin, AsO 4 -3 , SCN - ,
CrO 4 -2 , PO4 -3 gibi anyonlar›n tayini gerçeklefltirilebilir.
Arjentometrik yöntemlerde dönüm
noktas›n›n kimyasal olarak belirlenebilmesi için
renkli kompleks veya renkli çökelek oluflturabilen
belirteçler ya da adsorpsiyon belirteçleri
kullan›lmaktad›r ve bunlar s›ras›yla Volhard,
Mohr ve Fajans yöntemleri olarak isimlendirilirler.
Bu üç yöntem de genelde halojenür tayini
için kullan›l›r, ancak birbirlerine göre baz› avantaj
ve dezavantajlar› vard›r. Bir halojenür tayininde
hangisinin kullan›laca¤› numunenin türüne
göre ve mevcut belirteçlerin durumuna
göre belirlenmelidir.
Volhard yöntemiyle klorür tayini deneyini uygulamak
Volhard yöntemi ile bir numunede klorür miktar›
tayini için öncelikle numunedeki klorür
AgNO 3 ile çöktürülür ve gümüflün fazlas› demir
(III) amonyum sülfat belirteci eflli¤inde tiyosiyanat
çözeltisi ile titre edilir. Deneyin baflar›l›
bir flekilde sonland›r›lmas› için deney öncesi
bu bölümün tamam›n›n dikkatle okunmas›
gerekir.
6. Ünite - Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
A MAÇ
3
A MAÇ
4
117
Mohr yöntemiyle bromür tayini deneyini uygulamak
Mohr yöntemiyle bromür tayininde erlendeki numuneye
bir miktar potasyum kromat belirteci eklenir
ve gümüfl nitrat ile do¤rudan titrasyonu yap›l›r.
Deneyin baflar›l› bir flekilde sonland›r›lmas›
için deney öncesi bu bölümün tamam›n›n dikkatle
okunmas› gerekir.
Fajans yöntemiyle iyodür tayini deneyini uygulamak
Fajans yöntemiyle iyodür tayininde erlendeki numuneye
bir miktar eosin çözeltisi ilave edilir ve
gümüfl nitrat ile do¤rudan titrasyon yap›l›r. Deneyin
baflar›l› bir flekilde sonland›r›lmas› için deney
öncesi bu bölümün tamam›n›n dikkatle
okunmas› gerekir.

118
Kendimizi S›nayal›m
Analitik Kimya Laboratuvar›
1. Gümüfl iyonlar›n›n çöktürücü olarak kullan›ld›¤› titrasyon
yöntemlerine genel olarak ne ad verilir?
a. Volhard
b. Gravimetri
c. Mohr
d. Arjentometri
e. Fajans
2. Afla¤›daki maddelerden hangisi gümüfl iyonuyla titre
edilerek tayin edilemez?
a. ‹yodür (I - )
b. Ya¤ asitleri
c. Kalsiyum (Ca 2+ )
d. Tiyosiyanür (SCN - )
e. Okzalat (C 2 O 4 2- )
3. Volhard yöntemi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
yanl›flt›r?
a. Volhard yöntemiyle genellikle halojenür tayini
yap›l›r.
b. Volhard yönteminde ortam hafif bazik veya nötral
olmal›d›r.
c. Volhard yönteminde renkli kompleks oluflturan
bir belirteç kullan›l›r.
d. Gümüfl nitrat primer standart madde olarak
kullan›l›r.
e. Titrant potasyum tiyosiyanatt›r.
4. Mohr yöntemi ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi
do¤rudur?
a. Titrant olarak potasyum dikromat çözeltisi kullan›l›r.
b. Ortam hafif bazik veya nötral olmal›d›r.
c. Gümüfl nitrat›n do¤rudan analit ile titrasyonu
söz konusudur.
d. Mohr yöntemiyle florür, potasyum ve kromat
iyonlar›n›n tayini yap›labilir.
e. Belirteç olarak florosein kullan›l›r.
5. Afla¤›dakilerden hangisi Volhard yöntemiyle klor tayini
deneyinde dikkat edilmesi gereken kurallardan biri
de¤ildir?
a. Gümüfl nitrat çözeltisi karanl›kta saklanmal›d›r.
b. Dönüm noktas›n›n daha iyi gözlenmesi için asetik
asit çözeltisi eklenmelidir.
c. KSCN çözeltisi titrant olarak kullan›lmadan önce
ayarlanmal›d›r.
d. Nitrobenzen ilavesiyle SCN - ve Ag + iyonlar›n›n
AgCl çökele¤i ile temas› engellenmelidir.
e. AgCl çökmesi için gerekli olan gümüfl nitrat hacminin
3-4 mL fazlas› eklenmelidir.
6. Mohr yönteminde dönüm noktas› öncesi ve sonras›nda
gözlenmesi gereken renkler afla¤›dakilerin hangisinde
do¤ru olarak verilmifltir?
a. Sar›-k›rm›z›
b. Sar›-kahverengi
c. Beyaz-k›rm›z›
d. Beyaz-sar›
e. Kahverengi-k›rm›z›
7. ‹yot içerdi¤i bilinen bir numuneden 0,560 g al›n›p
fajans yöntemiyle analizi yap›l›yor ve titrasyon sonucu
0,1 M 18 mL AgNO 3 harcand›¤› tespit ediliyor. Buna göre
numunedeki iyot yüzdesi nedir? (M I = 126,7 g mol -1 )
a. 1,8
b. 30,86
c. 40,73
d. 46,8
e. 56
8. 0,011 mol klorür içerdi¤i bilinen bir numunenin 0,2
M AgNO 3 ile titrasyonunda kaç mL AgNO3 harcars›n›z?
a. 40
b. 45
c. 50
d. 55
e. 60
9. Mohr yönteminde kullan›lan belirteç afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Eosin
b. Dikloroflorosein
c. Demir (III) amonyum sülfat
d. Potasyum kromat
e. Potasyum dikromat
10. Volhard yönteminde dönüm noktas›nda k›rm›z› rengi
veren madde afla¤›dakilerden hangisidir?
a. AgSCN
b. Fe(SCN) 2+
c. Fe(OH) 3
d. Fe(CN) 3
e. Ag(NH 3 ) +

“
Yaflam›n ‹çinden
Karl Frederic Mohr
Ünlü Alman eczac› Mohr 1806 y›l›nda Almanya Koblenz’de
dünyaya geldi. Zaman›n›n ço¤unu eczac› olan
babas›n›n laboratuvar›nda geçirirdi ve burada çocukluktan
itibaren edindi¤i deneyimler ve böylece sahip
oldu¤u yetenek onun ilerleyen yafllar›nda birçok keflif
yapmas›n› sa¤layacakt›. Mohr 21 yafl›nda Berlin, Heidelberg’de
kimya çal›flmaya bafllad›. Daha sonra
Bonn’da doktoras›n› tamamlayarak babas›n›n kurdu¤u
flirkete geri döndü. 1840’da babas› ölünce Mohr, aile
flirketinin bafl›na geçti. 1857’de bilimsel bir yaflam için
iflinden emekli oldu. Fakat 1857 yaz›nda maddi imkans›zl›klar
yüzünden Bonn’da profesör olarak çal›flmak
zorunda kald›. 1867’de hükümet taraf›ndan eczac›l›kta
ekstraordinaryus profesör olarak atand›. Mohr, Almanya’da
zaman›n›n en önemli eczac›s›yd› ve analitiksel
metodolojideki pek çok ilerlemenin de keflifçisiydi. Bugün
titrasyon ifllemlerinde en çok kullan›lan cam malzemelerden
biri olan büreti icat etmifltir. Yine volumetrik
analiz metotlar› ile ilgili olarak haz›rlad›¤› “Lehrbuch
der chemisch-analytischen Titri-methode” isimli kitab›
birçok dilde bas›lm›fl ve özel takdir ödülü alm›flt›r. Enerjinin
korunumunun temel prensiplerini ortaya atan, yeni
titrimetrik metotlar gelifltiren Mohr’un ad› daha sonra
amonyum demir (II) sülfat kimyasal›na da verilmifltir.
Mohr bir yay›n›nda enerjinin korunumu tezinin ilk genel
ifadelerini vermifltir:
“Bilinen 54 kimyasal elementin yan›nda, fiziksel dünyada
enerji olarak adland›r›lan bir element daha bulunmaktad›r.
Bu element duruma göre hareket, kimyasal
ilgi, kohezyon, elektrik, ›fl›k ve manyetizma olarak görülebilir
ve bu haller birbirine dönüflebilir.”
Kaynak: http://www.absoluteastronomy.com/topics/
Karl_Friedrich_Mohr. Eriflim Tarihi: 02.04.2009
6. Ünite - Çöktürme Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
”
119
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Bilgi” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Genel Bilgi” bölümünü tekrar
gözden geçiriniz.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Volhard yöntemiyle klorür
miktar tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mohr yöntemiyle klorür miktar
tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Volhard yöntemiyle klorür
miktar tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mohr yöntemiyle klorür miktar
tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fajans yöntemiyle iyodür
miktar tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çöktürme titrasyonlar›” bölümünü
tekrar gözden geçiriniz.
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mohr yöntemiyle klorür miktar
tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Volhard yöntemiyle klorür
miktar tayini” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.

120
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
S›ra Sizde 1
Renkli kompleks oluflturan tiyosiyanat belirteci veya
hafif asidik olan eosin belirteci kullan›lmal›d›r. Bu
analiz Mohr yöntemi ile yap›l›rsa ortam›n bazik olmas›
fosfat ve karbonat anyonlar›n›n da gümüfl ile çökelek
oluflturmas›na neden olur bu da tayinde pozitif
hataya yol açar. Bu nedenle analizde asidik ortam ile
gerçeklefltirilen Volhard ya da Fajans yöntemlerinden
biri kullan›lmal›d›r.
S›ra Sizde 2
V KSCN =8,0 mL M KSCN =0,1 mmol mL -1
mmol KSCN= 0,8 mmol
mmol KSCN= mmol AgNO 3 fazlas›= 0,8 mmol
Ortama eklenen toplam AgNO 3 = 0,1 mmol mL -1 x 10
mL= 1 mmol
Cl - ile tepkimeye giren AgNO 3 = 1 mmol-0,8 mmol= 0,2
mmol AgNO 3
Ag + + Cl -→ AgCl (k)
Ag + ile Cl - bire bir oran›nda tepkimeye girdi¤inden Cl -
mmol say›s› da 0,2 mmol’dür.
Numunedeki Cl - miktar›= 0,2 mmol x 35,5 mg mmol -1
= 7,1 mg
S›ra Sizde 3
Numune miktar›: 0,2125 g
Br - ile tepkimeye giren Ag + miktar›= 15 mL x 0,1 mmol
mL -1 =1,5 mmol
Ag + + Br -→ AgBr (k)
Ag + ile Br - bire bir oran›nda tepkimeye girdi¤inden Br -
mmol say›s› da 1,5 mmol’dür.
Numunedeki Br - miktar› = 1,5 mmol x 79,9 mg mmol -1
= 119,85 mg = 0,1199 g
% Br = 0,1199g Br - / 0,2125 g numune x 100= 56,4
Numunede %56,4 Br vard›r.
S›ra Sizde 4
Numuneden belli bir miktar al›narak bir erlene koyulur
ve floresein belirteci varl›¤›nda AgNO 3 ile titre edilerek
toplam iyodür ve klorür miktar› bulunur. Daha sonra
numuneden tekrar ayn› miktar erlene al›narak titrasyon
bu sefer diiyododimetilfloresein belirteci varl›¤›nda gerçeklefltirilerek
sadece iyodür miktar› bulunur. Aradaki
farktan da klorür miktar› bulunur.
Atefl, S., Özyörük, G., Salih, B. (1991). Analitik Kimya
Laboratuvar› Nicel Analiz Uygulamalar›. Ankara:
Hacettepe Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi.
Gündüz, T. (1999). Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitab›.
Ankara: Gazi Büro Kitabevi.
Skoog, A.D., West, D.M., Holler, F.J. (1996). Fundamentals
of Analytical Chemistry. Saunders College
Publishing, Seventh Edition.
Http:/www.absoluteastronomy.com/topics/Karl_Friedr
ich_Mohr

7ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Kompleks oluflumu ile ilgili terimleri tan›mlayabilecek,
Baz› metal iyonlar›n› kompleks oluflum titrasyonu ile tayin edebilecek,
Kompleks oluflum titrasyonlar›n› s›n›fland›rabilecek ve uygulayabilecek,
Sularda sertli¤i tan›mlayabilecek,
Sular› sertlik derecelerine göre s›n›fland›rabilecek ve sertli¤in nas›l giderilebilece¤ini
aç›klayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kompleks
• Kompleksleflme
• Kompleks oluflum titrasyonu
• Ligand
• Koordinasyon say›s›
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Kompleks Oluflum
Titrasyonlar› ve
Laboratuvar
Uygulamalar›
• fielat
• EDTA
• Belirteç
• Sularda sertlik
• Titrasyon
• TEMEL KAVRAMLAR
• KOMPLEKS OLUfiUM
T‹TRASYONLARI
• KOMPLEKS OLUfiUM
T‹TRASYONLARININ
UYGULAMALARI
• SU SERTL‹⁄‹ VE TOPLAM
KALS‹YUM VE MAGNEZYUM
M‹KTARLARININ TAY‹N‹
• EDTA ‹LE P‹R‹NÇTE Ç‹NKO
M‹KTAR TAY‹N‹

Kompleks Oluflum
Titrasyonlar› ve
Laboratuvar Uygulamalar›
TEMEL KAVRAMLAR
‹ki veya daha fazla say›da bilefli¤in bir araya gelerek çökelek oluflturmadan daha
kararl› ve daha büyük bir moleküle dönüflmesi kompleks oluflumu olarak bilinir.
Özellikle geçifl metalleri, metal katyonunun iki veya daha fazla iyon veya molekül
ile çevrili oldu¤u kompleks bileflikler oluflturur. Bu kompleksler ayn› zamanda koordinasyon
bileflikleri olarak da bilinirler.
Bir çözeltide kompleks bir iyonun veya nötral kompleks yap›l› bir bilefli¤in
oluflmas› bir çok analitik kimyasal ifllemde oldukça önemli rol oynar. Çözeltiye bir
komplekslefltirici eklenerek gerçekleflmesi istenmeyen baz› tepkimelerin de önüne
geçilebilir. Örne¤in; dimetil glioksim komplekslefltiricisi kullan›larak Ni2+ iyonunun
çöktürülmesi s›ras›nda ortama analizi bozmamas› için ve Fe3+ iyonunu kompleks
oluflturarak tutmak için tartarat tuzu eklenir. Yap›lan bu iflleme maskeleme ad›
verilir (Ayr›nt›l› bilgi için Analitik Kimya kitab› Ünite 10’a bak›n›z.).
Metal iyonlar› ile kompleks oluflturan maddelere ligand denir. Örne¤in;
kompleksinde NH3 molekülleri birer ligandd›r. Bir metal iyonu birden
fazla ligandla birleflebilir. Komplekste, merkez metal iyonu ile ligandlar aras›nda
kovalent ba¤lar oluflur. Bu ba¤lardaki her iki elektron da ligand›n elektronlar›d›r.
Ba¤ oluflumunda; ligand elektron çifti veren, metal iyonu ise bu elektronlar› alan
durumundad›r (çekirdek atom). Cr, Mn, Fe, Co, Ni ve Cu gibi 3d veya 4d orbitalleri
yar› dolu olan geçifl metalleri çekirdek atomu olufltururlar. Genel olarak, bir ligand›n
ba¤ yapmak üzere en az bir çift serbest elektronunun bulunmas› gerekir.
Metal (Mn+ 2+
Cu( NH3)
4
) iyonu ile ligand (:L) aras›nda gerçekleflen kompleksleflme tepkimesi
k›saca afla¤›daki gibi ifade edilebilir.
Mn+ + :L (M:L) n+ ⇌
Ligandlara örnek olarak; siyanür, klorür, bromür, iyodür, florür, amonyak, piridin,
hidroksit, karboksil, karbonil grubu içeren organik bileflikler vb. verilebilir. Bütün
bu ligandlar›n ortak özelli¤i, metal katyonu ile koordine kovalent ba¤ oluflturacak
ortaklanmam›fl elektron çiftlerine sahip olmalar›d›r. Bu durumda kompleks oluflumu
Lewis asit-baz tepkimesi olarak düflünülebilir.
Bir komplekste, metale ba¤l› ligandlar ilk koordinasyon küresinde bulunur. Bir
metal kompleksinin formülü yaz›l›rken, ilk koordinasyon küresindeki ligandlar me-
3
tal iyonu ile beraber köfleli parantez içinde gösterilir. Örne¤in; ⎡CoCl
⎤ kompleks
⎣⎢ 6⎦⎥
iyonunda 3– yükü bütün kompleksin tafl›d›¤› yüktür. Metal iyonlar›n›n ligandlarla
−
Kompleks oluflumu: ‹ki veya
daha fazla say›da bilefli¤in
birleflerek çökelek
oluflturmadan daha kararl›
ve daha büyük bir moleküle
dönüflmesi olarak bilinir.
Ligand:Bir kompleks
bileflikte elektron çifti
sa¤layabilen atomlar› içeren
moleküllere verilen add›r.

124
Koordinasyon say›s›: Bir
kompleks bileflikte, metal
katyonunun yapabildi¤i ba¤
say›s›d›r.
fielat: Bir metal katyonunun,
birden fazla elektron çifti
sa¤layabilen bir ligandla
tepkimeye girerek
oluflturdu¤u halkal›
kompleks bilefliklere verilen
add›r.
fiekil 7.1
Magnezyum
katyonunun
etilendiamin ile
oluflturdu¤u
kompleks.
Analitik Kimya Laboratuvar›
oluflturdu¤u kompleksler katyonik, anyonik ve nötral olabilir. Örne-
¤in; katyonik, Cu(NH2CH2COO) 2 nötral ve CuCl 2–
4 ise anyonik bir
komplekstir.
Bir metal katyonu ligand ile genellikle 2, 4 veya 6 ba¤ yapabilir. Metal katyonlar›
ile ligandlar aras›nda oluflan ba¤ say›s›na koordinasyon say›s› denir. Merkezi
çekirdek atomun koordinasyon say›s›, genellikle oluflan kompleks molekülün
geometrisini de belirler. Koordinasyon say›s› iki olan , gibi
yap›lar do¤rusal; dört olan, , gibi yap›lar tetrahedral veya
gibi yap›lar kare düzlemsel; alt› olan EDTA gibi yap›lar ise metal iyonlar›yla
oktahedral kompleks geometri olufltururlar.
Çekirdek atomla, ancak tek ba¤ oluflturarak iç koordinasyon küresine girebilen
F – , CI – , OH – , H2O, NH3 ve CN – gibi ligandlara tek diflli (monodentat) ligandlar denir.
Etilendiamin (NH2CH2CH2NH2 ) veya okzalat iyonlar› ise çekirdek
atomuna her iki azot veya oksijen üzerinden ba¤lan›rlar ve bunlara da iki diflli (bidentat)
ligandlar denir. EDTA ise alt› konumdan iç koordinasyon küresine girer.
Birden fazla serbest elektron çifti içeren ligandlar katyonla birden fazla ba¤ yapabilir.
Bu tür komplekslere flelat kompleksleri denir. Metal katyonuna birkaç
yerden ba¤lanabilen elektronca zengin anyon ve moleküle de polidentat ligand
denir. Örne¤in; magnezyum katyonunun etilendiamin ile oluflturdu¤u komplekste
(fiekil 7.1), etilendiamin molekülündeki her iki azotun da Mg2+ 2+
Ag( CN)
Ag( NH3)
2
2−
2−
Zn( Cl)
4 Cd( CN)
4
2+
Cu( NH3)
4
2−
( CO 2 4 )
iyonlar› ile ba¤
yapmas›yla oluflan iki flelat halkas› vard›r.
−
2+
Cu( NH3)
4
2
Kompleks oluflumunda da bir denge söz konusudur ve burada oluflan dengeler
de asit-baz dengelerine benzer, fakat asit-baz ile kompleksleflme terimleri aras›nda
baz› farkl›l›klar vard›r. Örne¤in; kuvvetli sözcü¤ü asit ve bazlarda iyonlaflma
derecesinin bir ölçüsü iken, komplekslerde iyonlaflmaman›n yani kararl›l›¤›n (dayan›kl›l›¤›n)
bir ölçüsüdür. Benzer flekilde zor iyonlaflan asit veya bazlar için zay›f
asit veya baz terimi kullan›l›rken, kolay çözünen yani karars›z kompleksler için zay›f
kompleks terimi kullan›lmaktad›r. Sonuç olarak komplekslerde, asit ve bazlar›n
tersine bozunma de¤il oluflma veya dayan›kl›l›k önemlidir. Örne¤in;
Ag + + 2CN –
⇌
kompleksinin oluflum sabiti;
⎡ ⎤
⎢ ⎥
Kol = ⎣ ⎦
⎡ ⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦
⎡
−
Ag( CN)
2
+ −
Ag
⎤
⎢CN
⎥
⎣ ⎦
Ag( CN)
−
2
2
fleklinde ifade edilir ve bu sabitin say›sal de¤eri 1 × 10 21 ’dir. Bu say›sal de¤er, oluflan
kompleksin oldukça dayan›kl› bir kompleks oldu¤unu gösterir.

