3 - Anadolu Üniversitesi

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.Copyright © 2010 by Anadolu UniversityAll rights reservedNo part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, withoutpermission in writing from the University.UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›çGenel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan BozkayaÖ¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Hasan Çal›flkanUzm. Orkun fienGrafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret UçarÖ¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün SalurÖlçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. Meryem Ayd›nKitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin ÖzgürKapak DüzeniProf. Tevfik Fikret UçarDizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi EkibiT›bbi Laboratuvar Eti¤iISBN978-975-06-0769-11. Bask›Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2010

‹çindekileriii‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................viiToplum ve Etik ........................................................................ 2‹NSANIN VARLIK YAPISI ............................................................................ 3Her ‹nsan ‹lkin Bir Biyolojik Varl›kt›r ........................................................ 3Her ‹nsan Ayn› Zamanda Bir Psikolojik Varl›kt›r ...................................... 5Her ‹nsan Ayn› Zamanda Bir Sosyal-Toplumsal Varl›kt›r ......................... 8Çevre ....................................................................................................... 9Toplu Olarak Yaflama, Toplum Olarak Yaflama ................................... 10Kitle ........................................................................................................ 13TOPLUM ...................................................................................................... 15Toplum Nedir? .............................................................................................. 15Bellibafll› Toplum Anlay›fllar› ............................................................... 15ET‹K .............................................................................................................. 18Eylem ve Eylemin De¤eri ............................................................................ 18Ahlak ve Etik ................................................................................................ 19Alt›nc› Soru ................................................................................................... 20Deontoloji ..................................................................................................... 21TOPLUM VE ET‹K ........................................................................................ 23Özet .................................................................................................................. 24Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 25Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27T›p ve Etik ................................................................................ 28G‹R‹fi .............................................................................................................. 29Örnek Olay ................................................................................................... 29Hayat›m›zda Nelere De¤er Veririz? .............................................................. 30B‹YOET‹K NED‹R? ........................................................................................ 31TIBB‹ ET‹K VE YÖNTEM B‹LG‹S‹ ............................................................... 33SA⁄LIK B‹L‹MLER‹NDE ET‹⁄‹N KONU ALANI ......................................... 34TEMEL ET‹K ‹LKELER‹ ................................................................................. 36Zarar Vermeme ve Yararl›l›k ‹lkeleri .......................................................... 37Özerkli¤e Sayg› ‹lkesi .................................................................................. 37Adalet ‹lkesi .................................................................................................. 37SA⁄LIK B‹L‹MLER‹N‹N BAfiLICA ET‹K SORUNLARI ................................. 38Etik ‹kilem Nedir?.......................................................................................... 40Etik Ak›l Yürütme Süreci Nas›l Çal›fl›r? ....................................................... 40B‹T‹R‹RKEN .................................................................................................. 40Özet................................................................................................................ 42Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 43Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 44S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 44Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 451. ÜN‹TE2. ÜN‹TE

iv‹çindekiler3. ÜN‹TELaboratuvar Eti¤i .................................................................... 46G‹R‹fi .............................................................................................................. 47LABORATUVAR NED‹R? .............................................................................. 47LABORATUVAR B‹NA VE DONANIMI ....................................................... 48LABORATUVAR TÜRLER‹, ‹fiLEV VE DONANIMLARI ............................... 48Araflt›rma Laboratuvarlar› ............................................................................. 48Ölçüm Laboratuvarlar› .................................................................................. 48Ölçüm Laboratuvarlar›n›n Çal›flmas› ..................................................... 49Üniversite Araflt›rma Laboratuvarlar› ............................................................ 49‹Y‹ LABORATUVAR UYGULAMALARI ....................................................... 49Laboratuvar Kadrosu .................................................................................... 49Bafluzman›n Görev ve Sorumluluklar› ........................................................ 50Çal›flma Elemanlar›n›n Görev ve Sorumluluklar› ....................................... 50LABORATUVARLARIN KAL‹TE GÜVENCE UYGULAMASI ....................... 51LABORATUVARLARIN AKRED‹TASYONU ................................................. 51YÖNTEMLER‹N GEÇERL‹L‹⁄‹N‹N (VALIDATION) ‹NCELENMES‹ ........... 52Kesinlik (Precision) ...................................................................................... 52Do¤ruluk (Accuracy) ................................................................................... 53Seçicilik (Selectivity, Specificity) ................................................................. 53Tayin Alt S›n›r› (Limit Of Detection, LOD) ................................................ 54Saptama S›n›r› (Limit Of Quantitation, LOQ) ............................................. 54Do¤rusall›k (Linearity) ................................................................................. 54Do¤rusal Aral›k (Range) .............................................................................. 54Sa¤laml›k (Robustness) ................................................................................ 55Tutarl›l›k (Ruggedness) ................................................................................ 55Kararl›l›k (Stability) ...................................................................................... 55TEST B‹R‹MLER‹N‹N DÜZENLENMES‹ ....................................................... 55LABORATUVARLARDA ÇALIfiANLARIN SA⁄LI⁄I ..................................... 56LABORATUVAR ET‹⁄‹ ................................................................................. 56SONUÇ........................................................................................................... 57Özet ............................................................................................................... 58Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 59Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 60S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 61Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 624. ÜN‹TEHayvan Deneyleri Eti¤i ........................................................... 64DENEY HAYVANI KAVRAMI VE DENEYLERDE KULLANILANHAYVANLAR ................................................................................................. 65DENEY HAYVANLARININ SA⁄LIK B‹L‹MLER‹NDE KULLANILMAALANLARI ...................................................................................................... 65HAYVAN DENEYLER‹ ET‹⁄‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹ ............................. 66GÜNÜMÜZDE DENEY HAYVANLARI HAKLARI: 3R KURALI ................... 67Reduction....................................................................................................... 67Refinement..................................................................................................... 68Replacement ................................................................................................. 73Doku ve Organ Kültürleri ...................................................................... 73

‹çindekilervOmurgas›z Hayvanlar›n Kullan›lmas›..................................................... 74Embriyonlu Yumurta Kullan›m› ............................................................. 75Bir Hücrelilerin Kullan›lmas› .................................................................. 75Bilgisayarlar›n ve Veri Bankalar›n›n Kullan›lmas› ................................. 75Matematik Modeller ................................................................................ 75Gönüllü ‹nsan Kullan›m› ve Epidemiyolojik Çal›flmalar....................... 76E¤itimde Yapay Modellerin ve Filmlerin Kullan›lmas› ......................... 76HAYVAN DENEYLER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ YASA VE YÖNETMEL‹KLER‹................ 77Hayvan Haklar› Kanunu ............................................................................... 77Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›n Çal›flma Usul ve Esaslar›naDair Yönetmelik ............................................................................................ 77Yerel Etik Kurullar .................................................................................. 78Deneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar ‹çin Kullan›lan DeneyHayvanlar›n›n Korunmas›, Deney Hayvanlar›n›n Üretim Yerleri ileDeney Yapacak Olan Laboratuvarlar›n Kurulufl, Çal›flma, Denetleme,Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmeli¤in Uygulama Talimat› ......................... 79Deneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar ‹çin Kullan›lan DeneyHayvanlar›n›n Korunmas›, Deney Hayvanlar›n›n Üretim Yerleri ileDeney Yapacak Olan laboratuarlar›n Kurulufl, Çal›flma, Denetleme,Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik ........................................................... 81SONUÇ........................................................................................................... 82Özet................................................................................................................ 83Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 88S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 88Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89Biyoetik ..................................................................................... 90ET‹K VE B‹YOET‹K NED‹R? ........................................................................ 91B‹YOET‹⁄‹N KONUSUNA G‹REN ALANLAR ............................................. 92B‹YOET‹⁄‹N TAR‹HÇES‹.............................................................................. 92ET‹K KURULLAR VE ‹NSAN ARAfiTIRMALAR‹NDA UYULMASIGEREKL‹ KURALLAR..................................................................................... 94ET‹K KURUL ‹ZN‹ VE B‹LG‹LEND‹R‹LM‹fi GÖNÜLLÜ OLUR FORMU .... 95GENET‹K ÇALIfiMALARDA VE ARAfiTIRMALARDA ET‹K KURALLAR ..... 97TIBB‹ ET‹KTE GENET‹K DANIfiMANLI⁄IN YER‹ VE ETK‹LER‹................ 98YARDIMLA ÜREME TEKN‹KLER‹YLE ‹LG‹L‹ ET‹K SORUNLAR................. 99KLONLAMA VE KÖK HÜCRE ÇALIfiMALARINDA ET‹KYAKLAfiIMLAR .............................................................................................. 100B‹YOET‹⁄‹N ‹LG‹LEND‹⁄‹ D‹⁄ER KONULAR .......................................... 101Özet................................................................................................................ 103Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 105Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 106S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 106Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 107Rapor ve Yay›n Eti¤i............................................. ................... 108G‹R‹fi .............................................................................................................. 109RAPOR TANIMI VE ÇEfi‹TLER‹ .................................................................... 110YAYIN TANIMI VE ÇEfi‹TLER‹ ..................................................................... 1125. ÜN‹TE6. ÜN‹TE

vi‹çindekilerTIBB‹ LABORATUVARLARDA DURUM ....................................................... 113B‹L‹MSEL ARAfiTIRMALAR VE ET‹K SORUNLAR........................................ 114Bilim Nedir? .................................................................................................. 114Bilimsel Araflt›rma Nedir?.............................................................................. 115Bilimsel Araflt›rman›n Özellikleri.................................................................. 115Bilimsel Araflt›rmalar ve Etik Sorunlar ......................................................... 116B‹L‹MSEL YAYINLAR VE ET‹K SORUNLAR................................................. 117Deneklerle ‹lgili Etik Sorunlar ...................................................................... 117Araflt›rma Süreci ve Sonuçlar›yla ‹lgili Etik Sorunlar................................... 118Bilimsel ‹hmal (Disiplinsiz Araflt›rma) ................................................... 118Bilimsel Sapt›rma (Kas›tl› Sahtekârl›k)................................................... 119Yay›n ve Sunum Süreciyle ‹lgili Etik Sorunlar ............................................ 119Masaüstü Yay›nc›l›k (Uydurma Yay›n) .................................................. 119Dilimleme (Salamlama, Tekrarlama)...................................................... 119Afl›rma (H›rs›zl›k, ‹ntihal, Plajiarizm) ..................................................... 120Yazar Adlar›yla ‹lgili Etik Sorunlar............................................................... 121Mali Destek ile ‹lgili Etik Sorunlar ............................................................... 122Editörlükle ‹lgili Etik Sorunlar ...................................................................... 122Hakemlikle ‹lgili Etik Sorunlar ..................................................................... 124Jüri Üyeli¤iyle ‹lgili Etik Sorunlar................................................................. 125Akademik Tez Dan›flmanl›¤› ‹lgili Etik Sorunlar ......................................... 126TEL‹F HAKKI VE F‹KR‹ MÜLK‹YETLER....................................................... 126RAPOR VE YAYIN ET‹⁄‹ HAKKINDA SON SÖZLER................................. 128Özet ............................................................................................................... 129Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 131Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 132S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 133Yararlan›lan Kaynaklar ................................................................................ 135

viii‹çindekilergulamalar›n risklerini bilme ve tedaviyi uygulayacak hekim ise daha rahat çal›flmaolana¤›na kavuflmaktad›r. T›bbi eti¤in büyük önemi olan di¤er bir kavram› da“adalet” ilkesidir. Bu ilke sayesinde hastalar›n sa¤l›k hizmetlerinden olabildi¤inceeflit biçimde yararlanma olana¤› do¤maktad›r. Sa¤l›k bilimlerinin çok uzun y›llardanberi süregelen etik problemlerin yan›s›ra, t›p bilimlerinin geliflmesi ve ilerlemesisonucunda ortaya ç›kan yeni etik sorunlar vard›r. Bunlar›n anahatlar› da kitaptayer almaktad›r: Hasta haklar›n›n yaflama geçirilmesi; Geliflmifl t›bbi tekniklerile anne uterusunda sakat oldu¤u anlafl›lan fetusun (ceninin) yaflam›na son verilmesi;Küretaj (Abortus); Yaflam deste¤i sorunlar›; Ötenazi; Üremeye yard›mc› teknikler;Gen mühendisli¤i ile ortaya ç›kan durumlar gibi. Bu konular günümüz t›bb›n›nhalen en hararetli etik tart›flmalar›n›n sürmekte oldu¤u s›cak konulard›r vemutlaka bir ucundan t›bbi laboratuvarlara etik aç›dan uzant›s› olan konulard›r.Laboratuvar eti¤i konusu kitab›n üçüncü ünitesinde ifllenmektedir. Burada konudaha çok deontolojik yaklafl›m ile ele al›nm›flt›r. “Meslek ahlak›” olarak da tan›mlanandeontoloji, ayn› zamanda bir kifli ya da kurumun meslek veya ifllevini sürdürürkenyerine getirmesi gereken “ödev ve yükümlülükleri” tan›mlamaktad›r. Buba¤lamda, s›ras›yla laboratuvar tan›m›, laboratuvar bina, ifllev, donan›mlar›, laboratuvarorganizasyonu ve çal›flma düzeni konular› ele al›nm›flt›r. Yine bu kapsamdaça¤dafl laboratuvarlar›n yükümlülüklerinden birisi olan “‹yi Laboratuvar Uygulamalar›”konusu anlat›lm›flt›r. Bu ba¤lamda birbirleriyle ba¤lant›l› konular olan laboratuvarlar›nkalite güvence uygulamalar›, laboratuvar akreditasyonu, laboratuvaryöntemlerinin geçerlik testleri, laboratuvar test birimlerinin düzenlenmesi, laboratuvargüvenli¤i ve laboratuvar çal›flanlar›n›n sa¤l›¤› konular› de¤erlendirilmifltir. Bukonularla ilgili yasal düzenlemeler de (mevzuat) belirtilmifltir. Laboratuvarlardakarfl›lafl›lan etik sorunlar k›saca özetlenmifl ve en önemli etik sorunlar›n “araflt›rmayadayal› olarak çal›flan laboratuvarlarda” ortaya ç›kt›¤› fikri ortaya konmufltur.Baz› t›bbi laboratuvarlar›n “hayvan deneyleri” yapt›¤›, di¤er bir deyiflle çal›flmalar›s›ras›nda “deney hayvanlar›” kulland›klar› bilinmektedir. Bu tür laboratuvarlar›nuymak zorunda oldu¤u etik ilkeler kitab›n dördüncü ünitesinde ele al›nmaktad›r.Bu ilkeler, ‹ngilizce’den gelen “Reduction”, “Refinement” ve “Replacement” sözcüklerinbirlefliminden oluflan “3R Kuram›” ile tan›mlanm›flt›r. “Reduction” sözcü-¤ü deney hayvanlar› eti¤i aç›s›ndan araflt›rmalarda ve laboratuvar çal›flmalar›ndaolanak oldu¤unca en az say›da hayvan kullanarak en iyi sonuca varma ilkesiniifade etmektedir. “Refinement” kural›n›n içerdi¤i anlam, hayvanlar›n do¤umlar›ndan,deneylerde kullan›mlar›n›n sonland›r›lmas›na kadar geçen süreçte rahatlar›-n›n ve mümkün oldu¤u kadar az ac› duymalar›n›n sa¤lanmas› için al›nmas› gerekenönlemler olarak özetlenebilmektedir. “Replacement” ilkesi araflt›rma ve di¤erbiyolojik testlerde mümkünse omurgal› hayvanlar yerine baflka fleylerin kullan›lmas›tercih edilmesini önermektedir. Bu uluslararas› etik kurallar uyar›nca ülkemizdeçeflitli yasa ve yönetmelikler ç›kar›lm›flt›r. Sözkonusu mevzuata göre hayvandeneyi yapacak kiflilerin alacaklar› bir e¤itim (kurs) sonras›nda edindikleri“hayvan deneyleri sertifikalar›n›n›n” bulunmas› gerekmektedir. Ayr›ca, laboratuvarlardayap›lacak her hayvan deneyi protokolünün “hayvan deneyleri yerel etikkurul” onay› almas› gerekmektedir. Ayr›ca, mevzuat deney hayvanlar›n›n üretim,yetifltirme ve sat›fl koflullar›n› da kesin kurallara ba¤lamaktad›r.“T›bbi laboratuvarlar›” ilgilendiren etik ilkeler yukar›da belirtilenlerle s›n›rl› de¤ildir.Laboratuvarlar›n kendine özgü etik ve deontolojik ilkelerine ek olarak, hayvandeneyleri ve klinik uygulamalara iliflkin etik kurallar yukar›daki bölümlerde eleal›nm›flt›. Hayvan deneyleri ile klinik deneme ve uygulamalar kategorileri alt›ndade¤erlendirilemeyen di¤er biyolojik çal›flmalar›n da kat›l›m›yla “daha genifl kapsaml›”bir etik tan›mlama bilimsel ve teknolojik ilerlemelere paralel olarak zorunluhale gelmifltir: “Biyoetik”. Biyoeti¤in ilgilendi¤i alan “yaflamd›r”, ama bu alan sadecet›p eti¤inin ana konusu olan insan hayat› ile ilgili de¤ildir, do¤ada var olan tümorganizmalar›n hayat› ve onlarla olan iliflkiler biyoeti¤i ilgilendirir. Konusu biyoe-

‹çindekilerixtik olan “5. Ünite”, biyoeti¤in tan›mlanmas›, tarihçesi kapsam› hakk›nda detayl› bilgilervermektedir. Moleküler Biyolojik geliflmeler, kök hücre teknolojisi, klonlamateknolojisi ve yard›ml› üreme teknikleri gibi günümüz yaflam›n›n güncel biyomedikalkonular›nda ortaya ç›kan “ahlaki sorunlar›n” felsefesi biyoeti¤in kapsam›ndad›r.Bu konu ile ilgili uluslararas› kural ve bildirgeler ile ülkemizdeki konuyla ilgilimevzuat (yasal düzenlemeler) da bu ünite kapsam›nda ele al›nm›flt›r.Yukar›da belirtilen tüm alanlarda yap›lan araflt›rmalar ve çal›flmalar›n rapor olarakkaleme al›nmas› ve hatta yay›nlanmas› söz konusu olmaktad›r. Kitab›n 6. Ünitesit›bbi laboratuvarlarda yap›lan araflt›rma ve di¤er çal›flmalar›n rapor ve yay›n eti¤ikonular›nda odaklanmaktad›r. Daha önceki ünitelerden birisinde (3. Ünite) ortayakonan temel düflünce, “en önemli etik sorunlar›n araflt›rmaya dayal› olarak çal›flanlaboratuvarlarda ortaya ç›kt›¤›” sav›ndan hareketle bu ünitede “yay›n eti¤i”ve özellikle “bilimsel yay›n eti¤i” ayr›cal›kl› olarak vurgulanm›flt›r. Bu ünitede raporve yay›n tipleri tan›mlanmaktad›r. “Bilimsel yay›nlar” k›sa ya da uzun sürenbilimsel araflt›rma süreçlerinin ürünü oldu¤undan “bilimsel yay›n eti¤ininin” dahaiyi anlafl›labilmesi için “bilim” tan›m› ve “bilimsel araflt›rman›n” temel özelliklerianlat›lm›flt›r. Bilimsel araflt›rman›n temel özelliklerindeki en küçük sapmalar›n bileçok ciddi etik sorunlara yol açt›¤› özellikle vurgulanm›flt›r, çünkü bilimsel araflt›rmalar›nürünü olan bilimsel yay›nlarda oluflabilacak en küçük hata bile “hatal›bilgi üretimi” ile sonuçlanmaktad›r. Hatal› bilgi üretimi ciddi bir etik sorundur. Bilimselaraflt›rma sürecinde yer alan evreler dikkate al›nd›¤›nda ise flu etik sorunlarortaya ç›kmaktad›r: Deneklerle ilgili etik sorunlar, Araflt›rma süreci ve sonuçlar›ylailgili etik sorunlar, Yay›n ve sunum süreciyle ilgili etik sorunlar, Yazar adlar›ylailgili etik sorunlar, Mali destek ile ilgili etik sorunlar, Editörlükle ilgili etiksorunlar, Hakemlikle ilgili etik sorunlar, Jüri üyeli¤iyle ilgili etik sorunlar, Akademiktez dan›flmanl›¤› ilgili etik sorunlar. Bu etik sorunlar, “az ya da çok yay›n vesunum eti¤i” konusu ile ilgilidir. Yay›n ve sunum eti¤i ile ilgili temel sorunlar iseflunlard›r: Masaüstü Yay›nc›l›k (Uydurma yay›n), Dilimleme (Salamlama, tekrarlama),Afl›rma (H›rs›zl›k, ‹ntihal, Plajiarizm). Bu sorunlar›n hepsi ciddi etik ihlallerioluflturmaktad›r. Bunlara ek olarak bu bölüm içinde telif haklar› ve fikri mülkiyethaklar› konular› ile bunlar ile ilgili yasal düzenlemeler bu ünite içinde ifllenmifltir.Laboratuvar eti¤i ve özelde t›bbi laboratuvar eti¤i konusu dikkate al›nd›¤›nda birlaboratuvar›n etik davran›fl›ndan söz etmek olanaks›zd›r. Etik ilkelere uygun veyaayk›r› davran›fllar ancak belli bir meslek mensubu olan laboratuvar çal›flanlar› taraf›ndanortaya ç›kar›lmaktad›r. T›bbi laboratuvar teknisyenli¤i de bu meslekmensuplar› aras›ndad›r. Do¤ald›r ki, her meslek gibi t›bbi laboratuvar teknisyenli-¤inin de etik ve deontolojik ilkeleri vard›r. Kitap bu ilkelerin temellerini ve uygulamaalanlar›n› genifl bir yelpazede t›bbi laboratuvar teknisyenli¤i program› ö¤rencilerinesunmay› hedeflemifltir. Ancak, hiçbir üniversite e¤itiminin ve hiçbir kitab›n“yaflam›” tam olarak ö¤retmedi¤i unutulmamal›d›r. Üniversite e¤itimi ve kitaplaryaln›zca yaflama haz›rl›k sa¤lar. Yaflam sadece yaflanarak ö¤renilir ve ö¤renilenyeni deneyimler yeni kitaplar ile e¤itimin geliflmesine katk› sa¤lar. Bölümyazarlar›n›n ve editörün ortak dile¤i kitapta yaz›l› olan bu ilkelerin meslek uygulamalar›n›zda“yaflama geçirilmesi” ve “ödünsüz bir biçimde uygulanmas›d›r”. Kitaptabelirtilen tan›mlamalar, olgular ve mevzuat bilgileri karfl›lafl›lacak yeni etikproblemlerin çözümünde anahtar rolü üstlenebilecektir. Toplumsal huzur ve refah›noluflmas›nda her alan›n “etik ilkelerinin ödünsüz biçimde yaflama uyarlanmas›”,di¤er bir deyiflle “ahlakl› yaflam” büyük önem tafl›maktad›r. Bu dilek do¤rultusundakitab›n sizlere yararl› olaca¤›n› umut etmekteyim.Hepinize baflar›lar›n›z›n sa¤l›k, mutluluk ve huzurun temeli olan etik ihlalsiz biryaflam ile sürmesi dile¤imi sunar›m.EditörProf.Dr. Yusuf ÖZTÜRK

1TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹nsan›n varl›k yap›s›n› aç›klayabilecek,Karar-davran›fl sürecini yorumlayabilecek,Kitle- toplum fark›n› aç›klayabilecek,Ahlak, etik, deontoloji farklar›n› aç›klayabilecek,Toplum ve etik iliflkisini tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Toplum• Kitle• ‹çgüdü• De¤erler• Özgürlük• Psikoloji• Ahlak• Eylem• Deontoloji• Ödev• ‹lke‹çerik Haritas›T›bbi LaboratuvarEti¤iToplum ve Etik• ‹NSANIN VARLIK YAPISI• TOPLUM• ET‹K• TOPLUM VE ET‹K

Toplum ve Etik‹NSANIN VARLIK YAPISI‹nsanla ilgili bütün aç›klamalar onun biyo-psiko-sosyal bir yap›s› oldu¤una dayanmaktad›r.Ayr› deyiflle insan ilkin bir biyolojik varl›kt›r ya da bedendir, sonra tinselbir varl›kt›r ve sonra da bir toplumsal varl›kt›r. Bu özelliklerden her biri di¤erleriyleyo¤un etkileflim içinde bir bütünlük oluflturur. Dolay›s›yle insan biyo-psiko-sosyalbir bütünlük olarak ortaya ç›kar. Bu yap› “toplum ve etik” bak›m›ndan da temeloluflturmaktad›r. O nedenle insan›n varl›k bütünlü¤ünü oluflturan ö¤elerin herbirini ayr› ayr› ve iliflkileriyle görmek gerekmektedir.Her ‹nsan ‹lkin Bir Biyolojik Varl›kt›rBuna her “insan ilkin bir bedendir” de diyebiliriz. ‹nsanlar bir beden olarak dünyayagelirler. Öte yandan her canl› varl›k; ister bitki olsun, ister herhangi bir hayvan,ilkin bir bedendir; onlar da ilkin bir beden olarak dünyaya gelirler. Bu bak›mdancanl›lar aras›nda bir ayr›l›k bulunmamaktad›r. Ayr›l›klar› flurada ortaya ç›kar:Her canl›n›n bedeni kendi yaflama biçimine göredir. Ayr› deyiflle her canl›n›n yaflamabiçimi, beden yap›s›yla “uyum” içindedir. Örne¤in bir kar›nca bir kar›nca olarakyaflar, öyle yaflamak zorundad›r; baflka türlü yaflayamaz; beden yap›s› da kar›ncaolarak yaflamaya göredir. ‹nsana bakt›¤›m›zda da ayn› durum söz konusudur.‹nsan›n yaflamas› ile “beden yap›s›” aras›nda çok önemli ba¤l›l›klar bulunmaktad›r.‹nsan bedeni iki nokta -ya da iki ayak- üzerinde dik olarak duran tek bedendir. Örne¤inkufl türü kanatl› hayvanlar da iki ayak üzerinde dururlar, fakat dik olarakdurmazlar; daha çok yere paralel olarak dururlar ve yaflamalar› da bu beden yap›-s›na göredir. ‹nsan›n iki ayak üzerinde ve yere dik olarak durmas› yaln›zca kemikve kas yap›s›ndaki de¤ifliklikleri ortaya ç›kartmaz, ayn› zamanda ve daha önemliolarak “bafl” ile “gövde” aras›nda “boyun” bölümünün geliflmesini ç›kmas›n› sa¤lar.‹nsan›n bafl› art›k omuzlar›n›n üzerinde dik durmakta ve gözleri ileriye, do¤rudanbakabilmektedir. Bu durufl kafatas› biçiminin de¤iflmesini, beyin için daha geniflbir alan aç›lmas›n› ve beyin ile sinir sisteminin en geliflmifl düzeye ulaflmas›n›sa¤lamaktad›r. Kollar›n rahatlamas›, ellerin ifllevini art›rm›fl ve “beyin” ile “elin” birlikteçal›flmas› hem ellerin iflleyiflini art›rm›fl, hem de buna ba¤l› olarak beynin geliflmesinisa¤lam›flt›r.‹nsan Hareket’e zorunludur: ‹nsan›n iki nokta üzerinde dik duran bir bedenesahip olmas›, bir baflka özelli¤i ortaya ç›kartm›flt›r: ‹nsan bedeni daima “harekete”ihtiyaç duyar. Dolay›siyle insan bedeni harekete göre yap›lanm›fl, harekete göre

1. Ünite - Toplum ve Etik‹nsan bedeninin bu durumu di¤er canl›larda oldu¤u gibi belirleyicidir; yani insanda beden ya da biyolojik yap›s›na göre yaflamaktad›r. ‹nsan›n ayr›l›¤›, onun yaflamas›n›ndi¤er canl›larda, örne¤in hayvanlardaki gibi çok büyük ölçüde içgüdülertaraf›ndan belirlenmemifl olmas›d›r.Bu insan›n içgüdüleri bulunmad›¤› anlam›-na gelmez. ‹nsan›n da içgüdüleri vard›r, fakat bu içgüdülerin gerçeklefltirilme biçimiinsan›n, hatta tek tek bireylerin kararlar›na göre olmaktad›r. ‹nsan kendi verdi-¤i kararlara göre yaflar.Befl soru: Bir canl›n›n yaflam›, o canl›n›n befl soruya davran›fl olarak verece¤iyan›tlarla gerçekleflmektedir. Herhangi bir durumda canl›:• Ne yapacakt›r?• Nerede yapacakt›r?• Ne zaman yapacakt›r?• Nas›l yapacakt›r?• Ne kadar yapacakt›r?‹nsan d›fl›ndaki canl›lar bu sorulara içgüdüleri uyar›nca otomatik olarak yan›tverirler. Sözgelimi bir arslan, tek bafl›na veya ailesiyle karn›n› doyurmak zorundaoldu¤unda, avlaraca¤›n›, nerede avlanaca¤›n›, ne zaman avlanaca¤›n›, nas›l avlanaca¤›n›ve ne kadar avlanaca¤›n› içgüdüsel olarak bilir. Bu bilgiler her hayvan türüiçin, burada arslan için, kesindir. Örne¤in hiç bir arslan -bu di¤er türler için desözkonusudur- gere¤inden fazla avlanmaz: Bir sürüden bir tanesini avlar, karn›n›doyurur. Burada ava ç›kan bir avc›y› düflünelim: Avc› bir ceylan sürüsü ile karfl›-lafls›n, silah›yla kaç tane vurabilirse vurur. ‹nsan ile di¤er canl›lar aras›ndaki önemliayr›mlardan biri buradad›r: Di¤er canl›lar›n yaflamas› ya da befl soruya verecekleriyan›tlar “do¤a taraf›ndan” belirlenmifltir. ‹nsan ise kendi yaflamas›n›, ayr› deyifllebu sorulara verece¤i yan›tlar› kendisi belirlemektedir. ‹flte burada insanca yaflaman›nçok önemli bir özelli¤i ortaya ç›kar: Di¤er canl›lar için içgüdü “yaflama bilgisidir”;onlar bu bilgilerle dünyaya gelirler. ‹nsan ise dünyaya “bilgisiz” gelir; Herhangibir durumda karar verirken bu befl sorunun geçerli yan›tlar›n› verecek bilgileredo¤ufltan sahip de¤ildir. ‹nsan dünyaya gelirken, bilgilere de¤il, sadece bilgielde etmenin olanaklar›na sahiptir. Bu olanaklarla insan gerekli bilgileri kendisibulacak, kararlar›n› bu bilgilere göre verecek ve yaflamas›n› düzenleyecektir.‹nsan›n varl›k yap›s›n›n harekete göre oldu¤unu söylemifltik. Bu özellik “bilgi”konusunda da ortaya ç›kar. Bilgilerimiz sürekli de¤iflirler, yeni deneyimlerle, yenigörüfllerle geliflirler. Bir baflka bak›mdan, insanlar›n bilgileri, di¤er canl›lardakindenfarkl› olarak, çok yönlüdür: günlük yaflamayla ilgili bilgilerimiz vard›r, sanatlailgili bilgilerimiz vard›r, bilimsel bilgilerimiz vard›r, inançla ilgili bilgilerimiz vard›rteknik bilgilerimiz vard›r, “ahlakla” ilgili ya da “etik” bilgilerimiz vard›r. Bilgi alan›-na girdi¤imizde art›k “beden” ya da “biyolojik” olan yan›m›zdan psikolojik yan›m›-za geçmek gerekmektedir.Her ‹nsan Ayn› Zamanda Bir Psikolojik Varl›kt›r‹nsan›n sevgi, nefret, hofllanma, isteme, kin, coflku gibi de¤iflik ruhsal yaflant›lar›yan›nda dil, düflünme, de¤erler, tasarlama, hayal kurma, irade gibi pek çok özelli-¤i ile bir “iç yaflamas›” da bulunmaktad›r. ‹nsan ayn› zamanda bir “kültür varl›¤›-d›r”. Çünkü ancak bir kültür içinde yaflayabilir, varl›¤›n› sürdürebilir. Kültür Varl›-¤›n›n yarat›lmas›nda büyük ifllevi bulunan insan›n bu iç yaflamas›na insan›n “tinselvarl›¤›” ya da “tinsel yaflamas›” da denilmektedir. Tinsel yaflama söz konusu oldu¤undainsan›n yap›c› ve yarat›c› yanlar› ön s›raya ç›kmaktad›r.5‹çgüdü: 1. Bir canl› türününbütün bireylerinde ak›l vedüflünceden ba¤›ms›z olarakdo¤ufltan gelen bilinçsiz hertürlü hareket ve davran›fl,insiyak, sevkitabiidir.2. Organizmay› o türe özgüolan bir amaca ulaflmayasürükleyen davran›fle¤ilimidir. (Türk Dil KurumuBüyük Türkçe Sözlük).Psikoloji: 1. Ruh bilimi,ruhiyatt›r. 2. Bir grubu, birbireyi belirleyen hareketetme, düflünme, duygulanmabiçimlerinin bütünü:Toplum psikolojisidir. 3. Herhangibir edebiyat ürününde,kiflilerin kifliliklerini belirleyenduyufl, düflünüfl,davran›fl biçimidir.Psikolojik: 1. Ruh bilimsel.2. Ruhsal (Türk Dil KurumuBüyük Türkçe Sözlük).Tinsel: 1. Ruhsal, spiritüel.2. Manevi, özdeksel karfl›t›(Türk Dil Kurumu BüyükTürkçe Sözlük).

TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON6 T›bbi Laboratuvar Eti¤iAntikça¤: M.Ö. 700 - M.S.500 y›llar› aras› Eski Yunanve Roma uygarl›klar›n›ngeliflip yay›ld›¤› ve Ortaça¤akadar uzanan zaman dönemidir.(Türk Dil Kurumu BüyükTürkçe Sözlük; Vikipedi).“‹nsan›n psikolojik varl›¤›” ad› alt›nda sözünü etti¤imiz iç yaflama ya da tinselyaflama bedenden ba¤›ms›z de¤ildir; o da harekete göredir ve o da de¤iflkendir.Burada bir durumun aç›k bilinmesi gerekmektedir: De¤iflkenlik kavram›yla flu ikidurumu kastetmiyoruz:• Co¤rafi koflullar›n ayr›l›¤› nedeniyle de¤iflik yaflama biçimleri ve farkl› ahlaklarortaya ç›kar. Örne¤in Afrika’da ya da Amazon ormanlar›ndaki insanlar›nyaflama biçimi ile çölde yaflayanlar›n ve bir Avrupa kentinde yaflayanlar›nyaflama biçimi ayr›d›r.• De¤iflik kültür bölgelerindeki yaflamalar da de¤ifliktir. Burada sözünü etti¤imizde¤iflkenlik bu da de¤ildir. Örne¤in bir Çinlinin yaflama biçimi ile bir‹talyan›n yaflama biçimi ayr› kültürlere göre ortaya ç›km›flt›r. Birinin ay›p,olumsuz, de¤ersiz buldu¤unu, di¤eri makbul, olumlu, de¤erli ve önemli bulabilir.Bunlar ola¤an de¤iflkenliklerdir.Burada üzerinde durdu¤umuz her insan bireyinin kendi yaflamas›nda önemsedi¤i,de¤er verdi¤i, ona göre davrand›¤›, yaflad›¤› de¤erler, düflünceler, anlay›fllar,beklentiler, umutlar, önemsenen-önemsenmeyen, iyi-kötü, olumlu-olumsuz, güzel-çirkinvd. ile ilgili iç yaflamalar›n de¤iflkenli¤idir. ‹nsan yaflam› bedeni gibi tinselyan›yla da dinamiktir. Bu insan d›fl›nda hiç bir canl›da rastlanmayacak, insan›insan k›lan özelliklerden biridir.Bu de¤iflkenlik konusunu biraz daha aç›klayal›m. Günlük dilde “karars›z”, “gelgeç”gibi sözcüklerle anlat›lan davran›fllar ve böyle yaflayanlar vard›r. Bunlar düzgün,düzenli yaflamas› bulunmayan, duruma göre sürekli de¤iflen kiflilerdir. “insan›niç yaflamas› de¤iflkendir” sözü ile kastedilen bu tür davran›fllar ve kifliler de¤ildir.‹ç yaflaman›n de¤iflkenli¤i, yaflamam›z› yöneten de¤erlerin, düflüncelerin, kanaatleringeliflmesi, mükemmelleflmesi, erginlenmesidir. Davran›fllar›m›z› iyi, güzel,hofl, çirkin, kötü, yüce vb de¤erlerimiz yönlendirirler. Bu nedenle normal birinsan›n bilerek kötülük yapmayaca¤› Antikça¤dan beri savunulmaktad›r. De¤iflimya da ‹nsan›n de¤iflkenli¤i bu de¤erlerde olmaktad›r. De¤erlerin yorumlan›fl›, yukardade¤indimiz üzre co¤rafi koflullara göre veya kültürlere göre farkl›l›klar gösterir.Yukarda de¤indi¤imiz üzre de¤iflim bu de¤ildir. De¤iflim her toplumun bude¤erleri yorumlamas›ndaki geliflmeler, erginlenmeler, mükemmelleflmelerdir. Örne¤intoplumumuzda 50 y›l kadar önce yaflca küçükler, büyüklerinin önünde ayakayak üstüne atarak oturmazlard›. Bu bir sayg› ifadesiydi. Bu davran›fl bir çok yerdebu gün de sürüyor olabilir. Genel olarak günümüz toplumunda büyü¤e sayg› anlay›-fl› de¤iflti. Bu de¤iflim yaln›zca daha genç olanlarda de¤il, yafll›larda da gerçekleflti.SIRA S‹ZDE2Toplumumuzda SIRA 50 S‹ZDE y›l öncesinde yaflça küçüklerin büyüklerin önünde ayak ayak üstüneatam›yor olmas›n›n nedeni nedir?DÜfiÜNEL‹M‹nsan bedeni DÜfiÜNEL‹M belli hareketlerle, de¤iflik sporlarla istenildi¤i kadar çal›flt›r›ls›n,geliflmesi bir yere kadard›r ve orada durur ve giderek geriler. Buna karfl›n insan›nSORUtinsel dünyas›, SORU iç yaflamas› ölene kadar, sürekli geliflebilir. Canl›lar dünyas›nda buyaln›zca insan yaflamas›nda görülen bir durumdur ve insan›n harekete göre yap›-lanm›fl olmas›na dayan›r.D‹KKATD‹KKAT“Psikolojimiz” ya da “iç yaflamam›z” her bak›mdan erginlenmeye aç›kt›r. Sözgelimiyaln›zca sayg› ile ilgi düflüncelerimiz ve kanaatlerimiz de¤il, güzel ve güzellikleilgili anlay›fllar›m›z, SIRA S‹ZDE iyi ve kötü ile ilgili anlay›fllar›m›z, evrenle, dünya ile, yafla-SIRA S‹ZDEma ile ilgili anlay›fllar›m›z, k›sacas› yaflamam›z›n her alan›yla ilgili anlay›fllar›m›z erginlenmeyeaç›kt›r. ‹nsan›n bu özelli¤i de di¤er canl›larda bulunmaz.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M1. Ünite - Toplum ve EtikSORUSORU7‹nsan›n tinsel yap›s› sürekli geliflime ve de¤iflime aç›kt›r ve insan›n bu D‹KKAT özelli¤i yeryüzündeyaflayan di¤er canl›larda görülmemektedir.D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹nsan iç yaflamas› bak›m›ndan de¤iflime aç›kt›r demifltik. “De¤iflime aç›k olmak”yani, iç yaflamas› ya da psikolojisi bak›m›ndan erginlenmeye, de¤iflime aç›k olmakne demektir? Bunun aç›klanmas› gerekiyor, çünkü önemli. Burada AMAÇLARIMIZ ilkin günlük yaflamam›zdaher zaman karfl›laflabilece¤imiz bir durumu göz önüne getirelim: AMAÇLARIMIZCaddedebir yere gitti¤inizi düflünün. O s›rada karfl›dan karfl›ya geçmek üzere kald›-r›mda bekleyen bir yafll› insan gördünüz. Yafll›, trafik nedeniyle K ‹ çakingen T A P duruyor,K ‹ T A Phatta biraz korktu¤unu bile söyleyebiliriz, fakat kimseden yard›m istemiyor. O yafll›y›uzaktan, yak›ndan tan›m›yorsunuz. Ayr›ca sizin caddenin karfl›s›na geçmenizde gerekmiyor; yolunuz baflka yöne. Fakat o yafll› insan›n durumunu TELEV‹ZYONfarkediyor-sunuz. Ne yapars›n›z? Yapabilece¤iniz de¤iflik davran›fllar var ve siz bunlardan bi-TELEV‹ZYONrini seçeceksiniz. ‹flte aç›k olmak, en basit anlam›yla, budur; yani bir durum karfl›-s›nda de¤iflik davran›fllar için, de¤iflik kararlar verebilme olana¤›na sahip olmad›r.‹NTERNET‹NTERNETBaflka bir yöne gidiyor olman›za ra¤men, yafll›n›n karfl›ya geçmesine yard›m eder,sonra yolunuza gidebilirsiniz; kendinizce bir mazeret bulup, yafll›y› görmezden gelerekyolunuza gidebilirsiniz; birilerinden yafll›ya yard›mc› olmas›n› isteyip, yolunuzagidebilirsiniz; iflinizi b›rak›p yafll›y› gidece¤i yere kadar götürebilirsiniz... Oradasize “bir yafll›ya yard›m etme olana¤›” sunulmaktad›r. Olanaktan istedi¤iniz gibiyararlanabilirsiniz ya da yararlanmazs›n›z. K›sacas› pek çok karar-davran›fl süreciyaflayabilirsiniz. Olanak varsa özgürlük de vard›r. Karar-davran›fl süreci özgürlü-¤ü belirleyecektir. Ayr› deyiflle özgürlük, insan’›n iç yaflamas› bak›m›ndan de¤iflimeaç›k olmas›yla çok yak›ndan ilgilidir. Buradaki “de¤iflime aç›k olman›n”, yukardade¤indi¤im üzre en basit çizgisidir. fiimdi “de¤iflime aç›k olma” konusunda birad›m daha ilerleyelim.De¤iflime aç›k olmak bir baflka bak›mdan “yaflama anlay›fllar›n›n” ö¤renilmesiveya gelifltirilmesi olarak da gerçekleflmektedir. Tinsel yaflam›n geliflmesinde bireyinyeni bilgiler, görgüler edinmesinin önemli pay› bulunmaktad›r. Bu durumu birazönceki örne¤imize geri giderek daha yak›ndan görelim: Sizin o yafll› kifliye yöneldi¤inizi;güler yüzle karfl›ya kadar birlikte geçebilece¤inizi söyledi¤inizi; karfl›-ya geçtikten sonra geri dönüp kendi yolunuza gitti¤inizi daha genç birinin izledi-¤ini ve oradaki davran›fl›n›z› çok be¤endi¤ini düflünelim. Bu genç sizin dav-ran›fl›-n›z› benimseyip, kendisi de yapmak istedi¤i zaman yaflamas›nda bir de¤iflme olacakt›r.O daha önce böyle bir davran›flta bulunmad›¤› için bu de¤iflim onun yaflam›ndabir yeniliktir, bir geliflmedir ya da yukarda and›¤›m›z sözle erginlenmedir,mükemmelleflmedir. ‹nsan erginlenmeye, yani yeni ö¤renmelerle daha olumlu veolgun yaflamalara yükselmeye aç›kt›r. Erginlenme için mutlaka caddede böyle birdavran›fla tan›k olmak gerekmez. ‹nsanlar okuduklar› kitaplardan, izledikleri filmlerden,dinledikleri an›lardan hatta okuyarak veya bizzat tan›k olduklar› olumsuz,kötü davran›fllar›n tersini, olumlusunu düflünüp, tasarlayarak, olumsuzu elefltirerekde erginlenebilirler.Daha iyi olan davran›fl› benimseme, ona bir düflünce, bir kanaat olarak sahipolma ve böylece erginlenme, kendini mükemmele do¤ru gelifltirme de insan›n sahipoldu¤u bir olanakt›r, bu da bir karar-davran›fl sürecini gerektirir ve bu da insan›özgürlefltirir, hatta bu temel özgürlüklerden biridir. Yaflamay› kuran anlay›fllar›n,düflüncelerin de¤iflimi yaln›zca bir düflünsel de¤iflim olarak kalmaz. Düflünceningerçekleflti¤i organ›, yani beyini de gelifltirir. ‹nsan yaflam›nda beden ve ruhu ke-

8 T›bbi Laboratuvar Eti¤isinkes ayr› ve ba¤›ms›z olarak görmek olanaks›zd›r. Böylece “de¤iflime aç›k olma”bir yandan erginlenmeyi, daha olgun ve yetkin yaflamay› getirirken, di¤er yandanbireyin özgürlü¤ünü gelifltirmekte, bir baflka bak›mdan da beyin yap›s›na -özelliklegenç insanlarda- olumlu katk›larda bulunmaktad›r. Bu süreç ne bir kereliktir nede yaflamam›z›n bir yan›yla ilgilidir. Erginlenme süreci yaflam boyudur ve insan yaflam›n›nher yan›nda örne¤in okul yaflam›nda, aile yaflam›nda, arkadafll›k iliflkilerinde,ticaret iliflkilerinde, e¤lenirken, bilimsel etkinliklerde, sanatta, inan›flta... Yaflamam›z›nher alan›nda gerçekleflir. Daha önemlisi gerçekleflmelidir. Çünkü ‹nsan›nyap›s› olgunlaflmaya, erginlenmeye, mükemmelleflmeye, özgürlü¤e k›saca de-¤iflime aç›kt›r.Burada kadar, “de¤iflime aç›k olman›n” olumlu ve olmas› gereken çizgisini üstünebilgilendik. Ayn› olana¤›n olumsuz, olmas› istenmeyen yan› da bulunmaktad›r.Sözgelimi, caddede karfl›ya geçmeyi bekleyen yafll›ya birileri ald›rmadan geçipgidebilirler; dahas› yafll› insan o s›rada rahats›zd›r, belki sanc›s› vard›r, fakat yinede insanlar ilgilenmeden geçip gidebilirler. Bu davran›fllar› için kendilerine verecekleriyan›tlarla kendilerini rahatlatabilirler. Buradaki rahatlamak do¤ru davran›lm›floldu¤unu göstermez. ‹nsan kendisini kand›rabilen, aldatabilen bir varl›kt›r.Ayn› olana¤›n olumlu yan›nda, olumsuz, olmas› istenmeyen yanlar› da vard›r.Olumsuz davran›fllar genel olarak “ahlak”, özel olarak da “etik” ad› verilen ve insanl›ktarihi boyunca var olan bir alan›n do¤mus›na neden olmufltur. ‹nsan her zamaniyi, güzel, sevecen, ak›ll› davranmaz. Karar-davranma süreci bireyin kendisineve baflkalar›na zarar verece¤i geliflmelerle de gerçekleflebilir. ‹nsan ayn› zamandakötü olabilen ve kötülük de yapabilen bir varl›kt›r. E¤er ‹nsan hep iyilik yapan,do¤ru olan› gerçeklefltiren bir canl› olsayd› o zaman ne “ahlaka” ne de “etik de¤erlere”ihtiyac›m›z bulunurdu. ‹nsan›n iyi yan›nda kötü oldu¤unu, hatta iyiden dahaçok kötü oldu¤unu unutmamak zorunday›z; de¤ilse ahlak olay›n› kavramakta zorlan›r›z.Kötü, olumsuz davran›fllar›m›z›n ortaya ç›kt›¤› as›l alan toplumdur.SIRA S‹ZDE3E¤er insan her SIRA durumda S‹ZDE sadece iyilik yapan bir canl› olsayd› o zaman ahlak ve etikk de-¤erlere ihtiyaç bulunmaz, neden?DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATHer ‹nsan DÜfiÜNEL‹M Ayn› Zamanda Bir Sosyal-Toplumsal Varl›kt›rYaban SIRA Çocuk S‹ZDE(FeralChildren): Ormana bebeklikyafl›nda b›rak›lan veyaormanda kaybolup birAMAÇLARIMIZ flekilde yaflam›n› sürdüren AMAÇLARIMIZçocuk say›s› tahminedilenden çok daha fazlad›r.Baz›lar› çok ileri yafllarda(26-27 K ‹ Tgibi) A uygar P dünyataraf›ndan bulunan buçocuklar ne yaz›k ki, uygardünya ile sosyal iliflkiTELEV‹ZYONkuramamaktad›r. (Bknz.:http://www.feralchildren.com)Ahlak olay›n›n ortaya ç›kabilmesi için mutlaka en az ikinci bir insan›n bulunmas›gerekir. Ahlak SORU olay› tek kifli ile gerçekleflmez. Bu durumu daha aç›k görebilmekiçin yine ayn› örne¤e dönelim: Orada, Sizin yafll› insana yard›m ediflinizi izleyengenci daha küçük yafllarda, sözgelimi 3-4 yafl›ndayken alal›m ve bir ormana b›rakal›m.‹nsan olarak ondan baflka kimse bulunmas›n. Orman ortam›ndaki çocukD‹KKATbüyürken hangi canl›lara yak›nsa onlar gibi davranmaya bafllayacak ve öyle geliflecektir.Burada SIRA S‹ZDE iki durum söz konusudur:• E¤er ormana bir hayvan yavrusu b›rak›lsayd›, onun büyüyüp geliflmesi kendisinegöre olacakt›, fakat insan yavrusu içinde bulundu¤u çevreye göre yaflamabiçimi almaktad›r.• ‹çinde yaflad›¤› çevreye göre ald›¤› yaflama biçiminde asla ahlak yoktur ve çocukda K ‹ zaten T A Pherhangi bir ahlak davran›fl› göstermeyecektir, hatta e¤er baz› hayvanlarlabirlikte yafl›yorsa, onlara özgü davran›fllar göstermekle yetinecektir.Burada de¤indi¤im örnek bir tasar›m de¤il, dünyada bir çok örne¤i bulunan birolayd›r. Feral Children -dilimize “Yaban Çocuk” olarak çevrilmifltir- denilen buTELEV‹ZYONçocuklar bir nedenle ormanda kaybolan, kimileri de aileleri taraf›ndan ormana b›-rak›lan çocuklard›r. Bu çocuklar bulunduklar›nda 12 yafl›n› geçmifllerse, ne yap›l›r-‹NTERNET‹NTERNET