KOMPLEKS OLUfiUM T‹TRASYONLARI
Birçok metal iyonu, kompleks veren reaktiflerle titre edilerek tayin edilebilir. Titre
edilecek çözelti belli bir pH’a tamponlan›r ve içine bir belirteç (indikatör) eklendikten
sonra ayarl› komplekslefltirici reaktif ile titre edilir. Bu tür titrasyonlar gravimetrik
analize oranla daha az zaman al›r ve daha duyarl›d›r.
Kompleks oluflum titrasyonlar›nda reaktif seçerken, oluflacak kompleksin dayan›kl›l›k
yani oluflum sabitinin yüksek olmas›na, tepkimenin stokiyometrik olmas›na
ve dönüm noktas›n› gözleyebilmek için iyon derifliminde ani bir de¤iflimin olmas›na
dikkat edilmelidir. Kompleks oluflum titrasyonlar›nda kullan›lan en önemli
reaktif yani komplekslefltirici, EDTA (etilendiamin tetraasetikasit)’d›r. EDTA ile
ço¤u metal katyonunun tayini yap›labilir. EDTA’n›n kimyasal formülü fiekil 7.2’de
gösterilmektedir.
Kompleks oluflumu titrasyonlar›nda tek diflli ligandlar neden tercih SIRA edilmezler? S‹ZDE
EDTA, dört de¤erlikli bir ligand ve ayn› zamanda bir asit olup k›saca H4Y fleklinde
gösterilir. EDTA ortam›n pH’s›na ba¤l› olarak, karboksil grubuna DÜfiÜNEL‹Mba¤l›
uçlardaki
dört protonunu kaybederek farkl› flekillerde iyonlafl›r.
H4Y + H2O H3O + + H3Y –
⇌
H3Y – + H2O H3O + + H2Y2– ⇌
H2Y2– + H2O H3O + HY3– ⇌
HY3– + H2O H3O + Y4– ⇌
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
⎡
HO
⎤
⎢ 3 ⎥ HY 3
K1
= ⎣ ⎦ 66 10
H4Y ⎡ + −⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦ = ×
⎡ ⎤ K ‹ T, A P
⎣⎢ ⎦⎥
Yukar›daki dengelere göre EDTA’n›n H 4 Y, H 3 Y – , H 2 Y 2– , HY 3– ve Y 4– olmak üzere
befl farkl› flekli vard›r. Bunlar›n çözeltide hangi oranda bulundu¤u ortam›n
pH’s›na ba¤l›d›r. Genellikle pH=3-6 aras›nda ortamda en fazla bulunan tür H 2 Y 2–
iyonu, pH=6-10 aras›nda çözeltide en fazla bulunan tür HY 3– iyonudur. pH>10
oldu¤unda ise ortamda en fazla bulunan tür Y 4– iyonudur. Gerek asidin kendisi
K
K
K
2
2
2
⎡
HO
⎤ 2
⎢ 3 ⎥ HY 2
= ⎣ ⎦
18 10
HY 3
⎡ + −⎤
⎢ TELEV‹ZYON ⎥
⎣ ⎦ = , ×
⎡ −⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦
⎡
HO
⎤
⎢ 3 ⎥ HY
= ⎣ ⎦
2
H2Y ⎡
⎢
⎣
⎡ −⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦
⎡
HO
⎤
⎢ 3 ⎥ Y
= ⎣ ⎦
3
HY
⎡
⎢
⎣
⎡ −⎤
⎢ ⎥
⎣ ⎦
‹NTERNET ‹NTERNET
+ 3−⎤
⎥
−7
+ 4−
SORU
⎦ = 63 , × 10
⎤
⎥
⎦ = 52 , × 10
−3
−3
−11
SORU
fiekil 7.2
125
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
EDTA
D‹KKAT
(etilendiamin D‹KKAT
tetraasetikasit)’n›n
SIRA S‹ZDE
kimyasal formülü.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

126
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
Analitik Kimya Laboratuvar›
yani EDTA, gerekse tuzlar› saf olarak elde edilebildi¤i, mol kütleleri büyük oldu-
¤u ve kararl› olduklar› için birincil (primer) standart madde olarak kullan›l›rlar.
Yaln›z asidin kendisinin sudaki çözünürlü¤ü oldukça az oldu¤undan, onun yerine
suda ondan daha çok çözünen disodyum tuzu (Na 2 H 2 Y×2H 2 O) kullan›l›r.
EDTA ile yap›lan titrasyonlarda pH’n›n sabit tutulmas› için, tampon çözelti kullan›lmas›
zorunludur. EDTA’n›n metal iyonlar› ile oluflturdu¤u kompleks, afla¤›daki
tepkimelerden de anlafl›laca¤› gibi ortam pH’s›na göre de¤iflir.
Asidik ortamda:
2,7 < pH < 6 ise; Mn+ + H2Y2– MY (n–4) + 2H +
⇌
Nötral/zay›f bazik ortamda:
6 < pH < 10 ise; Mn+ + HY3– MY (n– 4) + H +
⇌
Bazik ortamda:
pH>10 ise; Mn+ + Y4– ⇌ MY (n– 4)
Yukar›daki tepkimelerde görüldü¤ü gibi EDTA titrasyonu ile çok say›da metal
iyonu tayin edilebilir. Bununla birlikte EDTA’n›n çok seçici bir ligand olmamas›,
fazla·say›da metal iyonlar› içeren çözeltilerle çal›fl›lmas›n› engeller. Örne¤in; kompleks
oluflum sabitleri (K ol ); Fe 3+ için 1,3 × 10 25 , Cu 2+ için 6,3 × l0 18 , Ca 2+ için 5,0 ×
l0 10 ve Mg 2+ için 4,9 × l0 8 ’dir.
EDTA’n›n iki de¤erlikli katyonlarla oluflturdu¤u kompleksin yap›s› fiekil 7.3’de
verilmifltir.
SIRA S‹ZDE
fiekil 7.3
EDTA’n›n iki
de¤erlikli DÜfiÜNEL‹M
katyonlarla
oluflturdu¤u
kompleksin SORU yap›s›.
TELEV‹ZYON
EDTA kompleksleri SIRA S‹ZDE neden oldukça kararl›d›r?
DÜfiÜNEL‹M
‹NTERNET Kompleks ‹NTERNET
DÜfiÜNEL‹M oluflum titrasyonlar› ile ilgili olarak “http://kimyaokulu.blogs-
SORU
pot.com/2009/05/komplekslesme-titrasyonlar.html” ve “http://www. kimyaevi.org/dokgoster.asp?dosya=110020170”
SORU internet adreslerinden de yararlanabilirsiniz.
D‹KKAT
2
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
EDTA ile Kompleks Oluflum Titrasyonlar›nda Eflde¤erlik
Noktas› ve Kullan›lan Belirteçler
EDTA ve benzeri flelat oluflum tepkimelerinde, kompleks oluflum titrasyonunun eflde¤erlik
noktas›n› belirlemek için metal-iyon belirteçleri (indikatörleri) kullan›l›r.
Bu belirteçler asl›nda organik boyarmaddelerdir ve metal iyonlar› ile renkli flelatlar
olufltururlar. Bununla birlikte oluflan kompleksin dayan›kl›l›¤›, metalin ligandla
yapt›¤› kompleksin dayan›kl›l›¤›ndan daha zay›ft›r. Bundan dolay› titrasyon s›ras›nda
metal-belirteç kompleksi bozunur ve metal-EDTA kompleksi oluflur. Titrasyon
sonunda metal-belirteç kompleksinin renginin kaybolmas› dönüm noktas›n› belirler.
Oluflan bu kompleksler, 10 –6 veya 10 –7 M deriflimde dahi gözle fark edilebilir
renge sahiptir. Bunlardan en çok kullan›lan› Eriokrom siyah› T belirtecidir.
Eriokrom siyah› T belirteci (fiekil
7.4) üç de¤erli bir asit olup (H 3 In) fleklinde
gösterilir. Bu belirteç yap›s›nda
bulunan H + iyonlar›ndan ilkini kolayl›kla,
ikincisi (pK 2 =6,3) ve üçüncüsünü
(pK 3 =11,55) ise ilkine göre daha
zor verir. Belirteç, ayn› asit-baz belirteçleri
gibi pH’ya ba¤l› olarak renk de-
¤ifltirir. Belirtecin iyonlaflmam›fl hali
H 3 In renksiz iken, H 2 In – k›rm›z› (asidik),
HIn 2– mavi (bazik), In 3– (kuvvetli
bazik) hali ise portakal rengindedir. Çözeltide hangi türün bulunaca¤› ortam›n
pH’s›na ba¤l›d›r. Örne¤in; pH=2,0-5,0 aras›nda iken çözeltide H 2 In – , pH=7,0-10,5
aras›nda iken ise HIn 2– bask›nd›r.
Eriokrom siyah› T belirtecinin iyonlaflmam›fl hali (H3In) renksiz iken, H2In – k›rm›z›,
HIn2– mavi ve In3– SIRA S‹ZDE
halinin ise portakal renginde olmas›ndan yararlanarak belirtecin dört
halinin asitli¤i-bazl›¤› hakk›nda ne söylenebilir?
DÜfiÜNEL‹M
Eriokrom siyah› T belirteci, metal iyonlar› ile k›rm›z› renkli flelatlar oluflturur,
ancak ortamda pH>7 ise belirtecin kendi rengi mavidir. SORU
Titrasyon bafllang›c›nda: M 2+ + HIn 2– " MIn – + H +
(pH>7 ise) Mavi K›rm›z›
Titrasyon sonucunda: MIn – + HY 3– " HIn 2– + MY 2–
K›rm›z› Mavi
Bir belirtecin EDTA titrasyonlar›nda kullan›labilmesi için, metal-belirteç kompleks
oluflum denge sabitinin, ayn› metalin metal-EDTA kompleks oluflum denge
sabitinden en az on kat daha küçük olmas› gerekir. Aksi halde dönüm noktas›ndaki
renk de¤iflimi çok yavafl olur (Örne¤in; Ca2+ ile oldu¤u gibi) veya hiç olmaz.
EDTA ile kompleks oluflturmada Mg2+ en ideal katyondur. Örne¤in; pH=l0’a tamponlanm›fl
çözeltide Mg2+ ’nin EDTA ile titrasyonuna ait tepkimeler afla¤›daki gibidir:
Eriokrom siyah› T belirteci eklenince MgIn – K ‹ T A P
’den dolay› çözeltinin rengi k›rm›z›d›r.
Eflde¤erlik noktas›nda ise çözeltide mavi renk oluflur. TELEV‹ZYON
Mg 2+ + HY 3– " MgY 2– + H +
Çözelti Titrant
Eflde¤erlik noktas›nda: MgIn – + HY 3– "MgY 2– + HIn 2–
K›rm›z› Mavi
D‹KKAT
fiekil 7.4
Eriokrom siyah› T
belirtecinin
kimyasal yap›s›.
SORU
D‹KKAT
127
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
3
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

128
fiekil 7.5
0,01 M EDTA ile
yap›lan titrasyonda
belirtecin renk
de¤iflimi.
Analitik Kimya Laboratuvar›
Kompleks oluflumu gerçekleflirse veya ortam asidik ise çözeltinin rengi k›rm›z›d›r.
Kompleks oluflmam›flsa ve ortam bazik ise bu durumda gözlenen renk mavidir.
fiekil 7.5 (a)’da titrasyona bafllamadan önceki belirtecin rengi görülmektedir. fiekil
7.5 (b), (c) ve (d)’deki renkler dönüm noktas›ndaki renklerdir ve titrasyon iflleminde
0,01 M EDTA kullan›lm›flt›r. fiekil 7.5 (b), (c) ve (d) aras›nda sadece birer damla
çözelti fark› vard›r. Her bir damla çözelti eklendikten sonra erlenler kar›flt›r›lm›flt›r.
Sonuçta renk dönüflümü k›rm›z›dan maviye do¤ru gerçekleflmifltir.
(a) (b) (c) (d)
KOMPLEKS OLUfiUM T‹TRASYONLARININ
UYGULAMALARI
Komplekslefltirme yöntemi ile birçok analiz gerçeklefltirilebilir ve ço¤u analizde de
titrant olarak EDTA kullan›l›r. EDTA ile yayg›n olarak gerçeklefltirilen volumetrik
analizler; do¤rudan titrasyon, dolayl› titrasyon, geri titrasyon, yer de¤ifltirme titrasyonu,
alkalimetrik titrasyon ve sularda sertlik tayini fleklinde s›n›fland›r›labilir.
Afla¤›da bu yöntemlere k›saca de¤inilmifltir.
Do¤rudan Titrasyon
EDTA kullan›larak yaklafl›k 25 tane metal iyonunun titrasyonu, metal-iyon belirteci
olan ve yukar›da de¤inilen Eriokrom siyah› T belirteci eflli¤inde gerçeklefltirilmektedir.
Dolayl› Titrasyon
Ag, Au ve Pd gibi baz› metal katyonlar› EDTA ile do¤rudan titre edilemezler, dolay›s›yla
bu tür metaller dolayl› titrasyon yöntemi ile titre edilirler. Örne¤in; Ag +
iyonu;
+ 2Ag + + Ni2+ 2Ag( CN)
2
−
2−
Ni( CN)
4 ⇌
tepkimesine göre a盤a ç›kan nikelin ayarl› EDTA çözeltisi ile titre edilmesiyle dolayl›
olarak analiz edilebilir.
Geri Titrasyon
Do¤rudan titrasyon uygulanamad›¤›nda geri titrasyon yöntemi tercih edilir. Yöntem;
EDTA ile çok kararl› kompleks oluflturan katyonlar›n (Th 4+ , V 3+ , Fe 3+ ve Hg 2+
gibi) veya metal-iyon belirtecinin baflar›s›z oldu¤u katyonlar›n (Ca 2+ gibi) titrasyonunda
s›kl›kla kullan›l›r. Çözeltiye, hacmi belli fazla miktarda EDTA eklenerek aran›lan
metalin tamam› kompleks haline getirilir. Eklenen EDTA’n›n fazlas› ise standart
Mg 2+ çözeltisi ile geri titre edilir. Bu yöntemin uygulanabilmesi için metal-
EDTA kompleksinin magnezyum-EDTA kompleksinden daha dayan›kl› olmas› gerekir.
Metal-EDTA kompleksi daha dayan›kl› de¤ilse, geri titrasyon s›ras›nda metal

kompleksi bozunur. Eriokrom siyah› T belirteci çözeltiye son aflamada eklenir. Geri
titrasyon yöntemi, özellikle baz› anyonlar›n katyonlarla az çözünür çökelekler
oluflturdu¤u örneklere de s›kça uygulan›r. EDTA’n›n fazlas› olas› anyon etkilerini
yok ederek çökmeyi önler.
Yer De¤ifltirme Titrasyonu
Yer de¤ifltirme titrasyonlar›nda, çözelti ortam›na Mg 2+ -EDTA kompleks çözeltisinden
birkaç damla eklenir. Çözeltideki metal iyonu-EDTA ile daha kararl› kompleks
oluflturuyorsa Mg 2+ ile yer de¤ifltirir.
MgY 2– + M 2+ → MY 2– + Mg 2+
A盤a ç›kan Mg 2+ , çözeltideki M 2+ ile eflde¤erdir ve Eriokrom siyah› T belirteci ile
çok kararl› bir kompleks oluflturur. Standart EDTA ile titrasyonda öncelikle ortamdaki
metal iyonu tüketilir. Eflde¤erlik noktas›nda, ortamda metal iyonu kalmay›nca,
belirtece ba¤l› Mg 2+ , EDTA ile kompleks oluflturur. Belirtecin rengi, k›rm›z›dan
maviye döner. Bu yöntem özellikle uygun bir belirtecin bulunamad›¤› durumlarda
kullan›l›r.
Alkalimetrik Titrasyon
Metal iyonu içeren nötral çözeltiye afl›r› miktarda disodyum EDTA (Na 2 H 2 Y) çözeltisi
eklenir ve afla¤›da verilen tepkime gere¤ince stokiyometrik oranda a盤a ç›kan
hidronyum iyonlar›n›n deriflimi, ayarl› bir baz çözeltisi ile titre edilerek bulunur.
Titrasyonda standart bir baz ve asit-baz belirteci kullan›l›r. Bu yöntem, özellikle
çok say›da metal iyonu içeren örnek çözeltilerindeki toplam katyon deriflimini bulmak
için uygulan›r.
M 2+ + H 2 Y 2– → MY 2– + 2H +
Sularda Sertlik Tayini
Sularda kalsiyum ve magnezyum iyonlar›n›n neden oldu¤u sertlik EDTA ile tayin
edilebilir. Suyun sabunu tüketebilme yetene¤ine sertlik denir. Do¤al kaynaklardaki
su, birtak›m kimyasal tepkimeler sonucu asidik özellik kazan›r ve bu su örnekleri
magnezyum ve kalsiyum tuzlar›ndan oluflan kayalarla etkileflince onlar›n içindeki
tuzlar› çözerler. ‹çinde magnezyum ve kalsiyum iyonlar› bulunduran sulara
sert su denir. Sert sudaki magnezyum ve kalsiyum iyonlar› potasyum, sodyum gibi
iyonlarla yer de¤ifltirirler ve su yumuflar. Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatlar›n›n
neden oldu¤u sertli¤e geçici sertlik denir. Geçici sertlik, kaynatmayla afla¤›daki
tepkime gere¤i giderilebilir.
Ca(HCO 3 ) 2 → CaCO 3 + CO 2 + H 2 O
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Kalsiyum ve magnezyum klorür, sülfat, fosfat veya silikat tuzlar›ndan oluflan
sertli¤e ise kal›c› sertlik ad› verilir ve kaynatma ile giderilemez. Kal›c› ve geçici
sertli¤in toplam›na toplam sertlik denir.
Yayg›n olarak kullan›lan üç sertlik birimi vard›r.
• Alman Sertlik Birimi: 100 mL su içindeki 1 mg CaO’e eflde¤er kalsiyum
iyonlar›n›n miktar›d›r.
• Frans›z Sertlik Birimi: 100 mL su içindeki 1 mg CaCO 3 ’a eflde¤er kalsiyum
iyonlar›n›n miktar›d›r.
• ‹ngiliz Sertlik Birimi: 70 mL su içindeki 1 mg CaCO 3 ’a eflde¤er kalsiyum
iyonlar›n›n miktar›d›r.
129
Sertlik: Suyun sabunu
tüketebilme yetene¤i olarak
tan›mlanabilir.
Sert su: ‹çinde magnezyum
ve kalsiyum iyonlar›
bulunduran sulara denir.
Alman, Frans›z ve ‹ngiliz
olmak üzere üç sertlik birimi
vard›r.

130
Çizelge 7.1
Sular›n sertlik
derecelerine göre
s›n›fland›r›lmas›
SIRA S‹ZDE
Analitik Kimya Laboratuvar›
Bu üç sertlik birimi afla¤›daki gibi birbirine dönüfltürülebilir.
1 Alman Sertlik Birimi = 1,25 ‹ngiliz Sertlik Birimi = 1,79 Frans›z Sertlik Birimi
Ülkemizde ço¤unlukla Frans›z Sertlik Birimi kullan›lmaktad›r. Sular sertlik derecelerine
göre Çizelge 7.1’deki gibi s›n›fland›rabilir.
S›n›f› Frans›z sertli¤ine göre CaCO 3 deriflimine göre (mg L –1 )
Çok yumuflak 0-7,5 ° F 0-75
Yumuflak 7,5-15,0 ° F 75-150
Sert 15,0-30,0 ° F 150-300
Çok sert 30,0-55,0 ° F 300-550
Bir su örne¤inin SIRA sertlik S‹ZDE derecesinin Frans›z sertlik s›n›flamas›na göre 45 °F olmas› nas›l
yorumlanabilir?
EDTA, kalsiyum iyonlar› ile CaY2– ve magnezyum iyonlar› ile MgY2– komplekslerini
oluflturur. Bu komplekslerin oluflumu afla¤›daki tepkimelerle gösterilebilir.
Ca2+ + H2Y2– CaY2– + 2H +
Mg2+ + H2Y2– MgY2– + 2H +
Bunlardan ilki ikincisinden daha kararl› oldu¤undan, önce Ca2+ tamamen
kompleksleflir. EDTA’n›n fazlas›yla Mg2+ kompleksleflir. Titrasyonda dönüm noktas›
Mg2+ iyonlar›n›n tamamen kompleksleflti¤i noktad›r. Magnezyum iyonunun
Eriokrom siyah› T ile renkli bir kompleks verdi¤i ve bu kompleksin MgY2– DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
SORU
SORU
⇌
⇌
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
’den
daha az kararl› oldu¤u görülmüfltür. ‹çinde magnezyum iyonu ve belirteç bulunan
AMAÇLARIMIZ
çözeltiye EDTA eklendi¤inde;
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
4
MgIn – + H2Y2– MgY2– + HIn – + H +
⇌
K›rm›z› K ‹ T A P Renksiz Mavi
tepkimesi gere¤i k›rm›z›dan maviye do¤ru bir renk dönüflümü olur, yani EDTA ile
kalsiyum iyonu tayininde ortamda mutlaka magnezyum iyonlar› da bulunmal›d›r.
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
E¤er kalsiyum örne¤i önceden magnezyum iyonlar›n› içermiyorsa haz›rlanan EDTA
çözeltisine litrede 12 gram olacak flekilde magnezyum klorür eklenir.
‹çinde kalsiyum iyonu, belirteç ve magnezyum iyonlar› bulunan çözeltiye EDTA
‹NTERNET eklendi¤inde ‹NTERNET önce;
MgY2– + Ca2+ CaY2– + Mg2+ ⇌
tepkimesine göre Mg 2+ iyonlar› a盤a ç›kar. Bu iyonlar belirteç ile afla¤›daki gibi
tepkimeye girer.
Mg2+ + HIn2– MgIn – + H +
⇌
Renk de¤iflimi bütün kalsiyum iyonlar› komplekslefltikten sonra gözlenir.
SU SERTL‹⁄‹ VE TOPLAM KALS‹YUM VE MAGNEZYUM
M‹KTARLARININ TAY‹N‹
“Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” deneyinde,
içinde Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar› bulunan sert su, ayarl› EDTA çözeltisi ile Eriokrom

siyah› T belirteci varl›¤›nda eflde¤erlik noktas›nda mavi renk olufluncaya kadar titre
edilip, sudaki sertlik ppm CaCO 3 cinsinden hesaplanacakt›r.
Deneyin Yap›l›fl›
“Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” deneyinde,
önce titrant olarak kullan›lacak olan standart 0,01 M EDTA çözeltisi, titrasyonun
dönüm noktas›n› gözlemlemek için kullan›lacak olan Eriokrom siyah› T belirteci
çözeltisi ve NH 3 /NH 4 Cl tampon çözeltisi haz›rlanacak ve sonra titrasyon ifllemi
gerçeklefltirilecektir.
Standart 0,0l M EDTA Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Analitik safl›ktaki disodyum dihidrojen etilendiamin tetraasetat (Na 2 H 2 C 10 H 12 O 8 N 2
×2H 2 O) tuzu k›saca Na 2 H 2 Y×2H 2 O fleklinde gösterilir. Tuzun mol kütlesi 372,25
g mol –1 ’dir. Tuz, yüzey neminin uçurulmas› için 80°C’de kurutulur, so¤utulur ve so-
¤utulan tuzdan 3,7225 g çok hassas bir flekilde tart›larak litrelik balon jojeye aktar›l›r.
Önce balon jojeye bir miktar su konulur ve kat› halde olan tuz iyice çözülür. Sonra
iflaret çizgisine kadar saf su ile tamamlan›r. Haz›rlanan EDTA çözeltisi primer standart
çözelti olarak kullan›labilir, dolay›s›yla ayarlama ifllemi gerektirmez.
250,0 mL 0,0147 M EDTA çözeltisini haz›rlamak için kaç g Na2H2Y × SIRA 2H S‹ZDE
2O tart›lmal›d›r?
Erikrom Siyah›-T Belirteç Çözeltisinin Haz›rlanmas›
DÜfiÜNEL‹M
Yaklafl›k 0,2 g kat› boyarmadde tart›larak, 15 mL trietanol amin ve 5 mL susuz etanol
kar›fl›m›nda çözülür. Haz›rlanan belirteç çözeltisi yaklafl›k 1 ay kullan›labilir.
SORU
Çözelti içerisine az miktarda sodyum borat veya % 2’lik NH4Cl ve % 2’lik NH4OH çözeltisi eklenerek uzun süre saklanabilir. Bu yöntemle haz›rlanan belirteç çözeltisi
so¤ukta saklan›r.
Haz›rlanan belirteç çözeltisi neden so¤ukta saklan›r?
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
D‹KKAT
Tampon Çözeltinin (pH=10) Haz›rlanmas›
Titrasyon ortam›n›n pH’s›n›n yaklafl›k 10 dolay›nda olmas› gerekir ve bunu sa¤lamak
için, 142 mL deriflik NH3 çözeltisine (özgül kütlesi 0,88-0,90 g cm –3 DÜfiÜNEL‹M
) 17,5 g
NH4Cl eklenir ve saf su ile 250 mL’ye tamamlanarak tampon çözelti SORU haz›rlanm›fl
olur.
K ‹ T A P
Sertlik Tayini
Suyun toplam sertli¤i, genellikle suda çözünmüfl olarak bulunan TELEV‹ZYON kalsiyum ve magnezyum
tuzlar›ndan ileri gelir. Ayr› ayr› kalsiyum ve magnezyum miktarlar› tayin
edilebilirse de, tek bir titrasyonla her iki katyonun toplam deriflimi bulunabilir ve
sonuçlar CaCO3 eflde¤eri olarak ifade edilebilir.
Analiz edilecek su örne¤i bir erlene al›n›r ve 20 mL deiyonize su ile seyreltilip,
sonra üzerine 2 mL tampon çözelti (pH=10) ve 3-4 damla Eriokrom siyah› T
belirteci eklenir. Daha önceden haz›rlanm›fl olan standart 0,01 K ‹ M T EDTA A P çözeltisi
ile k›rm›z›dan maviye bir renk de¤iflimi izleninceye kadar su örne¤i titre edilir
(fiekil 7.6). Harcanan titrant hacmi not edilir ve toplam sertlik, litre suda miligram
(ppm) CaCO3 cinsinden afla¤›daki gibi hesaplan›r.
SORU
D‹KKAT
131
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D‹KKAT
DÜfiÜNEL‹M
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET AMAÇLARIMIZ
‹NTERNET
TELEV‹ZYON
5
6
SORU
D‹KKAT
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

132
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
7
8
SORU
DÜfiÜNEL‹M fiekil 7.6
Analitik Kimya Laboratuvar›
MEDTA × VEDTA × Mol kütlesiCaCO3
Toplam sertlik =
×1000
Su örrneği
( mL)
Çözeltide bulunan Cu 2+ , Zn 2+ ve Mn 2+ iyonlar› bu yöntemle sertlik tayinini
bozar. Bak›r ve çinko iyonlar›, çözeltiye % 1,52’lik Na 2 S çözeltisinden eklenip çöken
sülfürlerin süzülmesiyle, Mn 2+ ise çözeltiye % 1’lik hidroksilamin hidroklorürün
az miktarda eklenmesiyle önlenebilir.
Su sertli¤inin tayininde titrasyon ortam›nda Mg2+ SIRA S‹ZDE
katyonunun olmad›¤› nas›l anlafl›l›r?
DÜfiÜNEL‹M
50,00 mL su SIRA örne¤i S‹ZDE 0,0100 M EDTA’n›n 5,800 mL’si ile titre edildi¤ine göre suyun sertli-
¤ini ppm CaCO3 olarak hesaplay›n›z.
SORU
DÜfiÜNEL‹M
EDTA D‹KKAT ile kompleks
D‹KKAT
oluflum SORUtitrasyonu
SORU
ile suda sertlik
SIRA tayini S‹ZDE deneyinin
SIRA S‹ZDE
basamaklar›. D‹KKAT (a)
D‹KKAT
Titrasyon
AMAÇLARIMIZ bafllamadan önce
AMAÇLARIMIZ
SIRA analit S‹ZDE ve belirtecin SIRA S‹ZDE
konulaca¤› erlen,
(b) Analit eklenmifl
K ‹ T A P
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ erlene belirteç
AMAÇLARIMIZ
konulmas›,
(c)
Belirteç konulunca
(a) (b)
oluflan k›rm›z›
TELEV‹ZYON
K renk, ‹ T A(d) PTitrasyon
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
ifllemine
bafllanmas›, (e)
Titrasyon iflleminin
TELEV‹ZYON ilerlemesi, (f)
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
Titrasyon ifllemi
sonucunda
k›rm›z›dan maviye
renk de¤iflimi.
‹NTERNET ‹NTERNET
(c) (d)
(e) (f)

EDTA ‹LE P‹R‹NÇTE Ç‹NKO M‹KTAR TAY‹N‹
“EDTA ile Pirinçte Çinko Miktar Tayini” deneyinde, içinde Zn 2+ iyonu bulunan pirinç,
ayarl› EDTA çözeltisi ile Eriokrom siyah› T belirteci varl›¤›nda eflde¤erlik noktas›nda
mavi renk olufluncaya kadar titre edilip, pirinçteki sertlik ppm CaCO 3 cinsinden
hesaplanacakt›r.
Deneyin Yap›l›fl›
“EDTA ile Pirinçte Çinko Miktar Tayini” deneyinde, önce standart 0,02 M EDTA çözeltisi,
titrasyonun dönüm noktas›n› gözlemlemek için Eriokrom siyah› T belirteci
çözeltisi, ayr›ca NH 3 /NH 4 Cl tampon çözeltisi haz›rlanacak ve sonra titrasyon ifllemi
gerçeklefltirilecektir.
Analitik terazide yaklafl›k 0,2-0,5 g kadar pirinç örne¤i tart›l›r ve bir behere aktar›l›r.
Üzerine 10 mL su ve 15 mL deriflik HNO 3 asit eklenerek, hacim dörtte birine
ininceye kadar buharlaflt›r›l›r. Çözelti balon joje içinde 250 mL’ye seyreltilir.
250 mL’lik balon jojeden 5,0 mL örnek çözeltisi dikkatle ölçülerek al›n›r ve bir
erlene aktar›l›r. Çökelek olufluncaya kadar damla damla seyreltik NH 3 çözeltisi eklenir
ve eklenen bu hacmin daha fazlas› ortama kat›l›r. Çok afl›r› miktarda NH 3 eklenmesi
ise hataya neden olur. Çözeltinin mavi rengi kayboluncaya kadar %20’lik
KCN eklenir ve 100 mL’ye seyreltilir. 2 mL %10’luk formaldehit ve 3-4 damla Eriokrom
siyah› T belirteci eklenir. Renk k›rm›z› olmal›d›r, de¤ilse biraz daha formaldehit
eklenir. Bundan sonra 0,02 M EDTA ile kal›c› mavi renk olufluncaya kadar
titre edilir (fiekil 7.6). Harcanan titrant hacmi not edilir ve pirinçteki çinko miktar›
hesaplan›r. Titrasyonun tepkimesi afla¤›daki gibidir.
Zn 2+ + H 2 Y 2– → ZnY 2– + 2H +
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Numunedeki çinko miktar› afla¤›daki flekilde hesaplan›r:
M × V × Mol kütlesi
% Çinko miktarı =
Pirinç örneği ( g)
EDTA EDTA Zn
250
× × 100
5
0,7556 g pirinç örne¤i, çinko yüzdesinin belirlenmesi için gerekli ön ifllemlerden SIRA S‹ZDEsonra,
21,27
mL 0,0200 M EDTA ile titre ediliyor. Buna göre örnekteki çinko yüzdesini (k/k) hesaplay›n›z.
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SORU
D‹KKAT
133
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
9
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

134
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
A MAÇ
3
A MAÇ
4
Analitik Kimya Laboratuvar›
Kompleks oluflumu ile ilgili terimleri tan›mlamak.
Kompleks oluflumu, iki veya daha fazla say›da
bilefli¤in birleflmesiyle gerçekleflir. Metal iyonlar›
ile kompleks oluflturan maddelere ligand ad› verilir.
Bir metal iyonu birden fazla ligandla birleflebilir.
Komplekste merkez atom ile ligandlar
aras›nda kovalent ba¤ oluflur. Bir komplekste,
metal iyonlar›na ba¤l› ligandlar ilk koordinasyon
küresinde yer al›r. Metal iyonlar›n›n ligandlarla
oluflturdu¤u kompleksler; katyonik, anyonik ve
nötral olabilir. Metal iyonlar› ile ligandlar aras›nda
oluflan ba¤ say›s›na koordinasyon say›s› denir.
Ligandlar; tek diflli (monodentat), iki diflli
(bidentat) ve polidentat olabilirler. Birden fazla
serbest elektron çifti içeren ligandlar metal iyonu
birden fazla ba¤ ile ba¤lanarak flelat komplekslerini
olufltururlar.
Baz› metal iyonlar›n› kompleks oluflum titrasyonu
ile tayin etmek.
Komplekslefltirme yöntemi ile birçok analiz gerçeklefltirilebilir
ve bu analizlerin ço¤unda da reaktif
olarak etilendiamin tetraasetikasit (EDTA)
kullan›lmaktad›r. EDTA ile 25 dolaylar›nda metal
iyonu ortam pH’s›na ba¤l› olarak kolayl›kla tayin
edilebilir. Bunlara birkaç örnek; Fe 3+ iyonu
pH=1’de, Ca 2+ iyonu pH=8’de ve Mg 2+ iyonu
ise pH=10’da EDTA ile baflar›l› bir flekilde tayin
edilebilmektedir.
Kompleks oluflum titrasyonlar›n› s›n›fland›rmak
ve uygulamak.
Kompleks oluflum titrasyonlar›nda en çok tercih
edilen reaktif EDTA’d›r. EDTA ile yap›lan titrasyonlarda
metal-iyon belirteçleri kullan›l›r. Kompleks
oluflum titrasyonlar›; do¤rudan titrasyon, dolayl›
titrasyon, geri titrasyon, yer de¤ifltirme titrasyonu,
alkalimetrik titrasyon ve sularda sertlik
tayini fleklinde s›n›fland›r›l›rlar ve uygulan›rlar.
Sularda sertli¤i tan›mlamak.
Sularda Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar›n›n neden oldu¤u
sertlik EDTA titrasyonu ile tayin edilebilir. Suyun
sabunu tüketebilme yetene¤ine sertlik denir. ‹çinde
Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar› bulunan sulara sert su
denir. Sert sudaki Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar› K + ve
A MAÇ
5
Na + gibi iyonlarla yer de¤ifltirirler ve su yumuflar.
Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatlar›n›n neden
oldu¤u sertli¤e geçici sertlik denir. Kalsiyum
ve magnezyum klorür, sülfat, fosfat veya silikat
tuzlar›ndan oluflan sertli¤e ise kal›c› sertlik ad›
verilir. Kal›c› ve geçici sertli¤in her ikisine birden
toplam sertlik ad› verilir.
Sular› sertlik derecelerine göre s›n›fland›rmak ve
sertli¤in nas›l giderilebilece¤ini aç›klamak.
Alman, Frans›z ve ‹ngiliz olmak üzere üç sertlik
birimi vard›r. Ülkemizde yayg›n olarak Frans›z
sertlik birimi kullan›lmaktad›r. Bu birimde su;
çok yumuflaktan - çok serte kadar genifl bir aral›kta
s›n›fland›r›lmaktad›r. ‹çinde Ca 2+ ve Mg 2+
iyonlar› bulunan sert suyun sertli¤inin titrasyon
yöntemi ile giderilebilmesi için, titrant olarak
ayarl› EDTA çözeltisi kullan›l›r. EDTA çözeltisi
ile Eriokrom siyah› T belirteci varl›¤›nda sert su
titre edilir. Titrasyon sonucu büretten okunan titrant
(EDTA) hacminden de sudaki sertlik ppm
CaCO 3 cinsinden hesaplan›r.

Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›dakilerden terimlerden hangisi kompleks oluflumu
ile ilgili de¤ildir?
a. Ligand
b. ‹ndirgenme
c. fielat
d. Koordinasyon say›s›
e. Koordinasyon küresi
2. Metal iyonlar›n›n ligandlarla oluflturdu¤u komplekslerle
ilgili olarak afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. Komplekste merkez metal iyonu ile ligandlar
aras›nda koordine kovalent ba¤lar oluflur.
b. Ba¤lanmada kullan›lan her iki elektron da ligand›n
elektronlar›d›r.
c. Ba¤ oluflumunda; ligand elektron çifti veren, metal
iyonu ise bu elektronlar› alan durumundad›r.
d. Metal iyonlar›n›n ligandlarla oluflturdu¤u kompleksler
katyonik, anyonik ve nötral olabilir.
e. Metal iyonu ile ligand›n birleflmesinden genellikle
bir çökelek oluflur.
3. EDTA ile Ca 2+ ’nin titrasyonunda tampon çözeltinin
pH’s› kaçt›r?
a. 2
b. 4
c. 7
d. 10
e. 12
4. Metal-iyon belirteçleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi yanl›flt›r?
a. Metal-iyon belirteçleri titrasyonlarda ayn› zamanda
titrant olarak kullan›l›rlar.
b. Metal-iyon belirteçleri metal iyonlar› ile k›rm›z›
renkli flelatlar oluflturur.
c. Bir metal-iyon belirteçleri olan Eriokrom siyah›
T belirteci üç de¤erli bir asittir.
d. Metal ile belirtecin oluflturdu¤u kompleksin dayan›kl›l›¤›
metalin ligandla yapt›¤› kompleksin
dayan›kl›l›¤›ndan daha zay›ft›r.
e. Metal-iyon belirteçleri organik boyarmaddelerdir.
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
135
5. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z sertlik derecesine
göre yumuflak sudur?
a. 0-7,5 ° F
b. 7,5-15,0 ° F
c. 15,0-30,0 ° F
d. 30,0-55 ° F
e. 56-70 ° F
6. Sertlikle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?
a. ‹çinde magnezyum ve kalsiyum iyonlar› bulunduran
sulara sert su denir.
b. Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatlar›n›n neden
oldu¤u sertli¤e geçici sertlik denir.
c. Suyun sabunu tüketebilme yetene¤i sertlik olarak
tan›mlan›r.
d. Kal›c› sertlik kaynatma ile giderilebilir.
e. Kalsiyum ve magnezyum klorür, sülfat, fosfat
veya silikat tuzlar›ndan oluflan sertli¤e ise kal›c›
sertlik ad› verilir.
7. 50,00 mL’lik bir su örne¤i 8,00 × 10 –3 M EDTA ile
içersindeki Ca 2+ iyonlar› deriflimini bulmak için titre
ediliyor. Eflde¤erlik noktas›na ulaflmak için 10,68 mL
EDTA harcand›¤›na göre Ca 2+ iyonu deriflimi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. 1,71 × 10 –3
b. 2,56 × 10 –3
c. 3,41 × 10 –3
d. 4,87 × 10 –3
e. 5,02 × 10 –3
8. 50,00 mL’lik bir su örne¤i 0,01 M EDTA ile titre ediliyor.
Eflde¤erlik noktas›na ulaflmak için 12,25 mL ED-
TA harcand›¤›na göre su örne¤inin sertli¤i ppm CaCO 3
(100,09 g mol –1 ) cinsinden afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 125
b. 178
c. 245
d. 298
e. 327

136
Analitik Kimya Laboratuvar›
9. Saf kalsiyum karbonattan al›nan 0,2542 g’l›k bir örnek
hidroklorik asitte (HCl) çözülüyor ve çözelti saf su
ile 250,0 mL’ye seyreltiliyor. Bu çözeltiden 50,00 mL’lik
bir k›s›m al›narak 41,12 mL EDTA çözeltisi ile titre edildi¤inde,
EDTA çözeltisinin molaritesi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. 1,13 × 10 –2
b. 1,18 × 10 –2
c. 1,23 × 10 –2
d. 1,58 × 10 –2
e. 2,05 × 10 –3
10. Bir su örne¤inin 100 mL’sindeki magnezyumun
(Mg 2+ ) tayininde 19,20 mL 0,1012 M EDTA çözeltisi
harcand›¤›na göre suyun Mg 2+ (24,31 g mol –1 ) içeri¤i
mg L –1 cinsinden afla¤›dakilerden hangisidir?
a. 472
b. 527
c. 582
d. 641
e. 785
“
Yaflam›n ‹çinden
fiehir fiebeke Suyunun Sert veya Yumuflak Olmas›
Kalp Rahats›zl›¤› Nedeniyle Ölümlere Yol Açabilir
mi?
T›p biliminde “flehir flebeke suyunun sert veya yumuflak
olmas› kalp rahats›zl›¤› nedeniyle ölümlere yol açabilir
mi?” konusu uzun y›llard›r tart›fl›lmaktad›r. 1960’l›
y›llarda sert suyun kalp krizine ve dolay›s›yla ölümlere
yol açt›¤› düflünülmekteydi. Bu konuyu tart›flan bilim
insanlar›, daha sonraki y›llarda sudaki sertlik ve toplam
çözünmüfl kat› maddeler gibi iki faktörün üzerinde yo-
¤unlaflm›fllard›r. Ancak araflt›rmalar, bu iki faktörün de
kalp krizinden ölümlere yol açma riskinin çok az oldu-
¤unu göstermifltir. Kalp krizinden veya baflka bir kalp
rahats›zl›¤›ndan ölümün eski y›llarda çok olmas›n›n nedenlerinden
birinin, daha sonraki y›llarda yap›lan araflt›rmalardan
anlafl›ld›¤› gibi kullan›lan su borular›n›n korozyona
u¤ramas›d›r.
Suda sertlik, sudaki Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar›ndan veya
kalsiyum karbonattan kaynaklan›r. Daha fazla CaCO 3 ’›n
anlam› daha sert su, daha az CaCO 3 ’›n anlam› ise daha
yumuflak su demektir. fiehir kullan›m (flebeke) sular›n›n
sert veya yumuflak olmas›n›n kalp hastal›klar› nedeniyle
ölümlere yol aç›p açmad›¤› detayl› olarak Amerika’da
163 büyük flehri kapsayacak flekilde Schroeder
taraf›ndan araflt›r›lm›flt›r. Schroeder’in araflt›rmas›n›n sonuçlar›
son derece ilginçtir. Buna göre, suyun sert veya
yumuflak olmas› tam anlam›yla kalp rahats›zl›¤› sonucu
ölüme yol açmamakta, baflka faktörler de bu ölümlerde
rol oynamaktad›r.
Günümüzdeki çal›flmalar ilginç bir flekilde göstermifltir
ki, sert su içilmesi, yumuflak su içilmesinden daha az
kalp rahats›zl›¤›na neden olmaktad›r. Bununla birlikte içme
suyunda bulunabilecek baz› spesifik elementler çinko,
bak›r, selenyum vb. kalp krizine yol açabilmektedir.
‹ngiltere’de 253 flehirde 1969 y›l›ndan 1973 y›l›na kadar
yap›lan genifl çapl› bir araflt›rmada, kalp rahats›zl›klar›ndan
ölümün, yumuflak su kullan›lan bölgelerde sert su
kullanan bölgelere göre %10-15 daha fazla oldu¤u gözlenmifltir.
Sudaki sertlik için önerilen s›n›r de¤er ise 170
ppm’dir. Bu çal›flmay› destekleyen baflka bir çal›flma ise
Amerika’da yafllar› 25-74 aras›nda de¤iflen 35 farkl› co¤rafik
bölgede gerçeklefltirilmifltir. Bu çal›flmadan elde
edilen sonuçlara göre, kalp çarp›nt›s› ve kalp krizi riskinin
Ca 2+ ve Mg 2+ iyonlar›n› içeren sert su kullan›lan bölgelerde,
yumuflak su kullan›lan bölgelere göre daha az
oldu¤u gözlenmifltir. Wisconsin eyaletinde kendi çiftlik-

lerindeki sert suyu kullanan 1400 çift çiftçi üzerinde yap›lan
bir araflt›rmada da benzer sonuçlar elde edilmifltir.
Bu sonuçlar bize, flehir flebeke suyunun, su sert dahi
olsa içme suyu olarak kullan›lmas›n›n önemli bir kalp
rahats›zl›¤›na yol açmad›¤›n› göstermektedir.
Yukar›daki olay, su sertli¤inin günlük yaflant›m›zda karfl›laflt›¤›m›z
olaylarla ne kadar yak›ndan iliflkili oldu¤unu
göstermesi bak›m›ndan önemlidir.
Kaynaklar:
http://www.mgwater.com/changes.shtml
http://sili.cium.free.fr/water.htm
http://www.freedrinkingwater.com/water_health/health1/1-hard-soft-water-cardio-disease.htm
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Temel Kavramlar” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kompleks Oluflum Titrasyonlar›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kompleks Oluflum Titrasyonlar›”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kompleks Oluflum Titrasyonlar›n›n
Uygulamalar›” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum
ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum
ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum
ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum
ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Su Sertli¤i ve Toplam Kalsiyum
ve Magnezyum Miktarlar›n›n Tayini” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
7. Ünite - Kompleks Oluflum Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
”
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
137
S›ra Sizde 1
Kompleks oluflumu titrasyonlar›nda tek diflli ligandlar
tercih edilmezler, çünkü bu tür titrasyonlarda ligand
birkaç basamakl› tepkime ile kompleks oluflturur. Oysa
iki diflli, üç diflli, dört diflli veya alt› diflli ligandlar ile
tepkime tek basamakl›d›r.
S›ra Sizde 2
EDTA, kompleksleri oldukça kararl›d›r. Bu komplekslerin
kararl› olmas›n›n nedeni, metal katyonu ile EDTA
molekülü aras›nda alt› ayr› ba¤›n oluflmas› ve bu ba¤lar›n
flelat (k›skaç) halkalar› oluflturmas›d›r.
S›ra Sizde 3
Belirtecin iyonlaflmam›fl hali H 3 In renksiz iken, H 2 In –
k›rm›z› (asidik), HIn 2– mavi (bazik), In 3– (kuvvetli bazik)
hali ise portakal rengindedir.
S›ra Sizde 4
Bir su örne¤inin sertlik derecesinin Frans›z sertlik s›n›flamas›na
göre 45 ° F olmas›, bu suyun Çizelge 7.1’den
de kolayca anlafl›labilece¤i gibi oldukça sert bir su oldu¤unu
gösterir. Bu sertlikteki bir suyun kullan›mdan
önce yumuflat›lmas› gerekir.
S›ra Sizde 5
gNa
H Y× 2H
O
2 2 2
MEDTA
=
⇒
Mol kütlesi Na H Y× 2H
O × VEDTA
gNa H Y× 2HO= MEDTA × Mol kütlesiNa H Y× 2HO×
VEDTA
2 2 2 2 2 2
mol EDTA mol Na
g
2H2Y× 2H2O
Na H Y× 2H
O = 00147 ,
×
×
2 2 2
L
mol EDTA
372, 25 gNa2H2Y× 2HO
2
1 L
× 250 mL×
mol Na2H2Y× 2H2O
1000 mL
gNa H Y× 2H
O = 1368 , g
2 2 2
2 2 2
S›ra Sizde 6
Haz›rlanan belirteç çözeltisi çabuk bozunmamas› için
so¤ukta saklan›r.