1. Ünite - Toplum ve Etik9sa yap›ls›n dil ö¤renememekte, konuflamamaktad›rlar. Bu yolda de¤iflik yöntemlerlezorland›klar›nda ö¤renip söyleyebildikleri bir kaç sözcü¤ü geçmemektedir. Birazönce düflünce-dil ve Beyin iliflkisine de¤inmifltik. Bu örnek bize bir yafltan sonra insan›nbeyin-dil ve düflünceye dayanan gelifliminin t›kand›¤›n› göstermektedir.‹nsan için toplumsal yaflama da beden (biyo) ve iç yaflama (psiko) kadar önemtafl›maktad›r. Toplum olmadan insan›n biyolojik ve psikolojik yanlar›nda büyük vegiderilemez aksamalar ortaya ç›kmaktad›r. Bunlar›n bafl›nda “dil” gelmektedir. ‹nsan›nbilme, düflünme, tasar›mlama, bilinçlilik, sorgulama, elefltirme ve hatta hayalkurma gibi zihinsel etkinlikleri “dil” ile mümkün olmaktad›r. Dil toplumdad›r ve bireydili toplumdan ö¤renir. Her insan bireyi daha dünyaya gelirken bir toplumuniçine do¤ar. Biraz sonra de¤inece¤im üzre toplum, “yaln›zca bir araya gelmifl, birlikteyaflayan insanlar toplulu¤u de¤ildir”. Toplum bir ortamd›r: bir dil ortam›d›r,bir ortak de¤erler ortam›d›r, bir gelenek ortam›d›r, bir inan›fl ortam›d›r, bir iflbölümüve birlikte çal›flma ortam›d›r, ortak geçmfl ya da tarih ortam›d›r, kültür ortam›-d›r. Bunlara ortak beklentiler, ortak coflkular, ç›karlar, ülküler(idealler) sorunlar,umutlar, ortak ac›lar, kederler, sorunlar, hak, sanat, ütopya gibi daha bir çok yaflamaetkinli¤i kat›labilir. Bunlar›n hepsinin birbirleriyle do¤rudan dolayl› etkileflimlerindenbir bütün olarak toplum ortaya ç›kar. Toplum dedi¤imiz bu bütün dura-¤an de¤ildir, sürekli devinir. ‹nsan iflte bu devinen bütünlü¤e, topluma do¤ar vebu devinen bütünlük ‹nsan›n var olma ortam›d›r. ‹nsan toplum d›fl›nda hiç bir yerdevar olamaz.Toplum üstüne biraz daha ayd›nlanabilmek için kavram› flu üç bak›mdan irdeleyelim:• Çevre• Toplu Yaflama-Toplumsal Yaflama• KitleÇevreBütün canl›lar bir çevreye do¤arlar. ‹nsan d›fl›ndaki canl›lar kendi do¤al çevrelerinedo¤arlar. Örne¤in bir aslan kutuplarda dünyaya gelmez ve de yaflamaz. Onundo¤al çevresi kutup s›n›rlar›n›n çok ötesinde yer almaktad›r. Ayn› flekilde kutupay›s› da ekvatoral bölgelerde yaflayamaz. ‹nsan d›fl›nda her canl› kendi do¤al ortam›na,o ortam›n bir parças› olarak do¤ar ve yaflad›¤› sürece o çevrenin bir ö¤esidir.Canl›n›n içine do¤du¤u çevre yaflamas›n› sa¤layan befl soruya verilmifl yan›tlartaraf›ndan belirlenmifltir (Bknz.: Befl soru; Sf. 3) ve canl› bunun d›fl›na ç›kamaz.Çevrenin canl›ya dikte etti¤i yan›tlar içgüdü olarak biçimlenmifltir. Canl› çevresiyleöylesine bütündür ki, öldü¤ü zaman bile do¤du¤u çevreye kar›fl›r, onunla kaynafl›r.Bir canl› kendi do¤al çevresi d›fl›na ç›kart›lacak olursa ya ölür ya da yeni çevresineuyum sa¤layacak yap›sal de¤iflikli¤e u¤rar. Ayn› durum jeolojik ve/veyaco¤rafi nedenler de¤iflti¤inde de ortaya ç›kar. Örne¤in deprem, hava koflullar›, atmosfer›s›s›n›n, ya¤›fllar›n de¤iflmesiyle canl›n›n yaflad›¤› çevre de¤iflti¤i zamancanl› bu ortama ya uyar ya da ölür.Biraz önceki örneklerde insan›n de¤iflime aç›k olmas› bak›m›ndan hemen herzamanda ve durumda bir karar-davran›fl süreci yaflad›¤›na de¤inmifltim. Di¤er canl›lardave hatta insana yak›n yüksek organizmal› hayvanlarda böyle bir süreç yaflanmad›¤›için, hayvanlar›n yaflamas›nda “etikden” ya da “ahlaktan” söz edilemez.Hayvanlar›n ahlak› yoktur, içgüdüleri vard›r. Bu durum hayvanlar›n toplu yaflamalar›ndada kendisini gösterecektir.

10 T›bbi Laboratuvar Eti¤i‹nsan da bir çevreye do¤ar, fakat bu bir do¤al çevre de¤ildir; ayr› deyiflle insanbir ö¤esi oldu¤u ve yaflamas› için gerekli befl sorunun yan›t› do¤a taraf›ndan verilmiflbir yaflama ortam›na do¤maz. ‹nsan kendi yap›p yaratt›¤›, gelifltirdi¤i ve gelifltirece¤ibir yaflama ortam›na do¤ar. Bu ortam en genel deyiflle toplumdur. Toplumyapay bir çevre, yapay bir yaflama ortam›d›r. Bu insanlar taraf›ndan kurulmufl veinsanl›k tarihi boyunca göçebelikten günümüzün modern toplumlar›na dek geliflipgelecek; daha da geliflecektir. Hep geliflim içinde olmas› nedeniyle toplum dinamik,devingen bir yap›ya sahiptir.Toplumun de¤iflen yap›s›nda insan›n varl›k yap›s›n›n etkili oldu¤u kuflku götürmez.‹nsanlar taraf›ndan yap›l›p, yarat›lan her fley ister istemez insan›n temelözelliklerini tafl›yacakt›r. Bu düflünceye dayanarak toplumun onu oluflturan insanlaraeflit oldu¤u düflünülmemelidir. Toplum onu oluflturan insanlar toplam›ndandaha de¤iflik, daha kapsaml›, daha kal›c› ve çok yönlüdür. Toplum bir “yaflama ortam›d›r”.Bir “yaflama ortam›” olmas› bak›m›ndan çok zaman “toplumsal yaflama”ile hayvanlarda, hatta baz› bitkilerde görülen “toplu yaflama” ile kar›flt›r›l›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATToplu Olarak Yaflama, Toplum Olarak YaflamaDo¤ada bir çok canl› toplu olarak yaflarlar. Örne¤in kar›ncalar, ar›lar, kargalar, atlar,maymunlar aslanlar vd. De¤iflik ortamlardan bunlardan kimine aslan ailesi, atailesi gibi, kimine ar› toplumu, kar›nca toplumu gibi, kimilerine de karga toplulu-¤u gibi isimler verilir. Aileyi ya da toplumsal yaflamay› and›ran özelliklerine karfl›nbu canl›larda ne bir aile, ne de bir toplumsal yaflama ile karfl›lafl›r›z. Onlardaki dahaçok do¤aya ba¤l›, içgüdülerle belirlenmifl bir birarada yaflamad›r: ‹flbölümü, sorumluluk,görev bilinci, daha iyisini gerçeklefltirme vb davran›fllarla karfl›laflmay›z.Örne¤in bir ar› toplulu¤undaki iflçi ar›lardan biri kraliçe olmaya kalk›flmaz ya daiflçi ar›lar belli günlerde toplan›p ürettikleri bal kalitesini tart›flmazlar. Onlar mekanikolarak ayn› ifli yaparlar. Bir ar› toplulu¤unda, sözgelimi kovan›n havaland›r›l-SIRA S‹ZDEmas›, peteklerin yap›lmas›, kraliçe ar›n›n bak›m›, kraliçe ar›n›n gece uçuflu ve sonras›ndaerkek DÜfiÜNEL‹M ar›lar›n iflçi ar›lar taraf›ndan öldürülmeleri, yeni bir kovan için o¤uloluflturulmas› gibi ifller içgüdüsel olarak da¤›t›lm›flt›r ve her ar› bireyi görevini zorunluolarak SORU ve en yetkin biçimde yapar. Hemen bütün “toplu yaflamalarda” iflbölümügörülür ve hepsi içgüdüseldirler.Toplu yaflama D‹KKAT ve toplum davran›fllar› birbirlerine benzemekle birlikte aralar›nda çokönemli farklar vard›r.SIRA S‹ZDEAldous Leonard Huxley (d.26 Temmuz 1894, - ö. 22Kas›m 1963, ): ‹ngiliz yazar.AMAÇLARIMIZ Birçok ünlü bilim adam› ve AMAÇLARIMIZsanatç› yetifltirmifl olanHuxley ailesinden geliyordu.Roman ve denemelerindesosyal K ‹ Tnorm A Pve idealleri,bilimin insan yaflam›ndayanl›fl kullan›l›m›n›elefltirmifltir.TELEV‹ZYON(Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Aldous_Huxley ).‹NTERNETSIRA S‹ZDEAldous Huxley, “Cesur Yeni Dünya” adl› yap›t›nda bir ar› ya da kar›nca toplumundakigibi kesin, de¤iflmez iflbölümüne dayanan bir toplum tasarlar. ‹nsanlarorada toplumda yapacaklar› iflin s›n›f›na göre tiplerde üretilirler ve yaflamlar› boyuncabaflka hiç bir iflle ilgilenmemeye zorlan›rlar. Ne var ki, böyle bir yaflama düzeniinsan›n varl›k yap›s›na da, yaflama e¤ilimlerine de ayk›r›d›r. Huxley’in amac›,giderek mekanikleflen K ‹ T A P ve robotlaflan insan yaflam›na bir elefltiridir. Orada önceliklebireyin “karar-davran›fl özgürlü¤ü” elinden al›nmaktad›r. Mutluluk ise yaflamayade¤il, soma ad› verilen ilaçlara dayanmaktad›r. Yaflaman›n böylesine mekanikleflti¤ibir ortamda TELEV‹ZYON elbette “ahlaktan” da söz edilemeyecektir, çünkü ahlak›n yap›tafl›durumundaki “etik de¤erler” yaflaman›n içinden de¤il, d›flardan belirlenmektedir.‹nsan›n toplumsal yaflam›nda da iflbölümüne ba¤l› olarak çal›flmalar, görevlerve sorumluluklar bulunmaktad›r. Ne var ki, bu iflbölümü ve görevler ne içgüdülereba¤l› olarak ve ne de içgüdüsel bir zorunlulukla ortaya ç›karlar. Sa¤l›kl›‹NTERNETtoplum-

1. Ünite - Toplum ve Etiklarda birey, hangi alanlara kabiliyetleri varsa, onlardan birine, fakat en be¤enip,sevdi¤ine, dolay›s›yla yap›c› ve yarat›c› olaca¤› çal›flmaya yönlendirilir. Böylece bireyinhem yarat›c› olmas›, hem kendisini ve dolay›s›yla özgürlü¤ünü gerçeklefltirmesi,hem mutlu olmas› ve hem de meslek ahlak›na sad›k kalmas› sa¤lan›r. Birtoplumda bireylerin mutlu ve ahlakl› yaflamalar›n›n en sa¤lam yolu, onlar›n yap›-c›-yarat›c› ve özgür çal›flmalar›n› sa¤lamakt›r. Bu durumu ilk farkedenlerden birAntikça¤’›n büyük düflünürü Platon olmufltur.Platon, 10 kitaptan oluflan “Devlet Diyalo¤unda” toplumsal yaflamay› iflbölümünedayand›r›r. ‹flbölümü, dolay›s›yla “toplum” ayn› zamanda “etik” ya da “ahlakl›yaflaman›n”; ayr› deyiflle do¤ru (adil, hakca, erdemli) ve e¤ri (adaletsiz, erdemsiz)yaflaman›n da belirleyicisi olur. fiimdi Platon’un Devlet Diyalo¤u’nda ilgilibölüme k›saca bakal›m:Sokrates : fiimdi düzenli bir toplumun do¤ufluna bakal›m. Orada do¤rulu¤unda, e¤rili¤in de beraberce nas›l do¤duklar›n› görmez miyiz?......Bence toplumu yapan insan›n tek bafl›na, kendi kendine yetmemesi, baflkalar›n›gereksinmesidir.Yoksa toplumun kurulmas›nda baflka bir sebep varm›d›r?Adeimantos : Yoktur.Sokrates : Öyleyse bir insan bir eksi¤i için bir baflkas›na baflvurur, baflka bireksi¤i için de bir baflkas›na. Böylece bir çok eksikler bir çok insanlar›n biraraya toplanmas›na yol açar. Hepsi yard›mlaflarak bir ortakl›k içinde yaflarlar.‹flte bu türlü yaflamaya “toplum düzeni” deriz, de¤il mi?.........Sokrates : ...‹nsanlar yarad›l›fltan birbirlerine benzemezler. Kimi flu ifle, kimibu ifle daha yatk›n de¤il midir?Adeimantos : Öyledir.Sokrates : Bir insan bir çok sanatlarla u¤raflt›¤› zaman m› daha güzel ifl görür,yoksa tek sanatla m›?Adeimantos : Tek sanatla tabi............Sokrates : Böylece insan baflka ifllerle u¤raflaca¤›na yarad›l›fl›na uygun olanifli zaman›nda görürse, ifl geliflir, hem daha güzel olur, hem daha kolay olur.(Platon, Devlet:369a - 370d)Platon’a göre toplumdaki her birey en iyi ve baflar›l› oldu¤u iflin sorumlulu¤unualacak ve baflkas›n›n ifline kar›flmayacakt›r. Çünkü o da en iyi ve baflar›l› oldu-¤u ifli yapmaktad›r. Her bireyin daha önce and›¤›m›z “befl soruya” kendi kabiliyeti- Platon yukardaki metinde yarad›l›fl› diyordu- uyar›nca en do¤ru yan›t› vermesive ona göre davranmas› en temel erdem olan “ölçülülük” kavram›n› ortaya ç›-karmaktad›r. Kimse kimsenin alan›na girmedi¤i, her insan di¤erlerinin çal›flmas›nagüvendi¤i ve kar›flmad›¤› için ikinci erdem olan “hak” ya da “adalet”, Platon’un deyifliile “do¤ruluk” ortaya ç›kacakt›r.Platon, Devlet Diyalo¤unda toplumdaki de¤iflik çal›flmalar› üç öbekte toplar:• Yönetenler• Koruyanlar• ÜretenlerPlaton bu s›n›flar›n her birinin “erdemlerini” belirler. Yöneticilerin “bilge” ya da“filozof” olmalar› gerekmektedir ve erdemleri bilgeliktir. Koruyucular›n erdemi“cesarettir”. Üreticilerin erdemi “ölçülülüktür”. Ölçülülük ayn› zamanda her üç s›-11Platon (d. M.Ö. 427 - ö. M.Ö.347): Çok önemli birAntik/Klasik Yunan filozofuoldu¤u gibi, matematikçi,felsefi diyaloglar yazar› veBat› dünyas›ndaki ilk yüksekö¤retim kurumu olan AtinaAkademisinin kurucusuydu.Bu akademi ayn› zamandagünümüzdeki modernüniversite oluflumununbafllang›c› olarakta kabuledilir. Platon, ak›l hocas›Sokrat ve ö¤rencisi Aristo ilebirlikte, do¤al felsefe, bilimve Bat› felsefesinintemellerini att›. Platon,asl›nda Socrates’inö¤rencisiydi.(Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Platon)

12 T›bbi Laboratuvar Eti¤in›f›n temel erdemidir. Sözgelimi, üretenlerde biri, di¤erinin ifline nas›l kar›flm›yorsa,s›n›flar aç›s›ndan bakt›¤›m›zda, koruyanlar›n yöneticilerin veya üretenlerin iflinekar›flmamas›; ayn› flekilde üretenlerin de di¤erlerinin ifline kar›flmamas› gerekmektedir.Herkesin kendi iflini yapmas› ayn› zamanda “adaleti” getirmektedir.Platon toplumu üç öbek ya da tabakal› üç s›n›f olarak düflünür. Bu s›n›flar birkast sistemi gibi de¤ildir. Örne¤in koruyucunun çocu¤u koruyucu, üreticinin çocu¤uüretici olacak diye bir kural yoktur. Her s›n›ftakilerin çocuklar› yarad›l›fllar›-na ya da kabiliyetlerine göre bulunmalar› gereken toplumsal tabakada yer al›rlar.Diyelim ki, bir koruyucunun çocu¤unun yarad›l›fl› bir alanda üretici olmaya göredir,öyleyse üretici olacakt›r. Bir üreticinin çocu¤u kabiliyeti gere¤i bilge olmayaaç›kt›r, öyleyse bilgeler aras›nda yer alacak biçimde e¤itilecektir. Böylece Platon,toplumu bireyin “ahlak› (erdemi)” ile do¤as›, yarad›l›fl› ve do¤as› ile toplumdakikonumu aras›ndaki iliflki uyar›nca yap›land›rmaktad›r.Platon’un görüflünde toplum sistemi bütünüyle “erdemli yaflamaya” ya da “eti-¤e” göre tasarlanm›flt›r. Toplum-etik ba¤lam› bireyin do¤as›, iflbölümü ve e¤itim ilesa¤lanmaktad›r. Böylece adil, hakca, do¤rulu¤un egemen oldu¤u bir toplum ortayaç›kmaktad›r. E¤er bireyin do¤as›nda, kabiliyetinde temellenen ahlaka dayananbir iflbölümü ile yap›lanmam›flsa, o toplumda adalet aramak boflunad›r; çünkü herkesherkesin ifline kar›flacakt›r. ‹fller, görevler, sorumluluklar birbirine girecek, kar›fl›k-dolafl›k,neyin ne oldu¤u pek bilinmeyen bir toplum ve toplumsal yaflama ortayaç›kacakt›r. Böyle bir toplumda insan “mutlu” olamaz. Gerek bireysel ve gereksede toplumsal yaflamada mutluluk ahlak›n temel tafl› olan erdemle mümkündür.Platon gerek adaletli ve do¤ru yap›lanm›fl bir toplumun, gerekse de ölçülü, bilinçlibireylerin yaflam›n› dura¤an (statik), geliflmeyen, yinelemeci olarak düflünmez.Onun tasarlad›¤› toplum içten içe geliflen, erginlenen bir toplumdur. Erginlenmebireye ba¤l›d›r ve bireysel yaflamada gerçekleflip oradan topluma yans›r. Bugeliflim rastgele de¤ildir; “e¤itim” ile mümkündür.Devlet diyalo¤unda “e¤itim” konusu da ele al›n›r. E¤itim bireyin yarad›l›fl›na,kabiliyetine göre yap›lacakt›r. Do¤ru bir e¤itim ile birey bir süre sonra kendi kendinigelifltirdi¤i yap›c› ve yarat›c› bir yaflama yoluna girer. Bu durumu Platon, fiölen(Symposion) Diyalo¤unda, “sevgi” kavram›n› irdelerken Diotima adl› bilge kad›nadayand›rarak Sokrates’e anlatt›r›r.Toplum aç›klamas›nda Platon’un burada k›saca de¤indi¤imiz görüflü biricik de-¤ildir. Antikça¤dan günümüze, de¤flik kültürlerde toplumla ilgili pek çok görüfl ortayakoyulmufltur ve bunlar›n her biri toplumla ilgili gerçe¤in bir yan›n› dile getirmektedirler.Platon’un Toplum anlay›fl› bir çok bak›mdan toplumun temel özelliklerinibize sunmaktad›r. Bunlar› flöyle s›ralayabiliriz:• Toplum etik bir yap›d›r; bu nedenle onu etik de¤erler canl› tutarlar.• Toplum iflbölümüne göre örgütlenmifl bir etik yap›lanmad›r.• Toplum dura¤an (statik) de¤il devinen (dinamik) bir yap›d›r.• Toplum insanlar›n geliflme, olgunlaflma ve erginlenme ortam›d›r.• Toplum için e¤itim kaç›n›lmazd›r• Toplum insan›n güvenli, özgür ve mutlu yaflamas› için temeldir.Bu özelliklerin ilk bak›flta günümüzde daha karmafl›klaflm›fl toplumsal yap›lanman›nard›nda kald›¤› düflünülebilirse de, bu özellikler modern toplum için de geçerlidir.Örne¤in, günümüz demokrasilerinde etkin ifllevi bulunan “sivil toplum örgütlerinin”yap›lanmas›nda bu özellikler geçerlidirler. Günümüzde postmodern yaflamaanlay›fl›n›n sarst›¤› toplumsal yaflaman›n onar›lmas›nda yine “toplumun etikyap›s›” önemle ortaya ç›kmaktad›r.

1. Ünite - Toplum ve EtikKitleKitle ya da “y›¤›n” kavram›n›n “toplum” ile özden bir ba¤l›l›¤› yok, fakat toplumüstüne ayd›nlanabilmek amac›yla “kitleyi” irdelemek yararl› olacakt›r. Kitle toplumiçinde ortaya ç›kar, fakat toplumun hemen tüm özelliklerden hiç birini tafl›maz. Bunedenle “toplumbilim (sosyoloji)” bak›m›ndan olumsuz bir kavramd›r. Toplumumuzdabir dönem “kitle” kavram› s›kca kullan›lm›flt›r. Bunun bir uzant›s› olarak bu günde kitle sporu, kitlesel e¤itim vb deyimler yanl›fl olmalar›na karfl›n kullan›lmaktad›r.Kitleyi irdelemek için kendisine daha önce baflvurdu¤umuz, kald›r›mda karfl›yageçmek isteyen yafll› örne¤ini bir daha ele alal›m. Bu yafll› insan kald›r›mda uygunzaman› beklerken, oradan aceleyle geçen biri ona çarp›p caddeye yuvarlar, o s›radageçen arabalardan biri yafll›ya vurur. Yafll›ya çarpan kifli, fark›na varmadan nedenoldu¤u bu olaydan ötürü flaflk›nl›k içinde bir fleyler yapmaya çal›fl›rken, insanlarda oraya toplan›rlar ve bir kalabal›k oluflur. Yafll› giderek fenalaflmaktad›r, herkesbir fleyler söylemektedir. Derken kalabal›k içinden biri:”Yafll› SIRA ‹nsanlara S‹ZDE hiç sayg›yok mu! Bu ne terbiyesizliktir!” vb sözlerle ba¤›r›rken bir baflkas› çarpan kifliyigöstererek, “‹flte yafll›ya bu çarpt›, tutun flunu!” diye hayk›r›r. Bu ba¤›r›flla orada birikenler,yafll›ya çarpan›n üzerine yürürler. Ba¤›r›fllar artar. Çarpan kifli kaçmayaDÜfiÜNEL‹Mbafllar. Kovalamaca bafllar, ba¤›r›fllar sald›rganlaflm›flt›r. Kaçan bir taksiye atlay›pSORUoradan uzaklafl›r. Kalabal›k biraz daha ba¤›r›r ve söylenerek da¤›l›rlar.Kitle ve toplum s›kl›kla birbirlerine kar›flt›r›lan kavramlard›r ve aralar›nda D‹KKAT çok önemlifarklar vard›r.13SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEBu olay›n pek çok örne¤ini filimlerde, dizilerde görmekteyiz. Olay› çözümledi-¤imizde flu özelliklerle karfl›lafl›r›z:• K›sa süreli bir olayd›r.Olur ve da¤›l›r. Daha fazlas›n› da kimse beklememektedir. ‹nsanlar bir tepkigöstermifllerdir ve bitmifltir. Kal›c›l›k, süreklilik yoktur. Oysa “toplum” uzun sürelidir.Tarih olay›n›n toplumlara ve toplumlararas› iliflkilere dayanmas›n›n K ‹ T A P bir nedenisürekliliktir, kal›c›l›kt›r. K›sa süreli ve pek çok kiflinin kat›l›m›na dayanan baz› olaylar,örne¤in “Avrasya Maratonu” bir kitle olay› m›d›r? ‹lk bak›flta k›sa süreli vebirbiriyle pek iliflkisi bulunmayan binlerce insan›n kat›ld›¤› bir TELEV‹ZYON olayd›r. Öte yandanbirkaç saatlik bir olay olmas›na bak›larak k›sa süreli oldu¤u söylenemez. Çünküher y›l düzenli olarak belli tarihlerde yinelenmektedir.Yinelenen bir olay süreklilikgösterir. Ayr›ca bu olay biraz sonra anaca¤›m di¤er özellikleri tafl›maz. Örne¤in bir‹NTERNETçok maraton yar›fl› gibi Avrasya Maratonu da örgütlenmifl bir olayd›r. Oraya kat›-lan herkes kay›t yapt›r›r, gö¤üs numaras› vard›r, koflu boyunca sa¤l›k bak›m›ndangüvencededir, baflar›l› olursa verilecek ödül vard›r, bir amac› bulunmaktad›r, etikilkeleri vard›r. De¤iflik yörelerde, y›l›n de¤iflik zamanlar›nda düzenlenen halk koflusugibi “Herkes ‹çin Spor” kapsam›nda yer alan tüm etkinliklerin hiç biri kitleolay› de¤il, “toplumsal” olaylard›r.• Örgütlenmesi bulunmayan bir olayd›r.Yafll› soka¤a düflüp, bir de araba vurunca oradakilerin pek ço¤u ne oldu¤unudo¤ru dürüst bilmeden ald›klar› bir uyar› ile harekete gelmifllerdir. Hareketi yaparkenaralar›nda ne bir ifl bölümü, ne bir görev ve sorumluluk da¤›l›m›, ne de bütünbunlar› birlefltirecek bir örgüt, bir kurulufl yoktur. Hareketi düzenleyecek organlaryoktur, dolay›siyle bir toplumsal sistem yoktur. Böyle bir hareketin “örgüte” ihtiyac›yoktur. Örgütlenmenin bulunmad›¤› bu tür hareketler rastgeledir, birileri taraf›ndançok çabuk yönlendirilebilirler ve k›sa sürelidirler.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PAvrasya Maratonu: Çeflitlikategorilerde ‹stanbul’unTELEV‹ZYONAsya ve Avrupa yakalr›aras›nda koflulan birmaratondur.(Bknz.:http://www.istanbulmarathon.org/Anasayfa.aspx)‹NTERNET

14 T›bbi Laboratuvar Eti¤i• Duygusald›r.Harekette bir bilinç durumu söz konusu de¤ildir. Kalabal›k, olay›n yaratt›¤› gerilimile ne oldu¤unu pek bilmeden bafllayan harekete kat›l›verir. Hareket s›ras›ndakiba¤›rmalar duygusall›¤› art›r›r ve birey nerede bulundugunun ve ne yapt›¤›-n›n pek fark›nda de¤ildir. Birey ne yapt›¤›n›n, nerede oldu¤unun fark›na vard›¤›zaman o hareketten uzaklafl›r. Bu fark›ndal›¤a ulaflmak hareketin fliddeti, kalabal›-¤›n büyüklü¤ü ve gerçekleflme süresiyle ters orant›l› olarak gerçekleflir. Kuflkusuztoplumsal yaflaman›n da duygusal yanlar› bulunmaktad›r. Fakat toplum bir duyguberaberli¤ine de¤il, bir bilinç birli¤ine dayan›r. Toplumu uzun süreli k›lan güçlüetmenlerden biridir bilinç birli¤i. Kitlenin kendine özgü bir akl› yoktur. Kitlenin akl›,çok zaman kitlenin d›fl›ndad›r.• Etkileyici ve sürükleyicidir.Kitle duygusal bask›s› nedeniyle etkileme ve kendine ba¤lama gücüne sahiptir.Birey birden bir ak›fl›n içine girivermifltir ve o art›k bir “kitle insan›” olmufltur. Kitleinsan› “birey” de¤ildir. Kitle insan›n›n özgünlü¤ü ortadan kalkm›fl, kiflili¤i silinmifltir.O tür herkestir, yani bireyli¤i silinmifltir, kendi özgün karar›n› veremez -verirsekitlenin d›fl›na ç›kabilir-, kitle ya da kitledeki herkes ne yaparsa o da onu yapar;kitle nereye giderse, oraya gider; varl›¤› ile kitleye güç verir; hem de bütünvarl›¤›n› ortaya koyarcas›na.Bu özelikler bak›m›ndan topluma bakt›¤›m›zda orada da duygusal yanlar vard›r,fakat bireyin bilinçlilik durumu, özgün kararlar›, bir kifli olarak toplum içindeyer al›fl› esast›r.• Amaç birli¤i yoktur.Bir yafll›n›n, kas›tla olmasa da haketmedi¤i biçimde bir kazaya u¤ramas›n›n yaratt›¤›gerilim içinde birisi bir ça¤r›da bulunmufltur, oradakiler ortak bir duygusall›klabu sözün ard›na düflmüfllerdir. Hareket s›ras›nda bir baflkas› bir baflka yan›iflaret etse, ona da yönelmeleri çok mümkündür. Hareketi yapan halkta ve oradakibireylerde bir ortak amaç yoktur. Böyle bir amac›n varl›¤›, örgütlenmeyi gerektirir.Ortak amac›n bulunmas›, ortak bilinci, süreklili¤i getirir. Bunlar›n hiç biri “kitlede”bulunmaz, kitlenin yap›s›na ayk›r›d›r.• Etik kayg›lar yoktur.Etik olmak “ortak birleflenlerin” bulunmas›n› gerektirir. Toplumun ortak birleflenlerivard›r. Toplum içinde de¤iflik kurumlar›n; toplum içinde de¤iflik çal›flma,etkinlik alanlar›n›n örne¤in sa¤l›k hizmetlerinin, teknik bak›m onar›m hizmetlerininve di¤erlerinin ortak birleflenleri vard›r; hatta uluslararas› kurulufllar›n sözgelimiNATO, IMF, UNESCO, IOC, UEFA’n›n ve di¤erlerinin ortak birleflenleri vard›rve bu nedenle oralarda “etikden” ya da “Ahlak ilkelerinden” hatta tek tek “mesleklerinahlaklar›nda (deontolojilerde)” görüldü¤ü üzre özel ahlaklardan söz edilebilir(Bknz.: Deontoloji, Sf. 22).SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE4Benzer görünen, SIRA S‹ZDE toplu yaflama, kitle ve toplum aras›ndaki farklar nelerdir?Kitle olay›na bakt›¤›m›zda herhangi bir ortak birleflen bulamay›z. Kitle da¤›n›kDÜfiÜNEL‹Mbir biraradal›kt›r, ahalidir. Belki duygusall›kla bir fleyler yapar ve hatta kimi örneklerdegörüldü¤ü üzre “ahlak›” savunur gibi de görünebilir. Ahlak› en iyi, do¤ru vegeçerli savunma SORUahlak› yaflamakla, yani onun kural ve ilkelerini kendi yaflamam›zdagerçeklefltirmekle olur. Bu öncelikle “süreklili¤i” gerektirir. Bir kere ahlakl›davranmak, D‹KKAT ahlakl› olmak için yeterli de¤ildir. Ahlak için, “aile” örne¤in, küçük deolsa bir “toplum” gereklidir. Kitlenin ahlak› yoktur. Kitle etik de¤ildir.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

1. Ünite - Toplum ve EtikTOPLUMBuraya kadar hem “insan›n varl›k yap›s›n›”, hem insan›n do¤as› gere¤i bir yan›yla,zorunlulukla toplumsal oldu¤unu ve hem de “toplumun” de¤iflik özellikleri ile toplum-etik ba¤lam›na de¤iflik bak›mlardan de¤indik. “Toplum-etik iliflkisini” dahaaç›k görebilmek için, ilkin “toplum” üstüne biraz daha ayd›nlanal›m.Toplum Nedir?Toplum üstüne ortaya koyulan görüfller genellikle flöyle bir tan›mda birleflirler:Toplum, insanlar›n içine do¤du¤u ve yaflad›¤›, yasalar, kurumlar ve örgütlenmiflgruplarla yap›lanm›fl bulunan “insan toplulu¤udur”.Bu oldukça genifl bir tan›md›r. Bak›fl aç›s›na, yaklafl›m biçimine, ele al›nan toplumsalyap›ya göre de¤iflik toplum belirlemeleriyle karfl›laflabiliriz. Örne¤in, “ilkeltoplum”, “feodal toplum”, “aç›k toplum”, “kapal› toplum, “iktisadi toplum”, “tüketimtoplumu”, “sanayi toplumu”, “bilgi toplumu”, “modern toplum”, “postmoderntoplum” vd. Bunlar›n her birinde bir toplum aç›klamas›yla karfl›lafl›r›z. Sözgelimi“modern toplum” denilince, modernitenin ilkeleriyle bütünleflmifl, o ilkelere göreyap›lanm›fl, kurumlaflm›fl bir toplum anlafl›lmaktad›r.Bellibafll› Toplum Anlay›fllar›Bilgide rönesans ile bafllayan geliflmeler içinde “toplum” da önemli bir araflt›rmaalan› olmufltu. Toplumla ilgili görüfller 17. yüzy›lda daha derli toplu ortaya koyulmayabafllanm›flt›r.Anlaflmac›lar: 17. Yüzy›lda “anlaflmac›lar” ya da “mukaveleciler” denilen üç ayr›düflünür ile karfl›lafl›r›z. ‹ngiltere’de Thomas Hobbes; “Leviathan” adl› kitab›ndainsanl›¤› iki aflamada ele al›r; “do¤al durum” ve “uygar durum”. Do¤al durumdainsanlar aras›nda büyük bir gerilim vard›r. Orada herkes herkese karfl›d›r. Bubüyük bir güvensizlik ve tehlike yarat›r. ‹nsan kendi varl›¤›n› korumak ister. Bunedenle insanlar aralar›nda anlaflarak, baz› haklar›n› kendisine itaat edecekleri birineverirler. Böylece aralar›ndaki sürtüflmeyi ve gerilimi ortadan kald›rarak, güvenlibir ortam yarat›rlar. ‹nsanlar vermifl olduklar› söze, anlaflmaya uyarak yaflamayabafllad›klar›nda iyi, do¤ru, adil, kötü, yanl›fl, adaletsiz gibi kavramlar ya da“ahlak” da ortaya ç›km›fl olur. Thomas Hobbes’a göre “toplum” bir hukuk düzenioldu¤u kadar ayn› zamanda bir “etik” düzendir.‹ngiltere’de John Locke; ‹nsanlar bafllang›çta, do¤ada ve bütünüyle özgürdüler.Aralar›ndaki ayr›l›k, güvensizlik, çat›flma durumlar› bir fleylere sahip oldukçaya da “mülkiyet” ile ortaya ç›kmaya bafllad›. “Toplum” olarak yap›lanma ihtiyac› daburada kendisini gösterdi. Özel mülkiyeti korumak, aralar›nda yasal eflitli¤i sa¤lamakiçin aralar›nda anlaflt›lar ve buradan “toplum” do¤du. Locke’a göre tek tek yetiflkinbireyler aralar›nda böyle bir anlaflmay› gönüllü olarak yapabilecek erginliktedirler,“toplum” da bu erginlenmenin sonucudur.‹sviçre’de Jean-Jacques Rousseau (1712-1778): ‹nsanlar ilkin do¤ada, do¤aldurumda yafl›yorlard› ve yiyecekler herkese yetti¤i için mutluydular. Dolay›s›ylearalar›nda eflitlik vard›. Do¤a durumunda ç›k›p, örne¤in çiftçilik yapmaya bafllad›klar›nda“mülkiyet” anlay›fl› geldi ve eflitlik bozulmaya bafllad›. Böylece “hak” ve“haks›zl›k” ortaya ç›kt›, bu da özgürlü¤ü ortadan kald›rd›. Oysa “eflitlik” düflüncesive “hak eflitli¤i” anlay›fl› insan›n do¤as›nda bulunmaktad›r ve bu uygarl›k taraf›ndanortadan kald›r›lmaktad›r. Do¤as›nda bulunan hak ve eflitli¤in uygar yaflamadada sa¤lanabilmesi için insanlar anlafl›rlar, bir ortak istenç(irade) olufltururlar veToplum buradan do¤ar.15Rönesans: Orta Ça¤ veReformasyon aras›ndakitarihi dönem olarakanlafl›l›r. 14 - 15. yüzy›l‹talya’s›nda bat› ile klasikantikite aras›nda sanat,bilim, felsefe ve mimarl›ktaba¤›n tekrar kurulmas›n›sa¤layan, deneyseldüflüncenin canland›¤›,insan yaflam› (hümanizm)üzerine yo¤unlafl›ld›¤›,matbaan›n bulunmas›ylabilginin genifl insantoplumlar›yla paylafl›m›n›nartt›¤› ve radikalde¤iflimlerin yafland›¤›dönemdir.Thomas Hobbes (5 Nisan1588 - 4 Aral›k 1679): ‹ngilizfelsefecisidir. 1651 tarihli“Leviathan” adl› çal›flmas›,bat› siyaset felsefesininizleyece¤i yolu çizmifl vebaflucu eseri olmufltur.Tevrat ‘ta ad› geçen bircanavar olan Leviathan entan›nm›fl eseridir veHobbes’a göre Leviathanherfleye egemen olandevletin simgesidir. ( Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Thomas_Hobbes).John Locke Somerset (d. 29A¤ustos 1632 - ö. 28 Ekim1704): Materyalist ünlü‹ngiliz filozofu ve 18. yüzy›l›nen önemli düflünürlerindenbiridir. Düflünceözgürlü¤ünü, eylemlerimiziakla göre düzenlemekanlay›fl›n› en genifl ölçüdeyayan ilk düflünür oldu¤uiçin Avrupa’daki“ayd›nlanma” ve “ak›lça¤›n›n” gerçek kurucusuolarak kabul edilir. ( Bknz.http://tr.wikipedia.org/wiki/John_Locke).Jean-Jacques Rousseau ( 28Haziran 1712 - 2 Temmuz1778) Ünlü Frans›z yazar,düflünür, filozof, politika vemüzik teorisyeni. ‹nsando¤as›na iliflkinçözümlemesiyle, insan›nuygarl›k taraf›ndande¤ifltirilmemifl do¤alhalinin birçok aç›dan dahaüstün oldu¤u fikri ve moderndemokrasi anlay›fl›na temeloluflturan toplumsalsözleflme ö¤retisiyle ünkazanm›flt›r. ( Bknz.http://tr.wikipedia.org/wiki/Jean_Jacques_Rousseau).

16 T›bbi Laboratuvar Eti¤iTommaso Campanella, as›lad› Giovanni DomenicoCampanella (5 Eylül 1568,- 21 May›s 1639, ), ‹talyanflair, yazar ve Platoncufilozof. Ütopya yap›t› “GüneflÜlkesi” (Latince bafll›¤›:Civitas Solis, ‹talyancabafll›¤›: La Città del Sole) ileünlüdür ( Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Campanella).Isidore Marie AugusteFrançois Xavier Comte,k›saca Auguste Comte (19Ocak 1798 - 5 Eylül 1857),Frans›z sosyolog,matematikçi ve filozoftur.Felsefede pozitif düflünceüzerine de çal›fl›yordu.Comte yaflad›¤› ça¤da alt›bilimden sözetmifltir:Sosyolojiyi bunlar›n üstündegörmüfltür ( Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Auguste_Comte).Herbert Spencer (1820 -1903): Ünlü ‹ngiliz filozofuve sosyolo¤u. 1858’de evrimteorisini biyoloji bilimi iles›n›rlamay›p, bu teoriyibütün bilimlere uygulamakfikrini uygulamaya koyar.(Bknz.http://tr.wikipedia.org/wiki/Herbert_Spencer).Biyo-Organik Toplum Anlay›fl›: Rönesans ile bafllayan geliflmelerle 19. yüzy›lageldi¤inde özellikle do¤a bilimlerinde ulafl›lan baflar›lar ve onlara dayanan teknolojilerortaya koyulmaya bafllanm›flt›. Ayn› çizgide “insan ve toplumla” ilgili çal›flmalarda gelifliyordu. Toplumla ilgili aç›klamalarda bilimsel geliflmeler etkili olmaktayd›.Bunlar›n en önemlilerinden biri “biyolojideki” geliflmelerdi, biyo-organiktoplum anlay›fl› bu geliflmelerle ortaya ç›kt›.Biyo-organik anlay›fl, “toplum” ile “organizma” aras›ndaki benzerlikten yola ç›-kar ve toplumu bir organizma olarak görüp, toplumsal olay› buna göre aç›klar. Buaç›klama biçimi yeni de¤ildir: Eski Hindistan’da, Çin’de, Antik Yunan toplumlar›ndade¤iflik örnekleriyle karfl›laflmaktay›z. Ortaça¤’da, örne¤in Campanella, toplumlar›“çocukluk”, “yetiflkinlik” ve “yafll›l›k” dönemlerine ay›rarak aç›klarken, ayn›anlay›fl içindedir. 19. yüzy›lda “Sosyoloji” biliminin kurucular›ndan AugustaComte ve sonra da “evrim” anlay›fl›ndan yola ç›kan Herbert Spencer ayn› aç›klamabiçimini benimserler. 20. Yüzy›lda Rusya’da, Almanya’da, Fransa’da de¤iflik biyoorganiktoplum aç›klamalar›yla karfl›lafl›r›z. Genel olarak bakt›¤›m›zda bu görüfllerinflu ortak yanlar›n› saptayabilmekteyiz:• Toplum da, toplumu oluflturan di¤er alt gruplar da biyolojik özellikler gösterirler.• Toplum da “beden” gibi de¤iflik organlar›n bir birleflimidir. Her ikisinde deorganlar özerk çal›fl›rlar, fakat bütünün birer ö¤esidirler.• Toplum biyolojik yaflamay› yöneten yasalara ba¤l›d›r.• Toplum organizma modeli uyar›nca araflt›r›lmal›d›r.Toplumsal yap› ile “organik yap›n›n” aralar›nda önemli benzerlikler, paralelliklerbulunmas›na karfl›n bire bir örtüfltü¤ü ve hiç ayr›l›k bulunmad›¤› söylenemez.Nitekim Biyo-Organik anlay›fl›n en önemli temsilcilerinden Herbert Spencer“Toplumbilimin ‹lkeleri” adl› yap›t›nda Toplum-Organizma paralelli¤inin bulunma-d›¤›yanlar› ayr›nt›l› olarak ifller ve Toplum Nedir? sorusunu yan›tlar: Ona göre,toplum bir örnektir. Toplum canl› do¤an›n bir örne¤idir; Ayr›l›klar bulunmas›-na karfl›n toplum pek çok bak›mdan canl› do¤a gibi ifller.Toplumu biyo-organik anlay›fl uyar›nca aç›klamaya giriflenlerden baz›lar› “Spencer”gibi evrime ve Darwin görüflüne dayanarak ›rkç› anlay›fllara var›rlar. Örne¤in19. yüzy›l Frans›z düflünürü Vacher de Lapouge, Darwin’in “do¤al ay›klanma(sélection naturelle)” kavram›n› topluma yans›t›r ve toplumda da sekiz çeflit ay›klanmabulundu¤unu saptar; toplumsal ay›klanmay› ›rk›n kaybolmas›nda önemli etmenolarak görür. Bu gün pek çok bak›mdan geçerli¤ini yitirmifl bulunan ›rkç›aç›klamalar 19. yüzy›ldan 20. yüzy›l ortalar›na kadar Frans›z ve Alman düflünürleritaraf›ndan s›kca ele al›nm›flt›r.SIRA S‹ZDE5Charles Robert Darwin (12fiubat DÜfiÜNEL‹M 1809 - 19 Nisan 1882),‹ngiliz do¤a tarihçisi. ‹nsandahil tüm canl› türlerinindo¤al SORU seçilim yoluyla bir ya dabirkaç ortak atadan evrildi¤iniöne sürmüfltür. Darwin’infikirleri üzerine infla edilenmodern D‹KKAT evrim teorisi, bugünbiyoloji biliminin temeli vebirlefltirici ö¤esidir. ( Bknz.http://tr.wikipedia.org/wiki/ChSIRA S‹ZDEarles_Darwin).Biyo-organik SIRA toplum S‹ZDE anlay›fl›nda temel olarak kabul edilen görüfl nedir?Toplumu içgüdülerle aç›klayan anlay›fl: 19. Yüzy›lda bilimsel geliflmeler yaln›zcado¤a bilimleriyle s›n›rl› de¤ildi. 19. Yüzy›l di¤er geliflmeler yan›nda yeni bi-DÜfiÜNEL‹Mlimsel etkinliklerin ve araflt›rma alanlar›n›n, do¤a ve insanla ilgili yeni yeni sorular›nortaya koyuldu¤u SORU bir ça¤d›r. Bu etkinliklerden biri de “psikolojidir”. Psikolojibilimindeki geliflmeler, o dönemde toplum aç›klamalar› için de yolgösterici olmufltur.Psikolojinin D‹KKAT verilerine dayanarak pek çok toplum aç›klamas› denenmifltir. Burada,bunlardan birine ve en çok bilinenine yer verece¤iz.A¤›rl›kl› olarak Freud ve Freudcular’›n görüflüne dayanan aç›klamada toplumSIRA S‹ZDEve toplumsal yaflama “cinsel içgüdü” uyar›nca temellendirilir. “Cinsel içgüdü” ile“toplum” aras›nda baz› ba¤l›l›klar saptan›r. fiöyle ki:AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

1. Ünite - Toplum ve Etik• Toplumsal yaflaman›n temelinde cinsel içgüdü yer almaktad›r. Cinsel içgüdüdi¤er güdüler aras›nda en güçlü olan›d›r.• Bir toplum içinde yer alan de¤iflik topluluklarda bireyler, aile kurumu örne-¤inde görülece¤i üzre, cinsel içgüdünün, sevginin etkisiyle bir arada bulunurlar.Ayn› flekilde “ilk toplumlar” da cinsel içgüdü temelinde ortaya ç›km›fllard›r.Hatta kad›n-erkek ayr›m›na dayanan iflbölümünün arkas›nda dayine cinsel içgüdü bulunmaktad›r.• “Totem”, “din”, “tabu” olaylar› da cinsel içgüdünün de¤iflik ortaya ç›kma biçimleridir.Cinsel içgüdü fliir, hukuk, ülküsel düflünme ve ahlak olaylar›n›nda önemli dayanaklar›ndan biridir.• Bir Fruedcu olan Hans Blüher, büyük toplumlar›n oluflmas›n› erke¤in erkeklelibido iliflkisine dayand›rmaktad›r.Her ne kadar genel, belirleyici bir güç olarak ele al›nsa da içgüdü “bireysel”olayd›r ve içgüdüye dayanan aç›klamalar, ailenin oluflum örne¤inde görülece¤iüzre, bireyden hareket etmektedir.Toplumu toplumdan hareketle aç›klamak: Toplumu, toplumdaki olaylardanhareketle aç›klamak, toplum biliminin do¤uflunda hem gerekli ve hem de etkili olmufltur.Burada böyle yap›lan çal›flmalardan birini, Toplum Bilim’in kuruculur› aras›ndayer alan Emile Durkheim’›n görüflünü k›saca görelim.Durkheim, 19. Yüzy›l Pozitivizm’inin de gere¤i olarak, bir fleyi aç›klamak için,o fleyin kendisine gitmek gere¤i ilkesinden hareketle, toplumun yine toplumdanyola ç›karak aç›klamaya giriflir. Ona göre bir toplumu belirleyen tek tek bilinçler,bireylerin özgün iç yaflamalar› (içgüdü örne¤in) de¤ildir. Toplumun belirleyicisi ilkin“kolektif bilinçtir”. Bir ‹nsan dünyaya geldi¤inde bir ‹nsan toplulu¤unun içinede¤il, bir “kolektif bilincin” içine do¤ar. Toplum onu oluflturan bireylerin toplam›ndanfazla ve farkl› bir fleydir. Toplum bir biraradal›k de¤il, bir “bireflimdir (sentezdir)”ve bireyler toplam›ndan ayr›l›¤› da buradad›r.Bireflim nedir ve biraradal›kdan nas›l ayr›l›r? Yan›t› ilkin bir örnekle görelim.Diyelim ki, yemek yapmay› seviyorsunuz ve bu gün evde türlü piflirmek istiyorsunuz.Gerekli olan her fleyi ald›n›z; sebzeleri y›kay›p, uygun büyüklükte do¤rad›n›z;tencereye et ve do¤rad›¤›n›z sebzeleri koydunuz, ya¤›n›, tuzunu eklediniz; siz dahane gerekliyse onlar› da katt›n›z ve tencereyi oca¤a koydunuz. Oca¤a koydu¤unuzs›rada tencerenin içinde ne varsa, hepsi biraradad›rlar. Bir bütünlük göstermezler.Bütünlük gösterebilmeleri için piflip, yemek olmalar› gerekmektedir. Yemekpifltikten sonra, tencerenin kapa¤›n› açt›n›z, orada art›k yemek vard›r, fakatsebzeler, ya¤, tuz vs bunlar›n hiç biri tek tek ve ilk durumlar›ndaki gibi yoktur. Yinede yeme¤in içinde tek tek sebzeler seçilebilir, fakat art›k yeme¤in bir ö¤esi olarak,türlü içinde var olarak, yeme¤in bir tad› olarak ve yemekle var olarak vard›rlar.Yemek ise onu oluflturan malzemelerin her birinden ve tamam›ndan farkl›,baflka ve hepsini kuflatan bir fleydir. Bireflim budur. Türlü yeme¤i bir “ortak (kolektif)bilinç” gibidir: Hepsini kavrar, bütünlefltirir ve onlardan fazla bir fleydir. Örne¤imizdentopluma dönersek, Dilthey’e göre toplum “dil”, “din”, “hukuk”, “ahlak”olarak bireyleri sarar, kuflat›r, zorlar ve aflar. Toplum bir yüksek bilinç durumudur.Bireylerin de, birey olan her fleyin de üzerindedir.Dilthey’a göre toplum yap›lanmas›nda ve kolektif bilinç gibi etkili olan ve dayan›flmay›sa¤layan bir baflka etmen “iflbölümüdür”. “Toplumsal ‹flbölümü” adl› kitab›nda“iflbölümünün” ayn› zamanda Ahlakca oldu¤unu, Ahlak de¤eri tafl›d›¤›n›savlar. Kitapta göstermek istedi¤i de budur: Toplumsal Yap› Ahlaksald›r. Diltheygörüflünde Toplum ve Ahlak iliflkisinin önemli bir özelli¤i ortaya ç›kmaktad›r: Top-17Georges Vacher de Lapouge(12 Aral›k 1854 - 20 fiubat1936): Frans›z antropolo¤uve önde gelen “öjeni” ve›rkç›l›k teorisyeni. Öjenik,sa¤l›ks›z ceninleri ay›r›p,sa¤l›kl› ceninleryetifltirmenin yollar›n›arayan, bilimselli¤itart›flmal› bir toplumsalak›m veya toplumsalfelsefedir.Sigmund Freud (Gerçek ad›:Sigismund Scholomo Freud)(d. 6 May›s 1856, P ibor - ö.23 Eylül 1939, Londra):Psikanaliz ö¤retisinigelifltirmifl olanr Yahudikökenli Avusturyal›nörologtur. Kiflili¤in 5 farkl›dönemden geçerekgeleflti¤ini öne süren ünlüPsikoanalitik Kuram’›nkurucusudur. Cinselli¤ininsan psikolojisindekiönemine dikkat çekmifltir.(Bknz.:http//tr.wikipedia.org/wiki/Sigmund_Freud).Emile Durkheim (15 Nisan1858,Epinal-15 Kas›m1917,Paris): Frans›zsosyolog,sosyolojininkurucular›ndansay›lmaktad›r. Sosyoloji ad›her ne kadar August Comtetaraf›ndan verilmifl olsada,Frans›z Sosyolojisi 19.yüzy›l›n sonundaki güçlüetkisini ona ve onun kurmufloldu¤u “L’AnneeSociologique” isimli yay›naborçludur.(Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Emile_Durkheim).Pozitivizm (olguculuk) ikifelsefi düflünceye verilenadd›r. Her iki düflüncenin deteoloji ve metafizikiçermeyen,sadece fiziksel veyamaddi dünyan›n gerçeklerinedayanan bilim anlay›fl› vard›r.Günümüz bilimsel araflt›rmastratejilerinin genifl ölçüdedayand›¤› pozitivizm içinneden-sonuç iliflkileriönemlidir.Bir görüflegöre,Pozitivizm ciddi bilimselsorgunun,bir d›fl kaynaktangelen nihai sebepleriaramayan ama direkt gözlemeaç›k olan gerçekler aras›ndakiiliflkilerle s›n›rl› olmas›n›söyleyen görüfltür.Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Pozitivizm).