138
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde 7
Belirtecin renk de¤iflimi yavafl oluyorsa, ortamda Mg 2+
katyonu olmad›¤› anlafl›l›r. Bu durumda ortama, 1-2 mL
0,l M Mg–EDTA kompleks çözeltisi eklenerek titrasyon
tekrarlan›r.
S›ra Sizde 8
Toplam sertlik ( ppm)
=
MEDTA × VEDTA × Mol kütlesiCaCO
×
Su örneği ( mL)
Toplam sertlik ( ppm)
=
1 mmol CaCO
( 0, 0100× 5, 800)
mmol EDTA×
3 100, 09 mg CaCO
×
3
mmol EDTA mmol CaCO3
× 1000
50 mL
Toplam sertlik ( ppm)
= 116, 1
S›ra Sizde 9
M V Mol kütlesi
% Çinko miktarı EDTA × EDTA ×
=
Zn ×100
Pirinç örneği ( g)
% Çinko miktarı =
2+
2+
1 mmol Zn 0,
06539 gZn
( 21, 27× 0, 0200)
mmol EDTA×
×
mmol EDTA
2+
mmol Zn × 100
0, 7556 g pirinç örneği
% Çinko miktarı = 368 ,
3 1000
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Christian, G.D. (1994). Analytical Chemistry (5th ed.).
New York: John Wiley & Sons, Inc.
Dölen, E. (1985). K›sa Kantitatif Analiz Uygulamas›.
‹stanbul: Okan Yay›n Da¤›t›m.
Gülensoy, H. (1984). Kompleksometrinin Esaslar›
ve Kompleksometrik Titrasyonlar. ‹stanbul: Fatih
Yay›nevi Matbaas›.
Gündüz, T. (1990). Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitab›
(4. Bask›). Ankara: Bilge Yay›nc›l›k.
Harris, D.C. (1994). Quantitative Chemical Analysis.
Analitik Kimya (Çev. Ed.: G. Somer). Ankara: Gazi
Büro Kitabevi.
Kellner, R., Mermet, J.-M., Otto, M., Valcárcel, M. ve
Widmer, H.M. (2004). Analytical Chemistry-A Modern
Approach to Analytical Science (2nd ed.).
Weinheim: Wiley VCH Verlag GmbH & Co.
Pietrzyk, D.J. ve Frank, C.W. (1979). Analytical Chemistry
(2nd ed.). New York: Academic Press, Inc.
Skoog, D.A., West, D.M. ve Holler, F.J. (1999). Fundamentals
of Analytical Chemistry (7th ed.). Analitik
Kimya Temelleri (Çev. Editörleri: E. K›l›ç ve F.
Köseo¤lu). Ankara: Bilim Yay›nc›l›k.
http://www.gov.calgary.ab.ca/cww/water_quality/water_hardness/,
Eriflim Tarihi: 26/05/2009.
http://homepages.ius.edu/DSPURLOC/c121/week13.htm,
Eriflim Tarihi: 26/05/2009.
http://www.kimyaevi.org/dokgoster.asp?dosya=110020170,
Eriflim Tarihi: 26/05/2009.
http://kimyaokulu.blogspot.com/2009/05/komplekslesme-titrasyonlar.html,
Eriflim Tarihi: 26/05/2009.
http//mccord.cm.utexas.edu/courses/spring2005/
ch455/Spr05455Wk4Lab.pdf,EriflimTarihi:
26/05/2009.
http://standardbase.vapronet.nl/userdata/sbase_beheer/documenten/stappenplannen/Determination_of_hardness_of_water_(Step-By-Step_Plan).pdf,
Eriflim Tarihi: 26/05/2009.

8ANAL‹T‹K K‹MYA LABORATUVARI
Amaçlar›m›z
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›n›n hangi kimyasal türlerin kantitatif
tayininde nas›l kullan›labilece¤ini tart›flabilecek;
Permanganat çözeltisi ile tayin deneylerini yapabilecek;
Potasyum dikromat çözeltisi ile tayin deneylerini uygulayabilecek;
‹yot çözeltisi ile tayin deneylerini uygulayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Yükseltgenme-indirgenme
(redoks) titrasyonu
• Yükseltgenme-indirgenme
belirteci
‹çerik Haritas›
Analitik Kimya
Laboratuvar›
Yükseltgenme -
‹ndirgenme (Redoks)
Titrasyonlar› ve
Laboratuvar
Uygulamalar›
• Manganometri
• ‹yodometri
• ‹yodimetri
• GENEL B‹LG‹LER
• PERMANGANAT ÇÖZELT‹S‹YLE
YAPILAN (MANGANOMETR‹K)
T‹TRASYONLAR
• POTASYUM D‹KROMAT
ÇÖZELT‹S‹ ‹LE YAPILAN
T‹TRASYONLAR
• ‹YOT ‹LE YAPILAN
T‹TRASYONLAR

Yükseltgenme-‹ndirgenme
(Redoks) Titrasyonlar› ve
Laboratuvar Uygulamalar›
GENEL B‹LG‹LER
Yükseltgenme-indirgenme (redoks) titrasyonlar›, titrant›n analiti indirgedi¤i
veya yükseltgedi¤i, yani elektron al›flverifli yoluyla gerçekleflen, titrimetrik tayin
yöntemleridir. Bu tür titrasyonlarda, tepkimeye giren türlerden biri elektron alan
(yükseltgen, yükseltgeyici), di¤eri ise elektron veren (indirgen, indirgeyici) olarak
isimlendirilir. Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda en çok kullan›lan titrantlar;
permanganat (MnO -
4 ), iyodat (IO3- ), dikromat (Cr2O 2-
7 ), bromat (BrO3- ), seryum(IV)
(Ce4+ SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
) ve tiyosülfat (S2O 2-
3 ) çözeltileri gibi yükseltgen reaktiflerdir. ‹ndirgen
reaktiflerin ayarl› çözeltileri daha düflük kararl›l›¤a sahip SIRA olmalar› S‹ZDE nedeniyle
SORU
pek tercih edilmez.
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SORU
DÜfiÜNEL‹M
Yükseltgenme-indirgenme tepkimesinde; indirgen’in karfl›s›ndaki türü D‹KKAT indirgeyerek (daha
düflük yükseltgenme basama¤›na getirerek) kendisinin yükseltgendi¤ini (daha yüksek
DÜfiÜNEL‹M
D‹KKAT
yükseltgenme basama¤›na ulaflt›¤›n›) unutmay›n›z.
SORU
SIRA S‹ZDE
SORU
SIRA S‹ZDE
Yükseltgen’in karfl›s›ndaki türü yükseltgeyerek (daha yüksek yükseltgenme D‹KKAT basama¤›na
D‹KKAT
getirerek) kendisinin indirgendi¤ini (daha düflük yükseltgenme basama¤›na ulaflt›¤›n›)
AMAÇLARIMIZ
unutmay›n›z.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda eflde¤erlik noktas›, K ‹ Tpotansiyometrik A P
K ‹ T A P
olarak veya belirteç kullan›larak belirlenebilir. Potansiyometrik olarak yükseltgen-
AMAÇLARIMIZ
me-indirgenme titrasyon e¤rilerinde ordinatta (Y-ekseninde) elektrot potansiyeli,
absiste (X-ekseninde) eklenen titrant hacmi yer al›r. E¤ride sistemin TELEV‹ZYON potansiyelinin
TELEV‹ZYON
en fazla de¤iflti¤i nokta, eflde¤erlik noktas› olarak bilinir. E¤er K yükseltgenme-indir-
‹ T A P
K ‹ T A P
genme tepkimesine ait titrasyon e¤risi çizilmek istenmiyorsa ya da her titrant ilavesinden
sonra potansiyeli ölçecek cihaz yoksa eflde¤erlik noktas›; bu potansiyel-
‹NTERNET ‹NTERNET
de indirgenen veya yükseltgenen (ve indirgenmifl ve yükseltgenmifl TELEV‹ZYONhallerinin
TELEV‹ZYON
renkleri farkl› olan) bir belirteç yard›m›yla titrasyon yap›larak belirlenebilir. Analitik
kimya laboratuvar›nda yükseltgenme-indirgenme tepkimelerinde belirteç yard›m›yla
titrasyon yap›larak, renk de¤iflimi gözleninceye kadar harcanan titrant hac-
‹NTERNET ‹NTERNET
mi kullan›larak analit miktar› hesaplan›r.
AMAÇLARIMIZ
Yükseltgenme-indirgenme
(redoks) titrasyonlar›:
Titrant›n analiti indirgedi¤i
veya yükseltgedi¤i, yani
elektron al›flverifli SIRA yoluyla S‹ZDE
gerçekleflen, titrimetrik tayin
yöntemleridir.

142
Analitik Kimya Laboratuvar›
Yard›mc› Reaktifler
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonunun baflar›s›, titre edilen ortamdaki türlerin tamam›n›n
belli ve tek bir yükseltgenme basama¤›nda olmas›na ba¤l›d›r. Bu nedenle
titrasyona bafllamadan önce analitin bulundu¤u ortama ikinci bir indirgen veya yükseltgen
reaktifin (yard›mc› reaktif) eklenmesi gerekebilir. Yard›mc› reaktif, analit ile
titrant aras›ndaki tepkimeye etki etmemelidir. Yard›mc› reaktif olarak yükseltgen reaktif
kullan›m›, indirgen reaktiflerin daha kolay bozunmalar› nedeniyle, daha yayg›nd›r.
En çok kullan›lan yükseltgen yard›mc› reaktifler: Sodyum bizmutat (NaBiO 3 ),
perklorik asit (HClO 4 ), potasyum peroksidisülfat (K 2 S 2 O 8 ), amonyum peroksidisülfat
[(NH 4 ) 2 S 2 O 8 ], sodyum peroksit (Na 2 O 2 ), hidrojen peroksit (H 2 O 2 ) ve brom (Br 2 )’dur.
Yard›mc› indirgen reaktifler ise metaller ve gaz indirgenlerdir. Bu kitap kapsam›nda
sadece yard›mc› yükseltgen reaktiflerden bahsedilecektir.
Yard›mc› Yükseltgen Reaktifler
Yükseltgenme-‹ndirgenme titrasyonlar›nda en çok kullun›lan yard›mc› yükseltgen
reaktifler afla¤›da k›saca anlat›lm›flt›r.
Sodyum Bizmutat (NaBiO3 )
NaBiO3 , analit çözeltisinde süspansiyon haline getirilerek ve k›sa süre kaynat›larak
yükseltgenme gerçeklefltirilir. Tepkimeye girmeden kalan madde süzülerek ortamdan
uzaklaflt›r›l›r. NaBiO3 ’›n indirgenmesine ait yar›-tepkime afla¤›daki gibi yaz›labilir:
NaBiO3 (k) + 4H + + 2e- BiO + + Na + ↽ ⇀
+ 2H2O Güçlü bir yükseltgen olan sodyum bizmutattaki bizmut(V) (Bi 5+ ), mangan(II)
(Mn 2+ )’yi permanganat iyonuna (MnO 4 - ) yükseltgerken kendisi de bizmut(III)
(Bi 3+ )’e indirgenir.
Potasyum Peroksidisülfat (K 2 S 2 O 8 ) veya Amonyum Peroksidisülfat
[(NH 4 ) 2 S 2 O 8 ]
S2O 2-
8 iyonu afla¤›daki yar›-tepkimeye göre SO42- iyonuna indirgenir:
S2O 2-
8 + 2e- ↽ ⇀
2SO 2-
4
Bu indirgenmenin gerçekleflmesi için ortama az miktarda eklenen gümüfl iyonu
tepkimeyi katalizler. S 2 O 8 2- iyonunun fazlas›, kaynat›larak parçalan›r:
2S 2 O 8 2- + 2H2 O → 4SO 4 2- + O2 (g) + 4H +
Asidik çözeltilerde krom (III) (Cr 3+ )’ü dikromata (Cr 2 O 7 2-), seryum(III) (Ce 3+ )’ü
seryum(IV) (Ce 4+ )’e ve mangan(II) (Mn 2+ )’yi permanganata (MnO 4 - ) yükseltgemekte
kullan›l›r.
Sodyum Peroksit (Na2O2 ) veya Hidrojen Peroksit (H2O2 )
Kat› sodyum peroksit (Na2O2 ) veya seyreltik hidrojen peroksit çözeltisi (H2O2 ) de
yard›mc› yükseltgen olarak kullan›l›r. Asidik çözeltide H2O2 meye göre indirgenir.
afla¤›daki yar›-tepki-
H2O2 + 2H + + 2e- ↽ ⇀
2H2O Yükseltgenme ifllemi tamamland›ktan sonra ortamdaki fazla yükseltgen kaynat›larak
suya dönüfltürülür:
2H 2 O 2 → 2H 2 O + O 2 (g)

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Yükseltgenme-‹ndirgenme Titrasyonu Belirteçleri
Yükseltgenme-‹ndirgenme titrasyonu belirteçleri, yükseltgenmifl ve indirgenmifl
hallerinin renkleri de¤iflik olan maddelerdir. Belirteç seçilirken, oluflacak renk
de¤ifliminin titrant ve analit aras›ndaki tepkimenin eflde¤erlik noktas› civar›nda
gözlenmesine ve belirtecin (±0,059/n) potansiyel aral›¤›nda renk de¤iflimini tamamlamas›na
dikkat edilmelidir.
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda kullan›lan titrant›n bazen kendisi belirteç
olarak davran›r (KMnO 4 gibi titrant belirteçler). Baz› belirteçler ise analit veya
titrant›n yükseltgenme basamaklar›ndan biri ile renkli bileflik oluflturur (niflasta belirteci
gibi). Üçüncü gruptaki belirteçler de indirgenmifl rengi ile yükseltgenmifl rengi
farkl› olan organik bilefliklerdir (metilen mavisi, difenil amin, nitroferroin, difenil
sülfonik asit gibi). fiimdi s›ras›yla bu üç tip belirteci ayr›nt›l› olarak inceleyelim:
Titrant Belirteçler
KMnO 4 gibi rengi fliddetli olan titrantlar›n dönüm noktalar›, herhangi ilave bir belirteç
kullan›lmadan, kendi renkleri yard›m›yla belirlenebilir.
Mor renkli olan deriflik KMnO 4 çözeltisinin rengi çözeltinin seyreltilmesiyle birlikte
pembe renk al›r. Mor renkli KMnO 4 titrant›n›n analite ilavesiyle birlikte rengi,
oluflan Mn 2+ nedeniyle, kaybolur:
MnO 4 - + 8H + + 5e - → Mn 2+ + 4H2 O
Pembe Renksiz
KMnO 4 titrant› eklenmeye devam edilirse eflde¤erlik noktas›na gelindi¤inde
art›k eklenen bir damla KMnO 4 ’›n pembe rengi kaybolmaz ve bu renk 20 s kal›c›
ise dönüm noktas›na ulafl›ld›¤› anlafl›l›r.
Böylece kuvvetli bir yükseltgen olan KMnO 4 ’›n standart çözeltisi hem titrant
hem de belirteç olarak kullan›lm›fl olur.
Analit veya Titrant›n Yükseltgenme Basamaklar›ndan Biri ile Renkli
Bileflik Oluflturan Belirteçler
Ortofenantrolin olarak bilinen oganik bileflikler demir gibi baz› metal iyonlar›yla
kararl› kompleks olufltururlar. Bu tür belirteçlerin de yükseltgenmifl ve indirgenmifl
hallerinin renkleri farkl›d›r. Bu yolla dönüm noktalar› gözlenip, dönüm noktas›na
kadar harcanan titrant hacminden analit miktarlar› belirlenebilir. Niflasta belirteci
bu grupta yer alan en bilinen belirteçtir.
Niflasta belirteci, triiyodür (I 3 - ) ile mavi renkli kompleks oluflturarak, iyot (I2 )
veya iyodür (I - ) içeren yükseltgenme-indirgenme tepkimelerinde kullan›l›r:
Niflasta + I 2 + I - + H 2 O → Niflasta.I 2 .I - .H 2 O
Mavi renkli adsorpsiyon kompleksi
E¤er I 2 ’ün fazlas› ortamda bulunursa, I 2 ’un derifliminin I - ’ün deriflimine oran›
çözeltiye mavi renk verecek kadar yüksektir. Ayr›ca, I - ’nin deriflimi fazla ise bu sefer
de mavi renk görülmez. Ortamda bulunan afl›r› I 3 - de niflastan›n bozunmas›na
neden olur. Az miktarda I 3 - veya I2 içeren niflasta çözeltisi yükseltgenme-indirgenme
belirteci olarak kullan›labilir. Tiyosülfat›n (S 2 O 3 2- ) titrant olarak kullan›ld›¤› titrasyonlarda
yukar›daki sebeplerden dolay› niflasta belirteci titrasyonun bafllang›c›nda
eklenmez. Eflde¤erlik noktas›na yaklafl›ld›¤›nda, yani I 2 deriflimi azald›¤›nda,
(çözeltinin renginin aç›k sar› olmas›ndan anlafl›labilir) ortama eklenir.
143
Yükseltgenme-‹ndirgenme
titrasyonu belirteçleri:
Yükseltgenmifl ve
indirgenmifl hallerinin
renkleri farkl› olan
maddelerdir.

144
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
I 2 ’un titrant olarak kullan›ld›¤› titrasyonlarda ise niflasta ortama titrasyon öncesinde
eklenmelidir. O zaman dönüm noktas›na kadar analit çözeltisi renksizdir. Dönüm
noktas›nda eklenen bir damla titrantla birlikte analit çözeltisi mavi renk al›r.
Niflasta belirteci afla¤›daki gibi haz›rlan›r:
1 g niflasta az miktarda so¤uk suda baget yard›m›yla kar›flt›r›larak hamur haline
getirilir. Bu hamur, daha önceden haz›rlanm›fl olan 100 mL borik asitli kaynar
suya (1 g borik asit/ 100 mL kaynar su) yavaflça ve dikkatlice eklenerek kar›flt›r›l›r.
Bir-iki dakika daha kaynat›ld›ktan sonra so¤utulur. Bekletildi¤inde niflasta çözeltisi
bozulur ve yanl›fl titrant tüketimine neden olur. Bu nedenle genellikle taze
haz›rlan›r.
‹yotla yap›lan SIRA titrasyonlarda, S‹ZDE iyot çözeltileri neden I2 ’nin deriflik KI’da çözünmesiyle haz›rlan›r?
Bu iki türün deriflimi neden önemlidir?
DÜfiÜNEL‹M
‹ndirgenmifl Rengi ile Yükseltgenmifl Rengi Farkl› Olan Belirteçler
Bu tip belirteçler, h›zl› ve tersinir olarak indirgenebilen veya yükseltgenebilen ve
bu iki yükseltgenme SORU basama¤›ndaki renkleri farkl› olan organik bilefliklerdir. Bu
tip belirteç kullan›m›yla yap›lan titrasyonlar›n baflar›s›, belirteçlerin bu iki yükseltgenme
basama¤›na dönüflümünün h›zl› ve tersinir olmas›na ba¤l›d›r. Belirteç se-
D‹KKAT
çiminde dikkat edilmesi gereken hususlara, bu ünitede “Yükseltgenme-indirgenme
titrasyonu belirteçleri” bafll›kl› konuyu okuyarak tekrar hat›rlay›n›z. Yükseltgenme-indirgenme
titrasyonlar›nda kullan›labilecek bu tip belirteçler çok fazla de-
¤ildir. Çizelge 8.1.’de bu belirteçler verilmifltir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Çizelge 8.1
Yükseltgenmifl rengi
ile indirgenmifl rengi
farkl› K ‹ Tolan A P baz› belirteç
örnekleri
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
Belirteç Renk Geçifl
potansiyeli, V
K ‹ T A P Yükseltgenmifl ‹ndirgenmifl
5-Nitro-1,10-fenantrolin
demir(II) kompleksi
TELEV‹ZYON
2,3/-Difenilamindikarboksilik
asit
1,10-Fenantrolin demir(II)
‹NTERNET kompleksi ‹NTERNET
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
1
2
5-Metil-1,10-fenantrolin
demir(II) kompleksi
soluk mavi
k›rm›z›menekfle
+1,25
mavi-menekfle renksiz +1,12
fiartlar
1 M H 2 SO 4
7-10 M
H2SO4 soluk mavi k›rm›z› +1,11 1 M H 2 SO 4
soluk mavi k›rm›z› +1,02 1 M H 2 SO 4
Difenilamin sülfonik asit k›rm›z›-menekfle renksiz +0,85
seyreltik
asit
Difenilamin menekfle renksiz +0,76
seyreltik
asit
Metilen mavisi mavi renksiz +0,53 1 M asit
‹ndigo tetrasülfonat mavi renksiz +0,36 1 M asit
Yükseltgenme-indirgenme SIRA S‹ZDE titrasyonlar›nda kullan›lan belirteçler ne tür özelliklere sahip
olmal›d›r?
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
PERMANGANAT ÇÖZELT‹S‹YLE YAPILAN
(MANGANOMETR‹K) T‹TRASYONLAR
Bu ünitede “titrant belirteçler” bafll›¤› alt›nda da belirteç olarak özellikleri anlat›lan
potasyum permanganat (KMnO 4 ) çözeltisi, ayn› zamanda titrant olarak da kullan›l›r.
Daha önce de bahsedildi¤i gibi iyi bir yükseltgen olmas›, indirgen analitlerle
h›zl› tepkime vermesi, titrasyonda ilave belirtece gerek duyulmadan kendisinin belirteç
görevi görmesi gibi nedenlerle çok tercih edilen bir titrantt›r.
Permanganat iyonu, ortam›n pH’s›na ba¤l› olarak farkl› indirgenme-yar› potansiyellerine
sahip olan tepkimeleri verirler:
Asidik ortamda:
MnO 4 - + 8H + + 5e - → Mn 2+ + 4H2 O
Pembe renksiz
Nötr veya hafif bazik ortamda:
MnO 4 - + 4H + + 3e - → MnO2 (k) + 2H 2 O
Kuvvetli bazik ortamda:
MnO 4 - + e - → MnO4 2-
Yukar›da verilen asidik ortamdaki yar› tepkime arac›l›¤›yla bu ortamda yükseltgenebilen
Fe 2+ , As 3+ , Sb 3+ , Sn 2+ , Mo 3+ , U 4+ , Ti 3+ , NO 2 - , I - , Br - , C2 O 4 2- ve H2 O 2 gibi
türler do¤rudan ayarl› KMnO 4 çözeltisi kullan›larak tayin edilebilir.
Ca 2+ , Ba 2+ , Zn 2+ , Ag + gibi iyonlar da önce okzalatlar› halinde çöktürülür. Oluflan
çökelek asit çözeltisinde çözüldükten sonra ayarl› KMnO 4 titrant› kullan›larak
dolayl› olarak tayin edilebilir.
KMnO 4 çözeltisi kuvvetli bir yükseltgen olmas› nedeni ile süzgeç ka¤›d› ve lastik
gibi organik maddeleri yükseltgeyerek bozunur. Bu nedenle ayarl› KMnO 4 çözeltisi
haz›rlan›rken süzme ifllemi için süzgeç ka¤›d› yerine cam pamu¤u kullan›l›r.
Ayr›ca ›s› ve ›fl›k da bozunmay› h›zland›r›r. Bunu önlemek için de çözelti renkli fliflelerde
ve serin bir ortamda saklan›r. KMnO 4 çözeltisinin bozunmas›na neden
olan di¤er bir etki ortamda klorür (Cl - ) iyonlar›n›n bulunmas›d›r. KMnO 4 ; Cl - iyonlar›n›
Cl 2 ’e yükseltger. E¤er ortamda Fe 2+ varsa bu tepkime daha da h›zl› gerçekleflir.
Bunu önlemek için özellikle Fe 2+ titre edilirken ya ortamda Cl - iyonlar› bulunmamal›
ya da yükseltgenmesi önlenmelidir (maskelenmelidir).
Potasyum Permanganat Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Yaklafl›k 0,02 M KMnO 4 çözeltisi haz›rlamak için yaklafl›k 3,2 g KMnO 4 tart›l›r.
Cam balonda yaklafl›k 1 L suda çözülür. Çözelti kaynama noktas›n›n alt›na kadar
›s›t›l›r (KMnO 4 çözeltisinin sudaki mikroorganizmalardan bozunmas›n› engellemek
için). Balonun a¤z› saat cam› ile kapat›larak 1 gece karanl›kta bekletilir. Çözelti,
içine cam pamu¤u yerlefltirilmifl huni veya cam kroze (4 nolu) yard›m›yla süzülür
(böylece oluflan MnO 2 uzaklaflt›r›lm›fl olur). Süzülen bu çözelti etiketlenmifl koyu
renkli flifleye al›narak karanl›k ortamda saklan›r. KMnO 4 çözeltisi primer standart
bir madde olmad›¤› için ayarlanmas› gerekmektedir. Ayarlama için en çok kullan›lan
primer standart maddeler; sodyum okzalat (Na 2 C 2 O 4 ), arsenik trioksit (As 2 O 3 )
veya Fe metalidir. Burada Na 2 C 2 O 4 kullan›lacakt›r.
145

SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
146
SORU
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Analitik Kimya Laboratuvar›
SORU
KMnO4 çözeltisi D‹KKAT gibi renkli çözeltilerin büret veya mezürdeki hacimleri, s›v›n›n en üst seviye
çizgisi (menisküsün üst çizgisi) göz hizas›na gelecek flekilde ölçülmelidir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Potasyum Permanganat Çözeltisinin Sodyum Okzalata
Karfl› Ayarlanmas›
K ‹ T A P
Sodyum okzalat AMAÇLARIMIZ (Na2C2O4 ), 105-110 °C s›cakl›ktaki etüvde 2 saat kurutulup desikatörde
saklan›r. Sabit tart›ma getirilerek 0,1 mg duyarl›l›kla 0,2 gram tart›l›r. 250
mL’lik erlene al›narak üzerine 100 mL 0,72 M H2SO4 çözeltisi (250 mL saf su üzerine
yaklafl›k K ‹ 10 T mL A Pderiflik
H2SO4 çözeltisi eklenirse 0,72 M H2SO4 çözeltisi haz›rlanm›fl
olur) eklenir. Çözelti kaynat›lmadan 70-80 °C’a kadar ›s›t›l›r. S›cak haldeki
TELEV‹ZYON
bu çözelti bürette bulunan KMnO4 çözeltisi ile titre edilir. Bir taraftan erlen dikkatlice
çalkalanarak TELEV‹ZYON di¤er taraftan büretten yavaflça KMnO4 titrant› eklenir (titrant ilavesi
h›zl› yap›l›rsa MnO2 oluflabilir. Aç›k kahverengi renk oluflumu bunun kan›t›d›r.
Bu durumda titrasyona ara vererek çözeltinin berraklaflmas› beklenir). Titras-
‹NTERNET yonun sonuna ‹NTERNET do¤ru piset yard›m›yla erlenin cidar›na bulaflan KMnO4 çözeltisinin
saf su eklenerek erlendeki çözeltiye kar›flmas› beklenir. Eklenen bir damla
KMnO4 titrant›n›n pembe rengi 20 s kal›c› ise dönüm noktas›na ulafl›lm›fl demektir.
Bu noktada harcanan KMnO4 hacmi not edilir (V1 ).
Baflka bir erlene bir önceki sodyum okzalat erlenindeki kadar saf su ve ayn›
miktarda H2SO4 çözeltisi konarak KMnO4 çözeltisi ile titre edilir. Bofl çözeltinin
harcad›¤› KMnO4 çözeltisi hacmi de not edilir (V2 ). Afla¤›daki tepkime ve eflitlik
yard›m›yla KMnO4 çözeltisinin deriflimi hesaplan›r:
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
5C 2 O 4 2- + + 16H + → 10CO2 + 2Mn 2+ + 8H 2 O
Tart›lan Na 2 C 2 O 4 miktar› (g) :
Na 2 C 2 O 4 molekül kütlesi (g mol -1 ) : 134,00
Harcanan KMnO 4 hacmi (L) : (V 1 -V 2 )
KMnO 4 deriflimi (M)=
0,3600 g NaSIRA 2C2O4 S‹ZDE ’› titre etmek için 48 mL KMnO4 çözeltisi harcan›yor. Buna göre KMnO4 çözeltisinin molaritesi nedir?
Permanganat DÜfiÜNEL‹MÇözeltisiyle
Demir Tayini
Demir filizi ve demir içeren numunelerdeki demir, çözünür haldeki demir (II) çözel-
SORU
tisinin permanganat SORU ile titre edilmesi yoluyla tayin edilir. Bu tayin iki yolla yap›l›r:
1. Klorlu ortamda (Zimmerman-Reinhardt yöntemine göre)
2. Ortamdan klorür iyonlar› uzaklaflt›r›larak.
D‹KKAT
D‹KKAT
Zimmerman-Reinhardt yöntemine göre demir tayini: Çözülmüfl numunedeki
Fe(III) iyonlar› deriflik HCl’li ortamda SnCl2 ile Fe(II)’ye indirgenir (‹ndirgenmenin
SIRA S‹ZDE tamamland›¤› SIRA çözeltinin S‹ZDE sar› renginin, Fe(III) kaynakl›, kaybolmas›ndan anlafl›l›r):
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
3
2MnO 4
−
2Fe 3+ + Sn 2+ → 2Fe 2+ + Sn 4+
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
m Na C O
2 2 4
mol Na C O
m x
gNaCO x
1 2 2 4 2 mol KMnO4
1
Na2C2O4 134 2 2 4 5 mol Na2C2O4 1 2
x ( V −V
) L

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
‹ndirgenmenin tam oldu¤undan emin olmak için ortama SnCl 2 ’ün fazlas› eklenir.
SnCl 2 ’ün fazlas› HgCl 2 ile yükseltgenir:
Sn 2+ + 2HgCl 2 → Sn 4+ + 2Cl - + Hg 2 Cl 2
Bu tepkime yavafl yap›l›rsa civa(II) [Hg 2+ ] iyonlar›, Sn 2+ iyonlar› etkisiyle metalik
civaya kadar indirgenebilir. Metalik civa da yükseltgenmifl demiri (Fe 3+ ) indirger
(Fe 2+ ). Böylece hataya neden olur. Bunu önlemek için ortama bafllang›çta fazla
HgCl 2 eklenir. E¤er oluflan Hg 2 Cl 2 renklenirse indirgenme tam yap›lamam›fl demektir.
Bu numune dökülüp indirgenme tekrarlanmal›d›r.
Haz›rlanan bu çözeltiye Zimmerman-Reinhardt çözeltisi eklenerek hemen
KMnO 4 çözeltisiyle titrasyon yap›l›r. Harcanan titrant hacmi not edilir (V 1 ).
Tan›k deney için de demir numunesi d›fl›ndaki bütün reaktifler analizdeki miktarlarda
eklenerek ayn› ifllemler tekrarlan›r ve KMnO 4 titrant› ile titre edilerek harcanan
titrant hacmi (V 2 ), V 1 ’den ç›kar›larak ve afla¤›daki tepkime ve eflitlik yard›m›yla
numunedeki demir kütlesi (m Fe ) ve filizdeki kütlece % demir miktar› (k/k)
hesaplan›r:
5Fe 2+ + MnO 4 - + 8H + → 5Fe 3+ + Mn 2+ + 4H2 O
Ayarl› KMnO4 çözeltisi deriflimi (M) :
Harcanan KMnO4 hacmi (L) : (V1-V2 )
Fe atom kütlesi (g mol-1 MKMnO4 ) : 55,85
⎛mol
KMnO ⎞
−
mFe= M ⎜
4
1 mol MnO4
5 mol Fe
KMnO ⎜
x( V −V
) L K
4
⎝⎜
L KMnO4
⎠⎟
1 2 MnO4
x x
1 mol KMnO 4 1DÜfiÜNEL‹M−
mol MnO4
% Fe= (m Fe /m numune )x100
SIRA S‹ZDE
SORU
55 85
x , g
1 mol Fe
Zimmerman-Reinhardt çözeltisi; SnCl2 ile Fe(III)’ün indirgenmesi s›ras›nda Cl- iyonlar›n›n
KMnO4 ile yükseltgenmesini engellemek için koruyucu çözelti olarak kullan›l›r. Bu çözeltide
bulunan Mn(II) iyonu, Fe(II)-KMnO4 tepkimesi için katalizör görevi yapar ve
KMnO4 ’›n yükseltgeme gücünü azaltarak Cl- D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
’ün indirgenmesini engeller. Ayr›ca çözeltide
bulunan PO 3-
4 iyonu da Fe(III) iyonlar›yla renksiz Fe(PO4 ) 3-
2 kompleksi oluflturarak sar›
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
renkli FeCl -
4 kompleksinin oluflumunu engeller. Böylece titrasyonun AMAÇLARIMIZ dönüm noktas› daha
AMAÇLARIMIZ
iyi gözlenir.
DÜfiÜNEL‹M
DÜfiÜNEL‹M
Manganometrik demir tayininde Zimmerman-Reinhardt çözeltisi ne SIRA K amaçla ‹ TS‹ZDE A kullan›l›r?
P
SIRA K ‹ TS‹ZDE A P
SORU
SIRA S‹ZDE
4 SORU
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
DÜfiÜNEL‹M
TELEV‹ZYON
DÜfiÜNEL‹M
H2SO4 çözeltisi gibi ›s› a盤a ç›karan asit çözeltileri haz›rlan›rken balon D‹KKAT
DÜfiÜNEL‹M jojeye (ölçülü balona)
önce bir miktar saf su konulur. Üzerine gerekli hacimde deriflik SORU asit çözeltisi ekle-
D‹KKAT
DÜfiÜNEL‹M
SORU
nir. Daha sonra ölçülü balonun çizgisine kadar su eklenerek istenen SIRA deriflimde S‹ZDE çözelti ha-
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET SORU
‹NTERNET SORU
z›rlan›r. Böylece afl›r› ›s›nma nedeniyle oluflabilecek s›çrama ve kazalar önlenmifl olur.
D‹KKAT
D‹KKAT
Titrasyon hatas›n› gidermek için hem KMnO4 çözeltisini ayarlarken AMAÇLARIMIZ hem D‹KKAT de analit titrasyo-
AMAÇLARIMIZ D‹KKAT
nu esnas›nda tan›k deney (kör deneme) yapmay› unutmay›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
147
Zimmerman-Reinhardt çözeltisi:
20 g MnSO 4 .4H 2 O’›n
100 mL saf sudaki çözeltisine
40 mL deriflik H 2 SO 4 , 40
mL H 3 PO 4 (%85’lik) ve 120
mL saf su eklenmesiyle haz›rlanan
çözeltidir.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
SIRA
K ‹ T
S‹ZDE
A P
SIRA
K ‹ T
S‹ZDE
A P
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
K ‹ T A P K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET TELEV‹ZYON
‹NTERNET

SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
148
SORU
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
Analitik Kimya Laboratuvar›
SORU
D‹KKAT
Permanganat D‹KKAT çözeltileri bürette uzun süre bekletildi¤inde MnO2 oluflumu ile büret muslu-
¤u t›kanabilir. Bu durumdaki büret az miktarda %3 (h/h)’ lük H2O2 içeren 1 M H2SO4 çö-
SIRA S‹ZDE
zeltisi ile y›kanarak temizlenebilir.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
POTASYUM D‹KROMAT ÇÖZELT‹S‹ ‹LE YAPILAN
T‹TRASYONLAR
AMAÇLARIMIZ
Potasyum dikromat (K2Cr2O7 ), KMnO4 çözeltisi kadar kuvvetli yükseltgen olmasa
da iyi bir yükseltgendir. Ucuz olmas› ve çok saf olarak bulunabildi¤i için primer
standart madde olarak kullan›labilmesi, ayarland›ktan sonra uzun süre bozunmamas›,
permanganat çözeltisine göre daha dayan›kl› olmas›, Cl- iyonunun bozucu
etki yapmamas› gibi özellikleri nedeniyle yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda
titrant olarak yayg›n bir flekilde kullan›l›r. Asidik ortamdaki indirgenme tepkimesi
afla¤›daki gibidir:
Cr2O 2-
7 + 14H3O + + 6e- 2Cr3+ K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
↽ ⇀
+ 21H2O ‹NTERNET ‹NTERNET
Bu tepkimede dikromatta bulunan, krom (+6) yükseltgenme basama¤›ndan
(turuncu renkli), (+3) yükseltgenme basma¤›na (yeflil renkli) indirgenir. Bu yeflil
renk nedeniyle ortama eklenen dikromat›n turuncu rengi farkedilmez. Dolay›s›yla
titrant belirteç olarak kullan›lmaz. Bu tür titrasyonlar için ayr›ca belirtece ihtiyaç
vard›r. En çok kullan›lan belirteç difenil amin sülfonik asit ve sodyum (veya baryum)
difenilamin sülfonat çözeltileridir. Difenil sülfonik asidin indirgenmifl hali
renksizdir. Dikromat ile titrasyonunda dönüm noktas›nda yükseltgenen difenil
amin sülfonat mavi renkli olur. Dikromatl› titrasyonlar özellikle demir tayininde
çok kullan›l›r. Numuneler eritifl sonras› veya do¤rudan deriflik HCl çözeltisi kullan›larak
çözülür. Çözeltideki demirin tamam›, demir(II) yükseltgenme basama¤›nda
olmal›d›r. Demir (II) iyonlar›n›n dikromat ile titrasyonunda oluflan Cr(III) çözeltisinin
yeflil rengi, demir(II) varl›¤› nedeniyle, menekfle rengi olarak gözlenir. Belirteç
renksiz oldu¤u için dönüm noktas›n›n gözlenmesinde sorun yaflanmaz.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Potasyum Dikromat Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Potasyum dikromat çözeltisi primer standart bir madde oldu¤u için analitik safl›ktaki
potasyum dikromat gerekli miktarda dikkatlice tart›larak ayarl› çözeltisi haz›r-
lanabilir.
SIRA S‹ZDE
Potasyum dikromat, 150-200 °C s›cakl›ktaki etüvde 1 saat kadar kurutulup desikatörde
saklan›r. Yaklafl›k 0,02 M’l›k potasyum dikromat çözeltisi haz›rlamak için 0,1
mg duyarl›l›kla DÜfiÜNEL‹M 4-5 gram potasyum dikromat tart›l›r. Bir miktar saf suyla çözülüp 1
L’lik balon jojeye aktar›larak suyla 1 L’ye tamamlan›r. Tart›lan potasyum dikromat
miktar› ve potasyum dikromat›n molekül kütlesi verileri kullan›larak haz›rlanan çözel-
SORU
tinin tam deriflimi hesaplan›r. Bu deriflim ayarl› çözelti deriflimi olarak kullan›labilir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Difenil amin D‹KKAT sülfonik asit veya sodyum (veya baryum) difenilamin sülfonat belirteçleri % 2
(kütle/hacimce) olacak flekilde ve çözücü olarak saf su kullan›larak haz›rlan›r.
Potasyum Dikromat Çözeltisiyle Demir Filizinde Demir
Tayini
Filiz numunesinde AMAÇLARIMIZ demir tayini yap›labilmesi için, al›nan numunenin öncelikle eritifl
yoluyla çözünür hale getirilmesi gerekmektedir.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Demir Filizindeki Demirin Eritifl Yoluyla Çözünürlefltirilmesi
Filiz numunesi önce Na 2 O 2 ile eritifl yap›larak çözünür hale getirilmelidir. ‹nce toz
halinde ö¤ütülmüfl filiz 0,1 mg duyarl›l›kla (numunedeki demir miktar› biliniyorsa
yaklafl›k 0,2 g demir içerecek miktarda) tart›l›r. Nikel veya kal›n cidarl› bir porselen
krozede tart›lan numune, miktar›n›n yaklafl›k 5 kat› kadar Na 2 O 2 ile kar›flt›r›l›r.
Kar›flt›rmada kullan›lan cam baget üzerindeki filiz art›klar› 1,0 g kadar Na 2 O 2 ile temizlenir
ve bu k›s›m da krozeye eklenir. Krozenin kapa¤› örtülür ve yaklafl›k 10
dakika bek alevinde s›v› hale gelinceye kadar ›s›t›l›r. K›z›l halde 10 dakika daha tutularak,
so¤umaya al›n›r. Yüzeyde sertleflme bafllad›¤› anda tekrar 0,8-1,0 g daha
Na 2 O 2 eklenerek tekrar ›s›t›l›r ve k›pk›rm›z› görünüm al›nca 10 dakika daha tutulur.
Kroze so¤utulur, içinde az miktar dam›t›k su bulunan 600 mL’lik beher içine
al›n›r ve beherin üstü saat-cam› ile kapat›l›r. Behere az miktarda ›l›k su ilavesi ile
ortamda ani de¤iflmeler olur. Bir süre beklenir, kroze iyice y›kanarak beher d›fl›na
al›n›r. Saat cam› tekrar kapat›larak 30 dakika kaynat›l›r. Bu ortamdan Na 2 O 2 ve
H 2 O 2 parçalanarak ayr›l›r. 100-150 mL kaynar su eklenerek çözeltiden çökelmenin
(Fe(OH) 3 ) tamamlanmas› beklenir. Mavi bant süzgeç ka¤›d› (veya daha uygunu
sinterize cam fitreli kroze) kullanarak süzülür ve çökelek kaynar s›cak su ile CrO 4 2kalmay›ncaya
kadar iyice y›kan›r. ‹yice y›kanan çökelek çözünene kadar deriflik
HCl (yaklafl›k 10 mL kadar) eklenir. Erlendeki numune çözünene kadar, çözelti
kaynat›lmadan ›s›t›l›r (Çökele¤in hidroklorik asitte tamamen çözülmesi ve çözeltide
hiç bir siyah taneci¤in kalmamas› gerekir. Aksi halde yeni bir numune ile eritiflin
tekrarlanmas› zorunludur. Çökelek iyi y›kanmaz ve içinde CrO 4 2- iyonlar› kal›rsa,
Fe 2+ ’nin Cr 2 O 7 2- ile titrasyonu s›ras›nda eklenen difenilamin sülfonat belirteci
ile kahverengi renk vererek titrasyonu bozar). Numunenin renginin sar› olmas›
çözeltideki demirin demir(III)’e yükseltgenmesindendir. Dipte sadece beyaz kal›nt›
(SiO 2 ) varsa çözme ifllemine son verilebilir (Kal›nt› siyah renkli ise numunedeki
çözünmeyen silikat veya sülfürleri çözmek için HNO 3 ve ard›ndan H 2 SO 4 ekleyerek
›s›tmak gerekebilir).
Eritifl ifllemi s›ras›nda gerçekleflen tepkimeler afla¤›daki gibi gösterilebilir:
2Fe(CrO 2 ) 2 + 7Na 2 O 2 → 2NaFeO 2 + 4Na 2 CrO 4 + 2Na 2 O
NaFeO 2 + 2H 2 O → NaOH + Fe(OH) 3
2Na 2 O + 2H 2 O → 4NaOH
SIRA S‹ZDE
Demir Filizinde Potasyum Dikromat ile Demir Tayini DÜfiÜNEL‹M
Yukar›da anlat›lan eritifl yöntemiyle çözünürlefltirilmifl numuneye SIRA 10-15 S‹ZDE mL saf su
eklenerek yaklafl›k 5 mL numune kalana kadar buharlaflt›r›l›r. Bu s›cak numune
SORU
üzerine numunenin sar› rengi kaybolana kadar 0,5 M SnCl2 çözeltisi eklenir.
DÜfiÜNEL‹M
0,5 M SnCl2 çözeltisinin haz›rlanmas›: 115,0 g SnCl2 .2H2O üzerine çözünene kadar deriflik
HCl eklenir. Çözelti saf suyla 1 L’ye tamamlan›r.
Çözeltinin sar› renginin kaybolmas› afla¤›daki tepkime yoluyla Fe3+ iyonunun Fe2+ iyonuna
indirgenmesi kaynakl›d›r:
2Fe3+ + Sn2+ 2Fe2+ + Sn4+ D‹KKAT
SORU
D‹KKAT
SORU
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
↽
⇀
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
Numune çözeltisi oda s›cakl›¤›nda so¤utularak üzerine yaklafl›k 50 mL saf su
eklenir. 0,25 M HgCl2 çözeltisinden 10 mL h›zla bu çözeltiye eklenerek K ‹ T A P kar›flt›r›l›r.
E¤er çözeltide beyaz renkli çökelek oluflursa bu çözelti üzerine 10 mL deriflik
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
149
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE
SORU
DÜfiÜNEL‹M
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