18 T›bbi Laboratuvar Eti¤iWilhelm Dilthey: 1833-1911y›llar› aras›nda yaflam›fl veinsan bilimlerinin (befleribilimler) metodolojisineönemli katk›lar yapm›fl olanAlman filozofudur. ( Bknz.:http://tr.wikipedia.org/wiki/Dilthey).lum kal›c›, dura¤an (statik) bir yap› de¤ildir; Toplum sürekli devinir. Bilimler, teknolojiler,ekonomik yap›daki de¤iflimler ve bunlar›n her biri hem teker teker, hemde birlikte toplumsal yaflamay› de¤ifltirirler.Böylece ‹flbölümü de¤iflir, ifller de¤iflir.Bu de¤iflime paralel olarak Ahlak da de¤iflir: De¤erler, davran›fllar›n ahlakca anlafl›lmas›,yorumlanmas›, de¤erlerin içeri¤i de¤iflir. Toplum gibi Ahlak da devingendir.ET‹KBuraya kadar “etik” kavram›n› hep “ahlak” kavram›yla birlikte kulland›k. Günümüzdeetik ve ahlak ya da ahlakl› yaflama kavramlar›n›n kullan›m›nda genel birkar›flt›rma söz konusudur. Ahlak yerine etik veya etik de¤erler sözlerini kullanmakbir tür al›flkanl›k oldu. ‹ki kavram aras›nda iliflkiler bulunmas›na karfl›n, önemli ayr›l›klarda söz kousudur. Burada ilkin bu ayr›l›¤a aç›kl›k getirmek gerekmektedir.Eylem ve Eylemin De¤eriBurada, ilkin daha önce anlatt›klar›m›zdan baz›lar›n› k›saca an›msamakta yarar var.Demifltik ki bir canl›n›n yaflam›, o canl›n›n befl soruya verece¤i yan›tlarla gerçekleflmektedir.Sonra befl soruyu flöyle belirlemifltik:• Ne yapacakt›r?• Nerede yapacakt›r?• Ne zaman yapacakt›r?• Nas›l yapacakt›r?• Ne kadar yapacakt›r?‹nsan d›fl›nda tüm canl›lar›n bu sorulara kendi türlerine özgü haz›r yan›tlarlageldiklerini, bu yan›tlara ya da bilgilere “içgüdü” denildi¤ini ve canl›n›n içgüdüuyar›nca herhangi bir durumda yan›tlar› -ya da davran›fllar› - otomatik olarak verdi¤inisöylemifltik. Canl›lar dünyas›nda yaln›zca “insan”, varl›k yap›s› nedeniyle busorulara kendisi yan›t vermek ve yan›t›n› davran›flla ortaya koymak zorundayd›.‹nsan’›n da içgüdüleri vard›, fakat bunlar›n gerektirdi¤i davran›fllar yine bireyinkendisine b›rak›lm›flt›. Böylece do¤ada ilk kez “insan” ile “kiflilik” ortaya ç›kmaktayd›.“Kiflili¤i” olan do¤ru ya da yanl›fl kendi kararlar›n› kendisi verecek ve yaflamas›n›kendisi gerçeklefltirecekti. ‹flte burada, insan ile canl›lar dünyas›nda yeni birdavranma biçimi ile karfl›lafl›yoruz: “Eylem”.‹nsan d›fl›nda hiç bir canl›n›n eylemi yoktur. Onlar içgüdüsel olarak davran›rlar.Eylem “iradeyi” gerektirir. ‹rade de¤iflik seçenekler aras›nda kendine en uygunolan› benimsemek ve onun gerektirdi¤i davran›fla girmektir. ‹flte bu iradeli davran›fla“eylem” denilir. ‹nsan sürekli eylem içidedir. Sözgelimi siz flu s›rada bu “metniokuma” eylemi içindesiniz. Ben ise flu s›rada ayn› “metni yazma” eylemindeyim.Biraz sonra “çay›m› tazeleme” eylemine girece¤im, fakat ondan önce bir sözcü¤ündo¤ru yaz›l›fl›n› ö¤renmek için “sözlü¤e bakma” eyleminde bulunaca¤›m. Biraz komikgibi gelse bile gerçekte insan yaflam› önemli ölçüde “eylemlerle örülmüfltür”.Ayr› deyiflle insan sürekli eylem içindedir. ‹nsan bir eylem varl›¤›d›r.Avlanan bir hayvan için davran›fllar›n›n amac›na ulaflmas› gerekir: Av›n› yakalam›flve karn›n› doyurmufl mudur? Hayvan davran›fllar›n›n amac›n› ya da sonucunudüflünmez. Her fley mekanik olarak gerçekleflir. Sözgelimi bir çita kovalad›¤› birgeyi¤i yakalayamad›¤›nda, üzülmez, farkl› bir tepki vermez. Belki çita o s›rada çokaçt›r ve o geyi¤i avlamas› yaflamsal düzeyde önemlidir, fakat avlanma baflar›s›zd›r.O bu durumda bir baflka ava yönelir. Bu olaya paralel sayabilece¤imiz bir olay› insanyaflam›nda tasarlayal›m: Karn› çok aç biri yiyecek aramaya gidiyor ve tam bulaca¤›s›rada kaybediyor. De¤iflik duygusal tepkiler yan›nda o kifli durup düflüne-

1. Ünite - Toplum ve Etik19bilir, neden kaybetti¤ini, eyleminin neden baflar›s›z oldu¤unu sorgulay›p, eyleminide¤erlendirebilir. Ayn› olaya do¤rudan-dolayl› tan›k olan baflka insanlar da de-¤erlendirip, kendilerince sonuçlara varabilirler. “‹nsan davran›fllar›n›n” ya da “eylemin”de¤eri vard›r; de¤erlendirmesi yap›l›r. Bu de¤erlendirme ile eylem yenidendüzenlenebilir veya yinelenece¤i zaman bu de¤erlendirmeler dikkate al›nabilir.Eylemlerin de¤erlendirilmesi de¤iflik bak›mlardan yap›labilir. Örne¤in bir ö¤rencinins›navdaki baflar›s›n› ele alal›m:• Bu sonuç ilkin olumlu ve hatta övgü ile de¤erlendirilir.• Ö¤rencinin baflar›ya kopya çekerek ulaflt›¤› düflünülürse, de¤erlendirme de¤iflir.• Ö¤rencinin baflar›ya, bilmesi gerekenleri ezbereyerek ulaflm›fl olmas› durumunda;sonradan unutulacak bilgilerle ulafl›lm›fl baflar›y› de¤erlendirme yinede¤iflir.• Ö¤renci bilgileri di¤er bilgilerle ba¤›nt› içinde, yarat›c› biçimde ö¤renereks›navda baflar›l› olduysa, baflar› ayr› de¤erlendirilecektir.• Ö¤renci sürekli baflar› gösteren biriyse, baflar›s› ona göre de¤erlendirilecektir.• Ö¤renci dersleri bak›m›ndan zay›f biriyse baflar›s› farkl› de¤erlendirilecektir.Bu de¤erlendirme biçimlerini daha da ço¤almak çok mümkündür. S›nav yaflamam›zdakiolaylardan yaln›zca biridir. ‹nsan yaflam› çok çeflitli olaylarla örülmüfltür;bir günlük yaflamam›zda bir eylemden öbürüne geçerek, de¤iflik eylem alanlar›ndaetkinlik göstererek “çok eylemli” olarak yaflar›z. Bu eylemlerin her biri birçok bak›mdan ve çok farkl› olarak de¤erlendirilebilir. Bu de¤erlendirmeler aras›ndaen etkin ve en kuflat›c› olan ahlak de¤erlendirmesidir.Ahlak olay› do¤ada yaln›zca “insan yaflam›nda” ortaya ç›kmaktad›r. Ahlak insan›nkendi yaflamas›n› kendisinin oluflturmas›n›n, yaflamas›ndan kendisinin sorumluolmas›n›n sonucudur. Öte yandan insan›n kendisinin, kendi yaflamas› için oluflturdu¤uahlak, hem eylemlerin de¤erlendirilmesinde etkendir, ölçüttür ve hem deyasaklarla, ödülerle belli eylemlere yönlendirir. Ahlak günlük yaflamam›zla ilgilide¤erlerin yer ald›¤› aland›r. Ahlak toplumsal yaflama biçimlerine ya da kültürleregöre de¤iflir. Hatta ayn› ahlak de¤erleri ayn› toplumdaki de¤iflik yörelerde farkl›ele al›nabilir. Ahlak hem bir kültürdür, hem de bir kültürün en önemli ö¤esidir.Her insan bir kültürün, ayr› deyiflle bir de¤erler sisteminin içine do¤ar, onlarla büyürve onlara ba¤lan›r hatta inan›r ve giderek onu varl›¤›nda yaflar. Her kültüründilinde ahlakca belirlemeler vard›r. Sözgelimi, ne iyidir, ne kötüdür, ne ödüle veövgüye de¤er, nelerden uzak durulmal›d›r vd gibi. Her kültürdeki dinsel anlay›fllar,hukuk sistemleri, gelenekler, görenekler, toplum olarak birlikte yaflamay› düzenleyenilkeler, kurallar neyin yap›lmaya de¤er, neyin yap›lmamas› gerekti¤i üzerindedururlar. Bütün bunlar›n hepsi bir yere ba¤lan›r: Eylemlerimizin hangileri ahlakcad›r,hangileri ahlaka ayk›r›d›r? “Eylemin” ahlak bak›m›ndan de¤eri buradayo¤unlaflmaktad›r.Ahlak ve Etikfiimdi flöyle bir soruyu kendimize sordu¤umuzu düflünelim: Bazen ve genelliklegençlik y›llar›m›zda yasaklar, ay›plar, olumsuzluklarla hesaplaflmak istenen zamanlardabu soru s›k s›k akla gelir: Kim koyuyor bu yasaklar›? Yasaklanan ya daolumsuz, kötü olan›n kayna¤› nedir? Yasak olan ne; kötü ve olumsuz olan ne ve neden?Bizden hangi hakla flunlar› yapmam›z ve flunlar› yapmamam›z istenmektedir?Bu sorular› sormaya bafllad›¤›nda birey “ahlak alan›n›n” üzerine ç›kmakta, “ahlak›nneli¤ini” sorgulamaya bafllamaktad›r. Eylemi niteleyen de¤erleri, de¤erlerinkayna¤›n› ve geçerli¤ini irdelemeye bafllamaktad›r. Böylece ahlak üstüne düflün-

20 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEmeye, ahlak üstüne tart›flmaya, araflt›rmaya girmektedir. Ayr› deyiflle ahlak alan›-DÜfiÜNEL‹Mn›n üzerinde, DÜfiÜNEL‹M konusu ahlak olan bir alanda bulunmaktad›r. Bu ad› “etik” olanaland›r. Günlük yaflamam›zda içinde oldu¤umuz ve hep kulland›¤›m›z ahlak ilebu ahlak› araflt›ran, inceleyen, sorgulayan, ne oldu¤unu bilmeye çal›flan ahlak felsefesi,SORUahlak bilgisi olan “etik” birbirindenSORUayr›l›r.D‹KKATAhlak ve etik, D‹KKAT s›k olarak bir arada kullan›lmalar›na karfl›n aralar›nda farklar vard›r.SIRA S‹ZDEAhlak (moral) SIRA S‹ZDE ile ahlak felsefesi (etik) ayn› olmad›klar› gibi eflde¤er de de¤ildirler.Ahlak, “etikten” çok daha estidir, esast›r ve temeldir. Bir fley var olmadanonunla ilgili ne bilimsel, ne de felsefece çal›flma yap›labilir. ‹nsan yaflam›nda felsefevar olmadan çok önce ahlak vard› ve etkiliydi. Ahlak›n insanl›k kadar eski ol-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZdu¤unu söyleyebiliriz. Eski dönemlerde ahlak kendi bafl›na de¤il, daha çok “dinsistemleri”, “dinsel görüfller” ba¤lam›nda yer almaktayd›. O s›ralarda ahlak›n yasaklar›nada K “Tanr› ‹ T A Pbuyru¤u” gözüyle K ‹ T A Pbak›l›yordu.TELEV‹ZYON‹NTERNETAlt›nc› SoruAhlak Olay› TELEV‹ZYON nas›l temellenirse temellensin bir karar-davran›fl sürecidir (Bknz: Herinsan ayn› zamanda bir psikolojik varl›kt›r; Sf.4 ve Çevre; Sf. 8). Bu süreçte ilkingerçekleflmesi gereken befl sorunun yan›tlanmas›d›r. ‹ster Antikça¤›n “ahlak›” kendibafl›na ele al›p, irdeleyen filozoflar› olsun, ister Hristiyan Ortaça¤›n›n ya da ‹slamFilozoflar›n›n “ahlak olay›n›” ele al›fllar›nda olsun, isterse de Rönesans ile bafl-‹NTERNETlayan çizgide özellikle 17. yüzy›lda Yeniça¤la bafllayan ve 18. yüzy›lda Ayd›nlanmaile Modern ça¤a ulaflan filozoflar›n “ahlak anlay›fllar›nda” olsun hepsi, ilkin veönemli de¤indi¤imiz befl soruyu yan›tl›yorlard›. Bu yan›tlar›n bütünüyle “ahlaka aitolabilmesi” için yaln›zca “insana özgü” olan ve bir çok ahlak için “belirleyicili¤i”bulunan alt›nc› soru gerekiyordu. Alt›nc› soru erek ya da amaç sorusudur:“Neiçin?” “Bütün bunlar› ne için yapaca¤›m?” Alt›nc› soru ile hayvanlara özgü mekanikdüzenin üzerine, yaln›zca ‹nsan’›n bulundu¤u yaflama dünyas›na ulafl›lmaktad›r.Di¤er befl soruda “ereklilik” yoktur.‹nsan befl sorunun yan›t›n› alt›nc› soruya göre oluflturur. Ahlak›n tarihine bakt›¤›m›zdaalt›nc› sorunun yan›t›nda a¤›rl›k hep mutluluktan yana oldu¤unu görmekteyiz.Ayr› deyiflle, yaflama hep mutlu olmaya göre düzenlenmifltir. ‹lk “ahlaklar›n”din ba¤lam›nda biçimlendi¤ine de¤inmifltik. Dinlerin en etkili yanlar›ndanbiri insan›n en temel sorular›ndan birine: Öldükten ya da ölümden sonra ne olaca¤›m›zkonusuna yan›t vermeleridir. “Ne için” sorusunun yan›t› da buradad›r: Neiçin böyle yafl›yaca¤›z? Sonsuz huzura, ebedi mutlulu¤a ulaflmak için; Öldüktensonra Cennet’e gidebilmek için. Burada görülece¤i üzre, ahlak›n ere¤i ile yaflaman›nere¤i örtüflmekte ve Mutluluk olmaktad›r. Antikça¤’da ahlak›n ere¤i olarak“mutluluk”, hatta “gerçek mutluluk” gösteriliyordu. Gerçi Sofistler ve baz› Sokratesciokullar “mutluluk (eudaimonia)” yerine “haz› (hedone)” öne sürüyorlard›, fakat“mutlulukcu” ahlak yine de a¤›rl›ktayd›. Mutlulu¤a ulaflman›n dayanaklar› kimiAntikça¤ filozoflar›nca ölümden sonraki yaflamaya da etkisi öne sürülmekle birlikte,mutluluk daha çok bu dünya için düflünülüyordu. Mutluluk için bilmek ve bilerekyaflamak önemliydi. Ancak bilerek yaflayanlar erdemli davran›fllara girebilirlerdi.Erdemli yaflaman›n ola¤an sonucu ise mutluluktu. Bilgi > Eylem > Erdem >Mutluluk çizgisi pek çok filozofta de¤iflik bak›fl aç›lar›yla, fakat temel yap› bozulmadanele al›n›p, ifllenmiflti.

K ‹ T A PK ‹ T A P1. Ünite - Toplum ve EtikOrtaça¤ “yaflama anlay›fllar›nda” da Ne için? Ya da Neden? Sorusu yan›tlan›yordu.Neden maddeye, bedene karfl› ruhumu yüceltece¤im, böyle yaflamam nedenisteniyor? Sorunun karfl›l›¤› kurtulufl oluyordu. ‹nsan bu dünyaya düflmüfl kirlenmifltive günahlar›ndan ar›nmas›, bunun için de kilisenin gösterdi¤i biçimde yaflamas›gerekiyordu. Ayr› deyiflle Ortaça¤ yaflama anlay›fllar› da insanlara kurtuluflkapsam›nda mutlulu¤u öneriyordu. Mutluluk bu dünyadaki yaflama ile “öbür dünyada”sa¤lanacakt›. Ahlak›n amac› dinsel bir yaflama ile ulafl›lacak mutluluktu.Böylece, Ortaça¤’da da di¤er befl sorunun yan›t› alt›nc› soruya göre veriliyordu.Rönesans ile bu durum de¤iflmedi, yaln›zca öte dünyadaki de¤il, bu dünyadakimutluluk önem kazanmaya bafllad›. Üzerinde yaflad›¤›m›z dünya, bu dünyan›ntan›nmas›, bilinmesi, ona egemen olunmas› ve yaflamam›z› orada düzenlememizön s›raya ç›k›yordu. Bilimlerin do¤up geliflmeye bafllamalar›, 17.yüzy›lla birlikte bilimleredayanarak geliflen teknik bulufllar insan› dünyaya ve dünyadaki yaflamayadaha çok ba¤›ml› k›lmaktayd›. ‹nsan yaflam›, yaflamay› kuran, düzenleyen de¤erler,ahlak, toplum anlay›fl› Ortaça¤’da teolojik esaslara göre düzenlenirken 17. yüzy›lve sonras›nda akla, do¤aya, somut gerçekliklere, evrensel yasalara göre yap›-land›r›lmaya bafllanm›flt›. “Ayd›nlanma ça¤›” bu süreçte ortaya ç›kt›.Ayd›nlanmay› yaratan geliflmelerin “y›k›m›” da haz›rlad›¤›n› insanl›k ancak pekçok ac› olay› yaflad›ktan sonra farkedebildi. Bilimsel geliflmeler, teknolojik at›l›mlarher türlü de¤erin, her ahlak›n k›r›ld›¤›, önemsizleflti¤i ve insan›n ilkel, sald›rgan,barbar yan›n› gündeme getiren savafllar›n da her türlü boyutunun büyümesineneden oldular. 20.yüzy›l savafllarda ölenlerin milyonla dile getirildi¤i ça¤ oldu.Bunun sonunda ayd›nlanma ile bafllayan “Modern ça¤” ya da modernite yeriniumursamazl›¤a b›rakmaya bafllad›. Ahlaka karfl›, onu önemsemeyen, hatta d›fllayanve “immoralizm” ad› verilen anlay›fllar insan yaflamas›n› yönlendirmeye bafllad›lar.So-nunda “postmodernizm” yaflamay› bireylere parçalayan geliflmeleri getirdi.Art›k ahlak de¤erleri kiflilere özgüydü ve isteyen kendi istedi¤ini, istedi¤i gibiyapma gücünü buluyordu. Bu noktada insan›n yaflamas›ndaki en büyük ihtiyaçlar›ndanbiri tüm a¤›rl›¤› ile ortaya ç›kt›: Ahlak.Ahlak ihtiyac› yaln›zca yaflaman›n bütünü için de¤il, özellikle SIRA günümüzde S‹ZDE uzmanlaflmalar›nyo¤unlaflmas›na paralel olarak yaflaman›n yaflaman›n de¤iflik alanlar›için de gereklidir. ‹nsan yaflam›n›n aile, sa¤l›k, güvenlik, bilgi, ticaret, vd alanlar›nda,o alanlardaki eylemlerin amac›na, gerçekleflme koflullar›na, önemine göreDÜfiÜNEL‹Mkendilerine özgü “ahlak” olufltururlar. Bunlara genel bir deyiflle Deontoloji ad› verilmektedir.SORUAhlak ve deontoloji benzerlikler tafl›malar›na karfl›n fark›l›klar› olan D‹KKAT kavramlard›r.SORUD‹KKAT21Jeremy Bentham (15 fiubat1748 - 6 Haziran 1832):‹ngiliz filozof, hukukçu vetoplum reformcusu. Faydac›-l›¤›n kurucusu olarak da biliniyor.Hayvan haklar›n›nilk savunucular›ndand›r SIRA S‹ZDE veliberalizmin gelifliminde büyükkatk›da bulunmufltur( Bknz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Jeremy_Bentham).DÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEAhlak ve etik aras›ndaki temel farklar nelerdir?SIRA S‹ZDEDeontolojiSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹MKavram›n kökünde bulunan Deon=Ödev, Logos=Bilgi, Bilim, Yasa, Ak›l,Söz anlamlar›nagelmektedir. Deontoloji kavram› ‹ngiliz düflünürü Jeremy Bentham’›nDÜfiÜNEL‹MAMAÇLARIMIZölümünden iki y›l sonra 1834’de sonra yay›nlanan kitab›n›n ad›d›r: K SORU ‹ T ADeontology P orK SORU ‹ T A Pthe Science of Morality (Ödev bilgisi ya da Ahlak Bilimi). Bu kitapta Bentham “eti-¤i” ödev kavram›nda temellendirmekle; “Ahla¤›” da ödev ile s›n›rlamak istemektedir.Kitab›n ad›ndan hareket edersek ödev bilgisi bir ahlak bilimi TELEV‹ZYON yani etik olarakTELEV‹ZYOND‹KKATD‹KKATele al›nmaktad›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE‹NTERNET‹NTERNETAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ6

22 T›bbi Laboratuvar Eti¤iImmanuel Kant (22 Nisan1724 - 12 fiubat 1804 ):Ünlü Alman filozofu. Almanfelsefesinin kurucu isimlerindenbiri olmufl ve felsefetarihinin kendisinden sonrakidönemini belirleyici olaraketkilemifltir. Elefltirel felsefeninbabas› olarak kabuledilir. Modern felsefenin geliflimseyrine uygun olarakbilgi kuram›n› ön plana ç›-kartm›flt›r. ( Bknz.http://tr.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant).“Ödevi” eti¤in tafl›y›c› kavram› konumuna getiren Alman Filozofu ImmanuelKant olmufltur. Ödev -görevden ayr› olarak- bireyin yapmakla yükümlü oldu¤u fleyigösterir. Ödev bir tür yükümlülüktür. Burada bir eylemin olumlu veya olumsuz,do¤ru ya da yanl›fl olarak de¤erlendirilmesi için eylemin sonucuna, yani eyleminamac›na bak›lmaz. Ayr› deyiflle, bir eylemin ahlak bak›m›ndan de¤eri o eylem ileulafl›lan sonuçta aranmaz. Eylemin de¤eri, eylemin dayand›¤› ödev bilincinde, ödevduygusunda aran›r. Burada bir sorunla karfl›laflmaktay›z: Ödev, Ödev bilinci, Ödevduygusu eylemin sonucundan daha önemli ve de¤erli midir? Bu zamana de¤in eyleminde¤erini hep amaç ile ölçtük. Sorunu daha canl› görebilmek için, ele ald›¤›-m›z örneklerden birine geri gidelim. Yafll› insan kald›r›m›n kenar›nda duruyor vekarfl›ya geçebilmek için caddenin uygun zaman›n› bekliyor. Bu s›rada kimsedenherhangi bir yard›m istemiyor. O s›rada siz oradan geçiyorsunuz. Yafll›y› görüyorsunuz.Orada bir çok karar verebilir ve karar›n›za uygun davranabilirsiniz. Örne-¤in, “Nas›l olsa biri yard›m eder, benim iflim acele” deyip, yolunuza devam edebilirsiniz.Tersini de yapabilirsiniz, yafll›ya yard›m edip, karfl›ya geçmesini sa¤layabilirsiniz.Diyelim ki, böyle yapt›n›z ve birileri size neden böyle yapt›¤›n›z›, ne içinbir yafll›ya yard›m etti¤inizi, sordular. Soruya pek çok yan›t verebilirsiniz. Bu yan›tlardanbir kaç›n› ele alal›m:• Yafll›ya yard›m etmek sevapt›r, onun için.• Bir gün ben de yafllanaca¤›m. Böyle davran›fllar›n unutulmamas› gerekir, bunedenle yard›m ettim.• Ben mutluluk duymak için böyle fleyler yapar›m• Böyle bir fley yapt›¤›m duyulursa, takdir toplar›m, yani iyi bir puan›m olur.• O adam› tan›yorum. Onun bir yak›n› var, beraber bir ifl kuraca¤›z. Böyledavranmam iyi oldu.• Az ötede TV için çekim yap›yorlard›. Yafll›y› karfl›ya geçirirken kamerayagirdim.• Ailem bana böyle ö¤retti ve ben de hep böyle yapar›m.• Yafll›lara yard›m edilir.‹lk alt› davranma biçiminde amaç yafll›ya yard›m etmekten baflka bir fleydir.Orada yafll›ya yard›m etmek bir araçt›r, adeta kullan›lmaktad›r. As›l amaç yafll›yayard›m etme üzerinden sa¤lanacak olan sevap, takdir, ifl kurma, hofla gitme, yat›-r›m, mutlu olma vb bir fleydir. Bu amaçlar›n hiç birinin yafll›ya yard›m etmek iledo¤rudan bir iliflkisi yoktur.‹lk alt› davran›fl birer ahlak davran›fl›d›r, fakat makbul bir ahlak davran›fl› de-¤ildir. Yedinci davran›fl ise bir ahlak davran›fl› de¤ildir. Ahlak, “karar-davran›fl sürecini”gerektirir. Böylece birey iradesiyle eylemifl olur. Orada birey ayn› zamandakendi özgür seçimini ve özgürlü¤ünü gerçeklefltirmifl olmaktad›r. Birey karar›ndave dolay›s›yla davran›fl›nda yan›labilir, buna kars›n davran›fl› ahlakcad›r. Fakat ailesindennas›l ö¤rendi ise hep öyle davranagelen birisi, o davran›fl› yapmaya flartlanm›flt›rve bir karar-davran›fl sürecine, yani bir ahlaki sürece ihtiyaç duymamakta,davran›fl› otomatik olarak yapmaktad›r. Daha önce de gördü¤ümüz üzre, otomatikolarak davranan, yani befl soruya içgüdüleri uyar›nca, düflünmeden, hemenyan›t veren insan de¤ildi (Bknz.: Befl soru; Sf. 3) .Sekizinci davran›fl da otomatik olarak yap›lm›fl izlenimini verebilir. Fakat dikkatedilirse, sekizinci davran›fl bütün insanlar ve bütün zamanlar için geçerli olan birilke uyar›nca “karar-davran›fl sürecini” göstermektedir. Sekizinci davran›fl insanlar,toplumlar, kültürler aras›ndaki ayr›l›klar› ortadan kald›ran bir eylemdir. Elbette bueylemin de bir de¤eri olacakt›r. Burada eylemin de¤erini, eylem sonunda ulafl›lan

1. Ünite - Toplum ve Etik23mutluluk gibi bir durum belirlemez, eylemin de¤erini, onu bafllatan “ilke” belirler.Yafll›ya yard›m ettim, çünkü yafll›lara yard›m edilir. Burada Ahlak Davran›fl› evrenselboyutlara ulaflm›flt›r. Evrensel, yani bütün insanlar ve bütün zamanlar içingeçerli bir “ilkeye” göre davranmak “ödev bilinci”, “ödev duygusu” ile eylemektir.Böyle bir eylem sonucundan daha önemlidir. Ahlak bilimi ya da eti¤in araflt›rd›¤›önemli konulardan biri de bu ödevi yaratan “ilkedir”.Her ahlak kendi içinde, kendisine göre “ilkeler” tafl›r. Bu bak›mdan “deontoloji”,Jeremy Bentham’›n belirlemesini aflar ve hangi alanla ilgiliyse o alan›n ilkeleriniaraflt›ran bir “etik dal›” olur. Örne¤in, Sa¤l›k Deontolojisi sa¤l›k hizmetleriyle ilgiliahlak›n ödevlerini, yükümlülüklerini, do¤as›n› sorgular; sa¤l›k alan›nda çal›flaninsanlar›n kendilerine karfl›, meslekdafllar›na karfl›, hastalara karfl›, içine yer ald›¤›kuruma karfl› sorumluluklar›n›n neler oldu¤unu, sa¤l›k ad›na ne tür ödevler üstlenmekgerekti¤ini, eylemlerini de¤erli k›lan erdemleri ve ilkeleri araflt›r›r.Deontoloji ne demektir?TOPLUM VE ET‹KSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M‹nsanlar küçük ya da büyük, fakat mutlaka toplum olarak yaflamak zorundad›rlar.“Toplum” ahlak›n ortaya ç›kt›¤›, var oldu¤u ve varl›¤›n› gelifltirdi¤i ortamd›r. ‹nsannas›l olursa olsun, mutlaka bir ahlaka ihtiyaç duyar. Çok zaman SORU fark›nda de¤ilizdir,fakat bazen olaylar nedeniyle “ahlak ihtiyac›n›” fazlas›yla duyar›z. Ahlak ihti-SORUyac› yaln›zca bir yaflama düzenine duyulan ihtiyaç de¤ildir, o ayn› zamanda kararverme durumundaki insan›n iç çat›flmalar›nda yol gösterici olur. ‹nsan “olum-D‹KKATD‹KKATsuz”, “kötü iradeyi” yaln›zca bilgisiz oldu¤u için de¤il, “kötü” oldu¤u için de ortayakoyar. ‹nsan iyinin yan›nda “kötüyü” ve “kötülü¤ü” de isteyebilir,SIRA S‹ZDE“kötülük”SIRA S‹ZDEyapmaktan haz duyabilir. Çünkü insan do¤as› “kötülük yapma” olanaklar›yla dadonanm›flt›r. Varl›¤›ndaki “kötü” ile karfl›laflt›¤› durumlarda da ahlak insana “yolAMAÇLARIMIZgösterici”, “de¤erlendirici” ve hatta “yarg›lay›c›” gücü verir. AMAÇLARIMIZHiç bir ahla¤›n “dura¤an (statik)” olmad›¤›na de¤inmifltik. Toplumlar›n da “dura¤an”olmad›¤›na ve de¤iflik nedenlerle toplumda gerçekleflen K ‹ de¤iflimlerin T A P ahlak›da etkiledi¤inden söz etmifltik. Ahlak›n geliflmesinde yaln›zca teknolojik, eko-K ‹ T A Pnomik, bilimsel, kültürel olaylar, etkileflimler ifllevsel de¤ildir. Ahlak›n devinimindeen önemli etmenlerden biri de “etiktir”. Etik ya da Ahlak Bilimi TELEV‹ZYON yaflaman›n de-TELEV‹ZYON¤erlendirilme ölçütlerini olmas› gereken’e göre yeniden yorumlayarak ahlaki bilinçgeliflimi sa¤lar. Herhangi bir meslekte yürürlükte bulunan deontolojiye bakal›m:kendi haline b›rak›l›rsa yinelemelere girecek ve yozlaflacakt›r. Oradaki de¤erlerinyeni aç›l›mlarla yeniden aç›klanmas›, erdemlerin yeniden ‹NTERNET belirlenmesi, sorumluluklar›nyeniden ele al›nmas› geliflimi, yetkinlenmeyi ve olumlu ve olgun bir‹NTERNETçizgiye gelinmesini sa¤lar. Bu ayn› zamanda toplumsal yaflamadaki bir geliflmedir.‹nsan kötülükten haz duyabilir, fakat ayn› insan iyi olana koflar. Toplumda geliflen,yetkinleflen her fley, her olumlu de¤iflim yank›lar›n› bulur. Devinen geliflen,yetkinlenen bir toplum, devinen, geliflen yetkinlenen bir yaflamadan baflka bir fleyde¤ildir.7

24 T›bbi Laboratuvar Eti¤iÖzetA MAÇ1A MAÇ2‹nsan›n varl›k yap›s›n› aç›klamak;‹nsan ilkin bir biyolojik varl›kt›r ya da bedendir,sonra tinsel bir varl›kt›r ve sonra da bir toplumsalvarl›kt›r. Bu özelliklerden her biri di¤erleriyleyo¤un etkileflim içinde bir bütünlük oluflturur.Dolay›s›yle insan biyo-psiko-sosyal bir bütünlükolarak ortaya ç›kar. Bu yap› “Toplum ve Etik”bak›m›ndan da temel oluflturmaktad›r. O nedenleinsan›n varl›k bütünlü¤ünü oluflturan ö¤elerinher birini ayr› ayr› ve iliflkileriyle görmek gerekmektedir.‹nsan yaflam›ndaki olaylar›n ço¤unlu-¤u içgüdüsel davran›fllar d›fl›ndaki düflünce vedavran›fllar taraf›ndan yönlendirilmektedir. Bunlarbüyük ölçüde insanlar›n yaflad›¤› toplumlar›nahlak ve etik de¤erleri ile flekillenmektedir.Karar-davran›fl sürecini yorumlamak;‹nsanlar günlük yaflamlar›nda çok fazla say›da veçeflitli karar-davran›fl süreçlerini yaflarlar. Ço¤udurumda günlük yaflanan olaylar insanlara çeflitliolanaklar ve seçenekler sunarlar. Bu olanak veseçeneklerin fazlal›¤› insanlar›n “özgürlü¤ünü”artt›ran bir özelliktir. Ayn› zamanda ahlak ve etikde¤erlerin de flekillendirdi¤i olanaklar günlükhayattaki her durum ve olay için farkl› olmaktad›r.Daha iyi olan davran›fl› benimseme, ona birdüflünce, bir kanaat olarak sahip olma ve böyleceerginlenme, kendini mükemmele do¤ru gelifltirmede insan›n sahip oldu¤u bir olanakt›r, bu da birkarar-davran›fl sürecini gerektirir ve bu da insan›özgürlefltirir, hatta bu temel özgürlüklerden biridir.A MAÇ4A MAÇ5Ahlak, etik, deontoloji farklar›n› aç›klamak;Toplum içinde yaflayan insanlar›n benimsedi¤ive toplum hayat›n› düzenleyen kural ve ilkeler“ahlak” olarak tan›mlan›rken, etik “ahlak felsefesi”olarak tan›mlanmaktad›r. Muhtemelen ahlaketikten çok eski ve ona göre toplum hayat›ndaçok daha temel olan bir özellik durumundad›r.‹nsanl›¤›n felsefenin olmad›¤› eski dönemlerindebile muhtemelen insanlar›n uymas› gereken ahlakkurallar› vard›. Deontoloji ise en k›sa tan›-m›yla “meslek ahlak›” olarak nitelendirilebilir.Toplum ve etik iliflkisini tan›mlamak;‹nsanlar küçük ya da büyük, fakat mutlaka toplumolarak yaflamak zoundad›rlar. “Toplum” ahlak›nortaya ç›kt›¤›, var oldu¤u ve varl›¤›n› gelifltirdi¤iortamd›r. ‹nsan nas›l olursa olsun, mutlakabir ahlaka ihtiyaç duyar. Çok zaman fark›ndade¤ilizdir, fakat bazen olaylar nedeniyle “ahlakihtiyac›n›” fazlas›yla duyar›z. Ahlak ihtiyac› yaln›zcabir yaflama düzenine duyulan ihtiyaç de¤ildir,o ayn› zamanda karar verme durumundakiinsan›n iç çat›flmalar›nda yol gösterici olur. ‹nsan“olumsuz”, “kötü iradeyi” yaln›zca bilgisiz oldu-¤u için de¤il, “kötü” oldu¤u için de ortaya koyar.‹nsan do¤as› gere¤i uymak zorunda oldu¤u ahlakkural ve ilkelerini de sorgulamakta ve bunlar›nbir analmda felsefesini yapmaktad›r.A MAÇ3Kitle- toplum fark›n› aç›klamak;Kitle toplum içinde ortaya ç›kar, fakat toplumunhemen tüm özelliklerden hiç birini tafl›maz. Bunedenle “toplumbilim (sosyoloji)” bak›m›ndanolumsuz bir kavramd›r. Toplumumuzda bir dönem“kitle” kavram› s›kca kullan›lm›flt›r. Bununbir uzant›s› olarak bu gün de kitle sporu, kitlesele¤itim vb deyimler yanl›fl olmalar›na karfl›n kullan›lmaktad›r.Kitle, genellikle k›sa süren günlükolaylar için olarak ortaya ç›kan ço¤unlukla duygusalve tepkisel olarak kendili¤inden beliren,amaç birli¤i ve örgütlenmesi olmayan, sürükleyiciolan, ancak ahlak ve etik de¤erleri olmayabilenbir insan grubudur. Bu belirtilen özelliklerinhepsi “toplum” olarak adland›r›lan insan gruplar›ndabulunmaktad›r.