150
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
Analitik Kimya Laboratuvar›
H 2 SO 4 ve 15 mL deriflik H 3 PO 4 eklenerek saf suyla yaklafl›k 100 mL’ye seyreltilir
(Fakat çözelti gri renkli olursa numunenin dökülüp bu indirgeme ifllemlerinin tekrarlanmas›
gerekir). 5-6 damla difenilamin sülfonik asit belirteci eklenerek, bu çözelti
K 2 Cr 2 O 7 titrant› ile titre edilir. Dönüm noktas› çözeltinin menekfle renginden
maviye dönmesiyle anlafl›l›r. Mavi renk görülünce titrasyona son verilip harcanan
titrant hacmi not edilir. Titrant hacmi ve afla¤›daki tepkime yard›m›yla numunedeki
demir miktar› ve yüzdesi hesaplan›r:
6Fe 2+ + Cr 2 O 7 2- + 14H + → 6Fe 3+ + 2Cr 3+ + 7H2 O
K2Cr2O7 çözeltisi deriflimi (M) :
Harcanan K2Cr2O7 hacmi (L)
Tart›lan filiz kütlesi (g)
:
: mnumune Tart›lan filiz numunesindeki demir kütlesi (g) : mFe Fe atom kütlesi (g mol-1 VKCrO 2 2 7
SIRA S‹ZDE ) : 55,85
⎛mol
K Cr O ⎞
mFe = M ⎜ 2 2 7
1 mol Cr
K2Cr
O ⎜
x V
2O7
mol Fe
2 7
⎝⎜
L K2Cr2O7 ⎠⎟
K 2Cr2O7
mol K2Cr2O7 2−
6
x x
1
1 mol Cr 1 mol Fe
2O gFe
7 2
55 85
− x
,
DÜfiÜNEL‹M
% Fe (k/k)= SORU (mFe /mnumune ) x 100
Afl›r› eklenen Sn2+ , afla¤›daki tepkime ile Sn4+ D‹KKAT
’e yükseltgenirken civa, metalik civaya (Hg)
indirgenirse (renk gri olursa) bu ifllem tekrarlanmal›d›r.
Sn2+ SIRA S‹ZDE + SIRA 2HgCl S‹ZDE
⇀
2 ↽ AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
AMAÇLARIMIZ
Sn 2+ + HgCl 2
K ‹ T A P
Hg 2 Cl 2 (k) + Sn 4+ + 2Cl -
Beyaz olmas› istenen tepkime
Hg(k) + Sn 4+ + 2Cl -
Gri olmas› istenmeyen tepkime
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
5
2,0000 g demir SIRA filizi S‹ZDEeritifl
yoluyla çözündürülerek numunenin sar› rengi gidene kadar
TELEV‹ZYON
SnCl2 çözeltisi eklenir. Bu çözelti üzerine HgCl2 çözeltisi eklenerek kar›flt›r›l›r. Difenil
DÜfiÜNEL‹M
amin sülfonik asit belirteci damlat›larak 0,1 M K2Cr2O7 titrant›ndan 20 mL harcand›¤›n-
DÜfiÜNEL‹M
da çözeltinin menekfle rengi maviye döndü¤üne göre bu deneyde gerçekleflen tepkimeyi
‹NTERNET yazarak numunedeki ‹NTERNET demirin kütlece yüzdesini hesaplay›n›z.
SORU
SORU
‹YOT ‹LE YAPILAN T‹TRASYONLAR
‹yot (I2 ), yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda kullan›lan KMnO4 ve
K2Cr2O7 ’den daha zay›f bir yükseltgendir. ‹yodür (I- ) ise kuvvetli bir indirgendir.
I2 /I- çiftinin yar› hücre indirgenme potansiyeli afla¤›daki gibidir:
I2 (k) + 2e- 2I- E0 D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
↽ ⇀
= 0,54 volt
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Kat› I2 ’un AMAÇLARIMIZ sudaki çözünürlü¤ünün az olmas› nedeniyle ortama afl›r› KI eklenerek
çözünürlü¤ü afla¤›daki denge sayesinde artt›r›l›r:
I2 (aq) + I- I -
3 Koluflum = 7,1 x102 K ‹ T↽ ⇀
A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET
↽ ⇀
M KCrO
2 2 7

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Asl›nda bu tip titrasyonlarda titrant I 3 - (triiyodür) iyonudur.
Yüksek safl›kta I 2 elde edilmesine ra¤men I 2 çözeltileri As 2 O 3 gibi primer standart
maddelere karfl› ayarlanmas› gerekir.
‹yotla titrimetrik tayinler iyodimetri ve iyodometri olmak üzere iki flekilde
yap›l›r:
‹yodimetri
Titrant olarak ayarl› iyot çözeltisinin kullan›lmas›yla baz› indirgen maddelerin (iyodu
iyodüre indirgeyebilen) do¤rudan titrimetrik tayinlerinin yap›ld›¤› yönteme
iyodimetri denir.
‹yodimetrik titrasyonlara ait tepkime afla¤›daki gibi gösterilebilir:
‹ndirgen + nI2 + nH2O Yükseltgen + 2nI- + 2nH +
↽ ⇀
I 2 /I - çiftinin standart elektrot potansiyeli çok büyük olmad›¤›ndan (0,54 V) I 2 ile
çok az say›da maddenin yükseltgenmesi gerçeklefltirilebilir. Bu nedenle bu yöntemle
çok az say›daki indirgen madde tayini yap›labilir. ‹yodimetrik yöntemle tayini
yap›labilecek indirgen maddeler Sn 2+ , H 2 S, S 2 O 3 2- , SO3 2- , As 3+ ve askorbik asit
gibi türlerdir. ‹ndikatör olarak niflasta belirteci kullan›l›r (belirteçleri hat›rlamak için
bu ünitenin bafl›nda bulunan “Yükseltgenme-‹ndirgenme titrasyonu belirteçleri”
bafll›¤›na tekrar göz atabilirsiniz). ‹yodimetrik titrasyonlar pH 7-8 aral›¤›nda yap›l›r.
E¤er ortam daha kuvvetli bazik ise afla¤›daki tepkime gerçekleflir:
I2 + 2OH- IO- + I- ↽ ⇀
+ H2O Asidik pH’larda ise niflasta belirteci bozulur ve dönüm noktas› görülmez. Ayr›ca
asidik pH’larda iyodimetrik tepkimeden oluflan I - , ortamdaki çözünmüfl O 2 ile
I 2 ’a yükseltgenir.
‹yot Çözeltisinin Haz›rlanmas› ve Ayarlanmas›
Yaklafl›k 0,01 M iyot çözeltisi haz›rlamak için yaklafl›k 10 g KI ve 3,0 g I2 tart›larak
100 mL’lik behere al›n›r. Üzerine 15-20 mL saf su eklenerek ve SIRA cam S‹ZDE baget yard›m›yla
kar›flt›r›larak kat› kar›fl›m›n tamamen çözündü¤ünden emin olunur. Bu çözelti
1 L’lik balon jojeye aktar›larak saf suyla 1 L’ye seyreltilir. DÜfiÜNEL‹M Kapa¤› da cam olan
balon joje iyice kapat›larak serin ve karanl›k bir yerde saklan›r. Münkünse haz›rland›¤›
gün çözeltinin kullan›lmas› tavsiye edilir (Bu çözelti laboratuvar sorumlula-
SORU
r› taraf›ndan haz›rlan›p size verilecektir).
‹yodun buhar bas›nc› büyük oldu¤undan iyot çözeltileri kapal› kapta saklanmal›d›r. Ayr›ca
havadaki O2 , I2 çözeltisindeki I- deriflimini afla¤›daki tepkime nedeniyle de¤ifltirir:
4I- + O2 + 4H3O + D‹KKAT
D‹KKAT
↽
⇀
2I2 + 6H2O SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Haz›rlanan bu I2 çözeltisini ayarlamak için en k›sa yol primer standart madde
olan As2O3 (arsenik-III-oksit) kullan›lmas›d›r. Ancak As2O3 toksik olmas› nedeniyle
burada I2 çözeltisini ayarlamak için tercih edilmeyecektir. I2 çözeltisi
ayarl› sodyum tiyosülfat (Na2S2O3 ) çözeltisi kullan›larak ayarlanacakt›r. Bunun
için öncelikle Na2S2O3 çözeltisinin potasyum iyodat (KIO3 ), K potasyum ‹ T A P dikromat
(K2Cr2O7 ) veya potasyum bromat (KBrO3 ) primer standart maddelerinden biri
yard›m›yla ayarlanmas› gerekmektedir. Burada potasyum dikromat (K2Cr2O7 )
ile ayarlama yap›lacakt›r.
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
151
‹yodimetri: Ayarl› iyot
çözeltisinin titrant olarak
kullan›ld›¤› yükseltgenmeindirgenme
tayin yöntemidir.
‹yodometri: Analitle
iyodürün (I -) aras›ndaki
tepkime sonucu, analite
eflde¤er miktarda oluflan
iyodun (I 2) dolayl›
titrasyonunu temel alan
yükseltgenme-indirgenme
tayin yöntemidir.
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET ‹NTERNET

152
Analitik Kimya Laboratuvar›
Yaklafl›k 0,02 M Sodyum Tiyosülfat Çözeltisinin Haz›rlanmas›: Çözelti en az 5
dakika kaynat›l›p so¤utulan saf su ile haz›rlan›r. Yaklafl›k 0,3 - 0,4 g Na 2 S 2 O 3
(158,07 g/mol) kat›s› tart›larak 50-60 mL suda çözülür ve üzerine 0,01 g kadar
Na 2 CO 3 eklenir. Ard›ndan çözelti balon jojeye aktar›larak hacim 100 mL’ye seyreltilir.
Haz›rlanan çözelti karanl›kta saklanmal›d›r.
Sodyum Tiyosülfat Çözeltisinin Potasyum Dikromata Karfl› Ayarlanmas›: Primer
standart kat› K 2 Cr 2 O 7 150 °C’da 1 saat kurutulur ve desikatörde so¤utulur.
0,02-0,03 g kadar potasyum dikromat 0,1 mg hassasiyetle tart›l›r ve 250 mL’lik erlene
al›n›r. 50 mL kaynat›larak so¤utulmufl suda çözülür. 0,5 g KI eklenerek dikkatli
bir flekilde 2,0 mL deriflik HCl ile asitlendirilir. Tepkimenin tamamlanmas› için
erlenin a¤z› saat cam›yla örtülür ve karanl›k bir yerde 5 dakika bekletilir. Erlenin
kenarlar› temizlenecek flekilde hacim 100 mL’ye saf su ile seyreltilir ve tiyosülfat
çözeltisiyle titrasyona bafllan›r. ‹yodun sar› rengi aç›l›nca 3 mL niflasta belirteci eklenir.
Oluflan mavi renk, Cr(III)’ün yeflil rengine dönüflene kadar titrasyona devam
edilir. Harcanan titrant hacminden ve afla¤›daki eflitlikten tiyosülfat çözeltisinin kesin
deriflimi hesaplan›r.
Cr2O 2-
7 + 6I- + 14H3O + 2Cr3+ + 3I2 + 21H2O (titrasyon öncesi)
I2 + 2S2O 2-
3 2I- ↽ ⇀
↽ ⇀
+ S4O 2-
6 (titrasyon tepkimesi)
Tart›lan K 2 Cr 2 O 7 miktar› (g) :
K2Cr2O7 molekül kütlesi (g mol-1 ) : 294,20
Harcanan Na2S2O3 çözeltisinin hacmi (L) :
Na 2 S 2 O 3 çözeltisinin deriflimi (M) :
1 mol K Cr O
MNa S O mKCrOx 2 2 7 mol Cr O
=
x
2 2 3 2 2 7 294, 20 gKC 2 rO mol K Cr O x
2−
2−
1 2 7 3 mol I2
2 mol S
x 2O3 1
x
2 7 1
2−
2 2 7 1 mol Cr O 1 mol I VNa
2 7
2
S O , L
2 2 3
Yaklafl›k 0,01 M iyot çözeltisinin ayarl› sodyum tiyosülfat çözeltisi ile ayarlanmas›:
Bu bölümde haz›rlanm›fl olan yaklafl›k 0,01 M iyot çözeltisinden mezürle ölçerek
3-5 mL erlene al›n›r. Üzerine 100 mL kadar saf su eklenir. ‹yot çözeltisinin
rengi aç›lana kadar ayarl› tiyosülfat çözeltisi ile titre edilir. Erlendeki çözeltiye 3 mL
kadar niflasta çözeltisi eklenip, koyu mavi renk kaybolana kadar ayarl› tiyosülfat
çözeltisiyle titre edilir. Harcanan titrant hacmi ve afla¤›daki tepkime ve eflitlik kullan›larak
iyot çözeltisinin deriflimi hesaplan›r:
I 2 + 2S 2 O 3 2- → 2I - + S4 O 6 2-
Na 2 S 2 O 3 çözelti deriflimi (M) :
Harcanan Na 2 S 2 O 3 hacmi (L) :
I 2 çözelti deriflimi (M) :
I 2 çözelti hacmi (L) :
M = M
⎛
⎜ mol Na S O ⎞
2 2 3
1 mol S O
⎜
xV 3 1 mol I
⎝⎜
L Na S O ⎠⎟
aSO 2 2 3 1 SO 2 mol
2−
x 2 x
2
mol Na
S 2O I2 Na2S2O3 N
2 2 3
M Na S O
2 2 3
V Na S O
2 2 3
M I2
V I2
2
2 3
m KCrO
2 2 7
V Na S O
2 2 3
M Na S O
2 2 3
1
V
3 I
2−
x
2

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
‹yodimetrik Yöntem ile Meyve Sular›nda Askorbik Asit Tayini
Askorbik asit (C vitamini) h›zl› bir flekilde iyodu (I 2 ) iyodüre (I - ) indirger. Bu tepkime,
belirteç olarak niflastan›n kullan›ld›¤› standart bir iyot çözeltisiyle C vitamininin
(C 6 H 8 O 6 ) do¤rudan titrasyonunun temelini oluflturur.
I2 + C6H8O ⇀
6 ↽ C 6 H 6 O 6 + 2H + + 2I -
C vitamini ile tepkimeye girecek I 2 kayna¤› olarak ayarl› bir iyot çözeltisi kullan›labilece¤i
gibi iyodat ile iyodür aras›ndaki reaksiyon sonucu stokiyometrik
oranda oluflan iyot da bu amaçla kullan›labilir.
Meyve sular›nda C vitaminini tayin etmek için portakal, mandalina, limon, greyfurt
gibi meyveler meyve s›kaca¤› ile s›k›larak sular› ç›kar›l›r ve adi süzgeç ka¤›d›
ile süzülür. Süzüntüden 10 mL erlene al›n›r. Süzüntüye 25 mL önceden kaynat›l›p
so¤utulmufl saf su eklenir. Üzerine 5 mL % 10 (h/h)’l›k H 2 SO 4 ve 2,5 mL niflasta
belirteci eklenir. Daha önceden ayarlad›¤›n›z I 2 çözeltisi bürete konulur (Meyve
suyunda bulunan askorbik asit içeri¤ine göre daha önceden ayarlad›¤›n›z I 2 çözeltisi
do¤rudan kullan›labilece¤i gibi laboratuvar sorumlular› taraf›ndan uygun oranda
seyreltilmifl olarak da size verilebilir). Erlendeki çözelti mavi renk olunca titrasyona
son verilir. Harcanan titrant hacmi not edilir.
Askorbik asidin molekül kütlesi (g mol -1 ) : 176,13
Ölçülen meyve suyu hacmi (mL) : V meyve suyu
Ayarl› I 2 çözeltinin molaritesi :
Harcanan I 2 çözeltisinin hacmi (mL) :
Meyve suyundaki askorbik asit deriflimi, C (mg askorbik asit/mL meyve suyu):
C askorbikasit (mgmL -1 )=
1 mmol C6H6O6 176, 13 mg C6H6O6 1
MI xV 2 I x x
x
2 1 mmol I2
1 mmol C6H6O6 Vmeyve suyu
‹yodometri
‹yodometri, yükseltgen olan analitlerle iyodür iyonu (I - ) aras›ndaki tepkimeden
a盤a ç›kan iyodun (I 2 ) ayarl› sodyum tiyosülfat (Na 2 S 2 O 3 ) çözeltisi ile dolayl› olarak
titrasyonunu temel alan tayin yöntemidir.
‹yodometrik titrasyonlara ait tepkime afla¤›daki gibi gösterilebilir:
Yükseltgen + 2nI- + 2nH + ‹ndirgen + nI2 + nH2O I2 + 2S2O 2-
3 2I- ↽ ⇀
↽ ⇀
+ S4O 2-
6
‹yodometrik titrasyonlar, pH 3-8 aral›¤›nda yükseltgen olan bir analitle a盤a ç›kan
I 2 ’un niflasta belirteci kullan›larak ayarl› tiyosülfat (S 2 O 3 2- ) çözeltisiyle titre
edilmesiyle yap›l›r.
‹yodometrik titrasyonlar›n uygulama alan› iyodimetrik titrasyonlardan daha fazlad›r.
‹yodometrik yöntemle MnO 4 - , IO3 - , BrO3 - , ClO3 - , NO2 - , MnO4 - , Cr2 O 7 2- ,
Pb 2+ , Ba 2+ , Fe 3+ , Cu 2+ , Ce 4+ , As 5+ , Cl 2 , HClO, H 2 O 2 ve organik peroksitler tayin
edilebilir.
M I2
V I2
153
‹yodometrik titrasyonlar pH 3-
8 aral›¤›nda yap›lmal›d›r.
E¤er titrasyon daha asidik
ortamda yap›l›rsa
S 2-
2O3 + 2H + ↽ ⇀SO2
+
H2O+S tepkimesi nedeniyle
afl›r› miktarda S 2-
2O3 harcan›r. E¤er titrasyon bazik
ortamda yap›l›rsa
I2 + 2OH- → IO- + I- +H2O ve 3IO- IO -
3 + 2I- ↽ ⇀
tepkimeleri nedeniyle hatal›
sonuç bulunur.

154
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
6
Analitik Kimya Laboratuvar›
Na 2 S 2 O 3 Çözeltisinin Haz›rlanmas›
Na 2 S 2 O 3 (sodyum tiyosülfat) primer standart madde olmad›¤› için titrant olarak
kullan›labilmesi için ayarlanmas› gerekir.
Yaklafl›k 0,02 M Na 2 S 2 O 3 çözeltisi haz›rlamak için öncelikle 500 mL saf su kaynat›larak
so¤utulur. So¤utulan su üzerine 1,58-1,60 g Na 2 S 2 O 3 ve 0,5 g Na 2 CO 3
eklenir. Bagetle kar›flt›r›larak tamamen çözünme sa¤lan›r ve çözelti kapakl› bir flifleye
al›narak karanl›kta saklan›r.
Na 2 S 2 O 3 çözeltisini ayarlamak için potasyum iyodat (KIO 3 ), potasyum dikromat
(K 2 Cr 2 O 7 ) ve potasyum bromat (KBrO 3 ) primer standart maddeleri kullan›l›r.
Burada sadece KIO 3 ile ayarlamadan bahsedilecektir.
Na 2 S 2 O 3 Çözeltisinin KIO 3 ile Ayarlanmas›
100-150 °C’ a kadar kurutulmufl potasyum iyodat (KIO 3 ) 0,02-0,03 g kadar (0,1 mg
hassasiyetle) tart›larak 250 mL’lik erlene al›n›r. 50 mL saf suda çözülerek üzerine
20 mL % 10’luk (k/h) KI çözeltisi eklenir. Üzerine 2 mL 3 M H 2 SO 4 çözeltisi eklenir,
erlen serin ve karanl›k bir yerde 3-5 dakika kadar bekletilir. 100-150 mL’ye kadar
seyreltilen bu çözelti hemen büretteki Na 2 S 2 O 3 çözeltisi ile titre edilmeye bafllan›r.
Titrasyona erlendeki çözelti rengi sar› olana kadar devam edilir. Sar› renk görülünce
titrasyona ara verilip 3-5 mL niflasta belirteci eklenir (Bu ünitenin bafllar›nda
anlat›lan “Analit veya titrant›n yükseltgenme basamaklar›ndan biri ile renkli bileflik
oluflturan belirteçler” bafll›kl› konuyu tekrar okuyarak hat›rlamay› unutmay›n›z).
Oluflan mavi renk kayboluncaya kadar Na 2 S 2 O 3 çözeltisi ile titre edilmeye devam
edilir. Harcanan titrant hacmi not edilerek afla¤›daki tepkime ve eflitlikler yard›m›yla
Na 2 S 2 O 3 çözeltisinin kesin deriflimi hesaplan›r.
IO 3 - + 5I - + 6H + → 3I2 + 3H 2 O (titrasyon öncesi tepkime)
I 2 + 2S 2 O 3 2- → 2I - + S4 O 6 2- (titrasyon tepkimesi)
IO 3 - + 6H + + 6S2 O 3 2- → I - + 3S4 O 6 2- + 3H2 O (net tepkime)
Tart›lan KIO3 miktar› (g) :
KIO3 molekül kütlesi (g mol-1 mKIO3 ) : 214,02
Harcanan Na 2 S 2 O 3 hacmi (L) :
Na 2 S 2 O 3 deriflimi (M) :
1 mol KIO3
1 mol IO3
2 3
MNa S O = m
2 2 3 KIO x x
3 214, 02 gKIO3
3
2
− −
6 mol S O 1 mol Na2SO
2 3
x x
1 mol KIO
−
1 mol IO3
mol S O V
2 3 Na S O
2
1
−
1
x
‹yodometrik SIRA ve iyodimetrik S‹ZDE yöntemler aras›ndaki farklar nelerdir? Hangisi daha kullan›fll›d›r?
Neden?
‹yodometrik Yöntem ile Bak›r Tayini
‹yodometrik yöntemle bak›r tayininde ortam›n zay›fça asidik (pH yaklafl›k 4-6) olmas›
istenir. Bu amaçla asetik asit-amonyum asetat tamponu kullan›labilir.
Numunedeki bak›r, Cu(II) halinde olacak flekilde çözüldükten sonra I- eklenerek
a盤a ç›kan I2 , Na2S2O3 çözeltisi ile niflasta belirteci yan›nda titre edilerek tayin
edilir. Numunede I- DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT iyonunu yükseltgeyecek katyonlar›n (arsenik, demir gibi) bulunmamas›
gerekir.
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P K ‹ T A P
V Na S O
2 2 3
M Na S O
2 2 3
2 2 3

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Tayin için öncelikle size verilen numune alafl›m vb. gibi kat› halde ise numune
miktar›na ba¤l› olarak HNO 3 eklenerek çözünürlefltirilmesi gerekir. E¤er numune
çözelti halinde verilirse verilen numunenin içerdi¤i bak›r miktar›na ba¤l› olarak
seyreltilip (bu konuda laboratuvardaki hocalar›n›zdan yard›m al›n›z) 1:3 (h:h) oran›ndaki
(NH 3 :su) kar›fl›m›ndan bak›r-hidroksit çökünceye kadar veya çözeltinin
mavi rengi gidinceye kadar damla damla eklenir. Üzerine damla damla deriflik
asetik asit eklenerek oluflan çökele¤in çözünmesi sa¤lan›r. Bu çözeltiye 5 mL %
10’luk (k/h) KI çözeltisi eklenerek karanl›kta 3-5 dakika bekletilir. Bu çözelti hemen
büretteki ayarl› Na 2 S 2 O 3 çözeltisi ile titre edilmeye bafllan›r. Titrasyona erlendeki
çözelti rengi sar› olana kadar devam edilir. Sar› renk görülünce titrasyona ara
verilip 3-5 mL niflasta belirteci eklenir. Oluflan mavi renk aç›l›ncaya kadar Na 2 S 2 O 3
çözeltisi ile titre edilmeye devam edilir. Yaklafl›k 1 g NH 4 SCN (amonyum tiyosiyanat)
veya KSCN (potasyum tiyosiyanat) kristali eklenerek kar›flt›r›l›r (bak›r(I) iyodür
taraf›ndan adsorplanm›fl I 2 ’u çözeltiye geçirmek için). Renk tekrar koyulafl›r.
Mavi renk tamamen kaybolana kadar dikkatlice damla damla titrant ilavesine devam
edilir. Harcanan titrant hacmi, afla¤›daki tepkime ve eflitlik yard›m›yla numunedeki
bak›r kütlesi ve bak›r yüzdesi hesaplan›r.
2Cu 2+ + 2I - → 2CuI(k) + I 2 (titrasyon öncesi tepkime)
I 2 + 2S 2 O 3 2- → 2I - + S4 O 6 2- (titrasyon tepkimesi)
2Cu 2+ + 2S 2 O 3 2- + 2I - → 2Cul(k) + S4 O 6 2- (net tepkime)
Na 2 S 2 O 3 çözeltisi deriflimi (M) :
Harcanan Na 2 S 2 O 3 hacmi (L) :
Tart›lan numune kütlesi (g) : m numune
Tart›lan numunedeki bak›r kütlesi : m Cu
M Na S O
2 2 3
V Na S O
2 2 3
Bak›r atom kütlesi (g mol -1 ) : 63,54
% Cu (k/k)= (m Cu /m numune ) x 100
⎛mol
a2
mCu = M ⎜ N S ⎞
2O3 SO3
Na S O ⎜
xV 2 2 3
⎝⎜
L Na2S O ⎠⎟
NaSO 2 2 3
2 3
SO
2−
1 mol 2 2 mol Cu 3,54 gCu
x x
1 mol Na2
2 3 2 mol
SO 1 mol Cu
2 3 2
6
− x
‹yot çözeltilerinin tiyosülfat iyonu ile titrasyonunda niflasta belirteci SIRA titrasyonun S‹ZDE hangi
aflamas›nda eklenir? Neden?
DÜfiÜNEL‹M
SORU
D‹KKAT
SORU
D‹KKAT
155
SIRA S‹ZDE
DÜfiÜNEL‹M
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
7
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON

156
Özet
A MAÇ
1
A MAÇ
2
Analitik Kimya Laboratuvar›
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›n›n hangi
kimyasal türlerin kantitatif tayininde nas›l
kullan›labilece¤ini tart›flmak
Yükseltgenme-indirgenme (redoks) titrasyonlar›,
titrant›n analiti indirgedi¤i veya yükseltgedi¤i,
yani elektron al›flverifli yoluyla gerçekleflen, titrimetrik
tayin yöntemleridir. Bu tür titrasyonlarda,
tepkimeye giren türlerden biri elektron alan (yükseltgen,
yükseltgeyici), di¤eri ise elektron veren
(indirgen, indirgeyici) olarak isimlendirilir. Yükseltgenme-indirgenme
titrasyonlar›nda en çok
kullan›lan titrantlar; permanganat (MnO 4 - ), iyodat
(IO 3 - ), dikromat (Cr2 O 7 2- ), bromat (BrO3 - ),
seryum(IV) (Ce 4+ ), tiyosülfat (S 2 O 3 2- ) çözeltileri
gibi yükseltgen reaktiflerdir. Analitik kimya laboratuvar›nda
yükseltgenme-indirgenme tepkimelerinde
belirteç yard›m›yla titrasyon yap›larak,
renk de¤iflimindeki titrant hacmi kullan›larak
analit miktar› hesaplan›r. Titrasyonunun baflar›s›
titre edilen ortamdaki türlerin tamam›n›n belli ve
tek bir yükseltgenme basama¤›nda olmas›na ba¤l›d›r.
Bu nedenle titrasyona bafllamadan önce
analitin bulundu¤u ortama ikinci bir indirgen veya
yükseltgen reaktifin (yard›mc› reaktif) eklenmesi
gerekebilir. Herhangi bir türün tayininde
hangi titrant ve belirteçlerin kullan›labilece¤i, nelere
dikkat edilmesi gerekti¤i konusunda bilgili
olmak gerekmektedir.
Permanganat çözeltisi ile tayin deneyleri yapmak
Permanganat çözeltisinin çok iyi bir yükseltgen
olmas› nedeniyle, asidik ortamda yükseltgenebilen
Fe 2+ , As 3+ , Sb 3+ , Sn 2+ , Mo 3+ , U 4+ , Ti 3+ , NO 2 - ,
I - , Br - , C 2 O 4 2- ve H2 O 2 gibi türler titrant olarak
do¤rudan ayarl› KMnO 4 çözeltisinin kullan›lmas›yla;
Ca 2+ , Ba 2+ , Zn 2+ , Ag + gibi iyonlar da önce
okzalatlar› halinde çöktürülerek oluflan çökelek
asit çözeltisinde çözündürüldükten sonra ayarl›
KMnO 4 titrant› kullan›larak dolayl› olarak tayin
edilebilir. Ortamda ilave bir belirtece ihtiyaç yoktur.
KMnO 4 belirteç titrantt›r. Demir filizi ve demir
içeren numunelerdeki demir, çözünür haldeki demir
(II) çözeltisi ile permanganat›n titre edilmesi
yoluyla ve klorlu ortamda (Zimmerman-Reinhardt
yöntemine göre) ve/veya ortamdan klorür iyonlar›
uzaklaflt›r›larak yap›l›r. Deneylerin baflar›yla sonuçland›r›labilmesi
için bu bölümün tamam›n›n
dikkatle okunmas› gerekmektedir.
A MAÇ
3
A MAÇ
4
Potasyum dikromat çözeltisi ile tayin deneylerini
uygulamak
Potasyum dikromat (K 2 Cr 2 O 7 ), KMnO 4 çözeltisi
kadar olmasa da iyi bir yükseltgendir. Bu ünitede
anlat›lan birçok özelli¤inden dolay› yükseltgenme-indirgenme
titrasyonlar›nda titrant olarak
kullan›l›r. Bu tür titrasyonlar için ayr›ca difenil
amin sülfonik asit ve sodyum (veya baryum) difenilamin
sülfonat çözeltileri gibi belirteçlere ihtiyaç
vard›r.
Dikromat ile titrasyonunda dönüm noktas›nda
sonra difenil amin sülfonat yükseltgendi¤inde
mavi renkli olur. Titrasyonun dönüm noktas› bu
renk yard›m›yla belirlenir. Dikromatl› titrasyonlar
özellikle demir tayininde çok kullan›l›r. Numuneler
eritifl sonras› veya do¤rudan deriflik HCl
çözeltisi kullan›larak çözülür. Çözeltideki demirin
tamam›, demir(II) yükseltgenme basama¤›nda
olmal›d›r. Demir (II) iyonlar›n›n dikromat ile
titrasyonunda oluflan Cr(III) çözeltisinin yeflil
rengi, demir(II) varl›¤› nedeniyle, menekfle rengi
olarak gözlenir. ‹yi bir tayin yap›labilmesi için bu
bölümün dikkatle okunmas› gereklidir.
‹yot çözeltisi ile yap›labilecek tayin deneylerini
uygulamak
‹yot (I 2 ), yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda
kullan›lan KMnO 4 ve K 2 Cr 2 O 7 ’den daha zay›f
bir yükseltgen olmas›na ra¤men yükseltgenme-indirgenme
titrasyonlar›nda kullan›labilmektedir.
‹yotla yap›labilecek tayinler iki yöntemle
yap›labilir. Birincisi ayarl› iyot çözeltisinin titrant
olarak kullan›larak baz› indirgen maddelerin
(Sn 2+ , H 2 S, S 2 O 3 2- , SO3 2- , As 3+ , askorbik asit) do¤rudan
titrimetrik tayinlerinin yap›ld›¤› iyodimetri
yöntemidir. Di¤eri ise yükseltgen olan analitlerle
iyodür (I - ) aras›ndaki tepkime sonucu, analite
eflde¤er miktarda oluflan iyodun (I 2 ) dolayl› titrasyonunu
temel alan iyodometrik tayin yöntemidir.
‹yodometrik yöntemle MnO 4 - , IO3 - , BrO3 -
, ClO 3 - , NO2 - , MnO4 - , Cr2 O 7 2- , Pb 2+ , Ba 2+ , Fe 3+ ,
Cu 2+ , Ce 4+ , As 5+ , Cl 2 , HClO, H 2 O 2 ve organik
peroksitler tayin edilebilir. Bu tür titrasyonlarda
belirteç olarak niflasta çözeltisi kullan›l›r. Bu bölümde
iyodometrik ve iyodimetrik tayin deneyleri
yapabileceksiniz.

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Kendimizi S›nayal›m
1. 0,4280 g potasyum iyodat (KIO 3 ) (molekül kütlesi
214,00 g/mol) suda çözülerek çözeltisi haz›rlan›yor ve
üzerine KI’ün fazlas› eklenip asitlendirildikten sonra
sodyum tiyosülfat (Na 2 S 2 O 3 ) çözeltisi ile titre edilerek
sodyum tiyosülfat çözeltisi ayarlan›yor. Mavi niflasta/iyot
kompleksinin rengi kayboluncaya kadar 24,00 mL tiyosülfat
çözeltisi harcan›yor. Bu bilgilere göre, sodyum tiyosülfat›n
molaritesi kaçt›r?
a. 0,01
b. 0,25
c. 0,5
d. 2,0
e. 2,5
2. Deriflimi yaklafl›k 0,01 M olan KMnO 4 çözeltisini
ayarlamak için 20 mL ile 30 mL aras›nda potasyum permanganat
çözeltisi harcanmas› isteniyorsa ayar için kullan›lacak
primer standart Na 2 C 2 O 4 (134,00 g mol -1 ) maddesinden
tart›lmas› gereken aral›k ne olmal›d›r?
a. 0,5-1,0 mg
b. 0,01-0,02 g
c. 0,07-0,10 g
d. 1,0-1,3 g
e. 1,4-1,5 g
3. 5,0 g demir filizi çözülerek Zimmerman-Reinhardt
yöntemine göre tayin ediliyor. Deriflik asitli ortamda
SnCl 2 ve HgCl 2 ekleniyor. Bu çözelti üzerine Zimmerman-Reinhardt
çözeltisi eklenerek ayarl› 0,1500 M
KMnO 4 titrant› ile titre ediliyor. 25 mL titrant harcan›yor.
Tan›k deney için ise 3 mL titrant harcand›¤›na göre
filiz numunesindeki demirin kütlece yüzdesi kaçt›r?
(demirin atom kütlesi 55,85 g mol -1 )
a. 5,15
b. 18,43
c. 25,16
d. 45,20
e. 56,25
4. Afla¤›dakilerden hangisi yükseltgenme-indirgenme
titrasyonlar›nda kullan›lan belirteçlerden biridir?
a. Potasyum kromat
b. Potasyum dikromat
c. Niflasta
d. Sodyum okzalat
e. Potasyum iyodat
157
5. Demir filizinde potasyum dikromat titrant› ile titrasyon
yap›larak demir tayin edilmeye çal›fl›l›rken dönüm
noktas›nda gözlenen renk de¤iflimi afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Yeflilden sar›ya
b. Sar›dan kahverengiye
c. Turuncudan yeflile
d. Menekfle renginden maviye
e. Beyazdan siyaha
6. ‹yodimetrik yöntem ile ilgili afla¤›daki ifadelerden
hangisi do¤rudur?
a. Analitle iyodür aras›ndaki tepkimeden a盤a ç›kan
iyodun dolayl› titrasyonunu temel alan yükseltgenme-indirgenme
tayin yöntemidir.
b. Çok az say›da madde iyot ile yükseltgenebildi-
¤inden çok az say›da indirgen madde bu yöntemle
tayin edilebilir.
c. ‹yot çözeltisinin ayarlanmas›nda eosin standard›
kullan›l›r.
d. ‹yodimetrik titrasyonlar kuvvetli asidik ve kuvvetli
bazik ortamda da yap›labilir.
e. Titrant olarak sodyum tiyosülfat çözeltisi kullan›l›r.
7. ‹yodometrik yöntemle bak›r tayininde, amonyum tiyosiyanat
veya potasyum tiyosiyanat eklenme amac›
afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Baz› iyonlar›n yükseltgenmesini sa¤lamak için
çözelti pH’s›n› belli aral›kta tutmak
b. Kat› iyodun sudaki çözünürlü¤ünü artt›rmak
c. Numunedeki çözünmeyen silikatlar› çözmek
d. Tepkimeyi h›zland›rmak
e. Bak›r(I) iyodür taraf›ndan adsorplanm›fl iyodu
çözeltiye geçirmek
8. Yükseltgenme-indirgenme titrasyonlar›nda yard›mc›
reaktifin kullan›lma amac› afla¤›dakilerden hangisidir?
a. Ortamda bulunan türlerin tamam›n›n belli ve tek
yükseltgenme basama¤›nda olmas›n› sa¤lamak
b. Dönüm noktas›n›n daha iyi gözlenmesini sa¤lamak
c. Titrant›n ayarlanmas›nda kolayl›k sa¤lamak
d. Renk de¤ifliminin tamamlanmas›n› sa¤lamak
e. Titrasyonda belirteç kullan›m›n› önlemek

158
Analitik Kimya Laboratuvar›
9. Afla¤›dakilerden hangisi permanganat çözeltisiyle
yap›lan titrasyonlarda belirteç olarak kullan›l›r?
a. Metilen mavisi
b. Niflasta
c. Difenil amin
d. Belirtece gerek yoktur.
e. Difenil amin sülfonat
10. Potasyum dikromat titrant› ile demir tayini yap›l›rken
çözelti gri renkli oldu¤unda ifllemlerin tekrarlanmas›
gerekir. Burada oluflan gri rengin nedeni afla¤›dakilerden
hangisidir?
a. Demir(III) iyonunun demir(II) iyonuna indirgenmesi
b. Çözeltide kromat iyonlar›n›n kalmas›
c. Beyaz renkli silisyum dioksit çökele¤inin oluflumunun
engellenmesi
d. Demirin kompleks oluflturmas›n›n engellenmesi
e. Afl›r› eklenen kalay(II) iyonlar› nedeniyle civan›n
metalik civaya indirgenmesi
“
Yaflam›n ‹çinden
Nobel Ödüllerinin Do¤uflu ve 1992 Kimya Nobel
Ödülü -Rudolph Arthur Marcus
“Kimyasal sistemlerde elektron transfer tepkimeleri
kuram›na katk›lar› için”
Bugün kendi ad›yla verilen Nobel Ödülleri ile tan›nan
Alfred Nobel, 1833’te iflas etmifl bir ifladam›n›n o¤lu
olarak dünyaya geldi. Babas›n›n de¤erli ticari malzemelerle
yüklü gemisi batt›¤› için ailesi çok yoksuldu. Tarihe
‘dinamitin mucidi’ olarak geçen Alfred Nobel, patlay›c›lara
olan düflkünlü¤ünü babas›ndan ald›. 1866’da
‘Nobel’in Güvenlik Barutu’ ya da daha çok bilinen ad›yla
dinamit olan bu tehlikeli maddeyi buldu.
Bu bulufluyla Nobel, k›sa sürede tüm Avrupa’da dinamit
kral› olarak tan›nd›. 1879’da Paris’te bir laboratuvar
kuran Nobel, buradaki çal›flmalar› s›ras›nda dumans›z
barutu keflfetti. Nobel, San Remo’da 1896’da beyin kanamas›
sonucu hayata veda etti. Vasiyetinde, servetinin
büyük k›sm›n› her y›l insanl›¤a hizmette bulunanlara
sunulmas›n› istedi. ‹lk Nobel ödülü bu vasiyet üzerine
1901 tarihinde verilmeye bafllanm›flt›r. Bu ödüller fizik,
kimya, t›p veya fizyoloji, edebiyat, bar›fl ve ekonomi
alanlar›nda olmak üzere toplam alt› dalda her y›l Alfred
Nobel’in ölüm y›ldönümü olan 10 Aral›k’ta ‹sveç Kraliyet
Bilimler Akademisi taraf›ndan verilmektedir.
1992 y›l› Kimya Nobel Ödülü “Kimyasal sistemlerde
elektron transfer tepkimeleri kuram›na katk›lar›
için” Rudolph Arthur Marcus’a verilmifltir. Bu katk›lar
6 ana bafll›kta toplanm›flt›r:
Marcus Modeli
En basit kimyasal tepkime
Metallerin oksitlenmesi (yükseltgenmesi)
Fotosentez
Canl› yap›larda elektron geçifli
De¤erli tafllar
Burada, kimyasal sistemlerde elektron transfer tepkimelerini
temel alan bu 6 ana bafll›ktan sadece birinden
k›saca bahsedilecektir.
Metallerin Oksitlenmesi
Birçok metal hava oksijeni ile oksitlenir. Bu iflleme korozyon
denir. Elektronlar metalden oksijen molekülüne aktar›l›r.
Negatif yüklü oksijen iyonlar› metaldeki oksit yüzeyinin
büyümesine neden olur. Oksit tabakas›n›n büyümesi
ile elektron geçifli azal›r. Korozyon durur ve metal pasif
hale gelir. Ancak e¤er elektronlar metaldeki çatlak ve safs›zl›klar
arac›l›¤›yla metale girerlerse veya oksit tabakas›
çözünürse bu yükseltgenme ifllemi devam da edebilir.
”
Kaynak: http://nobelprize.org/EriflimTarihi: 20.04.2009

8. Ünite - Yüksetgenme-‹ndirgenme (Redoks) Titrasyonlar› ve Laboratuvar Uygulamalar›
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Na 2 S 2 O 3 çözeltisinin KIO 3
ile ayarlanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Potasyum permanganat çözeltisinin
sodyum okzalata karfl› ayarlanmas›”
konusunu gözden geçiriniz.
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Permanganat çözeltisiyle
demir tayini” konusunu gözden geçiriniz.
4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yükseltgenme-indirgenme
titrasyonu belirteçleri” konusunu gözden geçiriniz.
5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Potasyum dikromat çözeltisiyle
yap›lan titrasyonlar” konusunu gözden
geçiriniz.
6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹yot ile yap›lan titrasyonlar”
konusunu gözden geçiriniz.
7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹yodometrik yöntem ile bak›r
tayini” konusunu gözden geçiriniz.
8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yard›mc› reaktifler” konusunu
gözden geçiriniz.
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Permanganat çözeltisiyle
yap›lan (manganometrik) titrasyonlar” konusunu
gözden geçiriniz.
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Potasyum dikromat çözeltisiyle
yap›lan titrasyonlar” konusunu gözden
geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
159
S›ra Sizde 1
Bu soruyu, “Analit veya titrant›n yükseltgenme basamaklar›ndan
biri ile renkli bileflik oluflturan belirteçler” bafll›-
¤›na tekrar göz atarak yan›tlayabilirsiniz. E¤er ortamda
iyot derifliminin fazlas› bulunursa çözeltinin mavi rengi
nedeniyle dönüm noktas›n›n gözlenmesinde hatalar olabilir.
E¤er iyodür deriflimi fazla ise mavi renk gözlenmez.
S›ra Sizde 2
“Yükseltgenme-indirgenme titrasyonu belirteçleri” konusuna
bak›n›z. Bu belirteçlerin yükseltgenmifl ve indirgenmifl
hallerinin renklerinin de¤iflik olmas› gerekti-
¤ini, renk de¤ifliminin analit ile titrant aras›ndaki tepkimenin
eflde¤erlik noktas› civar›nda gözlenmesi gerekti-
¤ini, belirtecin (±0,059/n) potansiyel aral›¤›nda renk
de¤ifliminin tamamlanmas› gerekti¤ini hat›rlay›n›z.
S›ra Sizde 3
“Potasyum permanganat çözeltisinin sodyum okzalata
karfl› ayarlanmas›” bafll›¤›nda anlat›lan yöntemi ve eflitlikleri
kullan›n›z. Öncelikle Na 2 C 2 O 4 kütlesinden mol
say›s›n› bulunuz. 5 mol Na 2 C 2 O 4 ’›n 2 mol KMnO 4 çözeltisi
harcad›¤›n› unutmay›n›z. KMnO 4 çözeltisnin molaritesi
0,022 M olarak hesaplanacakt›r.
S›ra Sizde 4
“Permanganat çözeltisiyle demir tayini” konusunu hat›rlay›n›z.
Zimmerman-Reinhardt çözeltisi; SnCl 2 ile
Fe(III)’ün indirgenmesi s›ras›nda Cl - iyonlar›n›n KMnO 4
ile yükseltgenmesini engellemek için koruyucu çözelti
olarak kullan›l›r.
S›ra Sizde 5
“Demir filizinde potasyum dikromat ile demir tayini”
konusunda anlat›lanlar› hat›rlay›n›z. Çözünür hale getirilmifl
numunedeki bütün demirlerin Fe(II) yükseltgenme
basama¤›na dönüfltürüldü¤ünden emin olduktan
sonra asidik ortamda Fe(II) iyonu ile dikromat iyonu
aras›ndaki tepkime sonucu demirin (+3) yükseltgenme
basama¤›na yükseltgendi¤ini ve dönüm noktas›nda harcanan
dikromat çözelti hacminden de faydalanarak numundedeki
demir miktar›n› hesaplayabilece¤inizi hat›rlay›n›z.
Unutmay›n›z ki 6 mol demir (II) iyonu ile 1 mol
dikromat iyonu tepkime vermektedir. Bu orandan faydalanarak
hesaplanan demir kütlesi de¤erini kullanarak
ve numune miktar›ndan, numunedeki kütlece yüzde
demir miktar› hesaplanabilir. Sonuç yüzde (%k/k) 33,51
olarak hesaplanacakt›r.