1. Ünite - Toplum ve Etik25Kendimizi S›nayal›m1. ‹nsanla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. Biyolojik bir varl›kt›r.b. Psikolojik bir varl›kt›r.c. Toplum içindeki davran›fllar›n›n ço¤unu içgüdüleridüzenler.d. Sosyal bir varl›kt›r.e. Belli bir çevreye do¤ar.2. Afla¤›dakilerden hangisi ahlak kavram›na ait belirleyici6. Sorudur?a. Ne için yapaca¤›m?b. Ne yapaca¤›m?c. Nerede yapaca¤›m?d. Ne zaman yapaca¤›m?e. Nas›l yapaca¤›m?3. ‹nsan›n karar-davran›fl sürecinde karfl›s›na ç›kan olanaklarneyi belirlemektedir?a. ‹radesinib. Ahlak›n›c. ‹lkelerinid. Özgürlüklerinie. ‹çgüdülerini4. Yaban çocuklarda hangi özellik geliflmemektedir?a. ‹flitmeb. Konuflmac. Duymad. Görmee. Koklama5. Canl›larla ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. Bütün canl›lar bir çevreye do¤arlar.b. ‹nsan d›fl›ndaki canl›lar kendi do¤al çevrelerinedo¤arlar.c. Çevrenin canl›ya dikte etti¤i yan›tlar içgüdü olarakbiçimlenmifltir.d. Bir canl› kendi do¤al çevresi d›fl›na ç›kart›lacakolursa ya ölür ya da yeni çevresine uyum sa¤layacakyap›sal de¤iflikli¤e u¤rar.e. Tüm canl›lar kendi yap›p yaratt›¤›, gelifltirdi¤i vegelifltirece¤i bir yaflama ortam›na do¤ar.6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Platon (Eflatun)’untoplum anlay›fl› ile ba¤daflmaz?a. Toplum etik bir yap›d›r; bu nedenle onu etikde¤erler canl› tutarlar.b. Toplum iflbölümüne göre örgütlenmifl bir etikyap›lanmad›r.c. Toplum dura¤an (statik) de¤il devinen (dinamik)bir yap›d›r.d. Toplum insanlar›n geliflme, olgunlaflma ve erginlenmeortam›d›r.e. Toplum için e¤itim zorunlu de¤ildir.7. Freudcu görüfle göre toplum ve toplumsal yaflamaesas olarak afla¤›dakilerden hangisi ile flekillenmektedir?a. Bio-organik yap›b. Mülkiyetc. Cinsel içgüdülerd. Ödevlere. Özgürlükler8. Afla¤›dakilerden hangisi kitle kavram›n›n özelliklerindenbiri de¤ildir?a. Örgütlenmesi bulunmayan bir olay olmas›b. Duygusal olmas›c. Etkileyici ve sürükleyici olmas›d. Amaç birli¤inin olmas›e. Etik kayg›lar› bar›nd›rmamas›9. Biyo-organik toplum anlay›fl›n›n vard›¤› en uç (marjinal)nokta neresidir?a. Irkç›l›kb. Kitle davran›fl›c. Freudcu görüfld. Deontolojie. Ödev bilinci10. Toplumu içgüdülerle aç›klayan anlay›fl afla¤›dakibilim ve felsefe insanlar›n›n hangisi taraf›ndan flekillendirilmifltir?a. Charles Darwinb. Sigmund Freudc. Jean-Jacques Rousseaud. Aldous Huxleye. Immanuel Kant

26 T›bbi Laboratuvar Eti¤iKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c ‹nsanlar›n toplum içindeki davran›fllar›n›n ço-¤unu içgüdüleri de¤il, içgüdüleri d›fl›ndaki özelliklerbelirlemektedir. Hayvanlar›n davran›fllar›-n› ise içgüdüleri belirlemektedir. Yan›t›n›z yanl›flise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›” bafll›¤› alt›nda “Herinsan ilkin bir biyolojik varl›kt›r” konusunu gözdengeçiriniz.2. a ”Ne için yapaca¤›m?” bir erek sorusudur ve ahlakaait belirleyici 6. Sorudur, di¤er 5 soru iseiçgüdüsel olarak davran›fllarla cevaplanabilensorulard›r. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik” bafll›¤› alt›nda“Alt›nc› soru” konusunu gözden geçiriniz.3. d ‹nsan›n karar-davran›fl sürecinde karfl›na ç›kanolanaklar özgürlüklerini belirlemektedir. Yan›t›-n›z yanl›fl ise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›” bafll›¤› alt›nda“Her insan ayn› zamanda bir psikolojikvarl›kt›r” konusunu gözden geçiriniz.4. b Yaban çocuklarda dil yetenekleri geliflememekteve bunlar konuflamamaktad›r. Yan›t›n›z yanl›flise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›” bafll›¤› alt›nda “Her‹nsan ayn› zamanda bir sosyal-toplumsal varl›kt›r”konusunu gözden geçiriniz.5. e ‹nsanlar kendi yap›p yaratt›¤›, gelifltirdi¤i ve gelifltirece¤ibir yaflama ortam›na do¤ar. Yan›t›n›zyanl›fl ise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›” bafll›¤› alt›nda“Çevre” konusunu gözden geçiriniz.6. e Platonun toplum anlay›fl›nda “e¤itim kaç›n›lmazd›r”.Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›”bafll›¤› alt›nda “Toplu olarak yaflama, toplumolarak yaflama” konusunu gözden geçiriniz.7. c Freudcu anlay›fla göre toplumun flekillenmesindeiçgüdüler, bunlar aras›nda en kuvvetli olan› “cinseliçgüdüler” önemli rol oynamaktad›r. Yan›t›n›zyanl›fl ise “Toplum” bafll›¤› alt›nda “Bellibafll› ToplumAnlay›fllar›” konusunu gözden geçiriniz.8. d “Kitle” kavram›nda amaç birli¤i yoktur. Yan›t›-n›z yanl›fl ise “‹nsan›n Varl›k Yap›s›” bafll›¤› alt›nda“Kitle” konusunu gözden geçiriniz.9. a Biyo-organik toplum anlay›fl›n›n vard›¤› en uç(marjinal) nokta “›rkc›l›kt›r”. Yan›t›n›z yanl›fl ise“Toplum” bafll›¤› alt›nda “Bellibafll› Toplum Anlay›fllar›”konusunu gözden geçiriniz.10. b Sigmund Freud. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplum”bafll›¤› alt›nda “Bellibafll› Toplum Anlay›fllar›”konusunu gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Hayvan›n yaflam› bedeni ve bedenin sahip oldu¤u hareketolana¤› ile s›n›rl›d›r; bu s›n›r içgüdülerle belirlenmifltir.Bir hayvan›n yaflam› türüne özgü içgüdüsel hareketlerlebelirlendi¤ine göre, o hayvan kendi türünegöre yaflayacakt›r; farkl› bir davran›fl göstermeyecektir,böyle bir davran›fla ihtiyaç duymayacakt›r. Böylece birhayvan›n yaflamas›nda iyi-kötü, olumlu-olumsuz, güzel-çirkin,kutsal-kutsal olmayan vb “de¤erler” ve “de-¤er ayr›mlar›” bulunmayacakt›r.S›ra Sizde 2Ülkemizde 50 y›l öncesinde küçüklerin büyükler önündeayak ayak üstüne atamamalar›n›n nedeni büyüklerekarfl› duyulan “sayg›” ve bu sayg›n›n ifadesi idi. Günümüzdebunun yayg›n olmad›¤› görülmektedir. Bu isegenel olarak günümüz toplumunda büyü¤e sayg› anlay›fl›n›nde¤iflti¤ini göstermektedir. Bu de¤iflim yaln›zcadaha genç olanlarda de¤il, yafll›larda da gerçekleflmifltir.S›ra Sizde 3E¤er insan sadece iyilik yapan bir canl› olsayd› ve kötüdavran›fllar hiç olmasayd› o zaman iyi-kötü ayr›m›n›yapmak olanaks›z olurdu. Do¤al olarak “ahlak-d›fl›”davran›fllar da bulunmayaca¤›ndan, “ahlak” ve “etik de-¤erler” toplum yaflam›n›n ihtiyaç duymayaca¤› kavramlarolurdu.S›ra Sizde 4Toplu yaflama insan d›fl›ndaki canl›larda da görülebilenbir davran›fl fleklidir. T›pk› toplum olarak yaflamada oldu¤ugibi bir “iflbölümü” vard›r. Ancak buradaki iflbölümü“içgüdüsel” özelliktedir. Toplum yaflam›nda iflbölümününötesinde daha iyiyi planlama, denetleme, verimlilik,yetki, sorumluluk gibi davran›fl ve düflünceürünleri yer almaktad›r. Kitle, toplumdan farkl› olarakço¤u kez k›sa süreli, düflünsel yönü fazla olmayan veduygusal tepkiler biçiminde organize olmam›fl davran›flkal›plar› sergileyen kalabal›k insan gruplar›d›r. Toplumuzun süre birlikte olan insan gruplar›d›r. Do¤a-› gere¤i, gerek toplu yaflama gerekse kitle, “toplum olarakyaflamadan” farkl› olarak “ahla¤a” ve “etik de¤erlere”gerek duymamaktad›r.

1. Ünite - Toplum ve Etik27S›ra Sizde 5Biyo-organik toplum anlay›fl›nda temel olarak kabuledilen görüfl Charles Darwin taraf›ndan ortaya at›lan“evrim kuram›d›r”. Buna göre evrimleflen canl›lar, giderektoplum olarak yaflama özelliklerini kazanacak bilinç,düflünce ve davran›fl olgunlu¤una eriflmektedir.S›ra Sizde 6Ahlak belki de insanl›k tarihi kadar eski olan ve canl›içgüdüsel davran›fllar›n›n ötesinde geliflen, ilkeler tafl›-yan toplum de¤erleridir. Ahlak daha temeldir ve toplumlar›ngünlük yaflam›n›n içindedir. Etik ise “ahlak felsefesi”olarak tan›mlanmakta olup “ahlak” de¤erleriniaraflt›ran ve sorgulayan bir özelli¤e sahiptir. Ahlak, muhtemeleninsanl›k tarihinde felsefenin olmad›¤› çok eskidönemlerde bile vard› ve toplumlar›n oluflmad›nda belirleyicirol oynamaktayd›.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarBach, R. (1970). Çeviren: Ar›tan, A. (1999). Mart›, EpsilonYay›nlar›, ‹stanbul, TürkiyeFromm, E. (1976). Çeviren: Ar›tan, A. (1999). Sahibolmakya da Olmak, Ar›tan Yay›nevi, ‹stanbul, TürkiyeHuxley, A. (1931). Çeviren: Tosun, Ü. (2002). Cesur,Yeni Dünya, ‹thaki Yay›nlar›, ‹stanbul, Türkiye.Huxley, A. (1962). Çeviren: Akar, S. (1999). Ada, Ayr›nt›Yay›nlar›, ‹stanbul, Türkiye.Platon (Eflatun). Çeviren: Erhat, A., Sabahattin Eyübo¤lu,S. (2006). fiölen (Symposion), Türkiye ‹fl Bankas›Kültür Yay›nlar›, Ankara, Türkiye.Platon (Eflatun). Çeviren: Sabahattin Eyübo¤lu, S., Cimcoz,M.A. (2010). Devlet (Politeia), Türkiye ‹fl Bankas›Kültür Yay›nlar›, Ankara, Türkiye.Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük:S›ra Sizde 7Deontoloji, k›saca “meslek ahlak›” olarak tan›mlanmaktad›r,ancak toplumun genel yap›s›ndan farkl› olarak omeslek grubunun eylemlerinde ilke, yükümlülük, ödevve sorumluluklar gibi mesle¤e özgü kavramlar yer almaktad›r.Bu kavramlar, mesle¤in özelliklerine görefarkl›l›klar tafl›maktad›r.

2TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Etik kavram›n› tan›mlayabilecek,Etik sorunlar›n varl›¤›n› ay›rt edebilecek,Temel etik yaklafl›mlar› s›ralayabilecek,Bir etik sorunu etik ilkeler ›fl›¤›nda gerekçelendirebilecek,T›p eti¤i sorun kümelerini listeleyebilecek bilgi ve becerileri kazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• De¤erler,• Etik de¤erler,• T›p eti¤i,• Biyoetik• Etik kuramlar• Zarar vermemek• Yararl›l›k• Özerkli¤e sayg›• Adalet‹çerik Haritas›T›bbi LaboratuvarEti¤iT›p ve Etik• G‹R‹fi• B‹YOET‹K NED‹R?• TIBB‹ ET‹K VE YÖNTEMB‹LG‹S‹• SA⁄LIK B‹L‹MLER‹NDE ET‹⁄‹NKONU ALANI• TEMEL ET‹K ‹LKELER‹• SA⁄LIK B‹L‹MLER‹N‹N BAfiLICAET‹K SORUNLARI• B‹T‹R‹RKEN

T›p ve EtikG‹R‹fiKonuya çarp›c› bir girifl yap›lmas› için;“Örnek olay” irdelemesive“Hayatta nelere de¤er veririz?” sorusu ile de¤erler ve etik de¤erler afla¤›da mercekalt›na al›nm›flt›rÖrnek Olay“Batan gemiden son anda kurtulanlarla birlikte geminin cankurtaran sandal›n›niçindesiniz. Birlikte oldu¤unuz kifliler ve siz bo¤ulan yüzlerce yolcudan geriye kalanbir avuç insans›n›z. Siz baflar›l› bir hekim ve virologsunuz, yolculuk s›ras›ndaAIDS hastal›¤›n›n tedavisini keflfetmifl bulunuyorsunuz.Sizi kurtararak sandala binmenizi sa¤layan, alkolik oldu¤u ve karaci¤er sirozunatutuldu¤u her halinden belli olan bir gemi görevlisi, ancak sandalda elektronikcihazlar, küçük motorlar ve gemicilik konusunda bilgisi olan tek kifli de o.fiu anda da sandal›n henüz çal›flmaya bafllamam›fl motoruyla u¤rafl›yor. Onunyan›nda geminin ba¤l› bulundu¤u firman›n milyarder sahibi bulunuyor. Bu kiflimafya ile olan iliflkileri ve küçük erkek çocuklara olan düflkünlü¤ü ile tan›n›yor.Onun yan›nda ilaç ba¤›ml›s› olan 37 haftal›k hamile k›z› yat›yor. Siz onun do¤umunayard›m ediyorsunuz ve do¤an bebe¤in Down Sendromlu oldu¤unu anl›-yorsunuz. Bebe¤in baflka bir sa¤l›k sorunu bulunmuyor.Sandalda ayr›ca battaniyesine sar›lm›fl kan kanserinin son döneminde olan birk›z çocu¤u ile köpe¤i bulunuyor. K›z ve tüm ailesi, onun son dile¤ini yerine getirmekiçin bu geziye ç›km›fllar ve gemi iflletmesi onlara bu yolculu¤u bedava yapma flans› tan›m›fl.fiu anda küçük k›z›n ailesindeki herkes ölmüfl bulunuyor. Küçük köpekse gemibatmadan önce havlayarak yolcular› uyarm›fl, sandaldakiler bir anlamda yaflamlar›n›onun bu erken uyar›s›na borçlular.Sandal›n bir baflka yolcusu dünyaca ünlü bir tenor, bir gece önce tüm yolcular›sesiyle büyüleyen tenor ne yaz›k ki hastal›k düzeyinde fliflman, bu nedenle sandalonun bulundu¤u tarafa yat›yor.Son olarak da sandalda dünyaca ünlü bir misyoner kad›n var. Tüm insanl›konun yoksul ve kötü durumdaki insanlar için yapt›¤› fedakarl›klar› takdir ediyor.Her ne kadar sandal çok yüklüyse de yeterince g›da ve su var. Gemi görevlisi birazdanmotoru çal›flt›rabilece¤ini, radyonun da yar›na dek onar›labilece¤ini bildiriyor.Virolog: Viroloji uzman›;virüslerin yap› veözelliklerini, virüslerdeço¤almay›, virüslerle konakaras›ndaki iliflkileri, viralhastal›klar› ve hastal›koluflturma mekanizmalar›n›konak veya hücre düzeyindeinceleyen bilim dal› uzman›,virüs bilimi uzman›d›r. (TürkDil Kurumu Büyük TürkçeSözlük)AIDS Hastal›¤›: Kazan›lm›flBa¤›fl›kl›k Yoksunlu¤uSendromu (Acquired ImmuneDeficiency Syndrome);ba¤›fl›kl›k sistemi için çokgerekli olan T-lenfosithürelerinin HIV (‹nsanimmün yetmezlik virüsü;Human Immunodeficiencyvirus) taraf›ndan enfekteedilmesi sonucu ortayaç›kan tehlikeli ve ölümcül birhastal›kt›r.Karaci¤er sirozu: Ço¤uzaman idiyopatik, yanisebebi bilinmeyen biçimdeortaya ç›kan ve karaci¤erdokusunda fibröz dokununço¤almas› sonucu karaci¤eryetmezli¤ine kadar giden birhastal›kt›r. Sürekli ve fazlaalkol tüketimi siroznedenlerinden birisidir.Down sendromu:Mongolizm;‹nsanlarda do¤ufltan fazlabir 21. Kromozom bulunmas›nedeniyle ortaya ç›kangenetik bir hastal›kt›r. Downsendromlu çocuklar geneldeboy ve kilo aç›s›ndan dahayavafl büyürler, daha yavaflö¤renirler, problem çözmedeve karar vermede di¤erçocuklardan daha fazlazorlan›rlar. Zeka düzeyleri denormalden daha düflükolarak kal›r.

30 T›bbi Laboratuvar Eti¤iYehova fiahitleri: Birmezhep; Dünya çap›nda 7milyona yak›n inanan› olanbir topluluktur ve dünyada236 ülkede faaliyetlerinisürdürmektedir. Di¤erinan›fllara sayg›l›d›rlar,inançlar› gere¤i askerlikyapmazlar, savaflakat›lmazlar, siyasetekar›flmazlar ve kan nakliyapt›rmazlar.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZTam bu s›rada kolunuzda, iki gün önce üzerinde çal›flmakta oldu¤unuz, çokbulafl›c›, öldürücü ve kuluçka süresi çok k›sa olan bir virüsle bulaflt›¤›n›z› gösterenbir deri belirtisi fark ediyorsunuz. Sandaldakilerin hepsine de hastal›¤›n bulaflt›¤›-n› anl›yorsunuz. Uygun tedavisi yap›lmazsa bu hastal›k k›sa zamanda herkesi öldürebilir.Siz de basit bir tedavi yöntemi bulmufl durumdas›n›z. Bu yöntem o kadarbasit ki, onu bu sandalda bile uygulayabilirsiniz. Ancak serumu haz›rlayabilmekiçin birisinin kendisini feda etmesi gerekiyor. Çünkü serum için kan almadanönce, kan› al›nacak memeli canl›ya öldürücü bir madde vermeniz gerekiyor. Üstelikelinizdeki malzeme yaln›zca dört kifliye yetecek kadar serum haz›rlaman›zaolanak veriyor.Bu kötü haberi sandaldaki arkadafllar›n›za verdi¤inizde, gemi görevlisi bir Yehovafiahidi oldu¤unu, kurban olarak seçilmeyi kabul etti¤ini ve serumdan da istemedi¤inibildiriyor. Ancak ötekiler bunu kabul etmiyorlar, çünkü onun bilgisi olmaks›z›niçinde bulunduklar› durumdan kurtulma flanslar›n›n olmad›¤›n› düflünüyorlar.Hatta istemese bile, onun ilk tedavi edilmesi gereken kifli oldu¤unu vezorla tedavi edilmesi gerekti¤ini savunuyorlar. Gemi görevlisi ise, böyle bir durumdakendisini sandaldan ataca¤›n›, çünkü inanc›na göre e¤er serumu al›rsa ilahiba¤›fllamadan yararlanamayaca¤›n› söylüyor. Bu arada giderek alkol çekilme belirtileri(terleme, titreme, korkulu hayal görme) göstermeye de bafllad›¤› gözleniyor.Misyoner kad›n kendisini kurban olarak sunuyor, ancak siz bu önerinin detart›flmaya aç›k oldu¤unu düflünüyorsunuz. Kanserli k›z›n ya da küçük köpe¤inseçilmesi konusunda öneriler de var. Bu arada anne uyuflturucu krizine giriyor,bebe¤i ise benzer bir krizin efli¤inde. Gemi iflletmesinin sahibi size, kendisini ve k›-z›n› kurtard›¤›n›z›n SIRA S‹ZDE takdirde tüm araflt›rmalar›n›za yetecek maddi deste¤i sa¤layaca¤›n›,aksi takdirde adamlar›n› sizi öldürmeleri için gönderece¤ini bildiriyor.Ayr›ca sandal›n, yiyece¤in ve t›bbin malzemenin sahibinin kendisi oldu¤unu vurguluyor.Siz kendinizi kurban olarak seçmenizin ak›l›c› olmayaca¤›n› düflünü-DÜfiÜNEL‹Myorsunuz. E¤er serumu kendinize vermezseniz veya öldürülürseniz dünyada milyonlarcainsan SORU AIDS’e yakalanmaya ve ölmeye devam edecek.Tenor pek sesini ç›karm›yor ve kimin seçilece¤ini düflünüyor. Küçük köpek k›-z›n elindenD‹KKATkurtuluyor, gelip elinizi yal›yor. Hava bir f›rt›nan›n yaklaflt›¤›n› gösterirbiçimde karar›yor ve ya¤mur bafll›yor. Denizde iki köpekbal›¤› sandala do¤ruyaklafl›yor. Tenor, Lucie di Lammermoor’un mezarl›k sahnesinden Edgar’›n “TuSIRA S‹ZDEche a Dio” aryas›na bafll›yor.Serum için kimi kulland›n›z?K›y›ya hangi dört kifli ulaflt›?Onlar› nas›l ve neye göre seçtiniz?K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETBu örnek olayla K ‹ Tilgili A Pdaha genifl bilgiyi Arda, O¤uz ve fiahino¤lu’nun “Deontoloji, (2. Bask›)”adl› kitab›n›n 59. ve 61. sayfalar› aras›nda bulabilirsiniz.Hayat›m›zda Nelere De¤er Veririz?TELEV‹ZYONHer birimiz için elbette bu soru farkl› bir biçimde yan›tlanabilir: “Çok para kazanmak”,“sa¤l›kl› bir yaflam sürdürebiliyor olmak”, “baflar›l› olmak”, “ailemizle birlikteolmak”, “ün kazanmak”, “do¤ru fleyler yapmak”, “e¤lenmek”... Bu sorunun birbirindençok ‹NTERNET farkl› y›¤›nla yan›t› daha bulunabilir. Her birisi bizim öncelikli buldu-¤umuz ve önem verdi¤imiz bireysel de¤erlerimizdir.“De¤erler” konusu çok eski ça¤lardan beri düflünürler taraf›ndan ele al›nm›flt›r.Bu süreçte onlar›n neler olduklar›, neye karfl›l›k geldikleri, mutlak olup olmad›klar›,

2. Ünite - T›p ve Etikbu de¤erlerin neden yaflam›m›zda önemli olduklar›n› aç›klamaya yönelik tart›flmalaryürütülmüfltür. Felsefenin iyi ve kötü de¤erleri ele alan koluna “etik” ad› verilir.Etik, Yunanca “Ethos” sözcü¤ünden gelmektedir. Onu, “ahlak kuram›” ya da“teorik ahlak” diye basitlefltirilebiliriz. Etik; binlerce y›ld›r ‹yonyal› düflünürlerdenbu yana, “iyi” ve “do¤ru” kavramlar›n›n ne oldu¤unu, “evrensel iyi”, “evrensel do¤ru”bulunup bulunmad›¤›n› ve bunlara ulafl›l›p ulafl›lamayaca¤›n› araflt›ran bir zihinselçabad›r. Ontoloji, epistemoloji ve estetik gibi, etik de felsefe etkinli¤inin temelalanlar›ndan birisidir. T›p uygulamas› içinde etkinlik gösteren ve t›ptaki de¤ersorunlar›n›n ele al›nd›¤› alan da “t›bbi etik” ya da “t›p eti¤i” olarak adland›r›lmaktad›r.Temel t›p, koruyucu hekimlik, klinik t›p gibi, t›bb›n bütün alanlar›nda ortayaç›kmas› olas› de¤er sorunlar› t›bbi eti¤i ilgilendirmektedir.“Ahlak”, Türkçe’de çok eskiden beri kullan›lan Arapça bir sözcüktür. Ahlak ileayn› kökten türeyen “hâlk etmek” (yaratmak), “hulk” ise (yarad›l›fl) anlam›na gelmektedir.Bu ba¤lamda ahlak yarad›l›fltan getirilen huy özellikleri biçiminde de¤erlendirilmifltir.Toplumu oluflturan bireylerin birbirlerinden çok farkl› kiflilik özelliklerinesahip olduklar› gözlemlenerek bunlar ahlak ad› alt›nda ele al›nm›fl, genetikbir tak›m özelliklere ba¤l› sergilenen sosyal davran›fllar da ahlak ya da onun birgöstergesi gibi benimsenmifllerdir. Zamanla sözcü¤ün Türkçe’deki anlam yükü de-¤ifliklik göstermifl ve “bireyin sosyal de¤erleri” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Bir baflkadeyiflle dilimizde ahlak bir yandan kiflinin sonradan edindi¤i tutum ve davran›fllariçin kullan›l›rken, öte yandan toplumun benimsedi¤i de¤er sistemlerinin de ad› olmufltur.‹ngilizce’deki “Ethics” ve “Morals” sözcükleri ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda Türkçe’dekisözcü¤ün genifl bir anlam yüküne sahip oldu¤u görülmektedir. Böylecepek çok Bat› dilinde “moral” ve “etik” olarak iki ayr› sözcükle ifade edilen her ikifarkl› anlam› biz Türkçe’de yaln›z “ahlak” sözcü¤ü ile karfl›lamaya çal›flmaktay›z.Belki de bu nedenle genifl kapsaml› bir tek sözcük yerine, dilimize girmifl yabanc›karfl›l›klar›n› ayr› ayr› kullanmak, flimdilik daha do¤ru olacakt›r. Yukar›da dile getirdi¤imizkavram kargaflas›, benzer biçimde, “t›bbi etik” ve “t›bbi deontoloji” aç›-s›ndan da yaflanmaktad›r.31‹yonya (Yunanca: Ionia);Anadolu’da bugünkü ‹zmirve Ayd›n illerinin sahilfleridine Antik Ça¤’da verilenadd›r.B‹YOET‹K NED‹R?Bu terime ilk kez yetmiflli y›llarda, Amerikal› bir biyolog olan Renselaer Potter’inkitab›nda rastlamaktay›z: “Biyoetik, Gelece¤e Uzanan Köprü” ad›n› tafl›yan bu kitapfelsefenin temel alanlar›ndan biri olan etik ve onun kifliler aras›ndaki iliflkileri konuedilen niteli¤inden öncelikle söz edilerek ard›ndan birey-toplum iliflkisi, ard›ndanda ekosistem ile bireyin iliflkisi kavramsal düzeyde ele al›nmaktad›r.“Etik” bireyin içinde yaflad›¤› toplumla, devletle iliflkilerini, eylemlerini “iyi-kötü”,“do¤ru-yanl›fl”, “onaylan›r-onaylanmaz”, düflüncelerine göre ele al›rken “biyoetik”nas›l bir tan›ma sahip olacakt›r? Biyoeti¤in çeflitli düzeylerde tan›mlanmas›ve alan s›n›rlar›n›n belirlenmesi olanakl›d›r. Örs’e göre;1- Dar çerçevede biyoetik t›p u¤rafl›nda ortaya ç›kan de¤er sorunlar›n› belirleyen,tart›flan ve çözüm önerileri sunan, yeni normlar arayan disiplinleraras›yaklafl›m› benimsemifl bir akademik aland›r.2- Daha genifl bir çerçevede biyoetik tedavi edici hekimlik uygulamalar›nda yada t›p araflt›rmalar›nda ortay ç›kanlar d›fl›nda, t›bb›n temel t›p ve koruyucuhekimlik alanlar›ndaki de¤er alanlar›ndaki de¤er sorunlar›n› da kapsam›naalmaktad›r. Bu kapsam›yla T›bbi Etik karfl›l›¤› olarak ele al›nabilecektir.3- Biraz daha geniflletilmifl bir anlam yükü ile biyoeti¤in yukar›daki kapsam›nalaboratuvar hayvanlar›na karfl› sorumlulu¤umuzu da eklemek söz konusudur.

32 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT4- ‹nsan türü ve içinde tutulmak üzere tüm canl› türlerine karfl› sorumluluklar›m›z›nele al›nd›¤› biyoetik anlay›fl› “daha kapsaml›” bir tan›md›r.5- En genifl anlam›yla biyoetik; belli bafll› insan u¤rafllar›n›n içinde bulunduklar›topluma karfl› tafl›d›klar› etik sorumlulu¤un konu edildi¤i bir aland›r.Bu farkl› anlamlar›n birbirleriyle kesiflti¤i ya da örtüfltü¤ü görülmektedir. T›palan›n›n merkezde bulundu¤u bir biyoetik kavram›nda t›p eti¤inin u¤raflt›¤› sorunlar;insan deneyleri, gebeli¤in yapay olarak sona erdirilmesi, do¤um öncesi tan›yöntemleri, genetik dan›flmanl›k, yard›mc› üreme teknikleri, ölümün tan›mlanmas›ve organ aktar›mlar› gibi konularda ortaya ç›kan de¤er sorunlar›d›r. Buna karfl›l›ken genifl anlam›yla biyoeti¤in kapsam›na iletiflim eti¤i, yönetim eti¤i ya da çevreeti¤i gibi konular dahil edilebilecektir.Biyoeti¤in önemli özelliklerinden birisi, yukar›da da belirtildi¤i gibi, disiplinleraras›bir niteli¤in bulunmas›d›r. Genel anlamda t›p ve biyolojide ortaya ç›kan de-¤er sorunlar›na SIRA S‹ZDE felsefenin, huku¤un, sosyal t›bb›n, sosyal t›bb›n, sosyolojinin veantropolojinin farkl› bak›fl aç›lar›yla yaklafl›lmas›, bu sorunlar›n çözümüne yöneliknormlar›n üretilmesini de olanakl› k›lacakt›r. Tek tek hastanelerin etik kurullar›ndada, hekim örgütlerinin etik kurulufllar›nda da, Dünya Hekimler Birli¤i’nde, Av-DÜfiÜNEL‹Mrupa Konseyi’nde, UNESCO’da da var›lmaya çal›fl›lan nokta; hep söz konusu sorunalanlar›nda SORU kullan›labilecek, yol gösterici olabilecek kurallar belirleyebilmektirBiyoetik konusu D‹KKAT ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için kitab›m›z›n 5. ünitesini gözden geçiriniz.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEBiyoetik disiplinleraras› SIRA S‹ZDE bir nitelik tafl›maktad›r. Bunun nedeni nedir?1AMAÇLARIMIZ “Deontoloji”, terim olarak, 19. yüzy›l›n ilk yar›s›nda hukukçu bir düflünür olanDÜfiÜNEL‹M AMAÇLARIMIZJeremy Bentham DÜfiÜNEL‹M taraf›ndan önerilmifl ve “yükümlülükler bilgisi” karfl›l›¤› olarakkullan›lm›flt›r. Bu anlamda deontoloji “ne yapmal›” ya da “ne yapmamal›” sorular›-K SORU ‹ T A Pna toplumun K SORU ‹ belirledi¤i T A P ve ayr›ca yapt›r›mlarla donatt›¤› kurallar›n bilgisidir. Yani,deontolojinin dile getirdi¤i yükümlülükler tart›flmas›z ve zorlay›c› bir nitelik tafl›-maktad›r. Bir baflka deyiflle, “deontoloji” terim olarak yeni olmakla birlikte; yaz›l›D‹KKATD‹KKATTELEV‹ZYON olsun olmas›n TELEV‹ZYON kökleflmifl ilkeleri ve kurallar› içeren ve bunlar› tart›flmas›z bir “normatifbilgi” olarak aktaran bir aland›r. Bu aflamada sözcü¤ün, ilk kez 1834’de kul-Normatif: 1. Bir kuralde¤erini, SIRA S‹ZDE gücünü tafl›yan, lan›lmas›yla SIRA birlikte, S‹ZDEözellikle hekimler aras›nda benimsenmifl oldu¤unu, “t›bbi deontoloji”ad› alt›nda mesle¤i uygularken uyulmas› gereken yasal ve ahlaki yüküm-düzgüsel, 2. ‹deal olarakbelirlenmifl; olmas› gerekeniortaya ‹NTERNET koyan anlamlar›n›‹NTERNETlülüklerin kastedilmifl oldu¤unu belirtmeliyiz. Hatta hemen her meslek için bir deontolojininAMAÇLARIMIZ varl›¤›ndan söz etmek olanakl›yken, bafl›nda “t›bbi” sözcü¤ü olmasa bi-AMAÇLARIMIZ tafl›r. (Uluda¤ Sözlük)le, “deontoloji” denince ilk akla gelenler hekimlik kurumu ve hekimler olmaktad›r.Bu yaz›da s›k s›k geçecek olan “deontoloji” sözcü¤ü, “t›bbi deontoloji” anlam›ndaK ‹ T A PK ‹ T A Pkullan›lacakt›r; ayn› durum “etik” sözcü¤ü için de geçerlidir.Etik ile deontoloji aras›ndaki en belirgin fark, onlar›n yöntemlerinden ve ayr›-ca, ortak konular›na de¤iflik bir yaklafl›mla e¤ilmelerinden kaynaklanmaktad›r.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONEtik, henüz çözümü belirlenmemifl, yerleflik normlar›n d›fl›nda kalan sorunlarla ilgilendi¤ive bu aç›k uçlu sorunlarda ilkelerin belirlenmesine yönelik çal›flmalaryapt›¤› için, her zaman tart›flmaya aç›k bir aland›r. Felsefe boyutu daha fazlad›r.‹NTERNETEti¤in üzerinde ‹NTERNET çal›flt›¤› sorunlar çözüme kavufltu¤unda, yani onlarla ilgili normlarbelirginleflti¤inde söz konusu bilgiler art›k deontolojinin konusu haline gelmifl say›l›rlar.Bu görünümü ile etik, deontolojiyi besleyen bir havuz özelli¤i tafl›maktad›r.Ancak mevcut hukuk ve deontoloji kurallar›n›n yine etik aç›dan ele al›nabile-

2. Ünite - T›p ve Etik33ce¤ini, özellikle zaman içinde toplumsal geliflmelere yabanc›laflan bu normlar›nyeniden de¤erlendirilebilece¤ini de belirtmek gerekir.TIBB‹ ET‹K VE YÖNTEM B‹LG‹S‹Sa¤l›k bilimleri alan›nda eti¤i tan›tmay› ve onunla ilgili genel bir çerçeve çizmeyiamaçlayan bu yaz›da konunun daha aç›kl›¤a kavuflmas› amac›yla, onu yöntembilgisinin(metodolojinin) üç temel sorusu olarak; “ne”, “neden”, “nas›l” sorular› aç›-s›ndan irdelemek gereklidir.Buradan yola ç›kt›¤›m›zda “ne” sorusunun yan›t›, t›bbi eti¤in neyle ilgilendi¤i,konu alan›n›n ne oldu¤udur. T›bbi etik t›p uygulamas› s›ras›nda hekim-hasta, hekim-hekim,hekim-kurum, hasta-sa¤l›k politikas›, denek-araflt›rmac› hekim iliflkilerindebeliren “de¤er” sorunlar›yla ilgilenmektedir. Bu sorunlar, bir alt bölümde de-¤inilece¤i gibi, çok çeflitli olabilirler. Bu heterojen kümenin ortak özelli¤i ise olgudüzeyinde (örne¤in organ aktar›mlar› gibi) ele al›nan, tart›fl›lan sorunlar›n temeldetek tek ve bireysel yönleri a¤›rl›kl› sorunlar olmas› nedeniyle; zamana, yere, farkl›koflullara göre de¤iflmeleridir.T›bbi eti¤in genel olarak amac› nedir? Etik, ilk gündeme geldi¤i antik ça¤ filozoflar›ndanbu yana, “de¤erler dünyas›” ile ilgilenir. “‹yi”nin (ve “kötü”nün) ne oldu¤u,mutlak “iyi”nin olup olmayaca¤› onun temel sorunsal›d›r. Buna göre, t›p uygulamas›içindeki de¤er sorunlar›na yaklafl›m›m›z olan “iyi” ve “kötü”nün hangide¤er ölçülerine göre belirlenebilece¤i, t›p uygulamas› içerisinde gerek “toplumsal”,gerekse “evrensel” nitelikli de¤erlerin olup olmayaca¤›, onun en temel amaçlar›aras›nda say›labilir. T›bbi etik bu temel amaçlardan yola ç›karak bugün t›p uygulamas›s›ras›nda karfl›lafl›lan de¤er sorunlar›na yaklafl›m›m›z›n temellerini atmayaçal›fl›r.T›bbi eti¤in temel amac› nedir?SIRA S‹ZDE“Etik sorunlar” karfl›s›nda yarg›da bulunulurken “nas›l” hareket edilmelidir?Baflka bir söyleyiflle bu sorunlar›n çözüm yöntemi ne olabilir? DÜfiÜNEL‹M Sa¤l›k çal›flan› böylebir durum karfl›s›nda belirli bir tutumu sergilerken, etik yarg›da bulunurken, gelifligüzeldavranamaz. Onun tutum ve davran›fl›n›n birtak›m belirleyicileri SIRA SORU S‹ZDE olmal›-d›r. E¤er, sorunlar karfl›s›nda daha önce belirlenmifl bir yasa varsa ona göre davranmakzorundad›r. Bu bir ölçüde rahatl›k sa¤lasa da “eskiyen” yasalar onun içinDÜfiÜNEL‹MD‹KKATba¤lay›c› birer “engel” olma özelli¤i de gösterebilir. Fuat A. Göksel’e göre; hem busorunlara yaklafl›m›n, hem de daha önce karfl›lafl›lmam›fl yeni bir sorunun karfl›s›ndasergilenecek tutum ve davran›fl “hamama giren terler” ilkesiyle SIRA SORU benzeflmektedir.S‹ZDE2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA SORU S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M D‹KKATSIRA SORU S‹ZDEEtik sorunlar karfl›s›nda belirli bir tutum sergilerken “sa¤l›k çal›flan›” daha önceden belirlenmiflbir yasa varsa ona göre davranmak zorundad›r. AMAÇLARIMIZD‹KKATAMAÇLARIMIZ D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEEtik sorunlar karfl›s›nda yöntemimizi belirlerken ya da buKalanda‹ T AnormlarPolufltururkennas›l davranmal›y›z?K ‹ T A PDe¤erlerimizin inceleme yöntemi “mant›ksal-elefltirel- anlambilgisel” AMAÇLARIMIZ bir yorumetkinli¤i olmal›d›r. Ruhbilim (psikoloji), toplumsal ruhbilim (toplum psikolojisi), AMAÇLARIMIZTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONtoplumbilim (sosyoloji), iktisat gibi toplum ve insan bilimlerinde de¤erlerimiz bubilimlerin kendi görüfl aç›lar›na göre incelenmektedir. Bu bilim K alanlar›nda, ‹ T A P de¤erlerimizleilgili olarak, belli kuramsal yaklafl›mlar›n ›fl›¤›nda tutum araflt›rmalar› yap-K ‹ T A Pmak, anketler düzenlemek, insan eylemlerini belli koflullarda gözlemlemek, ‹NTERNET bütün‹NTERNETTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

34 T›bbi Laboratuvar Eti¤ibunlar›n sonuçlar›n›n biyolojik sistemlerdeki karfl›l›klar›n› aramak gibi yollarla bilimselbilgi üretimi söz konusudur. Etik sorunlar için, mant›ksal çözümlemenin yan›ndabu bilimlerin verileriyle de daha bilimsel temellere oturan, ayn› zamandatopluma uygun, daha gerçekçi normlar oluflturulabilecektir.Rekombinan DNAteknolojisi, farkl› biyolojiktürlerden elde edilen DNAmoleküllerinin, genetikmühendislik teknolojisiylekesilmesine ve elde edilenfarkl› DNA parçalar›n›nbirlefltirilmesi ifllemlerinikapsayan bir teknolojidir.Örne¤in, insülin kodlayangenin kesilerek bakteri DNAmolekülüyle birlefltirilmesive art›k o bakterinin insülinüretir hale gelmesi fleklindebasitçe ifade edilebilir.SA⁄LIK B‹L‹MLER‹NDE ET‹⁄‹N KONU ALANIGünümüzde, toplumsal de¤iflimin ve geliflimin h›zl› olmas› normatif sorunlar›n çeflitlili¤iniart›rmakta ve yo¤unlaflt›rmaktad›r. Teknolojinin h›zla transfer edilmesitoplumlar› henüz çözüme ba¤lanmam›fl sorunlarla karfl› karfl›ya b›rakmaktad›r. Günümüzdeözellikle sa¤l›k bilimleri alan›nda karfl›lafl›lan etik sorunlar›n profili buhaz›rl›ks›zl›¤› aç›kça sergilemektedir. Örne¤in, ölümün tan›m›, intrauterin (rahimiçi) tan›ya dayal› kürtaj›n gerekli oldu¤u durumlar›n, saptanmas› embriyo (cenin)dokular›n›n kullan›l›p kullan›lmamas›, doku ve organ aktar›m›, kiral›k anne, rekombinangenetik uygulamalar gibi bafll›ca sorun ç›kan alanlar teknolojinin sony›llardaki alabildi¤ince büyümesinin sonucudur. Öyle ki bu konular henüz yan›t›verilmemifl, henüz çözümlenmemifl, dolay›s›yla belirli bir kurala ba¤lanmam›fl sorunlar›içermektedir. Bu de¤er sorunlar›na karfl›l›k gelecek bir kural önermek, aç›kuçlu bu sorunlara bir yan›t bulabilme çabas›, bafltan-sona bir etik çal›flmas›n› gerektirmektedir.Klinik t›p alan›nda, yukar›daki özgül de¤er sorunlar›ndan baflka, daha genelolarak: hasta haklar›, denek haklar› gibi temel kavramlardan da söz edilebilir. Bunlarteknolojik geliflmenin do¤rudan sonucu olmay›p, genel anlamda insan haklar›kavram›n›n son elli y›ld›r gündemde bulunmas›n›n ve yerleflmesinin t›bba yans›-mas› olarak de¤erlendirilebilir. “‹lahi Hukuk” kuram›ndan “Tabii Hukuk” kuram›-na giden yol oldukça zahmetli olmufltur. ‹nsan haklar›n›n “tanr› böyle buyurmufl”iddias›yla krall›klar ve kilise taraf›ndan çi¤nendi¤i dönemlerden çok sonralar›, sadeceinsan olarak do¤mufl olmaktan kaynaklanan vazgeçilmez, devredilmez haklarve bütün insanlar›n eflitli¤i ilkesi ancak “Frans›z büyük devrimini” haz›rlayan atmosferdetart›fl›labilmifltir. Böylece önceleri 1789 “Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar›Bildirgesinde” ve daha sonra da 1948’deki “‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesinde”ifadesini bulan biçimlere girmifltir. Sonuç olarak insan haklar›n›n herhangi bir ayr›mgözetilmeksizin tan›nmas› gerekti¤i, analar›n ve çocuklar›n özel bak›m ve yard›mgörme haklar› yan›nda, her insan›n belirli bir yaflam düzeyine t›bbi bak›m vebenzeri sosyal hizmetlere hakk› oldu¤u dile getirilmifltir.Bütün bu görüfller ›fl›¤›nda, günümüz t›p etkinli¤ine yön veren kurulufllardanbiri olan “Dünya Hekimler Birli¤i”, çeflitli dönemlerde yay›nlad›¤› bildirgelerininbir bölümünü hasta ve denek haklar›na ay›rm›flt›r. 1981 y›l›nda yay›nlanan LizbonBildirgesi hasta haklar›na ayr›lm›flt›r. Buna göre hastan›n hekimini özgürce seçmehakk›, hastan›n yeterli bilgiyi ald›ktan sonra tedaviyi kabul ya da reddetme hakk›,kendisiyle ilgili t›bbi ve kiflisel bilgilerin gizlili¤ine gereken sayg›n›n gösterilmesinibekleme hakk› ve “sayg›n bir biçimde ölme hakk›” oldu¤u dile getirilmifltir. Bununyan›nda, “insan denekler üzerindeki biyomedikal araflt›rmalar için hekimlere yolgösterici önerileri” içeren Helsinki Bildirgesi de Dünya Hekimler Birli¤inin kendisineen s›k baflvurulan metinlerinden birisidir. Bu bildirgeye göre t›bbi geliflmenindayana¤› olan araflt›rmalar›n, sonuçta, insan denekler üzerinde de gerçeklefltirilmekzorunda oldu¤u dile getirilmifl ve bu zorunluluk bir tak›m kurallara ba¤lanm›flt›r.Burada ayr›nt›lar›na giremeyece¤imiz Helsinki Bildirgesinde araflt›rma materyaliolan hayvanlar›n esenli¤ine ve çevrenin etkilenmemesine özel bir özengösterilmesi de dile getirilmifltir.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M2. Ünite - T›p ve EtikSORUDÜfiÜNEL‹M35SORUHayvanlar›n esenli¤i ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgi için kitab›m›z›n D‹KKAT 4.ünitesini gözdengeçiriniz.SIRA S‹ZDED‹KKATSIRA S‹ZDEHasta haklar› 1981 y›l›nda yay›nlanan hangi bildirge ile tam olarak SIRA tan›mlanm›flt›r?S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ 3Helsinki Bildirgesiyle biyomedikal araflt›rmalar iki ana bölüme ayr›lm›flt›r. AMAÇLARIMIZBunlardanilkinde esas olarak hastan›n tan›s›na ya da tedavisine yönelik olan t›bbiDÜfiÜNEL‹Maraflt›rmalar (Klinik Araflt›rmalar), ikincisinde ise as›l konusu K salt ‹ Tbilimsel A P olan vedenek kiflinin tan›s›yla ya da tedavisiyle do¤rudan ilgisi olmayan SORU t›bbi araflt›rmalard›rDÜfiÜNEL‹MK ‹ T A PSORU(Deneysel Biyomedikal Araflt›rmalar). ‹nsan denekler üzerindeki biyomedikalaraflt›rmalarda elde edilmesi gereken sonuç, araflt›rman›n denek TELEV‹ZYON için tafl›d›¤› tehlikedendaha önemli olmal›d›r; aksi takdirde araflt›rman›n uygulanmas› yasal ol-TELEV‹ZYOND‹KKATD‹KKATmayacakt›r. Araflt›rma projesinden önce, beklenen yararlar ile SIRA ön görülen S‹ZDE tehlikelerSIRA S‹ZDEdikkatlice de¤erlendirilmelidir. Bütün denek adaylar›, amaçlar,SIRAyöntemler,S‹ZDEbeklenenyararlar, olas› tehlikeler ve ortaya ç›kabilecek rahats›zl›klar konusunda yete-SIRA S‹ZDE‹NTERNET‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mrince bilgilendirilmelidir. Ayr›ca denek aday›na çal›flmaya kat›lmaktan vazgeçmeAMAÇLARIMIZözgürlü¤ü oldu¤u ve her hangi bir anda kat›lmaya verdi¤i “onam› (r›zay›)” geri çekebilece¤ide bildirilmelidir.SORUSORUK ‹ T A PHelsinki Bildirgesiyle biyomedikal araflt›rmalar iki ana bölüme ayr›lm›flt›r: D‹KKAT 1) Klinik Araflt›rmalar,2) Deneysel Biyomedikal Araflt›rmalarK ‹ T A PD‹KKATTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDETELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEKlinik araflt›rmalar d›fl›nda da, hekimin araflt›r›c› kimli¤iyle ve toplumsal sorumlulu¤uylaba¤lant›l› olarak karfl›laflt›¤› de¤er sorunlar› bulunmaktad›r. Örne¤in t›palan›nda yürütülen araflt›rmalar öteki alanlarda yürütülen araflt›rmalardan AMAÇLARIMIZ farkl›l›klargösterse de karfl›lafl›lan (karfl›lafl›lacak) etik sorunlarda yukarda ‹NTERNET de¤inildi¤i AMAÇLARIMIZgibi‹NTERNETtemelde pek bir fark bulunmamaktad›r.T›bbi eti¤in konusunu oluflturan sorunlar de¤iflik bak›fl aç›lar›na K ‹ T Agöre P s›n›fland›r›labilir.Bu s›n›fland›rma kronolojiye göre, t›bb›n çeflitli alanlar›na, yahut sorunK ‹ T A Ptemalar›n›n yasalarda yer al›fl biçimine göre ya da baflka de¤iflkenler temel al›narak,yap›labilir. Kronolojiyi temel alan bir s›n›fland›rma t›bb›n TELEV‹ZYON çeflitli görünümlerindezaman içinde ortaya ç›kan etik sorunlar› bir araya toplayacakt›r. Buna karfl›l›kTELEV‹ZYONyatay olarak t›bb›n her bir uzmanl›k alan›nda, o alana özgü de¤er sorunlar›n›n eleal›nmas› da mümkündür. Bir baflka yaklafl›m da bu sorunlar› deontoloji-hukuk eksenindeyani bunlar›n mevzuata geçme oranlar› ile de¤erlendirebilecektir. Biz bu‹NTERNET‹NTERNETyaz›da zamansal bir s›n›flama yapmay› uygun bulduk.Bu s›n›flamaya göre etik sorunlar:1. Eskiden beri varolan ama dönüflüm gösteren etik sorunlar,2. Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürel geliflmelerinin yaratt›¤› etiksorunlar olarak iki temel grupta ele al›nabilir.T›p u¤rafl›n›n bafl›ndan beri hekimi ikileme düflüren birçok sorun olmufltur.T›bb›n daha çok tedavi edici hekimlik olarak alg›land›¤› (ki bu durum ancak sonelli y›l içerisinde de¤iflmifltir) süreç boyunca, hekim-hasta iliflkisi ve hekimin hastas›nakarfl› sorumlulu¤u (bed-side manner) merkezi bir konumda bulunmufltur.Bize hekim kimli¤i konusunda önemli ipuçlar› veren hekim and› metinlerinde hastan›ns›rr›na sayg› duyulmas›, a¤r›s›z ölüm, kürtaj gibi konular yer almaktad›r.