160
Analitik Kimya Laboratuvar›
S›ra Sizde 6
“‹yodometri” ve “‹yodimetri” bafll›¤›nda anlat›lanlara
tekrar göz at›n›z. ‹yodimetrik yöntemde ayarl› iyot çözeltisinin
titrant olarak kullan›ld›¤›n›, iyodometrik yöntemde
ise analit ile iyodürün aras›ndaki tepkimeden
oluflan iyodun ayarl› tiyosülfat çözeltisi ile dolayl› titrasyonunun
yap›ld›¤›n› hat›rlay›n›z. ‹yodun standart indirgenme
potansiyelinin çok büyük olmamas› nedeni ile
çok az maddenin iyot ile do¤rudan yükseltgenebildi¤ini
(çok az say›da indirgen madde tayininde kullan›labilece¤ini),
yani iyodimetrinin kullan›m alan›n›n k›s›tl› oldu¤unu
hat›rlay›n›z. ‹yodometride ise uygulama alan›n›n
genifl oldu¤unu hat›rlay›n›z. Birçok iyon ve molekülleri
bu yöntemle tayin edebilece¤inizi hat›rlay›n›z.
S›ra Sizde 7
“Niflasta belirteci” ve “‹yodometrik yöntem ile bak›r tayini”
konular›na bak›n›z. ‹yot çözeltilerinin tiyosülfat
iyonu ile titrasyonunda niflasta belirteci titrasyonun bafl›nda
eklenmez. Çünkü ortamdaki iyot ve iyodür deriflimi
dönüm noktas›n›n belirlenmesinden çok önemlidir.
E¤er iyot deriflimi fazla ise çözeltinin mavi rengi
nedeniyle dönüm noktas›nda oluflan kompleksin mavi
rengi farkedilemeyebilir. E¤er iyodür deriflimi fazla ise
mavi renkli adsorpsiyon kompleksi oluflmayabilir. Ayr›ca
ortamda bulunan triiyodür deriflimi niflastan›n bozulmas›na
neden olabilir. Bu nedenle niflasta belirteci eflde¤erlik
noktas›na yaklafl›ld›¤›nda eklenir.
Yararlan›lan Kaynaklar
Atefl, S., Özyürek, G., Salih, B., (1991). Analitik Kimya
Laboratuvar› Nicel Analiz Uygulamalar›, Hacettepe
Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Ankara.
Elçi, L., (2000). Analitik Kimya Laboratuvar›, Erciyes
Üniversitesi Yay›nlar›, Kayseri.
Gedikbey, T., Tunal›, S., Birlik, E., Güray, T., (2004).
Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitab›, Osmangazi
Üniversitesi, Eskiflehir.
Gündüz, T., (1999). Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitab›,
Gazi Büro Kitabevi Tic. Ltd. fiti., Ankara.
Merdivan, M., Nakio¤lu, N., Savaflç›, fi., Yaflar, S. B., Ergül,
S., Kara, D., (1999). Nicel Analiz Laboratuvar
Kitab›, Bal›kesir Üniversitesi Yay›nlar›, Bal›kesir.
Skoog, D. A., West, D. M., Holler, F. J., Crouch, S. R., çeviri
editörleri K›l›ç, E., Köseo¤lu, F., (1996). Analitik
Kimya Temel ‹lkeler, Bilim Yay›nc›l›k, Ankara.

Ek-1
161

162
Ek-2

Ek-3
163

Sözlük
A
Adsorpsiyon belirteçleri(indikatörleri): Bir çöktürme
titrasyonu s›ras›nda, oluflan çökele¤in yüzeyine tutundu¤unda
veya çökele¤in yüzeyinden sal›nd›¤›nda renk
de¤ifltirebilen kimyasal maddelere verilen add›r.
Adsorpsiyon: ‹yon veya moleküllerin bir kat›n›n yüzeyine
tutunmas›d›r.
Alev denemesi: Atom, molekül veya iyonlar›n bir gaz alevinde
karakteristik renk oluflturmas›na dayanan nitel analiz
yöntemidir.
Analit: Kan, toprak, su gibi herhangi bir numune içinde analitik
yönden incelenen türdür.
Analiz: Bir numunenin bileflenlerini ve miktarlar›n› bulmak
için yap›lan ifllemlerin tamam›na denir.
Anyon: Cl - , CO 3 2- gibi negatif yüklü iyonlara denir.
Arjentometrik Yöntemler: Gümüfl iyonunun çöktürücü
olarak kullan›ld›¤›, çöktürme titrasyonlar›yla
gerçeklefltirilen tayin yöntemleridir.
Ayarlama: Deriflimi bilinmeyen ve standart çözelti olarak
kullan›lacak olan çözeltinin deriflimini tayin etmek
amac›yla yap›lan titrasyon ifllemidir.
B
Belirteç: Dönüm noktas›na ulafl›ld›¤›nda fiziksel de¤iflim
gözlenmesini sa¤layan kimyasal reaktiflerdir.
Birincil standart: Titrimetrik analizde referans olarak kullan›lan
maddelerdir.
Bozucu etki: Bir tayinin sonucunu olumsuz olarak de¤ifltirebilen
türlerin neden oldu¤u durumdur.
Ç
Çökelek: ‹ki veya daha fazla çözünen türün bir araya gelmesiyle
oluflan ve çözünmeyen kat›d›r.
Çözünürlefltirme: Bir numuneyi asit kullan›m›, ›s›tma gibi
zorlay›c› koflullarla çözünür hale getirme ifllemidir.
D
De¤erlik elektronlar›: De¤erlik orbitalinde yer alan elektronlard›r.
De¤erlik orbitali: Bir elementin en d›fl orbitalidir.
Desikant madde: Desikatör içerisinde nemsiz ortam oluflturmak
için kullan›lan nem çekici maddelere denir.
Desikatör: Nemi uçurulmufl kroze ve kurutulmufl maddelerin
so¤utulurken tekrar havadan nem kapmalar›n› engellemek
için sakland›klar› cam kaba denir.
Disproporsiyon: Ayn› iyonlardan biri yükseltgenirken
di¤erinin indirgenmesine denir.
Dönüm noktas›: Eflde¤erlik noktas›na ulafl›ld›¤›nda fiziksel
bir de¤iflimin gözlendi¤i pratik noktad›r.
Sözlük
165
E
Elektrolit: Elektrik iletimini sa¤layabilen maddelere verilen
add›r.
Eritifl: Silikatlar, baz› mineral oksitleri ve demir alafl›mlar›
gibi normal s›v› reaktiflerde yavafl çözünen
numunelerin bir eritici madde ile ›s›t›larak çözünürlefltirilmesine
denir.
Eflde¤erlik noktas›: Analit ve titrant›n stokiyometrik olarak
eflit oldu¤u teorik noktad›r.
F
Fajans Yöntemi: Adsorpsiyon belirteçleri kullan›larak
yap›lan arjentometrik titrasyonlard›r.
G
Geçici sertlik: Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatlar›n›n
neden oldu¤u sertli¤e denir.
Geçimsiz Kimyasal Maddeler: Birbirleriyle reaksiyona girerek
fliddetli patlama ya da yang›na neden olan ya da
zehirli ürünler oluflturan kimyasallard›r.
Geri titrasyon: Titrasyon iflleminde kullan›lan standart çözeltinin
eklenen fazlas›n›n baflka bir standart çözelti ile titre
edilme ifllemidir.
Gravimetrik analiz: Bir analitin miktar›n›n, kütle ölçüm
temeline dayanarak nicel olarak belirlendi¤i analitik yöntemlerdir.
Grup reaktifi: Bir grup katyonu (veya anyonu) çöktürmek
için kullan›lan maddelere verilen genel bir isimdir.
‹
‹ki diflli (bidentat) ligandlar: Çekirdek atomuna iki farkl›
konumdan ba¤lanabilen ligandlard›r.
‹kincil standart: Safl›¤› birincil standart kadar yüksek
olmayan bilefliklerdir.
‹lk koordinasyon küresi: Bir komplekste, metale ba¤l› ligandlar›n
yer ald›¤› küredir.
‹yodimetri: Ayarl› iyot çözeltisinin titrant olarak kullan›ld›¤›
yükseltgenme – indirgenme tayin yöntemidir.
‹yodometri: Analitle iyodürün (I-) aras›ndaki tepkime sonucu,
analite eflde¤er miktarda oluflan iyodun (I2) dolayl›
titrasyonunu temel alan yükseltgenme – indirgenme
tayin yöntemidir.
K
Kal›c› sertlik: Kalsiyum ve magnezyum klorür, sülfat, fosfat
veya silikat tuzlar›ndan oluflan sertlik kal›c› sertlik olarak
adland›r›l›r.
Karbanyon: Yap›s›nda elektron fazlal›¤› olan organik
iyona(anyona) verilen isimdir.

166
Analitik Kimya Laboratuvar›
Karbokatyon: Yap›s›nda elektron eksikli¤i olan organik
iyona (katyona) verilen isimdir.
Katyon: Ca 2+ , Na 2+ gibi pozitif yüklü iyonlara denir.
Kolloidal çökelek: Çaplar› 10-4 cm’den daha küçük taneciklerden
oluflan çökeleklerdir.
Kompleks oluflumu: ‹ki veya daha fazla say›da bilefli¤in
birleflerek daha kararl› ve daha büyük bir moleküle
dönüflmesi olarak bilinir.
Koordinasyon bileflikleri: Geçifl metalleri, metal katyonunun
iki veya daha fazla iyon veya molekül ile çevrili
oldu¤u koordinasyon bileflikleri diye bilinen kompleks
yap›l› bileflikler olufltururlar.
Koordinasyon say›s›: Bir kompleks bileflikte, metal katyonunun
yapabildi¤i ba¤ say›s›d›r.
Kral suyu: Üç hacim deriflik HCI ve bir hacim deriflik HNO3
kar›flt›r›larak haz›rlan›r. Oldukça kuvvetli bir yükseltgen
olan bu kar›fl›m hem cam malzemelerin temizli¤inde
hem de çözünürlefltirme ifllemlerinde kullan›l›r.
Kristal çökelek: Çaplar› milimetrenin onda biri veya daha
büyük olan çökeleklerdir.
L
Ligand: Bir kompleks bileflikte elektron çifti sa¤layabilen
atomlar› içeren moleküllere verilen add›r.
M
Mohr Yöntemi: CrO 2-
4 iyonunun belirteç olarak kullan›ld›¤›,
dönüm noktas›nda renkli çökelek oluflumuna dayanan
arjentometrik titrasyonlara denir.
N
Nicel analiz: Bir numunedeki bileflenlerin miktarlar›n›n tayinidir.
Nitel analiz: Bir numunedeki bileflenlerin türlerinin tayinidir.
P
Peptitleflme: P›ht›laflm›fl bir kolloidin çözelti içerisinde
da¤›lmas›d›r.
P›ht›laflma: Kolloidal boyutlu taneciklerin bir araya gelerek
daha kolay çöktürülebilir ve süzülebilir kümeler oluflturmas›d›r.
Polidentat ligand: Metal katyonuna birkaç yerden ba¤lanabilen
elektronca zengin anyon ve moleküle denir.
S - fi
Sabit tart›m: Bir tart›m ile bir önceki tart›m aras›ndaki a¤›rl›k
fark›n›n 0,5 mg olmas›d›r.
Santrifüjleme: Merkezkaç kuvvetinden yararlanarak
yo¤unluklar› farkl› iki maddeyi birbirinden ay›rma metodudur.
Sert su: Mineral tuzlar içeren su olarak tan›mlan›r.
Sertlik: Suyun sabunu tüketebilme yetene¤i olarak tan›mlanabilir.
Soda ekstrakt›: Ortama afl›r› miktarda sodyum karbonat
çözeltisi eklenmesiyle sodyum, potasyum ve amonyum
d›fl›ndaki a¤›r metal katyonlar›n› çözelti ortam›ndan uzaklaflt›rmak
amac›yla yap›lan ifllemdir.
Standart çözelti: Deriflimi tam olarak bilinen çözeltidir.
fielat: Bir metal katyonunun, birden fazla elektron çifti sa¤layabilen
bir ligandla tepkimeye girerek oluflturdu¤u halkal›
kompleks bilefliklere verilen add›r.
T
Tampon çözelti: Bir zay›f baz ve onun konjuge asiti veya bir
zay›f asit ve onun konjuge baz›ndan oluflan ve ortam
pH’›n› sabit tutmaya yarayan çözeltidir.
Tek diflli (monodentat) ligandlar: Çekirdek atomla, ancak
tek ba¤ oluflturarak iç koordinasyon küresine girebilen
ligandlara denir.
Titrasyon e¤risi: Eflde¤erlik noktas›n› rahatl›kla gözlemlememizi
sa¤layan, analit çözeltisinin herhangi bir fonksiyonun
eklenen titrant hacmine karfl› çizilen grafi¤idir.
Titrasyon hatas›: Pratikte ve teorikte eflde¤erlik ve dönüm
noktalar›n›n gözlenmesi için gereken titrant hacimleri
aras›nda oluflan farkt›r.
Titrasyon: Bir analit çözeltisine, analit ile titrant aras›ndaki
tepkime tamamlanana kadar titrant ekleme ifllemidir.
Toplam sertlik: Kal›c› ve geçici sertli¤in toplam›d›r.
V
Volhard yöntemi: Fe (III) iyonunun belirteç olarak
kullan›ld›¤›, dönüm noktas›nda renkli kompleks
oluflumuna dayanan arjentometrik titrasyonlara denir.
Volumetrik analiz(titrimetri): Deriflimi bilinen çözeltinin
analit ile tepkimeye giren miktar›n›n ölçümüne dayanan
yöntemdir.
Y
Yar›-mikro analiz: 10-50 mg aras›ndaki miktarla yap›lan
analize denir.
Yükseltgenme – indirgenme (redoks) titrasyonlar›:
Titrant›n analiti indirgedi¤i veya yükseltgedi¤i, yani elektron
al›flverifli yoluyla gerçekleflen, titrimetrik tayin yöntemleridir.
Yükseltgenme – indirgenme titrasyonu belirteçleri:
Yükseltgenmifl ve indirgenmifl hallerinin renkleri farkl›
olan maddelerdir.

Dizin
A
Adsorpsiyon belirteçleri 110, 111, 117
Analit 3, 4, 77, 78, 86, 93-97, 104, 109, 110, 114, 141-145, 147,
151, 153, 154, 156
Analiz 2-5, 7-11, 13, 15, 20-28, 31-38, 41, 42, 44, 45, 50-52,
76-79, 82, 84, 86, 92-94, 96, 97, 100, 101, 104, 108-112,
114-117, 123, 125, 128, 131, 134, 147
Anyon 7, 8, 21, 22, 34, 45, 50-53, 56-72, 78, 86, 109, 110, 114,
117, 124, 129, 134
Arjentometrik yöntem 108-111, 117
Ayarlama 92-94, 97, 100, 104, 109, 131, 145, 151
B
Belirteç 93, 96-101, 104, 110-112, 114, 115, 117, 125, 127,
130-132, 134, 141, 143-145, 148, 151, 153, 154, 156
Bozucu Etki 52, 63, 67, 68, 72, 110, 148
Ç
Çökelek 8-10, 20-39, 41-45, 50, 52, 54-57, 59, 60-64, 66, 67,
69, 70, 72, 73, 77-81, 83-86, 93, 104, 110-114, 117, 120,
129, 133, 145, 149, 156
Çöktürme titrasyonlar› 11, 93, 94, 109, 110, 113, 117
Çözünürlefltirme 2, 5-7, 15
D
Desikant madde 76, 83
Desikatör 7, 14, 76, 82, 83, 101, 111, 146, 148, 152
Dönüm noktas› 92-95, 97, 99, 100-102, 104, 110-117, 125,
127, 128, 130, 131, 133, 143, 144, 146-148, 150, 151, 156
E
EDTA 122, 124-134
Elektrolit 8, 10, 81
Eriokrom siyah› T 127-131, 133, 134
Eritifl 2, 6, 7, 15, 148-150, 156
Eflde¤erlik noktas› 92-95, 97, 99, 101, 104, 127, 129, 131,
133, 141, 143
F
Fajans yöntemi 108, 111, 115, 117
G
Geri titrasyon 92-94, 128, 129, 134
Gravimetrik analiz 9, 11, 76-79, 82, 84, 86, 125
Grup reaktifi 20, 22-25, 29, 45, 50, 60, 72
H
Halojenür tayini 108, 110, 117
‹
‹ki diflli (bidentat) 124, 134
‹yodimetri 140, 151
‹yodometri 140, 153, 154, 156
K
Dizin
167
Katyon 7, 8, 20-24, 26-35, 37-39, 42-45, 51, 52, 68, 72, 78, 86,
114, 123, 124, 126, 128, 129, 131, 132, 134, 154
Kolloidal çökelek 78
Kompleks 6, 8, 11, 27, 28, 31-34, 57, 62-67, 78, 93, 94, 110,
112, 113, 117, 122-130, 132, 134, 143, 144, 147
Kompleksleflme 122, 124
Komplekslefltirici 6, 123, 125
Koordinasyon 122-124, 134
Kral suyu 6, 25, 27, 29, 30, 33
Kristal çökelek 78, 86
L
Lewis 123
Ligand 93, 122-127, 134
M
Manganometri 140, 147
Maskeleme 123
Mohr yöntemi 108, 110, 113-115, 117
N
Nicel analiz 2, 3, 6, 10, 11, 15, 93, 104
Nitel analiz 2, 3, 8, 10, 15, 21, 22, 39
Numune haz›rlama 2, 15
Ö
Ön deneme 20, 22, 24, 29, 30, 35, 39, 43, 44, 50, 53-55, 59-
61, 63-67, 69
P
pH 24, 28, 35, 51, 60, 94, 95, 97, 98, 100, 102, 104, 110, 114,
125-127, 131, 134, 145, 151, 153, 154
P›ht›laflma 81
Polidentat 124, 134
R
Redoks titrasyonu 140

168
S-fi
Analitik Kimya Laboratuvar›
Sabit tart›m 76, 81-85, 146
Santrifüjleme 9
Sertlik 122, 128-134
Sistematik analiz 7, 8, 20-23, 26-28, 31, 45, 50, 51, 56-61, 66
Standart çözelti 4, 92-97, 104, 131, 143
Süzme 8, 9, 11, 76-84, 86, 112, 145
fielat 124
T
Tampon 28, 35, 38, 39, 45, 99, 100, 125-127, 131, 133, 154
Tart›m 2, 4, 5, 11, 13, 15, 76, 77, 81-85, 94, 95, 99, 101, 111,
146
Tek diflli (monodentat) 124, 134
Titrasyon 11, 13, 92-98, 100-104, 108-110, 112-117, 122, 123,
125-134, 140-156
Titrasyon hatas› 92-94, 147
Titrimetri 11, 92, 93, 95, 104, 110, 119, 141, 151, 156
V
Volhard yöntemi 108, 110-115, 117
Y
Yükseltgenme-indirgenme belirteci 143
Yükseltgenme-indirgenme titrasyonu 142, 144
Z
Zimmerman-Reinhardt çözeltisi 147