36 T›bbi Laboratuvar Eti¤iYukar›da sözü edilen etik sorunlar günümüzde de benzer biçimlerde yaflanmaktad›r.Ancak hem hekim kimli¤indeki de¤ifliklikler, hem hastan›n bu ikili iliflkidekirolünün daha aktif bir hale gelmifl olmas›, hem de genel olarak insanl›¤›nsosyal, kültürel ve teknolojik aç›dan ulaflt›¤› düzey bu sorunlar›n farkl›laflmas›nayol açm›flt›r. Temelde 2500 y›l önceki hekim - hasta iliflkisindeki “hasta s›rr›na sayg›duyulmas› ilkesi” günümüzde de geçerlidir. Ancak o dönemden farkl› olarak hekimlerinart›k sadece bir tek hastaya karfl› de¤il, yeri geldi¤inde bütün bir toplumakarfl› sorumluluk duymalar›, hekimin içinde yaflad›¤› toplumla yapt›¤› sözleflmeninbir gere¤i olarak, kimi durumlarda toplum hekime, hastas›na ait s›rr› aç›klamas›n›dayatmaktad›r. Bulafl›c› hastal›klar›n resmi makamlara bildirilmesi bu duruma örnekolarak gösterilebilir. Bunun d›fl›nda teknolojinin yayg›n kullan›ld›¤› ülkelerdehastalara ait bilgilerin merkezi bilgisayarlarda toplanmas›, bunlara kimin ve hangikoflullarda ulaflabilece¤i sorunu hasta s›rr›n›n günümüzde yaflanan boyutlar›ndanbirisidir.TEMEL ET‹K ‹LKELER‹Etikle ilgili bafll›ca kuramlar; Erdem eti¤i, Ödev eti¤i (Deontolojik yaklafl›m, Kantianizm),‹lkecilik, Haklar eti¤i, Anlat›sal etik ve Toplumcu etiktir. Ancak bu bölümdetüm bu kuramlar hakk›nda ayr›nt›l› bilgi vermek yerine, pratik kayg›larla sadece“ilkecilik” ifllenmifltir.Herhangi bir etik yarg›ya varmak için bireyin birtak›m temel ilkelere gereksinimivard›r. Normatif bir çal›flma olan etikte, hukukta oldu¤u gibi, genel kurallardanözel bir yarg›ya ulaflabilmek “tümdengelimsel (dedüktif)” bir mant›k ifllemini gerektirir.Dedüksiyon yapabilmek için çok genel önermeler kullan›lmal›d›r. Bunlarça¤lar boyunca insan toplumlar›n›n kendi yaratt›¤› normlar› ve bunlar›n yarat›lmamekanizmalar›n› incelerken elde etmifl oldu¤u temel bilgiler olarak de¤erlendirilebilir.Bu bilgiler ister hukuk isterse ahlak olarak adland›r›ls›n norm oluflturma etkinli¤ininyap›s›n› aç›klamakta ve bu sistemlerin iç mant›¤›n› tan›tmaktad›r. Sa¤l›kbilimleri çal›flanlar› etik sorunlar›n› çözme aflamas›nda, bu temel etik ilkelerini kullanmaktad›rlar.Etik ilke nedir? Etik ilkeler ak›l yürütme sürecinde baflvurdu¤umuz genellefltirilmiflanlat›mlard›r. Temel dayanaklar› son derece s›radan ve genel kabul gören ahlakikan›lard›r. Burada asl›nda tek ve mutlak bir ilkeden söz edilmemektedir. Birdizi ilke söz konusudur. Beauchamp ve Childress ilkeci yaklafl›m›n öncüsüdür.Etik ilkeler neden gereklidir? Uygulama s›ras›nda karfl›lafl›lan ve etik sorun içerenolaylar› çözümlemek ve ona özgü karar verebilmek için bir tak›m ilkelerin varl›¤›zorunludur. Çünkü; ancak genel kurallardan yola ç›karak, özel yarg›lara ulaflmakmümkündür. Tümdengelimsel (dedüktif) bir iflleyifl için de genel ilkelerin varl›¤›nagereksinim duyulur. Etik ilkelerin ayn› zamanda ortak akademik ve meslekikültürün içeri¤ini oluflturmada da gerekli olduklar› söylenebilir.Etik ilkelerin bafll›ca özellikleri nelerdir? Beauchamp ve Childress’e göre biyoeti¤intemel ilkeleri sayd›klar› bu ilkeler; hem oldukça geneldirler, hem dayatmac›de¤ildirler, hem de ilkeler aras›nda bir önemlilik ve öncelik s›ralamas› yoktur. Dolay›s›yla;içinde bulunulan ba¤lama ve kültürel dokuya göre de¤erlendirme yap›-labilmesi olanakl›d›r.Temel etik ilkeler nelerdir? “Zarar vermemek (Non nocere, nonmaleficence)”,“Yararl›l›k (beneficence)”, “Özerkli¤e sayg› (respect for autonomy)” ve “Adalet(justice)” sadece sa¤l›k bilimleri için de¤il; biyoetik için de geçerli ilkelerdir.

D‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M2. Ünite - T›p ve EtikSORUDÜfiÜNEL‹M37SORUT›p eti¤inin de dahil oldu¤u temel etik kurallar zarar vermemek, yararl›l›k, D‹KKAT özerkli¤e sayg›ve adalet olarak özetlenebilir.Zarar Vermeme ve Yararl›l›k ‹lkeleriSIRA S‹ZDED‹KKATSIRA S‹ZDETüm sa¤l›k bilimlerinin uygulamas›nda, ça¤lar boyunca, “öncelikle zarar vermeme”(primum nil nocere) ilkesinin geçerli oldu¤undan söz AMAÇLARIMIZ etmek mümkündür. AMAÇLARIMIZBaflvurulacak giriflimin ve tedavinin “yarar›” ile “zarar›” tart›lmak zorundad›r. Buda “olas›l›k” ve “risk” faktörlerinin iyi bilinmesine, yani o konuda yetkin birisi olmayadayan›r. Hiçbir zaman bunun tersi, bir etik ilke olarak savunulamaz olsa ge-K ‹ T A PK ‹ T A Prektir. Yararl›l›k ve yararl›l›¤›n sa¤l›k çal›flan›n›n günlük uygulamas›nda temel ç›k›flnoktas› olmas› da; bu ba¤lamda de¤erlendirilmelidir. Bir baflka deyiflle; bütün biyolojikyap›lar›n ölümlü oldu¤u gerçe¤inden yola ç›karak, her hastan›n her zamanTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONiyilefltirilmesinin mümkün olmayabilece¤i sonucuna var›l›r. Bu gerekçelerle, yararsa¤lama kayg›s›ndan önce zarar vermemek düflünülmelidir. Türkçemizdeki “Kaflyapay›m derken göz ç›karma!” deyimi bu durum için oldukça ‹NTERNET uygun bir anlat›m‹NTERNETgibi gözükmektedir. T›p, difl hekimli¤i, veteriner hekimlik gibi alanlar genel olarakyararc› etkinliklerdir. Bu alanlarda temel görev, hastaya yararl› olmaya çal›flmakt›r.Amaç, mümkün oldu¤u kadar, her durumda hastan›n iyileflmesine yarayacakolan› saptamak ve uygulamaya çal›flmakt›r. Dolay›s›yla günlük uygulamada yararl›l›kve zarar vermeme ilkelerinin beraber gözetilmeleri gerekmektedir.Türkçemizdeki “Kafl yapay›m derken göz ç›karma!” deyimi hangi t›p SIRA eti¤i S‹ZDE ilkesi için bir özdeyifldurumundad›r?4SIRA S‹ZDEÖzerkli¤e Sayg› ‹lkesiDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M“Özerklik” bireylerin ba¤›ms›z bir biçimde kendileri hakk›nda karar vermeleridir.Bu karar verme sürecinde bulunmas› gereken baz› ö¤eler vard›r. SORU Bunlar; bireyinSORUözerk olmas›, seçimini özerk biçimde yapabilmesi, sergiledi¤i eylemini de bilinçlive istekli olarak gerçeklefltirmesidir. Bu kavram “özerkli¤e sayg›” D‹KKAT kavram›n› da beraberindegetirmektedir. T›p uygulamas›nda, özellikle klinik hekimlikte, etik aç›-D‹KKATdan üzerinde durulan “hasta haklar›” kavram›n›, “insan haklar›”, “vatandafl haklar›”,hatta “tüketici haklar›” kavramlar›n›n t›bba yans›yan görünümü olarak de¤er-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDElendirilebilir. Özerkli¤e sayg› ilkesi kiflinin kendi kendine serbestçe karar verebilmehakk› olarak tan›mlanabilir. Özerklik kavram›n›n toplumsal, kültürel AMAÇLARIMIZ ya da yaflant›salaç›lardan s›n›rl› bir özerklik oldu¤u aç›kt›r. Hastal›k yaflant›s› da özerkli¤i s›-AMAÇLARIMIZn›rlayan durumlardan birisidir. Bu ilkenin sa¤l›k bilimlerinin günlük uygulamalar›ndaya da araflt›rmalarda hayata geçirilmesi “ayd›nlat›lm›fl onam” K ‹ Tile A Pgerçekleflir.K ‹ T A PAyd›nlat›lm›fl onam bir hastan›n ya da araflt›rma dene¤inin kendisine uygulanacaktan› ve tedavi yöntemlerinin, ya da araflt›rma ifllemlerinin “kapsam›n›”, “yararlar›n›”,“risklerini”; varsa “seçenek yöntemleri” bilerek bir uygulamay› TELEV‹ZYON kabul etmesidir.Kan vermek için bir hastan›n kolunu aç›p uzatmas› “sözsüz onam” olarakTELEV‹ZYONkabul edilebilir. Ama ameliyatlardan, araflt›rmalardan önce “yaz›l› ve imzalanm›flbir onama” gereksinim duyulur. Bu tür onamlar çok daha farkl› ve daha ayr›nt›l›-d›r. A¤›r zeka gerilikleri, koma, baz› tür ruh hastal›klar› gibi durumlar‹NTERNETözerkli¤in‹NTERNETgerçekleflmesini olanaks›z k›lar.Ayd›nlat›lm›fl onam nedir? Hangi t›p eti¤i ilkesi için gereklidir?SIRA S‹ZDE5SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORU

38 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATAdalet ‹lkesiBu ilke “hakkaniyet kavram›” ile birlikte de¤erlendirilmelidir. Bir etik yarg›ya ulafl›rkensöz konusu insanlar›n eflit olduklar›, bir baflka deyiflle “toplumun kendilerineba¤›fllad›¤› haklar›n tamam›na sahip olmalar› gerekti¤i” düflüncesine dayan›lmaktad›r.Bu saptama genel olarak adalet kavram›n›n tan›m›n› da yans›tmaktad›r.Bu kavram›n denklefltirici adalet ve da¤›t›c› adalet olarak iki farkl› yaklafl›mla eleal›nd›¤›n› söyleyebiliriz. Vurgulanmas› gereken bir baflka nokta “hak” ve “adalet”kavramlar›n›n birbirinden farkl› oldu¤udur. Bir toplumda bireyler eflit haklara sahipolmayabilirler. Pozitif hukukta bireyler aras› eflitsizlik kabul edilmifl olabilir.Örne¤in, “Feodal Hukukta” serf ile senyörün haklar› eflit de¤ildir, “‹slam Hukukunda”bir kad›n mirastan erkek kardeflinin ald›¤› pay›n ancak yar›s›n› alabilmektedir.“Ça¤dafl hukukta” da benzer hak eflitsizlikleri vard›r. O halde pozitif hukukta hakeflitsizli¤i “pozitif bir olgu” olarak yer alabilmektedir. Oysa adalet, bu haklar›n toplumtaraf›ndan gözetilmesidir ve son s›n›r›na kadar kullan›lmas›n› sa¤layan güvencedir.Hekimli¤in eflitlik anlay›fl› Hipokrat’tan günümüze bütün insanlar› ›rk, dil,din, cinsiyet, sosyal s›n›f gibi farkl› aç›lardan eflit görmektedir.Günümüzde t›p uygulamas›nda etik aç›dan adalet ilkesi s›n›rl› kaynaklar›n da-¤›t›m› aç›s›ndan son derece önemli görünmektedir. Bilindi¤i gibi, adalet kavram›-SIRA S‹ZDEn›n simgesi olarak, elinde kefeleri ayn› düzeyde duran bir terazi tafl›yan bir kad›nseçilmifltir. Bu simgedeki en önemli özelliklerden birisi, gözleri kapal› olan adaletda¤›t›c›s›n›n DÜfiÜNEL‹M hak paylaflt›r›rken taraf tutmamas› ve eflitli¤i korumas›d›r. Hat›rlanaca-¤› gibi, simgesel gösterimdeki bir baflka özellik de, adaletin yapt›r›m ifllevinin birk›l›çla ifade edilmifl olmas›d›r. Burada iki tür adalet kavram›ndan söz etmek mümkündür.SORUSa¤l›k bilimlerinde D‹KKATs›n›rl› kaynaklar›n da¤›t›m›nda adalet ilkesi çok önemlidirSIRA S‹ZDEDenklefltirici SIRA S‹ZDE adalet: Hak ülefltirmekte taraflar›n eflit görülmesidir. Bu adaletyaklafl›m› mutlakt›r. Dolay›s›yla adaletin simgesel gösteriminde ifade edilen de budur.AMAÇLARIMIZ Da¤›t›c› adalet: Hak paylafl›m›nda herkesin yetene¤ine ve toplumsal durumunagöre paylafl›m› savunmaktad›r. Görecelidir. Da¤›t›c› adalet bafll›¤› alt›nda üç AMAÇLARIMIZfarkl› yaklafl›mdan söz edilmektedir:K ‹ T A P1. Eflitlikçi K ‹ yaklafl›m T A P (egalitarian): “‹lk gelenin hizmeti almas›” esas›na göre ifllemektedir.Bu yaklafl›ma piyangocu tav›r ad› da verilmektedir.2. Yararc› yaklafl›m (utilitarian): En fazla say›da kifliye, en büyük iyili¤i sa¤lamakTELEV‹ZYON gibi bir temele dayanmaktad›r.TELEV‹ZYON3. Liyakatç› yaklafl›m (meritarian): Bireyin sosyal de¤eri (o toplum için o günekadar yapt›klar› ve potansiyeli) nin dikkate al›nmas› gerekti¤ini savunmaktad›r.‹NTERNET‹NTERNETSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORU6T›bbi eti¤in SIRA en temel S‹ZDEilkeleri nelerdir?SA⁄LIK B‹L‹MLER‹N‹N BAfiLICA ET‹K SORUNLARIDÜfiÜNEL‹MGünümüzde teknolojinin geliflmesi yan›s›ra, hak kavram›n›n çeflitli görünümleri veyans›malar› da sa¤l›k bilimleri alan›nda yaflanan etik sorunlar› 盤 gibi art›rm›flt›r.Bunlardan bafll›calar›n› SORU flöyle belirtebiliriz:D‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

2. Ünite - T›p ve Etik• Hasta haklar›n›n yaflama geçirilmesi; ‹nsan haklar› kavram›n›n t›p ve sa¤l›kalan›na yans›yan bir uzant›s›d›r. Temel olarak hastalar›n kendi hastal›klar›ile ilgili süreçlere kat›l›mlar›yla ilgili sorunlar yaflanabilmektedir. Paternalistyaklafl›mlar›n etkisinin azalmas›, toplumlar›n demokratikleflmesiyle hastalar›nbu süreçte daha fazla görünür olmalar› beklenecektir.• Amniyosentez sonucu gebeli¤e son vermek veya radyolojik (ultrasonofgrafik)tan› yöntemleri ile sakat oldu¤u anlafl›lan fetusun (ceninin) yaflam›-na son vermek. Gamet haklar›n›n bile söz konusu edilebildi¤i günümüzde,henüz do¤mam›fl ve yaflamak isteyip istemedi¤i bilinemeyen bir insan aday›n›öldürmeye kimin hakk›n›n oldu¤u her zaman sorulacakt›r.• Genel olarak küretaj: Ülkemizde abortus (kürtaj) ile ilgili yasal düzenlemelerbulunmaktad›r Fakat do¤acak bebe¤in yaflam flans›n› ortadan kald›rmaya,hele örne¤in istenmeyen cinsiyet söz konusu ise, ana - baban›n hakk›var m›d›r? Bir sa¤l›k çal›flan› mesleki bilgi ve becerisini her tür talebe sunmakzorunda m›d›r?• Yaflam deste¤i sorunu: “Bitkisel yaflam” ile “Beyin ölümü” ad› verilen tabloaras›ndaki kesin farklar›n belirlenmesi burada çok önemlidir. Buradan yolaç›kt›¤›m›zda temel iki soru ile karfl›lafl›r›z. Bunlardan ilki, organ aktar›mlar›ile ilgili olarak “beyin ölümü” saptanm›fl olan hastan›n “ne zaman” organ aktar›m›ekibine b›rak›laca¤›d›r. Burada hekimlere ›fl›k tutan normlar henüzbelirginleflmemifltir. Ancak beyin ölümü tan›s› kesinlefltikten sonra hasta yak›nlar›için bofl yere onlar› umutland›r›c› ifadeler kullan›lmas› son derece hatal›d›r.• ‹kincisi ise, bir organ aktar›m›n›n söz konusu olmad›¤› vakalarda, yaflamdeste¤ine son vermeye kimin ve ne zaman hakk› oldu¤udur? Yo¤un bak›mbölümlerindeki yatak boflalmazsa hastaneye yatmay› bekleyen kiflilerin ödeyece¤iyaflamsal bedel ne olacakt›r? Beyin ölümüne u¤ram›fl kimsenin hastanemasraflar›n› kim (hangi kurum) ve ne kadar süreyle ödeyecektir?• Üremeye yard›mc› teknikler: Sperm bankalar›, kiral›k (tafl›y›c›) anne, tüp bebekgibi üç farkl› aç›dan ele al›nabilir. Kimler sperm vericisi olabilir? Buradakibafll›ca kriter genetik ve biyolojik aç›dan sa¤l›kl›l›k m›, yoksa estetik vesosyal statü aç›s›ndan iyi durumda olmak m›d›r? Kimin spermi kime afl›lanacakt›r?Kimin onam› (r›zas›) al›nacakt›r? Sperm veren kiflinin babal›k hakk›-n› ortadan kald›rmaya yetkimiz var m›d›r - ya da kimin yetkisi olabilir? Parakarfl›l›¤› sperm satan “dam›zl›k” donörlerin ortaya ç›kmas› nas›l engellenecektir?Kiral›k (tafl›y›c›) anne ile ovumun (yumurtan›n) sahibi biyolojik annedenhangisi çocuk üzerinde hak iddia edebilir? “Tüp bebek” olarak bilinensüreçte al›nan gametler birden fazla olmaktad›r. Oluflturulan embriyolardanbirisi anneye yerlefltirildikten sonra ötekilerin “gelece¤i” ne olacakt›r?Baflar› flans›n› yükseltmek u¤runa annenin hayat›n› riske atmaya hakk›m›zvar m›d›r?• Genetik mühendislik: ‹nsanl›¤›n ulaflt›¤› en uç noktalardan birisi de insangenomuna müdahale biçiminde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Kal›t›msal yolla geçenhastal›klar›n tan›s›nda ve tedavisinde önemli yollar al›nmas›n› sa¤layanbu bilgilerin kimin elinde ve hangi boyutlarda kullan›labilece¤ini kestirmek39Paternalist- Paternalizm:Devlet baba anlay›fl›nasahip yönetim modeli; devletve yönetim erkine sahipmercilerin iktidar alanlar›alt›ndaki toplum üzerindeonlar ad›na, onlar›n istek,ihtiyaç ve seçimlerindera¤men “do¤ruyu” belirlemeiste¤idir.Amniyosentez: Embriyonunana uterusunda (rahminde)içinde bulundu¤u s›v› dolukeseden (amniyonkesesinden) enjektör ile s›v›almaifllemidir; bu ifllemçeflitli genetik hastal›klar›ndaha do¤madan (antenataldönem) tan›s› amac›ylakullan›labildi¤i gibi gebeliksonland›rma amac›yla dakullan›lmaktad›r.HUGO Projesi: ‹nsangenomu projesi; Fikirseltemelleri 1980’li y›llardaat›lan bu proje 1990 y›l›ndaJames D. Watson’ungiriflimleriyle çok merkezliolarak bafllad› ve 2000y›l›nda tamamland›.‹nsanlara ait yaklafl›k20,000-25,000 genomunnükleotid dizilimi ve genomharitalar› ortaya ç›kar›ld›.

40 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATmümkün müdür? Genetik bilginin ulafl›labilirlik s›n›rlar› nerededir? ‹nsan neredeve ne zaman durmas› gerekti¤ini bilecek midir? HUGO projesi ile ya-SIRA S‹ZDEp›labilecek giriflimler ve popülasyon geneti¤ini etkileyecek uygulamalar insan›nDÜfiÜNEL‹M evrim sürecine do¤rudan bir müdahale niteli¤i tafl›rken, “öjeni” saplant›s›ndankurtulmak mümkün olabilecek midir? Ya 1997’ de Dolly’ ninkopyalanmas›ylaSORUkarfl›laflt›¤›m›z yeni durum bize etik aç›dan ne gibi sorunsallaryaflatacakt›r?D‹KKATÖjeni ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›m›z›n 1.ünitesini gözden geçiriniz.SIRA S‹ZDEEtik ‹kilem SIRA S‹ZDE Nedir?Etik yarg›ya varmam›z› gerektiren düflünme ve hakl› ç›karma sürecine etik ikilemad› verilir. Karfl›laflt›¤›m›z sorunu çözmek için etik ak›l yürütme süreçlerini iflletmemizgerekmektedir. AMAÇLARIMIZEtik karar verme sürecini iflletirken ve seçimlerimizi gerekçe-AMAÇLARIMIZlendirirken yukar›da dile getirdi¤imiz ilkelerden yararlan›r›z.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETK ‹ T A PEtik Ak›l Yürütme Süreci Nas›l Çal›fl›r?Öncelikle yaflanan ya da tan›k olunan olayda etik bir yön bulundu¤unun fark›navar›lmas› TELEV‹ZYON gerekir. Bu fark›ndal›k yaratma ya da duyarl›l›k oluflturma gibi bir bafllang›çnoktas›nda bulunmakla olur. Daha sonra o konuyla ilgili deontolojik, yaniyaz›l› ya da yaz›s›z kurallar›n bulunup bulunmad›¤› araflt›r›lmal›d›r. Ard›ndan bir ilkeninihlalini hakl› ç›karan bir gerekçenin bulunmas› gereklidir. ‹lkelerden birini‹NTERNETuygulamak için ötekini çi¤nemek kaç›n›lmaz olmal›d›r. Amaca göre, ihlalin biçimi,olabileceklerin “en az kötüsü” olmal›d›r. ‹lkeyi ihlal ederken, bunun etkisini en azaindirmeye çal›flmal›d›r.Günümüzde özellikle t›bb›n geliflmeye dönük yap›s› ve teknoloji aktar›m›n›n çokyo¤un yaflan›yor olmas›n›n sonucu, yak›n zamanlarda “bilim kurgu” gibi alg›lad›-¤›m›z olaylar somut bir gerçek olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu gerekçelerle; “genelolarak sa¤l›k bilimlerinin etik aç›dan sorgulanmas›” çok gereksinim duyulan birkonudur. Pellegrino’ ya göre “Kifliler moral öznelerdir ve kendi davran›fllar›ndansorumludurlar. Ancak hepimizin kendimizi paran›n, ünün, gücün ve prestijin bafltanç›kar›c› etkilerine karfl› koruma ödevimiz vard›r”. Belirli bir meslek grubununmesle¤e iliflkin oluflturdu¤u, korudu¤u, meslek üyelerine emredici ve onlar› belirlibir flekilde davranmaya zorlayan, kiflisel e¤ilimleri s›n›rlayan yetersiz ve ilkesizüyelerini meslekten d›fllayan, meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerinikorumay› amaçlayan mesleki ilkeler bütünü olarak tan›mlanan mesleki etik, yukar›dadile getirilen ödevimizi yerine getirmemize yard›mc› olacakt›r. Mesleki etik birmeslek grubunun eseri olarak kabul edilebilir. Bu grup ne denli güçlü kurulmuflise, etik ilkeleri de o denli etkili olmaktad›r.Toplumlar›n bilim üretenlerden beklentisi, onun “nitelikli” oluflu üzerine odaklanm›flt›r.Bu nitelik tek boyutlu de¤ildir; hem “ahlaki” hem de “profesyonel” niteli¤ibar›nd›rmaktad›r. Bir baflka söyleyiflle meslek uygulamas›n› dürüstçe gerçeklefltirmesi,ona ticari bir özellik vermemesi yan› s›ra, yüksek bilgi ve beceri düzeyindebulunmas› da beklenmektedir. Bir “ahlaki” ve “profesyonel” nitelikli olufl,onun erdemidir. Bu nitelikleri korudu¤u, onlar› yitirmedi¤i sürece toplumun beklentilerinikarfl›layabilecektir.

2. Ünite - T›p ve Etik41Oysa kendini yenilemeyen, edindi¤i deneyimleri bir bilgi sistemati¤i içerisindebütünlefltirmeyen, yeni sorunlar karfl›s›nda yeni aray›fllara yönelmeyen bir meslekiortam, söz konusu niteliklerinden ödünler vererek, zamanla “erdemini yitirmek”noktas›na gelecektir. Sa¤l›k bilimlerinde günlük etkinli¤in konusu ve sonuçtaki hedefide, bütün ahlak sistemlerinde en yüksek de¤erlerin bafl›na yerlefltirilen “insan”d›r. Bilimsel, mesleki ve ahlaki niteliklerini hep günün beklentileri düzeyinde tutmas›ile ancak bu yüksek de¤ere uygun bir hizmet üretimi mümkündür. Bu amaçsürekli, uzun soluklu bir çabay› gerektirecektir. Söz konusu çabada eti¤in katk›s›ve ifllevi merkezi bir konumdad›r.

42 T›bbi Laboratuvar Eti¤iÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3Etik kavram›n› tan›mlamak;Etik, Yunanca “Ethos” sözcü¤ünden gelmektedir.Onu, “ahlak kuram›” ya da “teorik ahlak” diyebasitlefltirilebiliriz. Etik; binlerce y›ld›r “iyi” ve“do¤ru” kavramlar›n›n ne oldu¤unu, “evrenseliyi”, “evrensel do¤ru” bulunup bulunmad›¤›n› vebunlara ulafl›l›p ulafl›lamayaca¤›n› araflt›ran birzihinsel çabad›r. Ontoloji, epistemoloji ve estetikgibi, etik de felsefe etkinli¤inin temel alanlar›ndanbirisidir.Etik sorunlar›n varl›¤›n› ay›rt etmek;Teknolojinin h›zla transfer edilmesi toplumlar›henüz çözüme ba¤lanmam›fl sorunlarla karfl› karfl›yab›rakmaktad›r. Di¤er bir deyiflle, teknolojidekibu h›zl› geliflmeler toplumlar› ve çeflitli bilimalanlar›na mensup meslek gruplar›n› uygulamaaç›s›ndan ço¤u zaman haz›rl›ks›z yakalamaktad›r.Günümüzde özellikle sa¤l›k bilimleri alan›ndakarfl›lafl›lan etik sorunlar›n profili bu haz›rl›ks›zl›¤›aç›kça sergilemektedir. Örne¤in, ölümüntan›m›, intrauterin (rahim içi) tan›ya dayal›kürtaj›n gerekli oldu¤u durumlar›n, saptanmas›embriyo (cenin) dokular›n›n kullan›l›p kullan›lmamas›,doku ve organ aktar›m›, kiral›k anne,rekombinan genetik uygulamalar gibi bafll›ca sorunç›kan alanlar teknolojinin son y›llardaki alabildi¤incebüyümesinin sonucudur. Öyle ki, bukonular henüz yan›t› verilmemifl, henüz çözümlenmemifl,dolay›s›yla da belirli bir kurala ba¤lanmam›flsorunlar› içermektedir.Temel etik yaklafl›mlar› s›ralamak;Etikle ilgili bafll›ca kuramlar; Erdem eti¤i, Ödeveti¤i (Deontolojik yaklafl›m, Kantianizm), ‹lkecilik,Haklar eti¤i, Anlat›sal etik ve Toplumcu etiktir.Ancak kitab›n bu bölümünde tüm bu kuramlarhakk›nda ayr›nt›l› bilgi vermek yerine, prati¤eyönelik olmas› bak›m›ndan sadece “ilkecilik” ifllenmifltir.Temel etik yaklafl›mlar içinde çeflitli ilkelervard›r, bunlar; “zarar vermemek”, “yararl›-l›k”, “özerkli¤e sayg›” ve “adalet” fleklinde anahatlar›yla özetlenebilir.A MAÇ4A MAÇ5Bir etik sorunu etik ilkeler ›fl›¤›nda gerekçelendirmek;Etik bir sorunun gerekçelendirilmesi sorununoluflum nedenlerinin anlafl›lmas› ve çözümü içingereklidir. Temel olan “zarar vermemek”, “yararl›l›k”,“özerkli¤e sayg›” ve “adalet” etik ilkelerindenhangisinin veya hangilerinin ne flekilde ihlaledildi¤i belirlenmelidir ki, yap›lan yanl›fl›n -e¤erolanak varsa- telafisi yoluna gidilsin. Ancak, t›puygulamalar›ndaki baz› etik sorunlar›n telafisiolanaks›zd›r. Bu nedenle uygulamalarda maksimumdikkat ve özen esast›r.T›p eti¤i sorun kümelerini listelemek;T›p insanl›k tarihinin en eski uygulama alanlar›ndanbirisidir. Dolay›s›yla t›p eti¤inin sorunlar› insanl›ktarihi kadar eskidir ve geçen zaman içindebu sorunlar artarak kümelenmifltir. Bu ba¤lamda,t›bb›n zamansal geliflimine paralel olarak t›peti¤i sorunlar› iki ana kümede toplanabilir: 1) Eskidenberi varolan ama dönüflüm gösteren etiksorunlar, 2) Günümüzün bilimsel, teknik ve sosyokültürelgeliflmelerinin yaratt›¤› etik sorunlarolarak iki temel grupta ele al›nabilir. Bu ikincigrupta yer alan etik sorun kümelerine örneklerolarak hasta haklar›n›n yaflama geçirilmesi, amniyosentezsonucu gebeli¤e son verilmesi, küretaj(kürtaj), yaflam deste¤i sorunlar›, organ aktar›m›sorunlar›, üremeye yard›mc› tekniklerin etiksorunlar›, genetik mühendisli¤e ait etik sorunlar,vb. verilebilir. Günümüzde biyoetik ve t›p eti¤ibu sorunlar ve benzeri alanlarda ortaya ç›kan,gelecekte ç›kacak olan ahlaki sorunlar›n çözümüiçin u¤rafl vermektedir.

2. Ünite - T›p ve Etik43Kendimizi S›nayal›m1.Etik ve Deontoloji kavramlar›na iliflkin afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?a. Mesle¤i uygularken sa¤l›k çal›flan›n›n uymakzorunda oldu¤u ödev ve yükümlülüklerin bilgisine t›bbi etik ya da t›p deontolojisi ad› verilir.b. “Deontoloji” günümüzde sadece t›p disiplinini akla getirmekte ise de; asl›nda mühendislik, hukukgibi meslek alanlar›n›n da deontolojisi vard›r.c. Etik, ahlaki de¤erlere iliflkin aç›k uçlu sorular sorarve cevaplar› yorumsald›r.d. Etik felsefenin dört temel dal›ndan birisidir.e. Ahlaki normlar›n, hukuk kurallar› gibi normatifsistemlerin temelleri etik taraf›ndan sorgulanabilir.2. ‹lkeci yaklafl›ma göre, afla¤›dakilerden hangisi biyoeti¤intemel ilkelerinden biri de¤ildir?a. Özerkli¤e sayg›b. Adaletc. Eflitlikd. Yararl›l›ke. Zarar vermeme3. Kan vermek için bir hastan›n kolunu açarak uzatmas›etik aç›dan afla¤›dakilerden hangisine örnektir?a. Sözsüz iletiflimb. Beden dilic. Belgelenmifl onamd. Sözsüz oname. Teslimiyet durumu4. Afla¤›dakilerden hangisi “denklefltirici adalet” kavram›ile ilgili de¤ildir?a. Hukuki iliflkide taraflar›n farkl› muamele görmesiniengeller.b. Adaletin simgesel gösteriminde ifade edilir.c. Hak paylaflt›rmada taraflar› eflit görmektedir.d. Bu adalet yaklafl›m› mutlakt›r.e. Uygulama alan› genifltir.5. Sa¤l›k bilimlerinde s›n›rl› kaynaklar›n da¤›t›m›ndaafla¤›daki kavramlardan hangisi çok önemlidir?a. Özerkli¤e sayg›b. Adaletc. Gizlilikd. Zarar vermemee. Yarar sa¤lama6. I. BiyolojiII. T›pIII. EtikEn genifl anlamda biyoetik konusunun kapsam›ndayukar›dakilerden hangileri yer al›r?a. Yanl›z Ib. Yanl›z IIc. I ve IId. I ve IIIe. I,II ve III7. Afla¤›dakilerden hangisi t›p eti¤inin h›zl› teknolojitransferi nedeni ile yüzyüze geldi¤i yeni sorun kümelerindenbiri de¤ildir?a. Hasta s›rlar›na sayg› duyulmas›b. Embriyo (cenin) dokular›n›n kullan›l›p kullan›lmamas›c. Doku ve organ aktar›m›d. Kiral›k anne ve sperm donörlüklerie. Rekombinan genetik uygulamalar8. Afla¤›daki yaklafl›mlar›n hangisi utilitarian özelliktedir?a. Eflitlikçi yaklafl›mb. Yararc› yaklafl›mc. Liyakatç› yaklafl›md. Disiplinleraras› yaklafl›me. Deotolojik yaklafl›m9. Afla¤›dakilerden hangisi eti¤in tan›m›d›r?a. Biyolojinin sadece iyi de¤erleri ele alan koludur.b. T›p ve biyolojinin kötü de¤erlerini ele alan koludur.c. T›bb›n sadece iyi de¤erleri ele alan koludur.d. Felsefenin iyi ve kötü de¤erleri ele alan koludur.e. Felsefenin sadece iyi de¤erleri ele alan koludur.10. Araflt›rma materyali olan hayvanlar›n esenli¤ine veçevrenin etkilenmemesine özel bir özen gösterilmesiafla¤›daki bildirgelerin hangisinde dile getirilmifltir?a. ‹nsan Haklar› Bildirgesib. Lizbon Bildirgesic. Helsinki Bildirgesid. Frans›z ‹nsan ve Yurttafl Haklar› Bildirgesie. Sa¤l›k Bakanl›¤› Bildirgesi

44 T›bbi Laboratuvar Eti¤iKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoetik nedir?” bafll›¤› alt›ndadeontoloji konusunu yeniden gözden geçiriniz.2.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Etik ‹lkeleri” bafll›¤›alt›nda adalet ilkesi konusunu yeniden gözdengeçiriniz.3.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Etik ‹lkeleri” bafll›¤›alt›nda özerkli¤e sayg› konusunu yeniden gözdengeçiriniz.4.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Etik ‹lkeleri” bafll›¤›alt›nda adalet ilkesi konusunu yeniden gözdengeçiriniz.5.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Etik ‹lkeleri” konusunuyeniden gözden geçiriniz.6.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoetik nedir?” konusunuyeniden gözden geçiriniz.7.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sa¤l›k Bilimlerinde Eti¤inKonu Alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Etik ‹lkeleri” bafll›¤›alt›nda adalet ilkesi konusunu yeniden gözdengeçiriniz.9.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bafll›¤› al›t›nda Hayat›m›zdanelere de¤er veririz? konusunu yenidengözden geçiriniz.10.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sa¤l›k Bilimlerinde Eti¤inKonu Alan›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Biyoetik, biyolojinin çeflitli dallar›ndan t›bb› çeflitli alanlar›nauzanan genifl yelpazede çeflitli bilim dallar›n›n iflbirli¤iile oluflan kompleks uygulamalar› kapsamaktad›r.Biyoetik kavram›nda t›p eti¤inin u¤raflt›¤› sorunlar;insan deneyleri, gebeli¤in yapay olarak sona erdirilmesi,do¤um öncesi tan› yöntemleri, genetik dan›flmanl›k,yard›mc› üreme teknikleri, ölümün tan›mlanmas› ve organaktar›mlar› gibi konularda ortaya ç›kan de¤er sorunlar›d›r.Buna karfl›l›k en genifl anlam›yla biyoeti¤inkapsam›na iletiflim eti¤i, yönetim eti¤i ya da çevre eti¤igibi konular dahil edilebilecektir. Genel anlamda t›p vebiyolojide ortaya ç›kan de¤er sorunlar›na felsefenin,huku¤un, sosyal t›bb›n, sosyal t›bb›n, sosyolojinin veantropolojinin farkl› bak›fl aç›lar›yla yaklafl›lmas›, bu sorunlar›nçözümüne yönelik normlar›n üretilmesini deolanakl› k›lacakt›r.S›ra Sizde 2Etik, toplumun sahip oldu¤u veya olmad›¤› “de¤erlerdünyas›” ile ilgilenir. “‹yi”nin (ve “kötü”nün) ne oldu-¤u, mutlak “iyi”nin olup olmayaca¤› eti¤in temel sorunsal›d›r.Buna göre, t›p uygulamas› içindeki de¤er sorunlar›nayaklafl›m›m›z olan “iyi” ve “kötü”nün hangide¤er ölçülerine göre belirlenebilece¤i, t›p uygulamas›içerisinde gerek “toplumsal”, gerekse “evrensel” niteliklide¤erlerin olup olmayaca¤›, onun en temel amaçlar›aras›nda say›labilir.S›ra Sizde 3Hasta haklar› 1981 y›l›nda yay›nlanan Lizbon bildirgesiile tam olarak tan›mlanm›flt›r. Bu bildirgeye göre hastan›nhekimini özgürce seçme hakk›, hastan›n yeterli bilgiyiald›ktan sonra tedaviyi kabul ya da reddetme hakk›,kendisiyle ilgili t›bbi ve kiflisel bilgilerin gizlili¤inegereken sayg›n›n gösterilmesini bekleme hakk› ve “sayg›nbir biçimde ölme hakk›” oldu¤u dile getirilmifltir.S›ra Sizde 4“Öncelikle zarar vermeme” (primum nil nocere) ilkesi.Baflvurulacak giriflimin ve tedavinin “yarar›” ile “zarar›”tart›lmak zorundad›r. T›p, difl hekimli¤i, veteriner hekimlikgibi alanlar genel olarak yararc› etkinliklerdir.Bu alanlarda temel görev, hastaya yararl› olmaya çal›flmakt›r.Amaç, mümkün oldu¤u kadar, her durumdahastan›n iyileflmesine yarayacak olan› saptamak ve uygulamayaçal›flmakt›r.S›ra Sizde 5Ayd›nlat›lm›fl onam bir hastan›n ya da araflt›rma dene-¤inin kendisine uygulanacak tan› ve tedavi yöntemlerinin,ya da araflt›rma ifllemlerinin “kapsam›n›”, “yararlar›n›”,“risklerini”; varsa “seçenek yöntemleri” bilerek biruygulamay› kabul etmesidir. T›bbi eti¤in, “özerkli¤esayg› ilkesi” çerçevesinde hastadan bazen sözlü bazende yaz›l› olarak al›nmaktad›r.S›ra Sizde 6Zarar vermemek, yararl›l›k, özerkli¤e sayg› ve adaletsadece sa¤l›k bilimleri için de¤il; ayn› zamanda biyoetikiçin de geçerli en temel ilkelerdir.

2. Ünite - T›p ve Etik45Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarArda, B. (1991). Rokeach skalas› ile bir çal›flma: T›pö¤rencilerinin mesle¤e yönelimleri ve de¤er sistemleri.Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Mecmuas›,44, 121-132.Arda, B. (2005). The law and ethics of medical research:International bioethics and human rights.British Medical Journal, 331, 298..Arda, B. (2006). Trust is Not Enough: Bringing HumanRights to Medicine. British Medical Journal,333, 1076.Arda B, Kahya E, Bafla¤aç Gül T: Bilim Eti¤i ve BilimTarihi, Geniflletilmifl 2. Bask›, Ankara ÜniversitesiBas›mevi, Ankara, 2009.(Sözkonusu kitab›n “Eti¤e Kavramsal Girifl ve TemelYaklafl›mlar” (Sf. 23-45) bölümünden yola ç›k›larakbu bölüm haz›rlanm›flt›r)Arda, B., O¤uz, N.Y., fiahino¤lu, S. (1999). Deontoloji,2. Bask›, Ant›p Afi yay›n›, Sf. 59-61.Arda, B., fiahino¤lu, P.S. (1995). T›bbi etik; Tan›m›,içeri¤i, yöntemi ve bafll›ca konular›. Ankara ÜniversitesiT›p Fakültesi Mecmuas›, 48, 323-336.Beauchamp, T., Childress, J. (1983). The Principles ofBioethics, 2nd Edition, Oxford University Pres, England.Kuçuradi, I. (1988). Etik, 1. Bask›, Meteksan yay›nlar›,Ankara, Türkiye.http://tdkterim.gov.tr/bts/ Türk Dil Kurumu BüyükTürkçe Sözlük, Eriflim tarihi: 30/04/2010.http://tr.wikipedia.org/wiki/Ana_Sayfa Vikipedi, Eriflimtarihi: 30/04/2010.

3TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Laboratuvar kavram›n›, türlerini, ifllevlerini tan›mlayabilecek,‹yi laboratuvar uygulamalar› prensiplerini yorumlayabilecek,‹yi laboratuvar uygulamalar›n›n yürüyüflü konusunda tart›flabilecek,Laboratuvarlarda yap›lan geçerlilik konusunu tan›mlayabilecek,Laboratuvar eti¤i konusu ile ilgili konular› iliflkilendirebilecek bilgi vebecerileri kazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Laboratuvarlar›n önemi• Laboratuvarlar›n yap›s›• Laboratuvar türleri• ‹yi laboratuvar Uygulamalar›• Analitik geçerlilik ve parametreleri• Laboratuvar eti¤i ve baz› etik hatalar‹çerik Haritas›T›bbi LaboratuvarEti¤iLaboratuvar Eti¤i• G‹R‹fi• LABORATUVAR NED‹R?• LABORATUVAR B‹NA VEDONANIMI• LABORATUVAR TÜRLER‹, ‹fiLEV VEDONANIMLARI• ‹Y‹ LABORATUVARUYGULAMALARI• LABORATUVARLARIN KAL‹TEGÜVENCE UYGULAMASI• LABORATUVARLARINAKRED‹TASYONU• YÖNTEMLER‹N GEÇERL‹L‹⁄‹N‹N(VAL‹DAT‹ON) ‹NCELENMES‹• TEST B‹R‹MLER‹N‹NDÜZENLENMES‹• LABORATUVARLARDAÇALIfiANLARIN SA⁄LI⁄I• LABORATUVAR ET‹⁄‹• SONUÇ

Laboratuvar Eti¤iG‹R‹fiLaboratuvarlar; insanlar fark etmese de canl› hayat›n›n önemli parçalar›ndan biridir.Çünkü yedi¤i içti¤inin, hatta giydi¤inin ilgili yerler taraf›ndan sürekli denetlenmesive kontrol d›fl› olan ürünlerin ortadan kald›r›lmas› (imhas›) yap›lmaktad›r.Gerek halk sa¤l›¤› (hijyen) gerekse kontrol amaçl› yerlerin insan ve hayvan sa¤l›¤›naolan yararlar› asla yads›namaz. Bu arada, her gün yeni ürünlerin piyasayaverildi¤i göz önüne al›n›rsa laboratuvarlar›n sürekli kendilerini yenilemelerininbaflka bir de¤iflle araflt›rma ve gelifltirme birimlerini sürekli çal›fl›r durumda tutmalar›gerçe¤i ortaya ç›kmaktad›r.SIRA S‹ZDESözü edilen yerlerin ifllevi bu kadar de¤ildir ve böyle yerlerin belli bir disiplinalt›nda ifllerini yapmas› önem tafl›r. Baflka bir de¤iflle bu tür yerlerde laboratuvarDÜfiÜNEL‹Meti¤inin sa¤lanmas› zorunludur denilebilir. laboratuvar eti¤i konusunun anlafl›labilmesiiçin de önce laboratuvarlar›n nas›l bir yer olduklar›n›n, donan›m› ve iflleyiflininnas›l oldu¤unun bilinmesi gerekir.SORULaboratuvarlar›n belli bir disiplin alt›nda çal›flmalar› ve etik ilkelere uymalar› D‹KKAT zorunludur.Hijyen: 1. Sa¤l›k bilgisi. 2.Sa¤l›k koruma, h›fz›ss›hha.3. Sa¤l›¤a zarar verecekortamlardan korunmak içinyap›lacak uygulamalar veal›nan temizlik önlemlerininSIRA S‹ZDEtümüdür. (Türk Dil KurumuBüyük Sözlük)DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATLABORATUVAR NED‹R?SIRA S‹ZDELaboratuvarlar; bilimsel çal›flmalar, incelemeler, çeflitli deney ve ölçümler yap›lmakamac›yla kurulmufl, içerisinde gerekli alet ve donan›mlar›n› içeren yerlerdir.Görev olarak, sadece araflt›rma yap›lan yerler (araflt›rma laboratuvarlar›) oldu¤u gibianalitik, farmakolojik, botanik, toksikolojik Ar-Ge laboratuvarlar›, yaln›zca ölçümyap›lan ölçüm laboratuvarlar› (biyokimya, sa¤l›k hizmetleri, g›da kontrol vedenetim gibi) çeflitli amaçlara göre kurulmufl yerler de olabilir. K Çevremize ‹ T A P bakt›¤›-m›zda çok çeflitli ifller yapan laboratuvarlar›n oldu¤unu görürüz. Analitiklaboratuvarlarda nitel (kalitatif), nicel (kantitatif) veya hem nitel hem de nicel tayinleryap›labilir.TELEV‹ZYONBilindi¤i gibi nitel tayin; analiz edilen örne¤in içerisinde nelerin var oldu¤unusaptayan analiz türüdür. Örne¤in, bir kaya parças›n›n içerisinde katyon olarak kalsiyum,magnezyum, demir, anyon olarak karbonat ve sülfat›n varl›¤›n› saptamak gibi.‹NTERNETNicel tayin ise, analiz edilen örne¤in içerisindeki elemanlar›n ne kadar oldu¤unubelirten analiz türüdür. Ayn› örnek üzerinde aç›klan›rsa, kaya parças›n›n %22 sininkalsiyum, % 14 ünün magnezyum oldu¤unun bulunmas› fleklinde aç›klanabilir.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZAr-Ge (veya AR-GE): Amacagöre farkl› tan›mlar› olmaklabirlikte anlam olarak AR-GE,bilimsel ve teknik K ‹ bilgi T A Pbirikimini art›rmakamac›yla, sistematik birtemele dayal› olarakyürütülen, yarat›c› çaba veTELEV‹ZYONbu bilgi birikiminin yeniuygulamalarda kullan›m›d›r.‹NTERNET

48 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDE1Patoloji DÜfiÜNEL‹M (Yunanca pathos +logos): Hastal›klar bilimianlam›na gelen birsözcüktür. SORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAnalitik laboratuvarlarda SIRA S‹ZDE hangi tür tayinler yap›labilir?Baz› laboratuvarlarda ise morfolojik tayinler ölçüm ifllemleri veya kimyasal sentezifllemleri yap›lmaktad›r. Patoloji laboratuvarlar›nda organizmalardan elde edi-DÜfiÜNEL‹Mlen örneklerin normal olup olmad›¤›, botanik laboratuvarlar›nda bitkilerle ilgili çal›flmalar›naörnek SORUolarak verilebilir.Ayr›ca belirli bir bozuklu¤un tipik özellikleriyle birlikte bütününe patoloji denilebilir.Patoloji D‹KKAT özellikle hastal›kla ilgili hücrelerdeki, dokulardaki ve organlardakiyap›sal ve ifllevsel de¤iflikliklerin tan›nmas›, araflt›r›lmas› ve incelenmesiyle ilgilenir.Patoloji SIRA alan›nda S‹ZDEuzman olan kiflilere patolog veya patoloji uzman› denmektedir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹yi laboratuvar uygulamas›(Good Laboratory Practice;GLP): Çeflitli alanlardakilaboratuvar ‹NTERNET çal›flmalar›n›nplanlanmas›, tasar›m›,izlenmesi, denetlenmesi,kaydedilmesi, arflivlenmesive rapor edilmesine iliflkinyönetsel süreç ve koflullar ileilgili uluslar aras› normlardabir kalite güvencesistemidir.Disiplin: Frans›zca kökenlibu sözcü¤ün üç anlam›vard›r: 1. S›k› düzen, 2.Kiflilerin içinde yaflad›klar›toplulu¤un genel düflünce vedavran›fllar›na uymalar›n›sa¤lamak amac›yla al›nanönlemlerin bütünü, 3.Ö¤retim konusu olan veyaolabilecek bilgilerin bütünü,bilim dal›. (Türk Dil KurumuBüyük Türkçe Sözlük).Burada kullan›lan sözcük üçanlam› da kapsamaktad›r.Kalibrasyon: Belirli koflullaralt›nda do¤rulu¤u bilinen birreferans ölçüm standard›veya ölçüm sisteminikullanarak do¤rulu¤uaranan di¤er bir standartveya test/ölçü aleti yadasistemin do¤rulu¤ununölçülmesi, sapmalar›n›nbelirlenmesi ve rapor edilmeifllemine kalibrasyon denir.LABORATUVAR B‹NA VE DONANIMILaboratuvarlar›n binas› ve iç donan›m›; henüz içerisine program yüklenmemifl birbilgisayara benzetilebilir. ‹çerisinde bir dolu parça bulunmas›na karfl›n, hiç biri çal›fl›rdurumda de¤ildir. Onu çal›flt›racak veya ifllevsel duruma getirecek unsur, yüklenecekprogramd›r. Program yüklendikten sonra hedeflenen tüm ifllemler çok k›-K ‹ T A Psa sürede yap›labilir. Burada, program olarak belirtilen konu, bir laboratuvar›n çal›flanlar›naTELEV‹ZYON karfl› gelmektedir. Çal›flanlara ek olarak kulland›klar› programlar›n dabu gruba dahil edilmesi gerekir. Bir program›n geliflmiflli¤i onun ifllevi ile orant›l›oldu¤u gibi, bir laboratuvarda çal›flanlar›n da bilgi aç›s›ndan donan›ml›l›¤› olaboratuvar›n baflar›s› ile orant›l›d›r.‹NTERNETLABORATUVAR TÜRLER‹, ‹fiLEV VE DONANIMLARIGünümüzde çok çeflitli konularda ifllev yapan farkl› laboratuvarlar bulunmaktad›r.Bu laboratuvarlar›n çal›flma konu ve ifl yo¤unlu¤una göre de¤iflkenlik gösteren donan›mgereksinimleri bulunmaktad›r. laboratuvarlar› ifllevlerine göre üç ana kategoridetoplamak mümkündür:1) Araflt›rma laboratuvarlar›,2) Ölçüm laboratuvarlar›,3) Üniversite Araflt›rma laboratuvarlar›Araflt›rma Laboratuvarlar›Büyük kurumlar›n yap›s›nda yer alan laboratuvarlar›n ço¤u araflt›rma laboratuvar›özelli¤i tafl›maktad›r. Bunlar, bilimsel araflt›rma veya Ar-Ge laboratuvarlar›d›r. Bilindi¤igibi bilimsel araflt›rmalar da bir tür Ar-Ge çal›flmalar›d›r ve belli kural ve kal›plariçerisinde yap›ld›klar›nda geçerlidirler. Günümüzde, laboratuvarlar›n iyilaboratuvar uygulamas› (GLP) koflullar›n› tafl›ma zorunlulu¤u bulunmaktad›r.Bu uygulamay› sa¤layan laboratuvarlar›n hem iflleyifli baflar›l›, hem de resmi veresmi olmayan kurulufllara karfl› hizmeti daha baflar›l› olmaktad›rlar.Ölçüm Laboratuvarlar›Ölçüm laboratuvarlar›n›n, araflt›rma laboratuvarlar›ndan daha fark› bir yap›da oldu¤ununbelirtilmesi gerekir. Bu tür laboratuvarlar›n, yapt›¤› ifller nedeniyle baflkabir önem tafl›d›¤› söylenebilir. Bunlar belli disiplin alt›nda sürekli kontrollar›n› yaparlar.Burada kendilerinin verilmifl olan yöntem veya yöntemlere göre çal›flmalar

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤iyap›l›r. Yap›lan ifllemler belli bir disiplin alt›nda olur. Alt bafll›klar halinde verilirsebunlar, numune al›nmas›, numunenin laboratuvara ulaflt›r›lmas›, ölçümü hedeflenenmaddenin özütlenmesi (ekstraksiyonu), geri kazan›m› veya zenginlefltirilmesi,geçerlili¤i kan›tlanm›fl bir yöntemle, kalibrasyonu yap›lm›fl bir veya birkaç aletkullan›larak ölçümü, istatistiksel de¤erlendirmeler ile sonucun al›nmas›, kurallarauyularak raporun haz›rlanmas›, fleklinde ifade edilebilir.Ölçüm laboratuvarlar›nda yap›lan analizlerin sonucunda istatistiksel de¤erlendirmeleryap›l›r. De¤erlendirmelerin kullan›labilir olmas› belli de¤erlerin alt›ndaolmas› koflulu vard›r.49‹statistik: ‹ki anlam› vard›r;1. Bir sonuç ç›karmak içinverileri yöntemli bir biçimdetoplay›p say› olarak belirtmeifli, say›mlama. 2. ‹lkeleriniolas›l›k kuramlar›ndanalarak eldeki verileri grafikve say› biçimindede¤erlendirmeye dayand›ranmatemati¤in uygulamal›dal›, say›m bilimidir. (TürkDil Kurumu Büyük TürkçeSözlük). Burada kastedilenistatisti¤in ikinci anlam›d›r.Ölçüm laboratuvarlar›nda belli bir disiplin alt›nda çal›fl›lmas› gerekmektedir. SIRA S‹ZDE Bunu sa¤layanana unsurlar nelerdir?2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MÖlçüm Laboratuvarlar›n›n Çal›flmas›Ölçüm laboratuvarlar›n›n, “iyi laboratuvar uygulamas›” prensiplerine uymas›na çal›fl›l›r.Bu ifade ‹ngilizce, “Good Laboratory Practice” den SORU gelmektedir. ‹yilaboratuvar uygulamalar› prensipleri test birimlerinin uyumlaflt›r›lmas›na iliflkinusul ve esaslar›n belirlenmesidir. Sözü edilen yönetmelik kozmetik ürünler, pestisitler,farmasötik ürünler, veteriner ilaçlar›, g›da ve g›da katk› maddeleri veD‹KKATyem katk› maddeleri kapsamaktad›r. Bu yönetmelik ayr›ca Zararl› Kimyasal Maddeve Ürünlerinin Kontrolu Yönetmeli¤i (Bu yönetmeli¤in ad› “Tehlikeli Kimyasal-SIRA S‹ZDElar Yönetmeli¤i” fleklinde de¤ifltirilmifltir) kapsam›ndaki madde ve müstahzarlar›niçinde yer alan sentetik kimyasal, do¤al veya biyolojik orijinli madde veya organizmalar›nfiziko-kimyasal, toksikolojik ve ekotoksikolojik testleri ile u¤raflan çal›flmalar›da içine almaktad›r.Üniversite Araflt›rma Laboratuvarlar›Üniversiteler içerisinde her bir dal ve disipline özgü araflt›rma laboratuvarlar› bulunmaktad›r.Örnek olarak fizik bölümü ele al›n›rsa fizi¤in dal ve TELEV‹ZYON disiplinlerinin özelliklerineözgü birçok laboratuvar›n oldu¤u görülür. Bunlar›n yan› s›ra, bu gruba dahilolamayan merkezi laboratuvar veya ölçüm laboratuvarlar›na benzer yerler de vard›r.Bu yerlerde genellikle araflt›rmaya yönelik çal›flmalar yap›lmaktad›r. Ülkemizdeüniversite sanayi iflbirli¤inin çok düflük düzeyde olmas› nedeniyle ‹NTERNET kiflilerin yapt›¤›çal›flmalar yay›n yapmaya yönelik olmaktad›r. Yay›n›n iflin içine girdi¤i laboratuvarçal›flmalar›nda ise bilinen veya bilinmeyen türde etik olmayan davran›fllar›nolabilece¤inin söylenmesi gerekir.DÜfiÜNEL‹MKozmetik Ürünler: 1) Cildive saçlar› güzellefltirmeye,canl› tutmaya yarayan herSORUtürlü maddedir. 2) Deriyikorumak veya iyilefltirmekveya güzel görünmek içinhaz›rlanan malzemedir. D‹KKAT(Bknz.: Türk Dil BüyükTürkçe Sözlü¤ü)SIRA S‹ZDEPestisitler: Pestisitler, insanve hayvan vücudu ile bitkilerüzerinde veya çevresindeAMAÇLARIMIZ yaflayan, besinkaynaklar›n›n AMAÇLARIMIZüretim,depolama, tüketimis›ras›nda besin de¤eriniK ‹ T A Pdüflüren yada K zarara ‹ T A Pu¤ratan böcek, haflere,kemirici, yabani ot, mantargibi canl› formlar›n y›k›c› vebozucu etkisini azaltmakiçin kullan›lan TELEV‹ZYONkimyasalmaddelerdir.Farmasötik Ürünler: ‹laçolarak kullan›lan ürünler veilaçlar›n bilefliminde ‹NTERNETbulunan etkin madde ile ilaçhaz›rlamaya yard›mc› olarakkatk› maddeleridir.Günümüzde ifllevlerine göre yap›lan s›n›flama ile genel olarak kaç SIRA tip laboratuvar S‹ZDE bulunmaktad›r?‹Y‹ LABORATUVAR UYGULAMALARI‹yi laboratuvar uygulamas›na bir göz at›ld›¤›nda afla¤›daki çarp›c› noktalara ulafl›l›r.Laboratuvar KadrosuDÜfiÜNEL‹MSORULaboratuvar yard›mc› elemanlar›, çeflitli ifl bölümü yaparak çal›fl›rlar. Temizlik veD‹KKATön ifllerin yap›lmas›ndan sorumlu grubun dahi iyi laboratuvar uygulamalar› prensiplerineuyma gere¤i ve zorunlulu¤u vard›r.SIRA S‹ZDE3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

50 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATTeknisyen ve uzman grubu (test Grubu), yap›lmas› gereken iflleri belli bir disiplinalt›nda uygulayan gruptur. Kay›tlar›n tutulmas›ndan raporlar›n yaz›lmas›nakadar olan laboratuvar ifllerini bu gurup yapmaktad›r.Laboratuvar yönetimi sorumlusu veya sorumlular›, laboratuvarlar›n iflleyiflindenve test birim veya birimlerinin iyi laboratuvar uygulamalar› uygunlu¤unu sa¤lamaktansorumludur. Do¤ald›r ki bu iflleyifl daha önce haz›rlanm›fl veya kabul edilmiflplan ve programlar çerçevesinde yap›lmaktad›r.Yönetimin çok önemli görevleri vard›r:• Yönetim, test kalitesine do¤rudan veya dolayl› olarak etkisi olan yönetim,uygulama görevini yerine getiren tüm elemanlar›n sorumluluklar›n› yerinegetirmesini sa¤lar.• Çal›flmalar›n zaman›nda gerçekleflmesi, do¤ru sonuçlar›n al›nabilmesi içingerekli olan eleman, madde ve malzeme, doküman, de¤erlendirme bilgi veprogramlar›n›, ayr›ca gerekli di¤er koflullar› haz›rlar.• Elemanlar›n görev tan›m bilgilerinin haz›rlanmas›ndan sorumlu olup, gerekti¤indeonlar›n e¤itim ve kendilerini gelifltirme yönünde çaba harcar.• ‹zlenen standart çal›flma ifllemlerinin kullan›lmas›n› sa¤lar, izler ve güncellenmesiiçin çal›fl›r.• Kalite SIRA güvence S‹ZDE program› oluflturur ve iyi laboratuvar uygulamas› prensipleriçerçevesinde bunlar› uygular.• Laboratuvar düzeninin kurulmas› ve denetimi için gerekli düzenlemeleri yapar.Gerekiyorsa bafluzman olarak deneyimli birini atar.DÜfiÜNEL‹M• Yap›lan ifllemlerin kay›t alt›na al›nmas›n›, onaylanmas›n› ve arflivlendirilmesinisa¤lar ve bunlar› belli süreSORUsaklar.‹yi laboratuvar D‹KKAT uygulamalar›nda yönetimin çok önemli görevleri vard›r.Bafluzman›n Görev ve Sorumluluklar›SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE• Görevlendirildi¤i görev alan› içerisinde çal›flmalar›n iyi laboratuvar uygulamas›prensiplerine göre yürütülmesini sa¤lar.AMAÇLARIMIZ • Yönetim ile çal›flma elemanlar› aras›nda bir konumda bulunmas› nedeniyle AMAÇLARIMIZbafl uzman›n laboratuvarlarda önemli bir görevi vard›r. Kendini sürekli yenilemesi,sürekli yenilikleri takip etmesi, de¤iflen yasa ve yönetmeliklerdenK ‹ T A Pen k›sa K ‹ sürede T A P haberdar olmas›yla çal›flt›¤› ortama katk› yapar. Bafluzman›nçal›flma elemanlar›na, çal›flma disiplini, flekli ve kurallar› konusunda e¤iticigörevi de bulunmaktad›r.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE‹yi laboratuvar SIRA uygulamalar› S‹ZDE çerçevesinde bafluzman›n görev ve sorumluluklar› nelerdir?4‹NTERNET DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEÇal›flma Elemanlar›n›n Görev ve Sorumluluklar›‹NTERNETDÜfiÜNEL‹M• Çal›flmalar›n yürütülmesinden görevli tüm elemanlar›n iyi laboratuvar uygulamas›prensiplerini bilmesi ve bunlar› ifllerinde uygulamas› gerekir.• Çal›flma SORU elemanlar›n standart çal›flma planlar› vard›r ve bunlar› uygulamakzorundad›rlar. Yapt›¤› ifllerin her aflamas›ndan ba¤l› oldu¤u bafluzman›n haberininolmas› laz›md›r. Aksayan ifllemlerden ilgili kifli ve kiflilerin hemenD‹KKAThaberdar edilmesi problemlerin büyümesini önler.• Çal›flma elemanlar› toplad›¤› verileri kaydetmek, h›zla de¤erlendirmek veSIRA S‹ZDEsonuçlar› gereken yerlere rapor etmeden sorumludur.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤i51LABORATUVARLARIN KAL‹TE GÜVENCEUYGULAMASIHer laboratuvar›n kendine özgü bir çal›flma konusu ve düzeni olmas› nedeniylelaboratuvarlarda yap›lan ifllerin iyi laboratuvar uygulamas› kurallar›na ba¤l› kal›narakdüzenlemeler yap›lmas› gerekir. Bu düzenlemeler do¤rudan yönetime karfl›sorumlu olan uzman kifliler taraf›ndan haz›rlan›r ve uygulamaya konulur. Sözü edilenkifliler aletlerin kalibrasyonundan bafllayarak deneylerin her aflamadaki yürüyüflündensorumludurlar.‹yi laboratuvar uygulamalar›n›n temel önerileri aras›nda, çal›flmalar›n “denetlenmesi”de bulunmaktad›r. Denetlemelerin üç alt bafll›k alt›nda yap›lmas› önerilmektedir.Bunlar›n afla¤›daki gibi s›ralanmas› olas›d›r:1. Çal›flman›n yürüyüflünün temel al›nd›¤› denetlemeler2. Laboratuvar koflullar›n› temel alan denetlemeler3. Yöntemi konu alan denetlemelerGenellikle, “evraklar›n haz›rlan›fl› ve saklanmas›” da denetlemelerdeki ifllemleriçerisine sokulmaktad›r.Yöntem gelifltirilmesi üzerinde çal›flan kifliler, o yöntem ifllem ve gözlemlerinindo¤ruyu yans›t›p yans›tmad›klar› ham verilerden hareketle bir sonuç raporu haz›rlar.Vermifl olduklar› kararlar›n› önce çal›flma yöneticisine sonra bafluzmana sunarlar.Son basamak olarak yönetimin önüne gelen denetleme raporu denetleme fleklinive denetlemenin hangi tarihte yap›ld›¤›n›n kay›t alt›na al›nmas›yla son bulur.Yukar›da konu edilen ifllem ve gözlemlerin, ham verilerin kullan›m› ile yap›lande¤erlendirmelere “yöntemin geçerlili¤i (validasyonu)” denilmektedir ve detaylar›afla¤›da anlat›lmaktad›r.‹yi laboratuvar uygulamalar› çerçevesinde denetlemeler hangi basamaklarda SIRA S‹ZDE yap›lmaktad›r?5SIRA S‹ZDELABORATUVARLARIN AKRED‹TASYONUDÜfiÜNEL‹MISO: 1947 y›l›nda DÜfiÜNEL‹M kurulan veyapt›¤› standardizasyonISO 17025 “Deney ve Kalibrasyon laboratuvarlar›n›n Yeterlili¤i ‹çin Genel KoflullarStandard›”, May›s 2000 tarihinde “Türk Standartlar› Enstitüsü” SORUsanayiye, ticareteçal›flmalar› sonucutaraf›ndan yay›nlanm›flt›r.Bu standart, yerine geçti¤i ISO/IEC K›lavuz 25 ve EN 45001’in uygulama-sa¤layan ISO (InternationalSORUvetüketicilere katk›larlar›ndan elde edilen deneyimler sonunda haz›rlanm›flt›r. ISO 17025, kalite sistemi Organization forD‹KKATStandardization) D‹KKATçal›flt›rd›klar›n›, teknik olarak yeterli olduklar›n› ve geçerli teknik sonuçlar› üretebildiklerinigöstermek isteyen deney veya kalibrasyon laboratuvar›n›n yerine getir-Organizasyonudur.TSE (TürkUluslararas› StandardSIRA S‹ZDEStandartlar› Enstitüsü), SIRA S‹ZDEmesi gereken bütün flartlar› içermektedir.ISO’nun üyesi ve Türkiye’dekiBir ürünün ya da hizmetin, piyasan›n talep etti¤i koflullara, standartlara, yönetmeliklereuygunlu¤unu göstermek üzere o ürün veya hizmettek temsilcisidir.AMAÇLARIMIZiçin yap›lan deney, IEC: Uluslararas›analiz, muayene ve belgelendirme ifllemlerini yapan kurulufllar›n (“uygunluk de-AMAÇLARIMIZElektroteknik Komisyonudur.(International¤erlendirme kurulufllar›”) resmi bir otorite taraf›ndan uluslararas› kriterlere göreElectrotechniquedenetlenerek teknik ve idari yeterliliklerinin onaylanmas› ve belli K ‹ Taral›klarla A P denetlenmesiifllemine “akreditasyon” denilmektedir.Commission). K ‹ T A PEN (European Norm):Firmalar taraf›ndan pazara sunulan ürün ve hizmetlerin çeflitlili¤i, “tüketicinin Avrupa Standardlar›n›n)korunmas›” için önlemlerin gereklili¤ini de beraberinde getirmifltir. TELEV‹ZYON Bu yolda at›lan k›saltmas›d›r. EN AvrupaBirli¤i’nde StandardlarTELEV‹ZYONad›mlardan baz›lar›, sunulan ürünün gözetim veya deneysel olarak kontrol edilmesive üretim veya hizmet süreçlerinin denetimi ile sistemlerin belgelendirilmesidir. sa¤lamak içinaras›nda harmonizasyonuoluflturulmufltur (Bknz.: TürkDo¤ald›r ki bir sonraki aflama, belgelendirme, test veya gözetim kurulufllar›n›n güvenilirli¤idir.‹NTERNETKalite Yönetimi).Standartlar› Enstitüsü,‹NTERNET

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M52 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSORUSORUD‹KKATAkreditasyonun D‹KKAT temel amac› tüketicinin korunmas›d›r.SIRA S‹ZDESistem veSIRAürünS‹ZDEbelgelendirmesi yapan kurulufllar, bu güveni kazanmak ve sunduklar›belgenin yayg›n kabulünü sa¤layabilmek ad›na uzmanl›klar›n› ve yeterlilikleriniispatlamak durumundad›rlar. Tüketicinin tek bafl›na ölçümleyemeyece¤i buAMAÇLARIMIZ noktada, kontrol görevi ba¤›ms›z “akreditasyon konseyleri”ne düflmektedir. Akreditasyonuntemelinde, uluslararas› kabul gören kriterlerin tan›mland›¤› standartlar AMAÇLARIMIZbulunmaktad›r. Belgelendirme kurulufllar› bu kriterleri uygulamakla, akreditasyonK ‹ T A Pkonseyleri ise K ‹ uyguland›¤›n› T A P düzenli olarak kontrol etmekle yükümlüdür.TELEV‹ZYON‹NTERNETYÖNTEMLER‹N GEÇERL‹L‹⁄‹N‹N (VALIDATION)‹NCELENMES‹TELEV‹ZYONBir örne¤in sinyalinin do¤ru veya geçerli bir sinyal olup olmad›¤› uzman bir bireyinde¤erlendirmesi ile olur. Sözü edilen okuma, pik büyüklü¤ünün kabul edilebilirveya geçerli olup olmad›¤›n›n araflt›r›lmas› gerekir.‹NTERNETKimyasal analizler için yöntem gelifltirme çok önemlidir. Gelifltirilen yönteminucuz maliyetli, duyarl› ve kolay olmas› istenir. Bu olmazsa olmaz özelliklerin yan›s›ra yöntemin geçerlili¤inin kan›tlanmas› da flartt›r. Bir ölçüm için gelifltirilmifl yöntemkullan›l›yor olsa bile, ilk kullan›m›nda yöntemin geçerlili¤inin denenmesi önerilmektedir.Geçerlilik (Validasyon) parametreleri ad› alt›nda sözü edilen bu test özelliklerinin,gelifltirilen yöntemlerde ne ölçüde bulundu¤unun saptanabilmesi önem tafl›-maktad›r. Gelifltirilen yöntemlerin geçerlili¤ini kan›tlamak için ortaya konulmuflolan bu parametreleri k›saca afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz:1. Kesinlik (Precision)2. Do¤ruluk (Accuracy)3. Seçicilik (Selectivity, specificity)4. Teflhis S›n›r› (LOD)5. Tayin Alt S›n›r› (LOQ)6. Do¤rusall›k (Linearity)7. Do¤rusal Aral›k (Range)8. Sa¤laml›k, Kararl›l›k (Robustness)9. Tutarl›l›k (Ruggedness)10. Kararl›l›k (Stability)Terminolojide hata yap›lmamas› için validasyon parametrelerinin yan›na ‹ngilizcekarfl›l›klar› yaz›lm›flt›r. fiimdi, bu parametreleri k›saca aç›klayal›m.Kesinlik (Precision)Kesinlik; normal koflullar alt›nda gelifltirilen yöntemin tekrarlanabilirli¤inin bir ölçüsüdür.Yüzde olarak “Ba¤›l Standart Sapma (% BBS)” fleklinde ifade edilir. Hesaplamalarsürecinde bir grup deneyin ortalamas›, standart sapmas› ve yüzde olarakstandart sapman›n ortaya bölünmesiyle %BSS miktar› bulunur.Kesinlik iki ana grup alt›nda incelenmektedir.1. Güniçi tekraredilebilirlik (Intra-day precision): Analizi yap›lacak maddeninüç ayr› çözeltisi haz›rlan›r ve bu çözeltiler üç ayr› gün ve her birinden en azüçer adet analiz yap›l›r. Her bir gün için ayr› bir de¤erlendirme yap›l›r. Güniçikesinlik, elde edilen de¤erlerin % BSS’› verilerek ifade edilir ve iyi biranalitik çal›flmada % BSS 2.0 den küçük olmal›d›r.

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤i2. Günleraras› tekraredilebilirlik (Inter-day precision): Güniçi tekraredilebilirlikteher gün için elde edilen sonuçlar bir araya getirilerek %BSS sonuçlar› bulunur.Sonuçta, günleraras› kesinlik, elde edilen de¤erlerin % BSS’› verilerekifade edilir ve % BSS 2.0 den küçük olmal›d›r. Kompleks matriks yap›s›na sahipörneklerle çal›fl›l›rken % BSS de¤erlerinin % 10-15’e kadar ç›kabilece¤i belirtilmelidir.Do¤ruluk (Accuracy)Do¤rulu¤un ölçüsü, analiz sonucunda bulunan nicel de¤erin gerçek de¤ere olanyak›nl›¤›d›r. Do¤ruluk de¤erlendirilirken geri kazan›m üzerinden gidilir. Geri kazan›m,tayini hedeflenen maddenin bulunan miktar›n›n bulunmas› gereken miktar›naoran› olarak tarif edilir ve sonucu yüzde olarak verilir. Geri kazan›m sonuçlar›kullan›lan analitik yöntemden yönteme göre farkl›l›k göstermesine karfl›n kabuledilebilir en iyi s›n›r % 99 ile 101 aras›d›rDo¤ruluk testi üç yolla saptanabilmektedir.1. Geçerlili¤i araflt›r›lan madde sonuçlar›n›n standart olarak kabul edilmifl baflkabir yönteminkiyle karfl›laflt›r›lmas›: Bu ölçüm için üç farkl› deriflim belirlenir,her biri için alt›flar kez ölçüm yap›l›r ve sonuçlar % geri kazan›m olarakbir araya getirilir. Bulunan de¤erlerin ortalamas›, standart sapmas›, rölatifstandart sapmas› bulunur. Standart olarak kabul edilen yöntemin ortalamasonuçlar›yla, test edilen yöntemin ortalama sonuçlar› t- ve F- testlerikullan›larak karfl›laflt›r›l›r. Buradaki standart yöntem ya çok kullan›lan veyastandart olarak kabul edilmifl “Resmi Analitik Kimyac›lar Birli¤i (Associationof Official Analytical Chemists; AOAC)’nin” ürünü olan derginin sundu¤uanaliz veya Farmakope Yöntemi olabilir.2. Matriksin bulundu¤u ortama analizi yap›lacak maddenin kat›lmas›yla do¤rulu¤unbelirlenmesi. Bu ifllem gerçekte bir geri kazan›md›r. Çal›flma sürecindeanalizi yap›lacak madde bofl matrikse genellikle % 50, 100 ve 150 oran›ndamadde ilavesi yap›l›r ve her oran için en az üçer ölçüm yap›l›r. Bu matriksörne¤in ilaç dozaj formlar› için (etken maddesiz) yard›mc› maddelerdenoluflur. Sonuçlar % geri kazan›m olarak ifade edilir.3. Analizi yap›lacak örne¤e saf madde ilave etmek: Analizi yap›lacak maddeninbilinen ve de¤iflik miktarlar›, matriks içerisinde yer alan ve miktar› bilinmeyenveya daha önce tayin edilmifl ayn› maddenin üzerine ilave edilir vetayini hedeflenen maddenin miktar› standart katma yöntemiyle tayin edilir.Bafllang›ç numunesindeki etken madde deriflimi deney verilerinden matematikselolarak hesaplan›r. Sonuçlar›n do¤ru ç›kmas› için % 25, 50, 100 gibiüç ayr› deriflim kullan›lmas› önerilmektedir. Tüm numuneler en az üçer defaanaliz edilir. Sonuçlar kat›lan ve ölçülen madde miktarlar› verilerek ifadeedilir. Bu yöntem, etken maddenin bulundu¤u matriks maddelerinin bilinmedi¤idurumlarda kullan›l›r.53Matriks, burada ilaç veyakozmetik ürün gibi güncelkullan›mda olan bir piyasanumunesi demektir. Ana(etken madde) d›fl›ndayard›mc› kimyasal ö¤eler deiçermektedir.t- ve F- testleri: Farkl›durum ve gruplar›nortalama de¤erlere vestandart sapmalara dayal›olarak istatistikselkarfl›laflt›r›lma amac›nayönelik istatistik testlerdir.Farmakope: ‹laç yapmakiçin gerekli formül vetariflerin, ilaç etkin veyard›mc› maddelerininfizikokimyasal özellikleri,tayin ve kalite kontrolyöntemlerinin yaz›l› oldu¤uresmi kitapt›r.Seçicilik (Selectivity, Specificity)Bu parametre analitik geçerlili¤in en önemli parametresidir denilebilir. Numunedebulunan di¤er yard›mc› veya etken maddelerin varl›¤›nda analizi yap›lacak maddenin,tam ve do¤ru olarak tayin edilebilece¤ini gösterir. Seçicilik, miktar tayini s›-ras›nda gerekli geçerlilik ifllemleri kapsam›nda oldu¤u gibi teflhis testleri ve safs›zl›klar›ntayini s›ras›nda da saptanmal›d›r.

54 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSeçicili¤in araflt›r›lmas› iki yolla yap›lmaktad›r:1. Tayini yap›lan bileflik ile giriflim yapmas› olas›l›¤› bulunan maddelerin ay›r›mfaktörü (resolution factor) (Rs) de¤erlerine bak›l›r. Bu de¤er (Rs) 1.5 danbüyük olmal›d›r.2. Yaln›zca analizi yap›lan maddenin sinyallerine duyarl› bir dedektör seçilebilir.Elektrokimyasal, floresans veya radyoaktivite dedektörleri ortamdakitüm bileflenlere de¤il belirli maddelere karfl› duyarl›d›r. Maddeler giriflimyapsa bile, sinyallerinin giriflim yapmad›¤› durumlarda seçici tayinler yap›labilmektedir.Tayin Alt S›n›r› (Limit Of Detection, LOD)Analizi yap›lan örne¤in belirdi¤i ancak kantitatif s›n›rlar içerisine girmeyen en düflükderiflimdir. Çeflitli yollarla sonuca ulafl›labilmektedir. En çok kullan›lan yol kalibrasyondanyararlan›larak bulunan›d›r. Befl veya alt› deriflim kullan›larak haz›rlananbir kalibrasyon eflitli¤inden yararlan›larak elde edilen kalibrasyon e¤risindekie¤im ve e¤imin standart sapmas›n›n kullan›lmas›yla bulunabilmektedir. Burada,Sinyal/Gürültü oran› 3.3 olarak al›nmaktad›r.Hesaplama yolu ile tayin s›n›r› saptanmas›nda;Tayin s›n›r› = 3.3 x SS/ s eflitli¤i kullan›l›r.Burada; s: kalibrasyon denklemindeki e¤imi, SS: e¤imin standart sapmas›n›göstermektedir.Saptama S›n›r› (Limit Of Quantitation, LOQ)Analizi yap›lan örne¤in kabul edilebilir düzeyde kesin ve do¤ru olarak miktar›n›ntayin edilebilece¤i, do¤rusall›k s›n›rlar› içerisine girmeyen veya do¤rusall›¤›n en altderiflimini oluflturan düzeyidir. Do¤rudan yap›lan deneylerden veya hesapla bulunabilir.Do¤rudan yap›lan deneylerden T için Sinyal/Gürültü oran› 10 olarak al›n›r. Hesaplamayolu ile saptama alt s›n›r› bulunmas›nda,Saptama alt s›n›r› = 10 x SS/ m eflitli¤i kullan›l›r.SS, kör çözeltinin, çok az deriflimdeki madde çözeltisinin veya kesim de¤erininstandart sapmas›, m ise kullan›lan kalibrasyon eflitli¤inin e¤imidir.Do¤rusall›k (Linearity)Deriflime karfl› elde edilen cevab›n do¤ru orant›l› olarak artmas› ve çizilen grafiktenoktalar›n do¤ru üzerinde veya yak›n olarak yer almas›d›r.E¤im, kesim ve korelasyon katsay›s› (r) do¤rusall›¤› veren parametrelerdir. r=0.9900 ve üzerinde olmal› ve de¤erler çizilen do¤runun üzerinde yer almal›d›r.Do¤rusall›¤› belirleyebilmek için stok çözeltiden en az 5 de¤iflik deriflimin haz›rlanmas›ve analiz edilmesi gerekir. Bu deriflimin alt s›n›r› hedef seviyenin %50’sinden düflük ve üst s›n›r› da % 150’sinden yüksek olacak aral›kta seçilmelidir.Do¤rusall›¤›n tam validasyonu için de e¤im ve kesim de¤erlerinin % BSS’lar› veyastandart hatalar› da verilmelidir.Do¤rusal Aral›k (Range)Yeterli do¤ruluk, duyarl›k ve do¤rusall›¤a sahip olan yöntemin alt ve üst deriflimleriniifade eder. Deriflim aral›¤› genellikle seçilen yöntemin tipine göre de¤iflir. ‹ncelenenmaddenin analizinde standartlar›n deriflimleri genellikle hedeflenen seviyedeveya ona yak›n ölçülür. Bu deriflimin alt s›n›r› hedef seviyenin % 50’sindendüflük ve % 150’sinden yüksek olacak aral›kta seçilmelidir.

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤i55Sa¤laml›k (Robustness)Yöntemin, ortam veya analiz koflullar›na ait parametrelerdeki ufak de¤iflimlerdenetkilenmeden kalabilme kapasitesidir. Bu parametreler organik çözücü yüzdesi,pH, iyonik fliddet, s›cakl›k gibi etkenlerdir. Kararl›l›k yöntem gelifltirilirken de¤erlendirilmesigereken bir aflamad›r. Örne¤in yap›lan analizde pH 3’te ± 0.1 kadar birde¤iflim gösteren bir madde pH 4.5’ta de¤iflmeden ayn› sonucu veriyorsa, bu de-¤erin nötrale daha yak›n sonuç vermesi nedeniyle, çal›flma ortam› olarak pH 4.5seçilmelidir.Tutarl›l›k (Ruggedness)Yöntemin gerçek kullan›m koflullar› alt›nda tekrar edilebilirli¤inin saptanmas›d›r.Bunun için çal›flmada:• Ayn› laboratuvarda farkl› analizciler taraf›ndan,• Ayn› laboratuvarda farkl› aletler taraf›ndan,• Farkl› laboratuvarlarda farkl› analizciler ve cihazlar taraf›ndan,• Reaktif ve çözücülerin markalar›n›n de¤ifltirilerek test sonuçlar›n›n uyarl›¤›test edilir.Tutarl›l›k % BSS ile ifade edilir. ICH (Uluslararas› Uyum Konferans›) bunu yap›lmas›kesin olarak zorunlu ifllemler grubuna dahil etmemifltir.Geçerlilik (Validasyon) kapsam›nda bir analitik testin tutarl›l›¤› nas›l SIRA saptanmaktad›r?S‹ZDEKararl›l›k (Stability)SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MZorunlu bir validasyon parametresi olmamakla beraber yap›lmas› tavsiye edilir.DÜfiÜNEL‹MTekrar edilebilir ve güvenilir sonuçlar elde edebilmek için numunelerin, standartmaddelerin ve kullan›lan çözücülerin uygun bir süre (örn. 1 gün, SORU 1 hafta, 1 ay veyaSORUne kadar süreye ihtiyaç duyuluyorsa o kadar süre ) kararl›l›¤›n› korumas› gereklidir.Geçerlilik de¤erlendirmelerinde yukar›da verilen parametrelerin kesinlikle kullan›lmas›istenmektedir. Aksi durumlarda yap›lan ifllemlerin geçerlili¤i ve davran›-D‹KKATD‹KKATfl›n etik olup olmad›¤› tart›fl›l›r.Validasyon parametrelerinin de¤erlendirilmelerinde deriflimin SIRA do¤rudan S‹ZDE sinyalinde¤erine karfl› yap›lmas› baz› yöntemlerde sa¤l›kl› sonuç vermemektedir. BirSIRA S‹ZDEaç›klama verilmesi gerekirse; kromatografik ve elektroforetik yöntemlerde sinyalAMAÇLARIMIZyerine normallefltirilmifl sinyal de¤erlerinin kullan›lmas›yla daha do¤ru sonuçlarAMAÇLARIMIZal›nmaktad›r. Yüksek bas›nçl› s›v› kromatografisinde normallefltirilmifl sinyale piknormalizasyonu denilmektedir. Bir pik normalizasyonu; pik alan›n›n K ‹ T A al›konma P zaman›nabölünmesi ile elde edilmektedir.K ‹ T A PBuradaki düzeltme iflleminin etik ile bir ilgisi yoktur. Yap›lan ifllemin istatistikselolarak gere¤i ve geçerlili¤i kan›tlanm›fl olup sonuçlar›n hem TELEV‹ZYON tekrarlanabilirli¤iTELEV‹ZYONhem de do¤rulu¤unu art›rd›¤› söylenebilir.6TEST B‹R‹MLER‹N‹N DÜZENLENMES‹Test birimleri bir laboratuvar›n en önemli bölümüdür. Bu bölümün, ‹NTERNET bölümdeki kiflilerinen rahat bir flekilde çal›flabilece¤i flekilde düzenlenmesi; yeterli büyüklü¤e,donan›ma ve farkl› ifllevler için yer ve yerlerin ayr›lmas› gerekir.Test birimlerinin, laboratuvarlar›n hizmet amac›na göre düzenlenme zorunlulu-¤u vard›r. Tehlikeli maddelerin kullan›ld›¤›, insana zarar verebilecek mikroorganizmalar›nbulundu¤u laboratuvarlar›n çok odal› veya bölmeli olmas› önerilmektedir.‹NTERNET

56 SIRA S‹ZDET›bbi Laboratuvar SIRA Eti¤i S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATBu nedenle, farkl› ifllevler yapan test birimlerinin uygun flekilde düzenlenmesilaboratuvar›n düzenli çal›flmas›n› sa¤lar. Araç ve gereçlerin saklanmas› için testDÜfiÜNEL‹Mbirimlerinden farkl› yerlerin de ayr›lmas› gerekir. Ayr›lan bu yerlerde saklan›lanSORUaraç ve gerecin zarar görmeyece¤i flekilde düzenlenmesi önerilmektedir.Laboratuvar›n D‹KKAT en önemli bölümleri olan test birimlerinin hizmet amac›na göre düzenlenmesigerekmektedir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDELABORATUVARLARDA ÇALIfiANLARIN SA⁄LI⁄INe tür laboratuvar olursa olsun, laboratuvar yönetimi laboratuvar içerisinde çal›flanAMAÇLARIMIZ kiflilerin sa¤l›¤›n› koruyucu tedbirleri almak zorundad›r. Yönetimin alaca¤› bu tedbirlerinyan› s›ra çal›flanlar da baz› kurallar› yerine getirmelidir. Her laboratuvar›n AMAÇLARIMIZyapt›¤› ifle göre az veya çok tehlikesi vard›r. Çal›flanlar bazen sorumsuz davranarakkendilerini K ‹ Tzehirlemektedirler. A POysa kifliler, kimyasal madde ile u¤raflt›klar› s›-K ‹ T A Prada eldiven takma gibi basit hareketi yapt›klar›nda ortaya tehlike ç›kmamaktad›r.laboratuvarlarda birçok kimse çal›flt›¤›ndan ve çok pahal› aletler bulundu¤undan,TELEV‹ZYON bireylerin TELEV‹ZYON kimseyi ve içerisindeki donan›m› tehlikeye atmaya hakk›n›n olmad›¤›n›söylemeliyiz.Laboratuvar kazalar› ad› alt›nda anlat›lacak birçok konu vard›r. Örne¤in, hiçbirorganik çözücü bek alevi kullan›larak uçurulmamal›d›r. Bu tür ifllemler su banyolar›veya do¤rudan alevle temas etmeyen düzenekler kullan›larak yap›lmal›d›r. Or-‹NTERNET‹NTERNETganik çözücülerin çeker ocakta uçurulmas› gerekir. Böylece, bir ifllem s›ras›ndabaflkalar›n›n zehirlenmesi önlenmifl olur. Sülfürik asit ve sodyum hidroksit üzerinesu konulmamal›d›r. Sözü edilen maddelerin üzerine su kat›larak çözelti haz›rlanmal›d›r.Çünkü burada fliddetli bir eksotermik bir reaksiyon oluflur ve asitli suEksotermik reaksiyon:Olufltu¤u s›rada d›flar›yafazla miktarda ›s› veren kaynayarak çal›flanlara ve aletlere zarar verebilir.fizikokimyasal tepkimelerdir. Laboratuvar çal›flmalar› sürecinde eldiven ve laboratuvar gözlü¤ü tak›lmas›n›say›s›z yarar› vard›r. Kontamine olmufl laboratuvar masalar›ndan baz› kimyasallar›ncilt yoluyla kana geçmesi eldiven giyilerek önlenebilir.Zeminlerin kimyasal maddelerle kirlenmemesi için gerekli tedbirlerin al›nmas›tehlikenin boyutlar›n› azalt›r.S›cak deneylerin (radyoaktiviteye dayal› deneyler) yap›ld›¤› laboratuvarlardaözel tedbirlerin al›nmas› hem zorunludur hem de gereklidir.SIRA S‹ZDEGörüldü¤ü SIRA gibi, S‹ZDEsa¤l›k konusunda insan faktörünün rolü oldu¤u gibi, düzenlive donan›ml› bir laboratuvar›n da olmas› da etkilidir. Hem çal›flan elemanlar›n hemde yönetimin bir di¤erine karfl› etik davran›fl sergileme koflulu vard›r. Sonuçta, bireylerhem kendilerini hem de karfl›lar›ndakileri korumal›d›rlar.DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MGerekli temel aç›klamalar yap›ld›ktan sonra laboratuvar etik aç›klamalar› çokSORUSORUdaha iyi anlafl›lacakt›r.D‹KKATLaboratuvar D‹KKAT çal›flanlar›n›n sa¤l›¤›n›n korunmas› hem etik hem de hukuksal bir zorunluluktur.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDELABORATUVAR ET‹⁄‹‹yi laboratuvar uygulamalar› prensiplerinin, laboratuvar-insan iliflkisi yukar›da ve-AMAÇLARIMIZ rilmifltir. Bu prensipler, çok önemli deneyimler sonucu ortaya ç›km›flt›r. Etik d›fl› AMAÇLARIMIZhareket ve davran›fllar›n tümüyle ortadan kalkmas› mümkün olamamaktad›r. Al›-nan bütün karar ve önlemlerin hedefi etik d›fl› hareketlerin ortadan kald›r›lmas› olmaklaberaber K ‹ Tamac› A P bunlar›n en az düzeye K ‹ T A Pindirilmesidir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤iTek bafl›na bir laboratuvar›n etik davran›fl› olamaz. laboratuvar›n kurallara göreinfla edilmesi ve donat›lmas› etik bir gerektir. Ancak, etik de¤er bu kadar›yla s›n›rl›d›r.Laboratuvarda görev yapan insanlar›n her an etik bir hata yapmalar› mümkündür.Üst yönetim alt›nda çal›flanlara karfl› etik bir hata yapmas›na karfl›n, alt kademede çal›flanlar›nda üstlerine karfl› benzer davran›fllarda bulunabilirler. Bir laboratuvarda hiçbiretik hatan›n yap›lmamas› en ideal davran›flt›r. Yukar›da iyi laboratuvar uygulamas›konusunda anlat›lanlar, laboratuvarlar›n iflleyifli aflamas›ndaki her bir basamakta kiflilerinhata yapmamas› için haz›rlanm›fl kurallard›r. ‹yi laboratuvar uygulamas›ndanbazen sapmalar olabilmektedir. Bu sapmalar›n takipçisi halk olabildi¤i gibi, kontrolsisteminin çeflitli kurumlar› da olabilmektedir. Bunlar›n bafl›nda SIRA Sa¤l›k S‹ZDE ve Sosyal GüvenlikBakanl›¤›n› söylemek mümkündür.Etik d›fl› hareket ve davran›fllar›n en çok araflt›rma laboratuvarlar›n›n bilimsel yay›-DÜfiÜNEL‹Mna dayal› olanlar›nda yap›ld›¤›n› söyleyebiliriz. Akademik aflamalar›n yay›n say›s› vekalitesine ba¤l› olarak de¤erlendirildi¤i yerlerde ve durumlarda bu tür davran›fllararastlanmaktad›r.SORURapor ve yay›n eti¤i ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›n›z›n 6. ünitesini gözden D‹KKAT geçiriniz.57SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATLaboratuvar uygulamalar›nda etik d›fl› davran›fllar›n en çok rastland›¤› SIRA durumlar S‹ZDE nelerdir?SIRA S‹ZDE7Ünitenin bafllang›c›nda; konunun iyi anlafl›labilmesi için laboratuvarlar›n nas›l yerleroldu¤u, ideal laboratuvarlar›n nas›l çal›flt›¤› konusunun aç›klamas› AMAÇLARIMIZ DÜfiÜNEL‹M yap›lm›flt›r. Ayr›ca,DÜfiÜNEL‹M AMAÇLARIMIZkiflilerin laboratuvarlarda davran›fllar› da anlat›lm›flt›r. K›sacas›, hem ka¤›t üzerinde kay›tl›hem de herhangi bir kayd› bulunmayan noktalar verilmifltir. SORU Bu bölümler anlat›-SORUK ‹ T A PK ‹ T A Pl›rken etik hatalar›n nerelerde yap›labilece¤i zaten kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r.D‹KKATTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDED‹KKATTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE‹NTERNETAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ‹NTERNETK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

58 T›bbi Laboratuvar Eti¤iÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3Laboratuvar kavram›n›, türlerini, ifllevlerini, tan›mlamak;Laboratuvarlar; bilimsel çal›flmalar, incelemeler,çeflitli deney ve ölçümler yap›lmak amac›yla kurulmufl,içerisinde gerekli alet ve donan›mlar›n›içeren yerlerdir. Hizmet etti¤i sektöre üretim, hizmet,sa¤l›k, vb) ve hizmet amaçlar›na (örn. Ar-Ge çal›flmalar›, rutin çevresel ölçümler gibi) göreçok farkl› tipler ve büyüklüklerde laboratuvarlarolabilmektedir. Organizasyon yap›lar› da de¤iflkenliklergösterebilmektedir. Çok genel bir çerçevedelaboratuvarlar› ifllevlerine göre üç ana kategoridetoplamak mümkündür: 1) Araflt›rmalaboratuvarlar›, 2) Ölçüm laboratuvarlar›, 3) Üniversitearaflt›rma laboratuvarlar›. Tüm bulaboratuvarlar günümüzde “iyi laboratuvar uygulamalar›”ilkelerine (presiplerine) göre çal›flmakzorundad›r.‹yi laboratuvar uygulamalar› prensiplerini yorumlamak;‹sminden de anlafl›ld›¤› üzere iyi laboratuvar uygulamalar›,etik ve deontolojik (tan›mlar içinbknz. 1. Ünite: Toplum ve Etik, Sf.23) kurallaruyar›nca toplum ve sektöre verilecek en mükemmelhizmet ad›na uygulanmas› gerekli olanlaboratuvar yap›lanma ve uygulamalar›d›r. Buprensiplere göre, laboratuvar gerekli “donan›m”ve “nitelikli insan gücüne” sahip olmal›d›r.laboratuvar uygulamalar› için gerekli donan›mlaboratuvar›n tipine göre genifl ölçüde de¤iflkenlikgösterirken, insan gücü yap›lanmas› ve uygulamailkeleri önemli benzerlikler tafl›maktad›r. ‹yilaboratuvar uygulama ilkeleri aras›nda kalibrasyon,validasyon (geçerlilik) ve akreditasyonönemlidir. Bu sayede laboratuvarlar hizmet ettiklerisektör ve genel anlamda topluma standarthizmet vermekte ve verdi¤i bu hizmet “akreditasyonsüreci” ile belgelenerek kalite güvencesisa¤lanmaktad›r.‹yi laboratuvar uygulamalar›n›n yürüyüflü konusundatart›flmak;Laboratuvar yard›mc› elemanlar›, çeflitli ifl bölümüyaparak çal›fl›rlar. Temizlik ve ön ifllerin yap›lmas›ndansorumlu grubun dahi iyi laboratuvarA MAÇ4A MAÇ5uygulamalar› prensiplerine uyma gere¤i ve zorunlulu¤uvard›r. ‹yi laboratuvar uygulamalar›nda“yönetimin” çok önemli rolü vard›r ve bu rolüngerçekleflmesinde önemli görevler üstlenmesigerekmektedir. ‹yi laboratuvar uygulamalar›-n›n temel tafllar›ndan birisi olan validasyon (geçerlik)konusu da önemlidir ve mutlaka izlenmesigereken bir süreçtir. Tüm bunlar laboratuvariflleyifli çerçevesinde sürerken laboratuvar güvenli¤ive laboratuvar çal›flanlar›n›n sa¤l›¤› gözard› edilmemeli, laboratuvarda çal›flanlar›n sa¤l›-¤›n› riske eden faktörler varsa, bunlara yöneliközel çal›flmalar yap›lmal›d›r.Laboratuvarlarda yap›lan geçerlilik konusunutan›mlamak;Geçerlilik (Validasyon) parametreleri ad› alt›ndasözü edilen bu test özelliklerinin, gelifltirilen yöntemlerdene ölçüde bulundu¤unun saptanabilmesiönem tafl›maktad›r. Gelifltirilen yöntemleringeçerlili¤ini kan›tlamak için ortaya konulmuflolan bu parametreler flunlard›r: Kesinlik, do¤ruluk,seçicilik, teflhis s›n›r›, tayin alt s›n›r›, do¤rusall›k,do¤rusal aral›k, sa¤laml›k, kararl›l›k, tutarl›l›k,kararl›l›k. Bu parametrelerin anlafl›lmas› veyap›lacak analizlerde hesaplanmas›, geçerlilikkonusunun tan›mlanmas› ve laboratuvarlarda yap›lananalizlerin geçerli¤inin sa¤lanmas› anlam›-na gelmektedir.Laboratuvar eti¤i konusu ile ilgili konular›iliflkilendirmek,Bir mesleki uygulaman›n etik de¤erleri “deontoloji”olarak tan›mlanmakta ve o mesle¤e ait “deontoloji”mesleki uygulamalara iliflkin ilke, ödevler,yükümlülükler ve mesleki disiplinden oluflmaktad›r(Bknz. 1. Ünite:Toplum ve Etik, Sf.23).Bu ünitede tan›mlanan ilkeler, baflta validasyon(geçerlilik) olmak üzere, iyi laboratuvar uygulamalar›n›içermekte ve bunlar “laboratuvar teknisyenli¤i”meslek eti¤inin merkezini oluflturmakt›r.Bu laboratuvar ilkelerinin do¤ruluk ve dürüstlükçerçevesinde uygulanmas› laboratuvar eti¤ininsa¤lanmas› anlam›na gelecektir.

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤i59Kendimizi S›nayal›m1. Etik d›fl› davran›fllar en çok afla¤›dakilerdenhangisinde gözlenmektedir?a. Ölçüm laboratuvarlar›ndab. Araflt›rma laboratuvarlar›ndac. Araflt›rma laboratuvarlar›n›n yay›na dayal› olanlar›ndad. ‹yi laboratuvar uygulamalar›ndae. Akreditasyonda2. I. Nicel TayinlerII. Nitel TayinlerIII. Miktar TayiniYukar›dakilerden hangileri analitik laboratuvarlardayap›lan tayinlerdendir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IId. I ve IIIe. II ve III3. Nicel analiz ifadesi afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klan›r?a. Araflt›rma analizib. Kantitatif analizc. Laboratuvar analizid. Kar›fl›k analize. Kalitatif analiz4. Afla¤›dakilerden hangisi iyi laboratuvar uygulamas›ndabafluzman›n görevleri aras›nda yer almaz?a. Görev alan› içerisindeki çal›flmalar›n iyi laboratuvaruygulamas› prensiplerine göre yürütülmesinisa¤lamakb. Yönetim ile çal›flan grup aras›ndaki iliflkiyi sa¤lamakc. Yönetim kuruluna baflkanl›k etmekd. Yönetmeliklerin takibinden sorumlu olmake. Elemanlar› çal›flma disiplini, flekli ve kurallar›konusunda e¤itmek5. Saf maddeler için güniçi tekraredilebilirlik % rölatifstandart sapma (% RSD) de¤erinin afla¤›dakilerdenhangisi olmas› istenir?a. 0.25-1.75 aras›nda olmas›b. 2 den küçük olmas›c. 1 den küçük olmas›d. 1-2 aras›nda olmas›e. 2 ye eflit olmas›6. Tutarl›l›k parametresinin incelenmesi sürecindekiçal›flmalara iliflkin afla¤›daki ifadelerden hangisiyanl›flt›r?a. Yöntem, ayn› laboratuvarlarda farkl› analizcilertaraf›ndan yap›lmal›d›r.b. Yöntem, ayn› laboratuvarlarda farkl› aletler taraf›ndanyap›lmal›d›r.c. Yöntem, farkl› laboratuvarlarda farkl› analizcilertaraf›ndan yap›lmal›d›r.d. Çözücü sistemleri de¤ifltirilerek yap›lmal›d›r.e. Reaktif ve çözücülerin markalar› de¤ifltirilerekyap›lmal›d›r.7. Afla¤›dakilerden hangisi laboratuvarlarda sa¤l›k konusundaçal›flanlar›n özen göstermesi gereken davran›fllararas›nda yer almaz?a. Laboratuvar çal›flmalar› sürecinde laboratuvargözlü¤ü tak›lmas›b. Deney yapma sürecinde yanmaz elbise giyilmesic. Zeminin kimyasallar taraf›ndan kirlenmesininönlenmesid. Radyoaktif deneylerin yap›ld›¤› yerlerde özelönlemlerin al›nmas›e. Çözücü uçurulmas› iflleminin ç›plak alevde yap›lmamas›8. I. Çal›flman›n yürüyüflünün temel al›nd›¤›denetlemelerII. Kiflilerin çal›flma verimlili¤inin temel al›nd›¤›denetlemelerIII. Laboratuvar koflullar›n›n temel al›nd›¤›denetlemelerIV. Yöntemin incelenmesinin konu al›nd›¤›denetlemelerLaboratuvar kalite güvence uygulamas›nda yukar›dakidenetlemelerden hangileri yap›l›r?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. I ve IVd. I, III ve IVe. II, III ve IV

60 T›bbi Laboratuvar Eti¤i9. Laboratuvar etik hatalar›na iliflkin afla¤›dakiifadelerden hangisi do¤rudur?a. Al›nan önlemlerle etik hata miktar› ancak en azdüzeye indirgenebilir.b. Al›nan önlemlerle etik hata tümüyle ortadan kald›r›labilir.c. Laboratuvarlarda etik hata yap›lmamaktad›r.d. Yap›lan etik hata yönetim ile bafluzman taraf›ndanincelenir.e. Yap›lan etik hatalar› sadece bafluzman cezaland›r›r.10. I. Deney sonuçlar›n›n de¤ifltirilmesiII. Yönetimin laboratuvar iflleyiflini s›kl›kla de¤ifltirmesiIII. Çal›flanlar›n s›k› çal›flt›r›lmas›IV. Yönetimin baflar›y› ödüllendirmesiV. Rapor sonuçlar›n›n de¤ifltirilmesiVI. Yönetimin laboratuvar binas›n› yenilemesiYukar›dakilerden hangileri laboratuvar etik hatalar›aras›nda yer al›r?a. I ve IIb. I ve IIIc. I ve IVd. I ve Ve. III ve IVKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar türleri,ifllev vedonan›mlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “laboratuvar nedir?” bölümünütekrar gözden geçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “laboratuvar nedir” bölümünütekrar gözden geçiriniz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bafluzman›n görev ve sorumluluklar›”bölümünü tekrar gözden geçiriniz.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Validasyon” bölümünü tekrargözden geçiriniz.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Validasyon” bölümünü tekrargözden geçiriniz.7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Laboratuvarda çal›flanlar›nsa¤l›¤›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar kalite güvenceuygulamas›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Laboratuvar eti¤i” bölümünütekrar gözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” ve “Laboratuvar Eti¤i”bölümlerini tekrar gözden geçiriniz.

3. Ünite - Laboratuvar Eti¤i61S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Analitik laboratuvarlarda nitel (kalitatif), nicel (kantitatif)veya hem nitel hem de nicel tayinler yap›labilir. Di-¤er bir deyiflle, analiz numunelerinde mevcut maddelerinhem ne olduklar› hem de ne kadar miktarlarda bulunduklar›tayin edilebilmektedir. ‹ste¤e ba¤l› olaraksadece hangi maddelerin bulundu¤u veya bir (ya dabirkaç) maddeden ne kadar miktarda bulundu¤u tayinedilebilmektedir.S›ra Sizde 2Ölçüm laboratuvarlar›nda belli bir disiplin alt›nda çal›-fl›lmas›n› sa¤layan ana unsurlar, numune al›nmas›, numuneninlaboratuvara ulaflt›r›lmas›, ölçümü hedeflenenmaddenin özütlenmesi (ekstraksiyonu), geri kazan›m›veya zenginlefltirilmesi, geçerlili¤i kan›tlanm›fl bir yöntemle,kalibrasyonu yap›lm›fl bir veya birkaç alet kullan›larakölçümü, istatistiksel de¤erlendirmeler ile sonucunal›nmas›, kurallara uyularak raporun haz›rlanmas›,fleklinde özetlenebilmektedir.S›ra Sizde 3Günümüzde laboratuvarlar› ifllevlerine göre üç ana kategoridetoplamak mümkündür: 1) Araflt›rma laboratuvarlar›,2) Ölçüm laboratuvarlar›, 3) Üniversite Araflt›rmalaboratuvarlar›S›ra Sizde 5‹yi laboratuvar uygulamalar› çerçevesinde Denetlemelerinüç basamakta toplanmas› önerilmektedir: 1) Çal›flman›nyürüyüflünün temel al›nd›¤› denetlemeler, 2)laboratuvar koflullar›n› temel alan denetlemeler, 3) Yöntemikonu alan denetlemeler. Ayr›ca ço¤unlukla, “evraklar›nhaz›rlan›fl› ve saklanmas›” da denetlemelerdekiifllemler içerisine sokulmaktad›r.S›ra Sizde 6Geçerelilik (validasyon) kapsam›nda bir analitik testintutarl›l›¤› flu biçimde saptanmaktad›r: 1) Ayn›laboratuvarda farkl› analizciler taraf›ndan, 2) Ayn›laboratuvarda farkl› aletler taraf›ndan, 3) Farkl›laboratuvarlarda farkl› analizciler ve cihazlar taraf›ndan,4) Reaktif ve çözücülerin markalar›n›n de¤ifltirilerek testsonuçlar›n›n uyarl›¤› test edilir.S›ra Sizde 7Etik d›fl› hareket ve davran›fllar›n en çok araflt›rmalaboratuvarlar›n›n bilimsel yay›na dayal› olanlar›nda yap›ld›¤›n›söylenebilir. Akademik aflamalar›n yay›n say›-s› ve kalitesine ba¤l› olarak de¤erlendirildi¤i yerlerdeve durumlarda bu tür davran›fllara daha çok rastlanmaktad›r.S›ra Sizde 4‹yi laboratuvar uygulamalar› çerçevesinde “bafluzman›n”görevleri flunlard›r: 1) Görevlendirildi¤i görev alan›içerisinde çal›flmalar›n iyi laboratuvar uygulamas›prensiplerine göre yürütülmesini sa¤lar. 2) Yönetim ileçal›flma elemanlar› aras›nda bir konumda bulunmas›nedeniyle bafluzman›n laboratuvarlarda önemli bir görevivard›r. Kendini sürekli yenilemesi, sürekli yenilikleritakip etmesi, de¤iflen yasa ve yönetmeliklerden enk›sa sürede haberdar olmas›yla çal›flt›¤› ortama katk›yapar. Bafluzman›n çal›flma elemanlar›na, çal›flma disiplini,flekli ve kurallar› konusunda e¤itici görevi de bulunmaktad›r.

62 T›bbi Laboratuvar Eti¤iYararlan›lan KaynaklarAnonim (1995). ‹yi Laboratuvar Uygulamalar› K›lavuzu,T.C. Sa¤l›k Bakanl›g› ‹laç ve Eczac›l›k GenelMüdürlügü, Ankara, Resmi Gazete Tarihi 21.12.1995,Resmi Gazete Say›: 8863.Anonim (2001). Tehlikeli Kimyasallar Yönetmeli¤i,Çevre Bakanl›¤›, Ankara, Resmi Gazete Tarihi:20.04.2001, Resmi Gazete Say›s›: 24379.Anonim (2001). Uygunluk De¤erlendirme Kurulufllar›n›nAkreditasyonu Hakk›nda Yönetmelik,Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK), Ankara, ResmiGazete Tarihi: 02.10.2001, Resmi Gazete Say›s›:24541.Anonim (2002). ‹yi laboratuvar Uygulamalar› PrensipleriVe Test laboratuvarlar›n›n BelgelendirilmesineDair Yönetmelik, Resmi Gazete Tarihi:25.06.2002 Resmi Gazete Say›s›: 24796Anonim (2003). Anadolu Üniversitesi Bilim Eti¤i K›-lavuzu, Eskiflehir, TürkiyeAnonim (2005). Kontrol Laboratuvarlar›n›n Kuruluflve Görevleri Hakk›nda Yönetmelik, Tar›m veKöyiflleri Bakanl›¤›, Ankara, Resmi Gazete Tarihi:23.06. 2005, Resmi Gazete Say›s›: 25854ICH Steering Committee (2005). Validation of AnalyticalProcedures: Text and MethodologyQ2(R1), Harmonized Tripartite Guideline.(http://www.ich.org/cache/compo/363-272- 1.html,Eriflim tarihi: 27/04/2010)Skoog, D.A., West, D.M., Holler, F.J., Crouch, S.R.(2004). Fundamentals of Analytical Chemistry,Çev. K›l›ç E., Y›lmaz, H., Sekizinci Bask›, Bilim KitapK›rtasiye Ltd., Ankara, Türkiye.Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük: http://tdkterim.gov.tr/bts/Eriflim tarihi: 30/04/2010.Türk Standartlar› Enstitüsü, http://www.tse.org.tr/Turkish/KaliteYonetimi/9000bilgi.asp Eriflim tarihi:28/04/2010

4TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Deney hayvan› kavram›n›, hangi canl›lar›n deney hayvan› olarak kullan›ld›-¤›n› aç›klayabilecek,Deney hayvanlar›n›n sa¤l›k bilimlerinde hangi amaçlar için kullan›ld›¤›n› tan›mlayabilecek,Hayvan deneyleri eti¤inin tarihsel geliflimini aç›klayabilecek,Hayvan deneylerinin günümüzde olmas› gereken durumunu tan›mlayabilecek,3R kuram›n›n anlam›n› aç›klayabilecek,Hayvan deneylerine alternatif olarak önerilen yöntemleri sayabilecek,Alternatif yöntemlerin ne kadar kullan›labilir ve ne kadar geçerli olabilece¤iniaç›klayabilecek,Hayvan deneyleri ile ilgili ülkemizde ç›km›fl yasa ve yönetmelikleri tan›mlayabilecekve özlerini aç›klayabilecek bilgi ve beceriler kazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Deney Hayvan›• Hayvan Deneyleri• Hayvan Haklar›• 3R Kuram›• Replacement• Refinement• Reduction• Hayvan Deneyleri Etik Yasalar›‹çerik Haritas›T›bbi LaboratuvarEti¤iHayvan Deneyleri Eti¤i• DENEY HAYVANI KAVRAMI VE DE-NEYLERDE KULLANILAN HAYVANLAR• DENEY HAYVANLARININ SA⁄LIK B‹-L‹MLER‹NDE KULLANILMA ALANLARI• HAYVAN DENEYLER‹ ET‹⁄‹N‹N TA-R‹HSEL GEL‹fi‹M‹• GÜNÜMÜZDE DENEY HAYVANLARIHAKLARI: 3R KURALI• HAYVAN DENEYLER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ YASAVE YÖNETMEL‹KLER• SONUÇ

Hayvan Deneyleri Eti¤iDENEY HAYVANI KAVRAMI VE DENEYLERDEKULLANILAN HAYVANLARDeney hayvanlar› hipotezi bilimsel kurallara göre kurulmufl araflt›rmalarda ve biyolojiktestlerde kullan›lan hayvanlard›r. Bu terim omurgal› veya omurgas›z olmalar›nabak›lmaks›z›n, üzerinde deney yap›labilen tüm hayvanlar için kullan›l›r.Bilimsel kay›tlarda ilk deney hayvan› kullan›m›na M.Ö. 400 y›llar›nda yaz›lan“Corpus Hippocraticum” kitab›nda rastl›yoruz. O dönemde hayvanlar üzerindeyap›lan incelemeler sadece anatomik yap›y› belirlemeye yöneliktir. ‹lk defa deneyseldiyebilece¤imiz uygulamay› “Galen’de” görüyoruz. Galen domuz, maymun veköpeklerin baz› organlar›n› vücuttan ay›rarak, çeflitli organlar›n fonksiyonlar›n›nnas›l oldu¤unu görmeye çal›flm›flt›r. Bu denemeler canl› hayvanlar üzerinde yap›-lan ilk fizyolojik çal›flmalard›r. Bundan sonra birçok araflt›rmac› çeflitli nedenlerledeney için hayvan kullanm›flt›r. Fakat 19. yüzy›lda Claude Bernard fizyolojik deneyleriçin hayvan kullan›m›n›n gerekti¤ini kesin bir dille anlatm›flt›r. Bu dönemlerdegenellikle çiftliklerde ve rastgele yerlerde yetifltirilen hayvanlar araflt›rmalardakullan›l›yordu. Bu tip bir uygulaman›n sonucunda ise farkl› kiflilerin yapt›¤›benzer deneylerin sonuçlar›n›n birbirini tutmad›¤› görüldü. Nedeni araflt›r›ld›¤›ndaise standart hayvan kullanmaman›n bunun sebebi oldu¤u kan›s›na var›ld›. Bundansonra deney için üretilecek hayvanlar›n standart koflullarda yetifltirilmesi yollar›arand›. Art›k hayvanlar›n yetifltirilme çevreleri ve deney ortamlar› sabit tutulmayave kontrol alt›na al›nmaya baflland›. Çevresel faktörlere yaflad›klar› ortam koflullar›n›nd›fl›nda, onlar›n beslenme ve temizlikleri de dahildi. Günümüzde basit omurgal›hayvanlardan geliflmifl memeli hayvanlara kadar birçok hayvan türü denekolarak kullan›lmaktad›r. Fakat omurgas›zlar›n kullan›m› oldukça s›n›rl› düzeylerdekalmaktad›r. Son y›llarda baz› ilkel omurgal›lar›n kullan›m›nda art›fllar olsa da halenen fazla tercih edilenler baz› memeli türleridir. Kullan›mda üst gruplar› oluflturanlar›s›n›fland›r›rsak, en fazla kullan›lanlar›n s›çan, fare, tavflan ve bal›k, orta düzeydekullan›lanlar›n ise domuz, kobay, hamster ve maymun oldu¤unu görürüz.Bir dönem baz› alanlarda çok kullan›lan kedi ve köpeklerin yeni ç›kan yasalar gere¤ideneysel amaçl› kullan›m› neredeyse imkans›z hale gelmifltir. Önceki dönemdeçeflitli yerlerden toplanan kedi ve köpeklerle deney yap›labiliyordu, yeni yasalaragöre bu hayvanlar ancak bir üretim merkezinde bu amaçla üretilmifl olmalar›kofluluyla deneye al›nmalar›na izin verilmektedir.Corpus Hippocraticum: Ünlüantik Yunan hekimiHipokrat’›n topluyap›tlar›d›r.http://tr.wikipedia.org/wiki/HipokratGalen: Antik Yunan hekimiEczac›l›¤›n kurucusu kabuledilir;http://tr.wikipedia.org/wiki/GalenClaude Bernard (12 Temmuz1813-10 fiubat 1878).Frans›z fizyolo¤udur.http://en.wikipedia.org/wiki/Claude_Bernard

66 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDESORUDÜfiÜNEL‹M D‹KKATSIRA SORU S‹ZDEDENEY HAYVANLARININ SA⁄LIK B‹L‹MLER‹NDEKULLANILMA ALANLARIDeney hayvanlar› çok çeflitli alanlarda kullan›lmakla birlikte en fazla sa¤l›k bilimlerialan›ndaki çal›flmalarda kullan›l›r. Bu hayvanlar sa¤l›k bilimleriyle ilgili araflt›rmalardakullan›ld›¤› gibi afl›lar, ilaçlar ve t›bbi malzemelerle ilgili biyolojik testlerdede kullan›l›r. Bunlara yeni ilaçlar›n gelifltirilmesi s›ras›nda, uzun y›llard›r kullan›mdaolan ama piyasadakiler tükendikçe yeni partileri üretilen enjektabl preparatlara,baflta enjektör ve plastik malzemeler olmak üzere t›bbi gereçlere yap›lmas›gereken testleri örnek verebiliriz.Bu hayvanlar sa¤l›k bilimlerinin hemen hemen tüm alanlar›nda yap›lan araflt›rmalardaciddi miktarlarda kullan›lmaktad›r. Çünkü deney hayvanlar›n›n bilimseldeneylerde kullan›lmaya bafllamas›yla birlikte araflt›rma verilerinin ayd›nlat›c› yönlerininhiçbir ön yarg› olmadan tekrarlanabildi¤i ve istenen koflullarda yeniden eldeedilebildi¤i görülmüfltür. K›sacas› deney hayvanlar›n›n bilimsel bilgi elde edilmesindekide¤erlerinin takdir edilemeyecek kadar fazla oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Özellikletemel t›p bilimlerinde ve cerrahi branfllarda, kanser, kalp damar hastal›klar› veSIRA S‹ZDEbeyin araflt›rmalar›nda hayvanlar üzerinde yap›lan çal›flmalar›n çok yo¤un oldu¤ugörülür. Hayvan deneylerine karfl› olanlar, hayvanlarla yap›lan çal›flmalardan eldeedilen araflt›rma DÜfiÜNEL‹M verilerinin insanla ilgili uygulamalarda pek geçerli olmad›¤›n› söyleselerde gerçekler onlar› do¤ru ç›karmamaktad›r. Günümüzde uygulanan ve hayatkurtar›c› SIRA bir S‹ZDE de¤ere sahip çok say›daki sa¤alt›m (tedavi) uygulamas› hayvanlardayap›lan çal›flmalardan ö¤renilmifltir. Örne¤in: Antraks, kuduz ve çocuk felci afl›-SORUlar›n›n, insulinin, antikoagülanlar›n, monoklonal antikorlar›n, nöron fonksiyonlar›-n›n keflifleri,DÜfiÜNEL‹M D‹KKAT Lepra tedavisi, laporoskopik cerrahi, pacemaker uygulamalar›, organtransplantasyonlar› (aktar›mlar›) ve daha birçok uygulama hayvan deneyleri sayesindegerçeklefltirilmifltir.SIRA SORU S‹ZDED‹KKATGünümüzde uygulanan D‹KKAT hayat kurtar›c› öneme sahip çok say›daki sa¤alt›m uygulamas› hayvanlardayap›lan AMAÇLARIMIZ çal›flmalardanAMAÇLARIMIZ ö¤renilmifltir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEK ‹ T A PDeney hayvanlar›n›n K ‹ T A Pkullan›ld›¤› alanlar› daha genifl olarak incelemek için, Editörlü¤ünüProf. Dr. Nuh Zafer Cantürk ve Prof. Dr. ‹skender Sayek’in Yapt›¤› Cerrahi Araflt›rma (‹stanbulNobel T›p Kitapevleri 2005) adl› kitaptan faydalan›labilir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZTELEV‹ZYONK ‹ T A P‹NTERNETTELEV‹ZYON‹NTERNETTELEV‹ZYONHAYVAN DENEYLER‹ ET‹⁄‹N‹N TAR‹HSEL GEL‹fi‹M‹K ‹ T A PGeçmifl dönemlerde uzun bir süre hayvanlar› deneylerde kullananlar hayvanlar›nduygu sahibi varl›klar oldu¤una inanm›yorlard›. Hayvanlar›n mekanik prensiplerleanlafl›labileceklerini savunuyorlard›. Hayvanlar›n ruhunun olmamas› dolay›s›yla‹NTERNETTELEV‹ZYONbilinçlerinin de olmay›fl›; hayvanlar› insanlardan ay›ran temel fark olarak düflünülmekteydi.1789 y›l›nda Jeremy Bentham “Ahlak ve Yaflam›n ‹lkelerine Girifl” adl›ünlü eserinde hayvanlar›n a¤r›y› hissedecek kapasitede olmad›klar› yönündekiKartezyen ‹NTERNET görüflü reddetmifl ve flöyle demifltir “As›l soru olaylar› sorgulay›p sorgulayamad›klar›veya konuflup konuflmad›klar› de¤il, ac›ya katlan›p katlanamad›klar›d›r”.Bunlar›n tart›fl›ld›¤› döneme kadar, henüz anestetik maddelerin keflfedilmemiflolmas› da önemli bir sorundu. Çünkü hayvanlar cerrahi deneylerde bile anesteziuygulanmadan kullan›l›yordu. Fakat art›k anestezik maddeler keflfedilmiflti. Bununüzerine canl› kesime karfl› ç›kanlar örgütlenmeye bafllad›lar.1875 y›l›nda Londra’da“The Victoria Street Society” adl› dernek ile ayn› y›l “Frances Power Cobbe”

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i67kuruldu. Bu derneklerin çal›flmas› sonucu ‹ngiltere’de “Royal Commission” oluflturulduve”Hayvanlara ‹nsanc›l Davranma Yasas›” adl› ilk etik yasay› yapt›. Bu yasaile “Canl› hayvanlar üzerinde yap›lacak denemelerin ancak Eyalet Sekreterli¤ininkontrolü ile, anestezi alt›nda ve yaln›zca yararl› bilim için yapabilece¤i” karara ba¤lanm›flt›r.Bundan sonra Avrupa k›tas›nda ve Amerika Birleflik SIRA Devletlerinde S‹ZDE konuylailgili çok say›da dernek kurulmufltur. Gerek derneklerin ve kamuoyununSIRA S‹ZDEbask›lar›, gerekse bilim insanlar›n›n hassasiyetleriyle bu konuyla ilgili çal›flmalarDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Myo¤unlaflm›fl ve çeflitli ülkelerde birçok yasa ç›kar›lm›fl ve uluslar aras› anlaflmalaryap›lm›flt›r. 1959 y›l›nda Russell ve Burch’un yay›mlad›¤› “The Principles of HumaneExperimental Tecnique” adl› kitab›n içindeki öneriler adeta bu SORU alandaki kutsalSORUkitap oldu. Onlar›n kitaptaki önerileri art›k günümüzdeki yasalar›n yönetmeliklerinözünü oluflturmaktad›r. Kitab›n önerilerini 3R kural› olarak özetleyebiliriz. Bunlar›nne anlama geldi¤ini kitab›m›z›n ilerleyen bölümlerinde ayr›nt›l› olarak göre-D‹KKATD‹KKATce¤iz. Deney hayvan haklar›yla ilgili olarak ülkemizdeki geliflmelerin tarihine bakarsakçok gerilere gitmemiz gerekmez. Bizde bu alandaki ilk ciddi kanun ve yö-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEnetmelikler 2004 y›l›ndan itibaren yap›lmaya bafllanm›fl olup yasallarla tan›mlanm›flilk “Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurul” ve “Yerel Etik AMAÇLARIMIZ Kurullar” Temmuz2007 tarihinden itibaren kurulmufltur. AMAÇLARIMIZTarihçe ile ilgili bilgileri. Prof. Dr. Öznur Poyraz’›n Laboratuar Hayvanlar› K ‹ T ABilimi P (AnkaraKardelen Ofset 2000) adl› kitab›nda bulabilirsiniz.K ‹ T A PHayvan deneyleri eti¤inin tarihsel gelifliminde Jeremy Bentham’›n rolü TELEV‹ZYONSIRA nedir? S‹ZDEGÜNÜMÜZDE DENEY HAYVANLARI HAKLARI: 3RDÜfiÜNEL‹MKURALI‹NTERNETZoolog William Russell ve mikrobiyolog Rex L. Burch’un ortaya koydu¤u 3R kural›,R harfiyle bafllayan 3 ‹ngilizce kelimeden oluflmufltur. Bunlar SORU “Reduction”, “Refinement”,“Replacement” dir. fiimdi bunlar›n Türkçe karfl›l›klar›n› ve neleri içerdiklerinis›ras›yla inceleyelim.D‹KKATReductionTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M‹NTERNETSORUD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEKelime anlam› indirgeme azaltmad›r, bizim konumuzda ise araflt›rmalarda olanakoldu¤unca en az say›da hayvan kullanarak en iyi sonuca varma ilkesini ifade eder.Bu maddeye uyma gayreti bir yanl›fl anlamaya neden olabilir AMAÇLARIMIZ ve araflt›r›c›lar reduction’adikkat edeyim derken, istatistik hesaplar için gerekli say›lar›n alt›na inebilirler.Bu hata nedeniyle sonuçlar bilimsellikten uzaklafl›r ve yay›na dönüflemez, de-AMAÇLARIMIZneyde kullan›lan hayvanlar bofla tüketilmifl olur. Araflt›rmalar K da ‹ Taz Ahayvan P kullan›lmas›n›nözü, deney ve testlerde bofl yere hayvan tüketmemektir. Bunun için uy-K ‹ T A Pgulanacak ilk ad›m, araflt›r›c›n›n deneye bafllamadan önce iyi bir literatür taramas›yapmas›d›r. Kaynak taramalar› s›ras›nda e¤er düflündü¤ü çal›flman›n TELEV‹ZYON önceden baflkalar›taraf›ndan yap›lm›fl, yay›nlanm›fl ve art›k klasik bilgi haline gelmifl oldu¤unuTELEV‹ZYONsaptarsa, o konu için bir daha yeniden hayvan harcamas›n›n gereksiz oldu¤una kararvermelidir. Yeni yasa ve yönetmeliklerimize göre araflt›r›c›lar çal›flmalar›naHayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu’nun izni olmadan bafllayamayacaklar›‹NTERNETiçin, bilerekveya bilmeden bu konuya dikkat edilmeden yaz›lm›fl bir proje etik kurul ta-‹NTERNETraf›ndan reddedilip uygulanmas› engellenebilir. Çal›flmalarda bofl yere hayvan kay›plar›n›nortaya ç›kmas›n›n bir baflka nedeni de, araflt›r›c›lar› ve teknik ekibin hay-1

68 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDE2vanlar üzerinde uygulanan yöntemler konusunda çok bilinçli olmamalar›d›r. Bukonunun çok önemli olmas› nedeniyle birçok geliflmifl ülkede oldu¤u gibi bizimyasa ve yönetmeliklerimizde de deney hayvanlar›yla do¤rudan u¤raflacak kiflilerinmutlaka hayvan deneyleri etik kurullar› taraf›ndan aç›lan kurslara kat›l›p, baflar›l›olarak oradan bir sertifika almalar›n› flart koflmufltur. Bu sertifikaya sahip olmayankiflilerin etik kurullara proje sunmalar› bile mümkün olamamaktad›r. Aç›lan kurslardakat›l›mc›lara hem hayvanlara yap›lacak giriflimlerle ilgili teknikler hem deetik kurallar anlat›lmaktad›r. Çal›flmalarda en az hayvan kullan›m›n› baflarmak içinsadece uygulama tekniklerini ve eti¤ini bilmek de yetmez. Yap›lmak istenen deneyinözü ile ilgili konularda da bilinçli hareket edilmesi gerekir. Her araflt›rmay› herhayvan türünde ve soyunda yapamazs›n›z, e¤er bafllang›çta bu konuda yanl›fl birseçim yap›l›rsa ancak deney bitti¤i zaman bunun fark›na var›l›r ve elde edilen sonuçlar›nhiçbir ifle yaramad›¤› görülür. Bu sonuçlar›n çöpe at›lmas› demek bunlariçin kullan›lan hayvanlar›n da bofl yere öldü¤ü anlam›na gelir. E¤er bir araflt›rmac›“Reduction kural›na” dikkat etmek istiyorsa, çal›flmaya bafllamadan önce hangihayvan türünün, hatta o türün içindeki hangi soyun çal›flmaya en uygun oldu¤unusaptamal› ve onlar› edinebilece¤ini gördükten sonra çal›flma projesini sunmal›-d›r. Deney hayvanlar› üretiminde ortaya ç›kar›lan baz› olanaklarda çal›flmalar›n sonuçlar›n›daha güvenilir hale getirmifltir. Bunlar› özel üretim teknikleri diye adland›rabiliriz.Bu tekniklere “saf döl (inbred)”, transgenik, patojen-free (mikroorganizmalardanar›nd›r›lm›fl), spontan hastal›kl› (baz› insan hastal›klar› kendili¤inde geliflebilenhayvan modelleri) hayvanlar›n üretimlerini örnek verebiliriz. E¤er bir araflt›rmadainbred hale getirilmifl hayvanlar kullan›labilirse denekler aras› bireyselfarkl›l›klar azalaca¤› için deneyde daha az hayvan kullanmam›z istatistik aç›dan sorunyaratmaz. “Patojen-free” hayvanlar›n kullan›m› ise kulland›¤›m›z hayvanlardavar olabilecek baz› mikroorganizmalar nedeniyle sonuçlar›m›zda ortaya ç›kabileceksapmalardan kurtuluruz. Spontan hastal›kl› hayvanlar›n hastal›k modelleri insanhastal›klar›na baflka yöntemlerle (cerrahi veya kimyasal indüksiyonlarla) oluflturulanmodellere oranla çok daha fazla benzedi¤i, yani bir noktada daha do¤al oldu¤uiçin sonuçlar› daha güvenilir ve uygulamaya daha yak›nd›r.Reduction kural› SIRA S‹ZDE ne demektir?RefinementDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MBu kural›n içerdi¤i anlam› hayvanlar›n do¤umlar›ndan, deneylerde kullan›mlar›n›nsonland›r›lmas›na kadar geçen süreçte rahatlar›n› (animal wellfair) ve mümkün oldu¤ukadar az SORU ac› duymalar›n› sa¤lamak için önlemlerin al›nmas› gereken yöntem-SORUler olarak özetleyebiliriz. Refinement kural›na uyma gere¤imiz daha henüz hayvanlar›ndo¤duklar› anda bafllar. Deney hayvanlar›m›z› rasgele yerlerde ve rasgeleD‹KKATD‹KKATkoflullarda yaflatamay›z. Her hayvan türüne göre onlar›n en iyi yaflayabileceklerikoflullar tan›mlanm›flt›r. fiimdi bu koflullar›n nas›l olmas› gerekti¤ini s›ras›yla eleSIRA S‹ZDEalal›m. Öncelikle SIRA S‹ZDE hayvanlar›m›z›n içine konaca¤› kafeslerin özelliklerinin nas›l olmas›gerekti¤i ayr›nt›l› bir biçimde tarif edilmifltir, bizimde bu kafeslerden edinmemizgerekir. Küçük boyutlu deney hayvanlar›n›n kafeslerinin fleffaf yani içi görülebilenmalzemeden AMAÇLARIMIZ yap›l› olmas›na gerek görülmüfltür. Bunun nedeni bu hayvan-AMAÇLARIMIZlar›n sosyal hayvan olmalar› ve birbirlerini görmelerinin uygun olaca¤› karar›d›r.K ‹ T A PBu nedenle K onlar›n ‹ T A Pkafesleri otoklavlanabilir plastik malzemelerden yap›lmaktad›r.Kafeslerin alt›na yatakl›k denen malzemeyi koymam›z gerekmektedir, hayvanlar›nen rahat edece¤i malzemeler de tarif edilmifltir. En uygun malzeme tozsuz yongaTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤italafl›d›r. Çünkü bu malzeme flekil verilebilir yumuflakl›ktad›r SIRA ve S‹ZDE solunum yollar›için problem yaratmaz. Kafeslere hayvan yerlefltirirken de onlar›n rahat› aç›s›ndandikkat etmemiz gereken kurallar belirlenmifltir. Buna göre kafeslere belirlenmifl say›n›nüstündeki say›da hayvan› yerlefltirmemiz do¤ru de¤ildir, DÜfiÜNEL‹M bu hareket hayvaneti¤ine ayk›r› bir davran›fl olur. Hayvan›n türüne ve yafl›na göre en iyi rahat edece-¤i kafes alan› ve yüksekli¤i saptanm›flt›r, bizler de bu koflulu sa¤lamak SORU zorunday›z(Tablo 4.1)Refinement kural›na uyma gere¤i daha henüz hayvanlar›n do¤duklar› D‹KKAT anda bafllar.69SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATMinimum kafesMinumum kafesTablo 4.1TürAlan› (cm 2 SIRA S‹ZDE)Yüksekli¤i (cm 2 SIRA S‹ZDE) DeneyHayvanlar›n›nFare 180 12Türlerine GöreAMAÇLARIMIZ KafeslerindekiS›çan 350 14 AMAÇLARIMIZHamster 180 12Kobay 600 18K ‹ T A PYaflam Alanlar›n›nBoyutlar›K ‹ T A PTavflan 1 kg 1400 302 kg 2000 30TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON3 kg 2500 354 kg 3000 405 kg 3600 40‹NTERNET‹NTERNETHayvanlar›n bar›naca¤› kafeslerin özellikleri kadar, hayvan bar›nd›rma odalar›-n›n koflullar› da önemlidir ve bunlar›n da koflullar›n›n nas›l olmas› gerekti¤i yönetmeliklerletürlerin gereksinimleri gözönüne al›narak belirlenmifltir. Bu koflullar türleringereksinimlerine göre belirlenmifltir. Bu koflullar içersinde odan›n s›cakl›¤›,nem miktar›, ›fl›k fliddeti ve odan›n havaland›rma koflullar› bulunmaktad›r (Tablo4.2). Bu koflullara uygun davran›lmad›¤› takdirde hayvanlar›n hem sa¤l›¤› bozulurhem de farkl› yerlerde yap›lan benzer deneylerin sonuçlar› birbirini tutmaz. Örne-¤in havaland›rma ve ›s›tma yetersizli¤inde hayvanlar›m›zda çok ciddi akci¤er problemleriortaya ç›kabilir. Laboratuar hayvanlar›n›n ço¤u albino olduklar› için afl›r››fl›k onlarda katarakt geliflmesine neden olabilir bu nedenle albino hayvanlar›n bulundu¤uodalar›n ›fl›klar› çok parlak olmamal›d›r. Hayvan odalar›nda dikkat edilmesigereken önemli koflullardan biri de gürültüden mutlaka uzak olmalar›d›r.Özellikle gebe ve yeni do¤urmufl hayvanlar gürültüden rahats›z olup yavrular›nazarar verebilirler. Ayr›ca gürültünün oluflturaca¤› stres faktörleri de deney sonuçlar›m›z›olumsuz yönde etkileyebilir. Örne¤in sürekli stres alt›nda kalan s›çanlardasürrenal bezi hipertrofisi saptanm›flt›r.Tür ‹deal Oda S›cakl›¤› (°C) Nisbi Nem Miktar› (%)Fare 20-24 45-70S›çan 20-24 50-55Tavflan 15-21 40-50Kobay 20-24 50-60Hamster 20-24 45-65Domuz 10-24 55-75Tablo 4.2Baz› Deney Hayvan›Türleri ‹çin ‹dealOda S›cakl›k ve NisbiNem De¤erleri

70 T›bbi Laboratuvar Eti¤iHayvanlar›n yaflad›klar› ortamla ilgili olarak dikkat sarf etmemiz etik kurallariçin ne kadar gerekliyse, onlar›n bak›m›n› yapmakla görevli olan teknisyenlerin deo kadar bilgili, bilinçli ve hayvan sever olmalar› gereklidir. Aksi halde hayvan bak›m›veya tafl›mas› s›ras›nda hayvanlara çeflitli zararlar verebilirler. Bu nedenle onlar›ndasürekli e¤itime tabi tutulup, izlenmeleri gereklidir. Deney hayvanlar›n›n yetifltirildi¤iveya sadece araflt›rma istasyonu olarak kullan›lan yerlerde yasa gere¤imutlaka bir veteriner hekim bulunmal› ve bu veteriner hekim çok düzenli olarakhayvanlar›n sa¤l›k kontrolünü yapmal›d›r. Refinement kural› ile ilgili olarak burayakadar yazd›klar›m›z. Genellikle hayvanlar›n rahat›n›n sa¤lanmas›na yönelikti,ama hayvanlar›n deneye al›nmalar›ndan itibaren bu kural›n baflka bir yönü öneç›kmaktad›r. Bu aflamadan sonra hayvanlar›n ac› çekme olas›l›klar› vard›r ve etikaç›dan biz bunu önlemeli ya da en az›ndan minimum düzeye indirgemeliyiz. Deneylerdeac› verme olas›l›¤› olan ifllemler daha çok cerrahi çal›flmalarda ve deneybitiminde uygulanabilecek ötenazi giriflimlerin de olabilir. Bu nedenle içinde cerrahigiriflim olan hiçbir fley anestezi gerçeklefltirilmeden yap›lmamal›d›r. Anestezikontrol edilebilir tarzda ilaçlarla oluflturulan tüm duyular›n alg›lanmas›n› ortadankald›ran giriflimlerdir. Fakat gerekti¤inde lokal anestezi uygulanarak s›n›rl› bir duyukayb› da oluflturulabilir. Deney hayvanlar›na genel anestezi, ya enjeksiyon yoluylaya da inhalasyon, yani anestezik madde solutarak gerçeklefltirilir. Hayvan›nve yap›lmakta olan deneyin özelliklerine göre do¤ru seçilmek kofluluyla her ikisininde uygulanmas› etik kurallara uygundur. Enjeksiyon yoluyla bu hayvanlaraanestezi uygulamas› fazla alet ve gereç istemedi¤i için kolay bir yöntemdir fakat buyolla herhangi bir doz afl›m› meydana geldi¤inde hayvan›n geri döndürülmesi pekmümkün olamamaktad›r. Reduction kural›ndan hat›rlad›¤›n›z gibi biz çal›flmalar›-m›zda bofl yere hayvan kaybetmeyecektik. Halbuki küçük dikkatsizlikler sonucuenjeksiyonla uygulanan anestezilerde önemli say›da hayvan kay›plar›na rastl›yoruz.Burada özellikle kullanaca¤›m›z hayvan›n gerçek a¤›rl›¤›n›n tam olarak saptan›pdozun ona göre ve çok iyi hesaplanarak yap›lmas› gerekmektedir. ‹nhalasyonyoluyla verilen anestetiklerin uygulanmas› için özel aletlerin gerekli olmas› ifli birazzorlaflt›rmakla birlikte doz afl›m›yla karfl›lafl›ld›¤›nda onlar›n geri döndürülmeolas›l›klar› çok daha kuvvetlidir.Tablo 4.3Deney Hayvanlar›naAnesteziUygulanmas›n›nTemel Amaçlar›• Hayvan›n korkusunun azalmas›• Hayvan›n giriflime ba¤l› olarak a¤r› hissetmesini önlemek• Deneyle ilgili giriflimlerin güvenli ve rahat yap›lmas›n› sa¤lamak• Araflt›r›c›y› korumakTablo 4.3’de sözünü etti¤imiz araflt›r›c›y› korumakla ilgili ifade de önemle dikkateal›nmal›d›r, normalde bir deney hayvan› ile çok rahat iletiflim kurulup elle tutulabilirken,ona ac› verdi¤imizde hayvan kendini koruma iç güdüsüyle bizi ›s›rarakyada t›rmalayarak zarar verebilir.Tablo 4.4Anestezi fieklinin veAnestetik MaddelerinBelirlenmesindeDikkat EdilecekKoflullar• Deney hayvan›n›n türü ve yafl›• Uygulanacak ifllemin travmatik ve fizyolojik etkileri• Uygulanacak ifllemin süresi• Uygulanacak ifllemin tekrarlan›p tekrarlanm›yaca¤›• Baflkaca giriflimler nedeniyle tekrar anestezi uygulama olas›l›¤›• Kullan›lan anesteti¤in araflt›rma sonuçlar›na etkisi olup olmad›¤›

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤iAnestezi ile ilgili seçim ve bafllang›ç uygulamalar› ne kadar iyi yap›lm›fl olsa da,esas önemli olan ifllemler uygulama s›ras›nda hayvan›n gidiflinin çok iyi takip edilmesidir.Deneyi sürdürmekte olan araflt›r›c› ve teknisyenlerin herhangi bir dalg›nl›kve ihmalleri hayvan›n bofl yere kaybedilmesine neden olabilir. SIRA Cerrahi S‹ZDE çal›flmalardaüzerinde giriflim yap›lm›fl hayvanlar›n ifllem bittikten sonraki dönemlerindea¤r› duyma olas›l›klar› vard›r. Yapt›¤›m›z ifllemler deney sonuçlar›m›z› olumsuz etkilememekkofluluyla etik aç›dan hayvanlar›m›z›n a¤r›s›n› gidermemiz gerekir. Fa-DÜfiÜNEL‹Mkat bunun için öncelikle deneydeki hayvanlar›n a¤r› duyup duymad›klar›n› do¤ruolarak saptamam›z gerekir.SORU71SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUCerrahi çal›flmalarda üzerinde giriflim yap›lm›fl hayvanlar›n ifllem bittikten D‹KKAT sonraki dönemlerindeD‹KKATa¤r› duyma olas›l›klar› vard›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE• Su ve g›da al›m›nda azalmaTablo 4.5Hayvanlarda A¤r›• Kilo kayb›AMAÇLARIMIZ Varl›¤›n›nGöstergeleriAMAÇLARIMIZ• Tüylerin dikleflmesi• Duyars›zlaflmaK ‹ T A PK ‹ T A P• Tükürük salg›s›nda artma• Yalama ve çi¤neme hareketi• Kambur pozisyonunda durmaTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON• Agresif davran›fllar‹NTERNETTablo 4.5’de gösterilen belirtilerden elde edilen bulgulara göre hayvana analjezik,yani a¤r› kesici maddeler uygulan›r. Fakat burada da rastgele bir analjezi¤inkullan›lmas› do¤ru de¤ildir. Her fleyden önce kullanmay› düflündü¤ümüz analjezi-¤in deney sonuçlar›m›z› de¤ifltirici yönde bir etkisi bulunmamal›d›r. Ayr›ca bu uygulamadazamanlaman›n da çok iyi yap›lmas› gerekir, bu flekilde gereksiz maddeverilmesi de önlenmifl olur. Deney tamamland›ktan sonra hayvanlardan gerek kan,gerekse doku örnekleri almak için onlara ötenazi uygulanmas› gerekir. Ötenazi iyi,güzel ölüm anlam›ndad›r. Deney hayvanlar›na etik davran›lmas›n›n beklide en fazlagereken aflamalar›ndan biridir. Bu aflamada yap›lacak yanl›fllar hem hayvanlar›nac› çekmesine sebep olabilir hem de hayvanlar›n bofla harcanmas›na neden olacakdurumlar› ortaya ç›karabilir. Ötenazi iki yolla yap›labilir. Bunlar kimyasal ve fizikselötenazi yollar›d›r. Kimyasal ötenazide ifllem yüksek doz anestetik madde uygulanarakgerçeklefltirilebilir. Bu yöntemde enjektabl veya inhalasyon anestetiklerikullan›labilece¤i gibi, CO veya CO 2 gazlar› solutturma yöntemi de kullan›labilir.Bu gazlar›n kokusuz ve ucuz olmalar› tercih edilmelerinin bir sebebini oluflturmaktad›r.Fakat CO gaz›n› kullan›rken çal›flanlar›n sa¤l›¤› aç›s›ndan çevreye s›z›nt›n›nolmamas›na dikkat edilmesi gerekir. E¤er yukar›da s›ralad›¤›m›z ötenazi maddelerininbizim deney sonuçlar›m›z üzerinde olumsuz etkileri oldu¤u anlafl›l›rsa, kaç›-n›lmaz olarak fiziksel ötenazi yöntemine baflvururuz. Uygulanabilecek de¤iflik fizikselyöntemler bulunmaktad›r. Bunlar Tablo 4.6’da s›ralanm›fllard›r.‹NTERNET

72 T›bbi Laboratuvar Eti¤iTablo 4.6Etik Kurullar›n ‹zinVerebilece¤i FizikselÖtenazi Yöntemleri• Servikal dislokasyon (Hayvan›n boyun omurlar›n›n ani bir hareketle yerlerinde kayd›r›lmas›.• Dekapitasyon (Hayvan›n boynunun giyotinle aniden kesilmesi)• S›v› azot içinde dondurma (Sadece küçük hayvan türlerine uygulanabilen aniden hayvan›n-196°C’ye at›lmas› ifllevi)• Mikrodalga (Nörolojik araflt›rmalar için gelifltirilmifl özel mikrodalga sisteminin beyineuygulan›p enzimlerin fiske edilmesi)• Büyük hayvanlarda karotis damar›n›n kesilmesiyle• Ateflli silahlar (büyük hayvanlarda ender olarak uygulan›r)• Elektrik ak›m› uygulanmas› (bu yöntem de oldukça az uygulan›r)Etik kurallar›n bu kadar gelifltirilmesinden önceki dönemlerde uygulanan baz›yöntemler günümüzde etik kurullar taraf›ndan kesinlikle yasaklanm›flt›r. Bu nedenlearaflt›r›c›lar›n yasaklar listesini iyi bilmesi ve onlar› uygulamadan kaç›nmalar›gerekir. Örne¤in eskiden çok kullan›lan “damar içi potasyum verilmesi” iflleminin,flimdi tek bafl›na uygulanmas› yasaklanm›flt›r. Potasyum e¤er hayvan baflka biranestetik yöntemin etkisiyle bayg›n vaziyette ise uygulanabilir. Ayr›ca ötenazi amac›ylastriknin, kafein, nikotin, magnezyum sülfat ve bütün nöromüsküler blok ajanlar›n›nuygulanmalar›na da izin verilmemektedir. Çal›flmalarda bir ötenazi tekni¤iniveya maddesini seçerken en fazla dikkat edilmesi gereken durum, seçilen yönteminmümkün olan en k›sa sürede hayvanda bilinç kayb›n› sa¤lanmas›d›r. Ayr›cabu ifllem uygulan›rken hayvanlar asla tedirgin edilmemelidir. Ötenazi yöntemi seçimindehayvan›n türü, yafl›, hayvan say›s›, al›nacak organ›n hangisi oldu¤u damutlak göz önünde bulundurulmal›d›r. Uygulamak istedi¤imiz ötenazi yöntemiHayvan Deneyleri Yerel Etik Kuruluna sunulan projede ayr›nt›l› olarak yaz›lmal› vemutlaka etik kurulun kendisine sunulan projede onaylad›¤› yöntem uygulanmal›-d›r. E¤er çal›flman›n devam etti¤i bir süreçte de¤ifliklik yapmay› düflünürsek, bununiçin etik kurula bir daha baflvurup, etik kuruldan yeni bir izin ç›karmam›z gerekir.Ötenaziyi uygulayan personelin nitelikleri de çok önemlidir. Bu personelindeneyimi ne kadar fazla ise uygulama o kadar kurallar›na uygun olarak gerçeklefltirilir.Önerilen bir baflka önemli konu ise, bir hayvana ötenazi uygulan›rken onugörecek pozisyonda baflka hayvanlar›n bulunmamas›d›r. Yani bu ifllemi di¤er hayvanlar›ngörmeleri engellenmelidir. Bunun d›fl›nda seçilen yöntem operasyon alan›ndabulunan operatör ve teknisyenleri irite etmemeli ve bu s›rada giriflimlerinuyguland›¤› ortamda konuyla ilgisi olmayan kifliler bulunmamal›d›r.Refinement kural›n›n kapsam›nda yukar›da sayd›¤›m›z›n d›fl›nda yine çok dikkatetmemiz gereken baflka baz› koflullar da bulunmaktad›r. Örne¤in araflt›rmadaseçilen yöntem nedeniyle hayvanlar›n aç veya susuz b›rak›lmas› gerekebilir. Bu ifllemlerikifliler kendi istedikleri biçimde veya sürelerde uygulayamazlar. Deneyhayvanlar› da di¤er birçok canl› gibi susuzlu¤a karfl› dayan›ks›zd›rlar, bunun içinonlar› uzun süre susuz b›rakamay›z. Bu konuda önemli flanslar›m›zdan birisi küçükdeney hayvanlar›n›n anestezi için aç ve susuz b›rak›lmalar›n›n gerekli olmamas›d›r.Ancak gastrointestinal sistem ile ilgili bir cerrahi ifllem yap›lacaksa ba¤›rsaklar›nbofl olmas› için hayvanlar aç b›rak›labilir. Deneyler s›ras›nda aç b›rakmaveya baflka bir nedenle hayvanlar›n a¤›rl›klar›n›n ancak %20 si kadar›n› kaybetmelerineizin verilir. E¤er deney s›ras›nda hayvan›n kilo kayb› bu seviyeye gelirse ohayvanla ilgili deney sonland›r›lmal›d›r. Hayvan eti¤i aç›s›ndan bir özel bir uyar› dakanser çal›flmalar› için yap›lmal›d›r. Deney hayvanlar›n›n belki de en fazla miktardakullan›ld›¤› çal›flmalar kanserle ilgili araflt›rmalard›r. Bu çal›flmalar›n en önemli takip

4. Ünite SIRA - Hayvan S‹ZDEDeneyleri Eti¤iparametresi de kanserli hayvanlar›n yaflam süreleridir. Bunun için DÜfiÜNEL‹M hayvanlar›n sa¤l›¤›kafeslerinde her gün kontrol edilir. E¤er bu kontroller s›ras›nda hayvan›m›z›nart›k terminal noktada oldu¤unu ve ac› çekti¤ini görürsek, bu durumda da deneyiSORUsonland›rmal›y›z. Böylece bir süre daha hayvan›n ac› çekmesini engellemifl oluruz.Kanser ile ilgili hayvan deneylerinde hayvan›n art›k terminal noktada D‹KKAT oldu¤u ve ac› çekti-¤ini fark edildi¤inde deney ötenazi ile sonland›r›lmal›d›r. Böylece bir süre daha hayvan›nac› çekmesi engellemifl olur.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE73DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDERefinement kural› ne demektir?SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ 3 AMAÇLARIMIZReplacementDÜfiÜNEL‹M3R kural›n›n bu maddesi, “yerine baflka bir fley koyma” anlam›na gelir. Bu maddeyegöre, araflt›rma ve biyolojik testlerde mümkünse omurgal› hayvanlar K ‹ T A P yerine baflkafleylerin kullan›lmas› tercih edilmelidir (Tablo 4.7). fiimdi bu SORU konuda önerilenolanaklar› önce bir tablo halinde tan›t›p, sonrada bunlar› tek tek irdeleyece¤iz. Buolanaklar› duymufl olan hayvan haklar› savunucular› bunlar TELEV‹ZYON sayesinde her fleyinD‹KKATçözümlendi¤ini ve deneylerde hayvanlar›n kullan›lmas›na hiç gerek kalmad›¤›n›savunmaktad›rlar. Biz konuya bu aç›dan da yaklafl›p bunun ne kadar mümkün olabildi¤inide anlatmaya çal›flaca¤›z.SIRA S‹ZDE‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MK ‹ T A PSORUTELEV‹ZYOND‹KKATSIRA S‹ZDE‹NTERNETReplacement kural› ne demektir?SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDE4• Hücre, doku ve organ kültürleri• Omurgas›z hayvanlar›n kullan›lmas›• Embriyonlu yumurtan›n kullan›lmas›• Bir hücrelilerin kullan›lmas›• Bilgisayar ve veri bankalar›n›n kullan›lmas›• Matematik yöntemlerDÜfiÜNEL‹MK ‹ T A PSORUTELEV‹ZYOND‹KKATSIRA S‹ZDE‹NTERNETTablo 4.7DÜfiÜNEL‹MDeney Hayvanlar›K ‹ T A PYerine ÖnerilenOlanaklarSORUTELEV‹ZYOND‹KKATSIRA S‹ZDE‹NTERNET• Gönüllü insan kullan›m› ve epidemiyolojik çal›flmalar• E¤itimde yapay modellerin ve filmlerin kullan›lmas›AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZfiimdi bu yöntemleri birer birer inceleyelim.K ‹ T A PDoku ve Organ KültürleriBu teknikte canl›dan ç›kar›lm›fl hücre veya dokular›n vücudun d›fl›nda özel koflullardacanl›l›¤›n›n devam› ve hatta baz› dokular›n ço¤alt›lmas› TELEV‹ZYON sa¤lan›r. Doku kültürülaboratuarlar›nda steril koflullarda çal›fl›l›r. Ayr›ca cans›z ortamda (in vitro), canl›ortam›n (in vivo) koflullar› taklit edilmeye çal›fl›lmaktad›r. Bunun için seçilen dokuyaen uygun besi ve inkübasyon ortamlar› oluflturulur. Doku ve organ kültürlerininhayvan deneyleri yerine kullan›lmas›n›n flimdilik kendi içinde baz› avantaj ve‹NTERNETdezavantajlar› vard›r. Bunlar afla¤›daki Tablo 4.8 ve 4.9’da özetlenmifltir. Tablo4.8’de say›lan avantajlar içersinde belki de en dikkati çekeni; do¤rudan insan hücresiile çal›flma olana¤›n›n sa¤lanmas›d›r. Özellikle kanserli hücreler üzerinde etkilioldu¤unu düflündü¤ümüz ilaçlar› bunlarda deneyebiliriz. Böylece yeni bir kanserilac›n›n insanda kullan›lmas› için yap›lmas› gereken yol k›salm›fl olur.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

74 T›bbi Laboratuvar Eti¤iTablo 4.8’de birçok avantaj görülüyor olmakla birlikte, kültür ortam› ile insanvücudundaki olaylar karfl›laflt›r›ld›¤›nda önümüze birçok dezavantaj da ç›kmaktad›r.Bunlar Tablo 4.9’da s›ralanm›flt›r.Doku kültürleri için bu kadar dezavantajlar saymam›za karfl›l›k yine de bu yöntembaz› alanlarda hayvan kullan›m›n› azaltm›fl, hatta baz› alanlarda tamamen ortadankald›rm›flt›r. Örne¤in hayvan kullan›m› aç›s›ndan en çok elefltirilen bir alanolan kozmetik testlerinin ço¤u art›k doku kültürlerinde gerçeklefltirilmektedir. Afl›üretiminde de doku kültürleri hayvanlar›n yerini alm›flt›r. Eskiden ilaçlar›n tavflanlardayap›lan pirojenite testleri günümüzde LAL (Limulus Amebosit Lizat) adl› invitro yönteme dönüfltürülmüfltür. Laboratuar hayvanlar›n›n en çok tüketildi¤i testler,çeflitli maddeleri incelemek amac›yla yap›lan toksisite ve mutajenite testleri idi,günümüzde bunlar›n ço¤u doku kültüründe yap›l›r hale gelmifl bulunmaktad›r. K›-sacas› doku kültürleri henüz hayvanlar›n yerini alamam›fl olsa da, onlar›n daha azkullan›lmas› için baz› olanaklar yaratm›flt›r.Tablo 4.8Doku KültürününAraflt›rmalaraGetirdi¤i Avantajlar• Üretimi tamamen kontrol alt›ndad›r. Deney hayvanlar›ndaki gibi kontrol d›fl› geliflmelerdaha s›n›rl›d›r.• Hayvanlarda görülen ve çeflitli koflullar›n zorlad›¤› bireysel sapmalar kolay kolay ortayaç›kmaz.• Çal›flmay› etkileyecek koflullar s›n›rl› oldu¤u için elde etti¤imiz sonucu do¤rudan yorumlayabiliriz.• Do¤rudan insan hücreleri kullanma olana¤› yaratmaktad›r, bundan dolay› elde edilen sonuçlarinsan biyolojisi için uygunluk gösterir (Ameliyatlar s›ras›nda al›nabilecek dokular veinsan kanser hücreleri kullan›labilir).• Üç boyutlu kültürlerin yap›labilir hale gelmesi.Tablo 4.9Doku KültürlerininAraflt›rmalardaKullan›lmas›n›nDezavantajlar›• Ne kadar dikkatli çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›n zaman zaman istenmiyen kontaminasyonlarla (kültürortam›na mikroorganizma bulaflmas›) pasaj kay›plar›m›z olabilir.• Vücuttan izole edilmifl bir organ di¤er sistemlerle olan etkileflimden uzaklaflt›¤› için dokukültüründen elde etti¤imiz sonucu sa¤lam durumdaki bir organizma için yorumlamam›zzor olabilir.• Doku kültürleri sürekli pasajlarla uzun süre kullan›l›rsa fenotipik de¤iflikliklere u¤rar, bu daelde etti¤imiz sonuçlar›n standardizasyonu ile ilgili problemler yaratabilir.• Doku kültürlerinin özellikle canl›n›n bütünlülü¤ünün gerekti¤i insan çal›flmalar›nda kullan›lmas›mümkün görülmemektedir. Örne¤in bir transplantasyon çal›flmas›nda veya bir çokorgan›n iflin içine girdi¤i metabolik çal›flmalarda kullan›lamazlar.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE5Doku ve hücre SIRA kültürlerinin S‹ZDE dezavantajlar› nedir?Omurgas›z Hayvanlar›n Kullan›lmas›DÜfiÜNEL‹MCanl›lar›n s›n›fland›r›lmas›nda Süngerler, Sölenterler, Solucanlar, Yumuflakçalar,Eklembacakl›lar ve Derisi dikenliler bu gruba dahildirler. Omurgas›z olan bu hayvanlar›nomurgal›lara SORU göre evrimsel aç›dan daha ilkel yap›ya sahip olmalar› nedeniylesinir sistemlerinin iyi geliflmedi¤i, bundan dolay› daha az ac› duyacaklar› önesürülmüfltür. D‹KKAT Bu önermeden hareketle omurgal›lar yerine deneylerin omurgas›zlarüzerinde yap›lmas› teklif edilmektedir. Fakat omurgas›z hayvanlar gerek anatomik,SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i75gerekse fizyolojik olarak insanlardan ve di¤er memeli hayvanlardan oldukça uzakbir yap›ya sahiptirler. Hatta bizde bulunan baz› organlar onlarda hiç bulunmamaktad›r.Örne¤in hiçbir omurgas›z hayvanda akci¤er bulunmaz. Baz› organlar›n bizdekikarfl›l›klar› bulunsa bile yap›sal olarak çok farkl› hatta oldukça ilkel yap›dad›r.Bu duruma dolafl›m sistemlerini örnek verebiliriz. Bütün bu nedenle omurgas›zlar›çok fazla say›daki deneylerde kullanmam›z mümkün görülmemektedir, ancak s›-n›rl› say›da ve belirli konulardaki projelerde kullan›labilirler.Embriyonlu Yumurta Kullan›m›Döllenmifl tavuk yumurtas›n›n içersinde bir süre sonra embriyo geliflir. Hayvanhaklar› savunucular› embriyonun sinir sisteminin de omurgas›zlardaki gibi geliflmemifloldu¤unu, bundan dolay› embriyolar›n ac› duymayacaklar›n› ileri sürmektedirler.Bu öneriye karfl›l›k olarak da, omurgas›zlar›n kullan›lmas› ile ilgili teklifekarfl› yap›lan elefltiriler aynen yap›labilir. Embriyolarda çok farkl› vücut yap›s›na vefizyolojik özelliklere sahiptirler. Baz› virüs çal›flmalar›nda embriyonlu yumurtalarçok uzun bir süredir kullan›lmaktad›r. Ayr›ca toksisite çal›flmalar› içinde bu materyallerkullan›labilmektedir.Bir Hücrelilerin Kullan›lmas›Yap›sal özellikleri bizlerinkinden çok uzak olsa da, baz› biyolojik testler için oldukçauygun organizmalar olduklar› anlafl›lm›flt›r. Özellikle maddelerin mutajenveya kanser yap›c› etkilerinin bulunup bulunmad›¤› günümüzde AMES ad›n› verdi¤imiztestle oldukça pratik bir flekilde yap›labilmektedir. AMES testinde Salmonellatyphimurium bakterileri kullan›lmaktad›r. Son y›llarda bunlar›n ekildi¤i besiyerlerinin içersine karaci¤er enzimleri eklenerek bu test kimyasal madde ve ilaçlar›nvücudumuzda geçirdikleri sürece daha uyumlu hale getirilmifltir.Bilgisayarlar›n ve Veri Bankalar›n›n Kullan›lmas›Son y›llarda bilgisayar teknolojilerinin ve iletiflim a¤lar›n›n çok geliflmifl olmas›, deneyselçal›flmalar ve yeni bilgilerin üretimi için baz› olanaklar›n ortaya ç›kmas›naneden olmufltur. Bu alanda gelifltirilmek istenen en önemli proje, bilgisayar ortam›natüm biyolojik bilgiyi yükleyip, araflt›r›lmak istenen herhangi bir etken ile ilgilibilgiler bilgisayar program›na verilerek onun olas› yan›tlar›n› alabilmektir. Fakathenüz biyoloji bilgisinin tamam›na hakim olamad›¤›m›z için bu modeli flimdilikkullanam›yoruz. Buna karfl›l›k dünyan›n çok farkl› ve oldukça uzak yörelerinde çal›flmaktaolan araflt›r›c›lar birbirlerinden habersiz olarak ayni formüldeki maddeleriçin, toksisite ve letal doz (öldürücü doz) saptama gibi testlerde sürekli olarak hayvankullanmaktad›rlar. E¤er bütün çal›flmac›lar önceden yapm›fl oldu¤u bu tip testlerinsonuçlar›n› isteyen herkesin kolayl›kla ulaflabilece¤i flekilde bilgisayar ortam›-na koyarsa, di¤er araflt›r›c›lar yapmay› planlad›klar› araflt›rmaya bafllamadan öncebu bilgilerden faydalan›p ayni madde için yeni hayvanlar kullanmaya gerek duymazlarveya s›n›rl› say›da hayvan tüketirler. Bu olay 3R’nin hem refinement hemde reduction maddesine uygun bir davran›fl olur. Ayr›ca bilgisayarlar yeni ilaç formülleriningelifltirilmesinde de oldukça önemli geliflmeler sa¤lamaktad›r.Matematik ModellerBu modelde canl› vücudunda meydana gelen metabolik ve benzeri olaylar için çeflitlimatematiksel denklemler gelifltirilmeye çal›fl›lmaktad›r. Sonraki hedef bu formüllerikullanarak yeni bilgiler üretilmektir. Daha önce sözünü etti¤imiz gibi biyo-

76 T›bbi Laboratuvar Eti¤iloji bilgimizin henüz tam olmamas›, bu alan›nda deney hayvanlar› yerine kullan›lmas›olana¤›n› s›n›rlamaktad›r. Buna ra¤men özellikle reseptör çal›flmalar›n da matematikmodeller günümüzde baflar›yla kullan›lmaktad›r.Lökosit: Akyuvar hücresidir.‹mmün Sistem: Ba¤›fl›kl›ksistemidir.Gönüllü ‹nsan Kullan›m› ve Epidemiyolojik Çal›flmalarHayvan çal›flmalar›n›n sonuçlar› baz› hayvanlar›n yarar›na kullan›lsa da daha fazlainsanlar›n yarar›na kullan›lmaktad›r. Bu nedenle insanla yap›lacak her çal›flma eldeedilen bilginin kullan›labilirli¤i aç›s›ndan çok önemlidir. Bunu söylerken insanüzerinde her tip çal›flman›n etik aç›dan yap›lamayaca¤›n› da bilmeliyiz. Genifl insantopluluklar›yla yap›lan çal›flmalara “epidemiyolojik araflt›rmalar” ad›n› veriyoruz.Burada daha çok insanlar›n yaflama ve beslenme biçimleriyle hastal›klar›n iliflkisiolup olmad›¤› incelenerek hastal›klar›n nas›l meydana geldi¤i veya hastal›klardannas›l korunaca¤› ile ilgili bilgiler üretilmektedir. Örne¤in omega-3 ya¤ asitlerininkalp damar sistemini korudu¤u, Eskimo ve Japonya’n›n sahil kasabalar›nda yaflayanve bol bal›kla beslenen insanlar›n incelenmesiyle bulunmufltur. Bunun tersiyani hastal›¤a yol açan maddelerin ayd›nlat›lmas›na bir örnek ise, Aflatoksinlerinkaraci¤er kanserine yol açan bir madde oldu¤unun bulunufludur. Bu sonuç nemliyerlerde depolanm›fl taneli yiyecekleri s›kça tüketen topluklarda yap›lan epidemiyolojikçal›flmalardan elde edilmifltir. Ama yinede bu sonuçlar›n do¤ru olup olmad›¤›hayvan deneyleriyle kesinlefltirilmektedir. Epidemiyolojik çal›flmalarda hayvandeneylerini sonland›ramamakla birlikte bir miktar hayvan tasarrufuna yard›mc›olabilir. ‹nsanlardan al›nan kanlardan ayr›lan hücrelerle de çok say›da çal›flmalaryap›labilmektedir. Özellikle insan Lökositleri kullan›larak yap›lan immün sistemleilgili in vitro araflt›rmalar bize oldukça önemli bilgiler kazand›rmaktad›r.Gönüllü insanlar kullan›larak özellikle ilaçlar›n biyoyararl›l›k testleri yap›lmaktad›r.Fakat bu testlerin insanlarda uygulanabilmesi için de prensipleri çok iyi belirlenmifletik kurallar ortaya konmufltur. Birçok insan hastal›¤›n›n nedeni ve ortayaç›k›fl mekanizmalar› hastal›k nedeniyle ölen kiflilerde yap›lan düzenli otopsilersonucu elde edilmifltir.E¤itimde Yapay Modellerin ve Filmlerin Kullan›lmas›Baflta t›p fakülteleri olmak üzere sa¤l›k bilimleri ile ilgili okullarda veya Fen fakülteleribiyoloji bölümlerinde lisans ö¤rencilerine yap›lan e¤itimler s›ras›ndaki uygulamalardazaman zaman deney hayvanlar› ile ilgili baz› pratiklerin gösterilmesi gerekir.Ayr›ca yeni yasa ve yönetmelikler gere¤i bütün araflt›r›c› ve deney hayvanlar›teknisyenlerinin almas› gereken hayvan deneyleri etik kurslar›nda da laboratuarhayvan› kullan›lmas› gerekmektedir. Yukar›da s›ralad›¤›m›z durumlarda kullan›lacakdeney hayvan say›s›n› azaltmak amac›yla yap›lan öneri ise, pratiklerde hayvanyerine onlara çok benzer biçimlerde yap›lm›fl modellerin kullan›lmas›d›r. Gerçektende günümüzde gelifltirilmifl plastik malzemeden yap›lm›fl modeller gerçe¤e çokyak›n görünümdedirler. Kursiyer ve ö¤renciler en az›ndan yap›lacak enjeksiyonlarlailgili pratikleri bunlar üzerinde yapabilirler. Özellikle t›p ö¤rencilerinin ald›¤›baz› derslerin uygulama bölümlerinde kendilerine gösterilen testler her y›l tekrarlamaktad›r.Örne¤in tavflanlarda izlettirilen ba¤›rsak hareketleri veya solunum testlerigibi. Üstelik ö¤renci say›s›n›n fazlal›¤› nedeniyle ayn› y›l içinde bu tesler çokkez tekrarlanmaktad›r. Bundan dolay› da her grup için ayr› ayr› hayvan harcanmaktayd›.Art›k gösterilmek istenen test bir kere “videoya kaydedilip” her grubaburadan izlettirilmektedir. Bu sayede birçok hayvan bu testler için kullan›lmaktankurtar›lm›flt›r. Hayvan deneyleri etik kurslar›nda gösterilebilecek cerrahi pratikler

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i77içinde sanal alemde bütün cerrahi ifllemleri gösteren programlar yap›lm›flt›r. Kursiyerlereo programlar izlettirilebilir.Deney hayvanlar› yerine önerilen olanaklar nelerdir?SIRA S‹ZDEBuraya kadar 3R kural›n› s›ras›yla inceledik. Son dönemde bunlara “dördüncüDÜfiÜNEL‹Mbir R” önerilmektedir, bu R’nin aç›l›m› “Responsibility” dir. Responsibility deneyhayvanlar› alan›nda çal›flanlar›n hayvanlara karfl› sorumluluklar›n› bilmesini ve onagöre davranmalar›n› öneren bir maddedir.SORU6SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUHAYVAN DENEYLER‹ ‹LE ‹LG‹L‹ YASA VEYÖNETMEL‹KLER‹Deney hayvanlar›yla çal›flan veya çal›flma olas›l›¤› olan hekimler biyologlar, t›bbiSIRA S‹ZDElaborantlar ve konuyla ilgili olma olas›l›¤› olan di¤er kifliler, mutlaka ç›kar›lm›flolan kanun ve yönetmelikleri çok iyi bilip, onlar›n gere¤ini yerine getirmesi gerekir.fiimdi yasa ve yönetmelikleri s›ras›yla inceleyelim.Hayvan Haklar› KanunuD‹KKATBu kanun 24.06.2004 tarihinde ç›kar›lm›fl, 5199 say›l›d›r. Kanunun K ‹ Tamac› A P “hayvanlar›nrahat yaflamalar›n› ve hayvanlara en iyi ve uygun muamele edilmesini teminetmek, hayvanlar›n ac›, ›st›rap ve eziyet çekmelerine karfl› en iyi flekilde korunmalar›n›her türlü ma¤duriyetlerinin önlenmesini sa¤lamakt›r”. TELEV‹ZYON Kanunun büyük birbölümünde “sokak hayvanlar›”, “pet hayvanlar” gibi çeflitli hayvanlar›n haklar›ndansöz edilmektedir. ‹çinde s›n›rl› say›da baz› maddeler hayvan deneyleri konusundad›r.Örne¤in Kanunun 9. maddesi konumuzla ilgilidir. Bu maddeye göre”hayvan deneyi yapan kurum ve kurulufllarda bu deneyin yap›lmas›na‹NTERNETkendi bünyelerindekurulmufl veya kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir”. Ayn› kanundaetik kurullar›n kuruluflunun gerçekleflece¤i de bildirilmektedir. Yine bu kanunun28. maddesinin f bendinde “ 9. madde de belirtilen ve ç›kar›lacak yönetmeliklerdesözü edilen hususlara uymayanlara kulland›klar› her hayvan bafl›na ikiyüzellilira, yetkisi olmad›¤› halde hayvan deneyi yapanlara hayvan bafl›na bin lira idaripara cezas› uygulan›r” denilerek cezalar belirtilmifltir. 30. madde de ifllenen suçlar›ntekrarlanmas› durumunda, cezalar›n 3 kat›na kadar ç›kabilece¤i belirtilmifltir.Ülkemizde hayvan deneyleri eti¤ini konu alan ilk yasal düzenleme hangisidir?SIRA S‹ZDEHayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›n Çal›flma Usul veDÜfiÜNEL‹MEsaslar›na Dair YönetmelikHayvan deneylerinin eti¤i ile ilgili en önemli yasal düzenlemelerden birisi de6.Temmuz.2006 tarihli, 26220 say›l› “Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›n SORU Çal›flmaUsul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik” dir. Bu yönetmelik Çevre ve Orman Bakanl›-¤› taraf›ndan ç›kar›lm›flt›r. Bu yönetmeli¤in amac›, deney hayvanlar› ile yap›lacakD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATD‹KKATolan bilimsel araflt›rma, test, sa¤l›k hizmetleri uygulamalar›, e¤itim-ö¤retim ve yay›ngibi temel etkinliklerde kullan›lan yöntem ve materyaller ile ilgili minimum etikSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEstandartlar› saptamak, etik ilkeler do¤rultusunda görüfl bildirmek ve araflt›rma önerilerinibu aç›dan incelemek üzere oluflturulacak “Hayvan Deneyleri Merkezi EtikKurulu” ve hayvan deneyleri yerel etik kurullar›n›n kurulufl ve AMAÇLARIMIZ çal›flma esaslar›na,yap›lmas› planlanan ifllemlerin sunulmas›na, araflt›rma ve çal›flma önerilerinin incelenmesine,izin verilmesine, uygulamalara, uygulamalar›n izlenmesine, AMAÇLARIMIZdeneyK ‹ T A P7K ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

78 T›bbi Laboratuvar Eti¤ihayvanlar› üzerinde yap›lan bütün, ifllemlerin kay›t alt›na al›nmalar›na ve bu ifllemlerinan›nda ya da geriye do¤ru izlenebilmelerine, ilgili bütün ifllemlerin denetlenebilirli¤ininsa¤lanmas›na ve ilgili ifllemlerin gerekti¤inde sonland›r›lmalar›-na iliflkin esaslar› belirlemektir. Bu yönetmelikle ülkemizde ilk defa bir MerkeziEtik Kurul kurulmufltur. 18 üyeden oluflan bu merkezi kurulun oluflumu flu flekildedüzenlenmifltir.Çevre ve Orman Bakanl›¤›ndan;• Genel Müdür• Genel Müdür Yard›mc›s›,• Daire Baflkan›,• fiube Müdürü,• Bir Hukuk müflaviri,• Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›ndan hayvan deneylerinde en az iki y›l deneyimli2 personel,• Veteriner Fakültelerinden (2 Ö¤retim Üyesi),• T›p Fakültelerinden (4 Ö¤retim Üyesi),• Türk Tabipler Birli¤i ve Türk Veteriner Hekimleri Birli¤inden birer temsilci.Bu kurula seçilen 18 üyeden en az 6’s› deney hayvanlar›nda in vivo deneylerkonusunda en az iki y›l deneyimli veya halen hayvan deneyleri yapmakta olan kiflilerdenseçilir, Üyelerden en az birinin T›bbi Deontoloji veya Veteriner HekimlikDeontoloji dal›ndan olmas› tercih edilir. Merkezi Etik Kurulunun görevlerini flöyleözetleyebiliriz;• Deney hayvanlar›n›n kullan›lmas›na dair etik ilkeleri belirlemek,• Yerel etik kurullar›n›n yönetmelik hükümlerine uygun kurulup kurulmad›-¤›n› denetlemek,• Yerel etik kurullar›n›n bu yönetmelik hükümlerine göre çal›fl›p çal›flmad›¤›-n› denetlemek, raporlar›n› de¤erlendirmek,• Yerel etik kurullar›n›n verdi¤i kararlara yap›lan itirazlar› de¤erlendirmek,• Yerel etik kurullar›n›n e¤itim programlar›n›n uygun olup olmad›¤›n› denetlemek.• Sertifikalar›n denkliklerini de¤erlendirmek.Yerel Etik Kurullar5199 say›l› kanunun 9. maddesi hükmü gere¤ince yerel etik kurullar kurulmufltur.Bu maddeye göre yerel etik kurullar deney hayvan› kullanan Sa¤l›k, Tar›m ve Köy‹flleri, Çevre ve Orman, Milli E¤itim Bakanl›¤›na ba¤l› araflt›rma ve hizmet verenkurum ve kurulufllar ile Yüksek Ö¤retim Kurumlar›nda kurulur. Yerel etik kurullar›nkurulmas› çok önemli bir karard›, çünkü bu yönetmeli¤e göre “Hayvan DeneyleriYerel Etik Kurulu (HADYEK)” bulunmayan kurum ve kurulufllarda hayvan deneyleriyap›lamaz. Yerel Etik Kurullar›;• Hayvan deneyleri konusunda en az bir y›l deneyimli, kurum içinde deneyhayvan› yetifltirilmesi, üretilmesi ve bak›m›ndan sorumlu bir Veteriner Hekimden,• Kurum içinde deney hayvan› ile çal›flma yapan birimlerden birer temsilciden,• Deney hayvanlar› ile çal›flmayan ve kurum ile ç›kar iliflkisi olmayan T.C. vatandafl›sivil bir üyeden,• Kurum ile ç›kar iliflkisi olmayan sivil toplum kurulufluna kay›tl› T.C. vatandafl›bir üyeden oluflur.Yerel Etik Kurullar›n›n süresi 4 y›ld›r. Yerel Etik Kurul öncelikle kendi çal›flmausul ve esaslar›n› belirleyen bir yönerge haz›rlar. Haz›rlanan bu yönerge Merkezi

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤iEtik Kurul onay›ndan sonra ifllerlik kazan›r. Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullar›n›ngörevlerini flöyle s›ralayabiliriz: Deney hayvanlar› üzerinde yap›lacak tüm ifllemlerinetik yönden kabul edilebilir s›n›rlar›n› belirlemek, kurum içerisinde deneyhayvan› kullan›lmas› sürecinin etik kurallara uygun olarak yap›lmas›n› sa¤lamakSIRA S‹ZDEve protokole ayk›r› çal›flma saptan›rsa gerekti¤inde sonland›r›lmas›na karar vermek.Deney hayvanlar› ile çal›flacak personelin gerekli e¤itimleri almas›n› sa¤lamakve bu amaçla sertifika programlar› düzenlemek, sertifikas› DÜfiÜNEL‹M olmayanlar›n hayvandeneyi yapmas›n› engellemek, Üretim ve uygulama bölümlerini denetlemek,Y›ll›k çal›flma raporlar›n› her y›l Merkezi Etik Kuruluna sunmak, ölü hayvanlar veSORUt›bbi at›klar›n 2872 say›l› çevre kanununa göre bertaraf edilmesini sa¤lamak.79SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUBir kurumda hayvan deneylerinin yürütülebilmesi için o kuruma ba¤l› D‹KKAT olarak çal›flan “hayvandeneyleri yerel etik kurulundan” yaz›l› onay al›nmas› gerekmektedir.SIRA S‹ZDEDeneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar ‹çin Kullan›lan DeneyHayvanlar›n›n Korunmas›, Deney Hayvanlar›n›n ÜretimYerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarlar›n Kurulufl,Çal›flma, Denetleme, Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmeli¤inUygulama Talimat›Hayvan deneyleri ile ilgili etik kurallarla ilgili bilmemiz gereken K bir ‹ T talimatname A P de25.04.2006 tarihinde 24 numara ile ç›kar›lan “Deneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar‹çin Kullan›lan Deney Hayvanlar›n›n Korunmas›, Deney Hayvanlar›n›n ÜretimYerleri ile Deney Yapacak Olan Laboratuvarlar›n Kurulufl, TELEV‹ZYON Çal›flma, Denetleme,Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmeli¤in Uygulama Talimat›” d›r. Bu talimat›n 2.maddesinde amaç flöyle özetlenmifltir. Gerçek ve tüzel kifliler ile kamu kurum vekurulufllar›nda, deneysel veya di¤er bilimsel uygulamalarda deney hayvanlar›n›n‹NTERNETüretimi, kullan›m›n›, bir yerden bir yere nakli s›ras›nda uyulmas› gereken kurallar›,teknik ve hijyenik flartlar› ve bu talimat›n hükümlerine uyulmamas› durumundauygulanacak ifllemleri, deney hayvan› üretim, tedarik edici ve uygulay›c› birimlerinkurulufl ve çal›flma izinlerine iliflkin esaslar› belirlemeyi kapsar. Deneysel olmayantar›msal ve klinik veteriner hekimlik uygulamalar› kapsam d›fl›ndad›r. Bu talimatnameniniçeriklerini bafll›klar halinde flöyle özetleyebiliriz: Öncelikle içeri¤indemerkezde zorunlu olarak bulunmas› gereken personel belirtilmifltir ve bunlar›nhiç birisinin eksik olmamas› gerekti¤i belirtilmifltir. Üretim merkezinde mutlakabulunmas› gereken personel flu flekilde s›ralanm›flt›r: Tesis sahibi, sorumlu yönetici,veteriner hekim, veteriner sa¤l›k teknisyeni, temizlik personeli, güvenlik görevlisi.Ayr›ca bunlar›n e¤itim durumlar›n›n ve niteliklerinin de nas›l olmas› gerekti¤iayr›nt›l› biçimde verilmifltir. Veteriner hekim gerekti¤inde hafta sonu ve tatil günlerindede deney hayvanlar›n›n muayene ve tedavilerini yapmakla yükümlüdür.Gerekirse araflt›rma bölümünde ihtiyaca göre biyolog, kimyager ve laborant bulundurulabilir.Bu arada bu personellerin fiziki koflullar› da (personele ait dufl, soyunmave dinlenme odalar› bulundurma zorunlulu¤u) tan›mlanm›flt›r. Laboratuvarve araflt›rma birimlerinde çal›flan tüm personelin 6 ayda bir rutin muayeneleri yap›lmas›n›nyan› s›ra alerjik testlerden ve tüberkülin testinden geçirilmesi, gereklidurumlarda tavsiye edilen afl›lar›n yap›lmas› (tetanoz, hepatit ve kuduz afl›s› vb)gerekmektedir.Talimatnamede servis bölümlerinin nas›l olmas› gerekti¤i ile ilgili de ayr›nt›l›bilgiler verilmifltir. Bu bölümde yem, altl›k, sarf, temizlik, yedek malzemelerin,ilaçlar›n, depolanmas› ve kullan›lmas› ile ilgili koflullar belirlenmifltir. Bunlar›n herD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

80 T›bbi Laboratuvar Eti¤ibirinin ayr› ayr› odalarda depolanmas›, yemlerin depoland›¤› odalar›n serin, karanl›k,nemsiz ve hava alacak flekilde olmas› gerekti¤i belirtilmifltir. Ayr›ca yem ve altl›klar›ndepoland›¤› yerlerin kap›lar› haflere ve yabanc› rodentlerin giriflini engelleyecekbiçimde düzenlenmelidir denilmektedir. Alet ve ekipman y›kama ve dezenfeksiyonodalar›n›n da hangi koflullarda olmas› gerekti¤i de bu uygulama talimat›ndaayr›nt›l›ca belirtilmifltir. Öncelikle kafeslerin ve di¤er malzemelerin ayr› yerlerdetemizlenip dezenfekte edilmesi gerekti¤i, bu ifllemlerin yap›ld›¤› odalara kirlimalzemenin girip, temiz malzemenin ç›kt›¤› kap›lar›n farkl› olmas› gerekti¤i belirtilip,ilgili odalar›n drenaj›n›n iyi olmas›, yeterli düzeyde havaland›rmas›n›n veuygun yal›t›m›n›n bulunmas› tavsiye edilmektedir. Geçici at›k toplama deposu bulunmas›da flartt›r. Buna göre tüm at›klar kapal› bir sistemle geçici at›k toplama deposunaulaflt›r›lmal› ve bu depo düzenli aral›klarla temizlenmeli ve dezenfekteedilmelidir. Uygulama talimat›nda binada bulunacak koridorlar›n koflullar› bile oldukçaayr›nt›l› olarak belirtilmifltir. Burada koridorda bulunmamas› gerekenler vekoridorun alt yap›s›n›n hangi malzemelerden yap›lmas› gerekti¤i tan›mlanm›flt›r.Bu bölümde özellikle üretim çeflidimize göre hangi koridor sistemini seçmemiz gerekti¤iönerisi önemlidir. E¤er mikrobiyolojik bariyerlere sahip bir üretim biçiminiseçmiflsek biri kirli biri temiz olmak üzere çift koridor, e¤er al›fl›lagelmifl (konvansiyonel)üretim yapma karar› alm›flsak tek koridor sistemine göre hayvan üretimodalar›n›n infla edilmesi gerekmektedir.Deney hayvanlar› üzerinde giriflim yap›lacak bölümlerin koflullar›n›n da nas›lolmas› gerekti¤i say›lm›flt›r, bunun için olmazsa olmaz bölümlerden birisi muayeneodas›, bir di¤eri de kabul ve karantina odalar›d›r. Yönergenin 7. maddesinde“Üretim tesisinde üretimi ve yetifltirilmesi yap›lan deney hayvanlar›na ait basit tan›saltestlerin, muayene ve postmortem (ölüm sonras›) incelemelerin yap›lmas› vegerekti¤i durumlarda numunelerin al›nabilmesi için en az bir adet muayene odas›bulunmal›d›r” denilmektedir. Kabul ve karantina odalar› için yap›lan en önemliuyar› ise bu odalarda gerekli sa¤l›k ve hijyenik önlemlerin al›nmas›d›r. Bu bölümtesise d›flar›dan getirilen hayvanlar›n üretim bölümüne geçirilmeden önce bir süreiçin tutulacaklar› odalard›r. Bu birimde görevli teknik personel di¤er bütün deneyhayvan› odalar›ndan izole olarak çal›fl›lacakt›r. Uygulama talimat›na göre hayvanlardayap›lacak giriflimlerle ilgili daha baflka birimlerinde bulunmas› gerekmektedir.Örne¤in basit giriflim odas›, hayvan haz›rlama odas›, operasyon odas›, reanimasyonodas›, post-operatif bak›m odas› gibi. Uygulama talimat›nda bu odalar da yine tektek tarif edilmifl ve o bölümlerde bulunmas› gereken koflullar tan›mlanm›flt›r.Talimatta, üretim merkezinde bulunmas› gereken bölümler d›fl›nda, bu bölümlerdekiçevresel koflullar›nda hayvanlar›n biyolojik gereksinimlerine göre nas›l olmas›gerekti¤i bildirilmifltir. Bu bölümde; havaland›rma sistemlerinin ve klimatikkoflullar›n, hayvan kafeslerinin olmas› gereken özellikler tan›mlanm›flt›r. Klimatikkoflullar için istenenler kitab›m›z›n refinement bafll›¤› anlat›ld›¤› gibidir. Ayn› flekildekafesler ile ilgili nitelikler de o bölümde uzun uzun anlat›lm›flt›. Havaland›rmasistemleri beklide tesisin en önemli bölümüdür. Bu tip tesislerde havaland›rma sistemininamac› ortama temiz hava sa¤lamak, her türlü koku, toksik gaz, toz ve enfeksiyonajan›n› ortamdan uzaklaflt›rmak, afl›r› ›s› ve nem oluflumunu önlemektir.Bu nedenle havaland›rma sistemi, tesis içersindeki bütün odalarda amonyak, sülfür,karbondioksit gaz› ve toz birikimini engelliyecek kapasitede olmal›d›r. Bu konudaözellikle vurgulanan baz› olaylar da bulunmaktad›r. Örne¤in, hayvanlar›nbar›nd›klar› odalar›n pencereleri acil durumlar d›fl›nda aç›lmamal›d›r. Enfekte bölgelerdeenfeksiyonun yay›lmamas› düflük bas›nç, temiz bölgede ise herhangi bir

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i81enfeksiyon etkeninin girmemesi için yüksek bas›nç uygulanmal›d›r. Hayvanlar›nyaflamsal ve üretim ortamlar›nda ses koflullar› da çok önemli oldu¤u için UygulamaTalimat›nda bu durum ele al›nm›flt›r. Buna göre küçük rodentlerin yetifltirildi-¤i odalarda ses seviyesi 85 dB’i geçmemelidir. Deney hayvan› odalar›n›n içinde yada yak›n›nda telefon, radyo, kamera, alarm sistemleri gibi elektronik aletler kesinliklebulundurulmamal›d›r.Deney hayvanlar› üretim bölümünün kurulup, ruhsatland›r›labilmesi için sadeceodalar›n, kafeslerin nas›l olmas› gerekti¤i belirtilmemifltir. Ayr›ca hayvanlar›n tüketece¤imalzemeler ve onlar›n bak›mlar› ile ilgili koflullar da ortaya konmufltur.Bunun için yemlerin özellikleri ve yemleme yöntemlerinin aç›kland›¤› bölümdeyemlerin al›nmas›, depolanma koflullar›, raf ömürlerine dikkat edilmesi, türe uygunyemleme yap›lmas›n›n özellikleri aç›klanm›flt›r. Uygulama talimat›n›n kuvvetleüzerinde durdu¤u yap›lmas› gereken ifllevlerden birisi de hayvanlarla ilgili kay›tlar›nçok titiz bir flekilde tutulmas› gerekti¤idir. Bunun için kafeslerin üzerindetan›t›m kart› bulunmas› ve bu kartta; “Deney hayvan›n›n kafes numaras›”, “deneyhayvan›n›n türü/›rk›”, “kafesteki deney hayvan say›s›”, “cinsiyetlere göre say›s›”,“üretim türü”,“üretime al›nma teknikleri” yaz›l› olmal›d›r. Uygulama Talimatnamesinin11. maddesinde kay›t sistemlerinin ve deney hayvanlar› iflaretlemelerinin nas›lolmas› gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Buna göre; deney hayvanlar›n›n ayl›k ve y›ll›kolarak hayvan say›lar›, hayvanlar›n özelliklerine göre bilgileri ve hangi çal›flmalariçin verildi¤inin kay›tlar› tutulmal›d›r. Bu kay›tlar en az 3 y›l süreyle saklanmal›d›r.Üretim s›ras›nda yap›lmas› mutlaka gerekli olan baz› ifllerinde tan›mlanmas› yap›lmaktad›r.Bu tip bir merkezin ruhsatland›r›labilmesi için belki de en önemli flart,orada mutlaka kadrolu bir veteriner hekimin bulunmas›d›r. Veteriner hekim dehayvanlar›n günlük zorunlu sa¤l›k kontrollerini yapmak mecburiyetindedir. Tümpersonel zoonoz hastal›klar, kimyasal, fizyolojik ve mikrobiyolojik zararlar konusundae¤itilmelidir, üretim odalar›nda yiyecek, içecek, nikotinli madde tüketimiyasaklanmal› ve personel k›yafeti çal›flma koflullar›na uygun olmal›d›r, sterilizatördüzenli olarak kalibre edilmelidir.Uygulama talimatnamesinde yukar›da sayd›klar›m›z›n d›fl›nda daha baflka gerekliolan koflullar da bulunmaktad›r. Örne¤in, deney hayvanlar›n›n sat›fl koflullar›da belirlenmifltir. Bu bölümde vurgulanan önemli koflullardan birisi deney hayvanlar›yavrular›n›n süt emme dönemleri bitmeden sat›lmamas›d›r, sat›lan di¤er hayvanlar›alan kifliye mutlaka bu hayvanlarla ilgili bilgiler içeren belge verilmeli; bubelgede hayvanlar›n sa¤l›k belgesi, genel bar›nma, bak›m ve al›nacak önlemler,uygun diyetleri, hayvan sahibi olman›n getirdi¤i sorumluluklar, tescil belgesi bulunmal›d›r.Sat›lan hayvanlar›n nakil koflullar›ndan sat›fl› yapan sorumludur. Bu uygulamatalimat›nda deney hayvanlar›n›n üretim ve deneye al›nmas› ile ilgili koflullarburada aç›klad›¤›m›zdan daha ayr›nt›l› olarak yaz›lm›flt›r. Bizim buraya almad›-¤›m›z di¤er içerikler kitab›m›z›n refinement kural› olarak anlat›lan bölümde geniflolarak verilmifltir.Deneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar ‹çin Kullan›lan DeneyHayvanlar›n›n Korunmas›, Deney Hayvanlar›n›n ÜretimYerleri ile Deney Yapacak Olan laboratuarlar›n Kurulufl,Çal›flma, Denetleme, Usul ve Esaslar›na Dair YönetmelikHayvan deneyleri eti¤i ile ilgili olarak ülkemizde ç›kar›lan yasa ve yönetmeliklerdenönemli bir di¤er yönetmelik ise yukar›da uzun uzun uygulama talimat›n› verdi¤imiz“ Deneysel ve Di¤er Bilimsel Amaçlar ‹çin Kullan›lan Deney Hayvanlar›n›n

82 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEKorunmas›, Deney Hayvanlar›n›n Üretim Yerleri ile Deney Yapacak Olan laboratuarlar›nKurulufl, Çal›flma, Denetleme, Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik” dir.Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤›n›n ç›kard›¤› bu yönetmelik de özellikle deney hayvan›üreten veya temin eden kurulufllar için kurulufl ve çal›flma izinlerinin al›nmas›için gerekli koflullar ve bu ifllemin tamamlanmas› için gerekli süreç anlat›lmaktad›r.Bu konuda faaliyet yapmak isteyen resmi ve özel kurulufllar mutlaka yönetmeliktebelirtilen gereklilikleri yerine getirip bakanl›¤›n denetlemelerinden olumlu raporald›ktan sonra yine bakanl›¤›n verdi¤i izinle faaliyetlerine bafllayabilirler. Yönetmeli¤iniçeri¤i yukar›da çok oldukça ayr›nt›l› olarak verdi¤imiz Uygulama Talimatnamesindeanlat›ld›¤› için burada tekrara girmeyece¤iz.SIRA S‹ZDESONUÇÜlkemizde DÜfiÜNEL‹M uzun y›llar deney hayvanlar› üzerinde yap›lan çal›flmalar oldukça kurals›zbir biçimde ve sadece çal›flan insanlar›n vicdan›na ba¤l› olarak sürdürüldüktensonra, art›k yukar›da sayd›¤›m›z yasa ve yönetmeliklerle hayvan haklar›n› koruyacakbiçimde belli kurallara ba¤lanmas› memnuniyet verici birSORUdurumdur.Buradaki yasa D‹KKAT ve yönetmeliklerin tam metinleri Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› ile Çevre veOrman Bakanl›¤›n›n ‹nternet sitelerinden bularak onlardan daha fazla ayr›nt› elde edebilirsiniz.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i83ÖzetA MAÇ1A MAÇ2Deney hayvan› kavram›n›, hangi canl›lar›ndeney hayvan› olarak kullan›ld›¤›n› aç›klamak;Deney hayvanlar› hipotezi bilimsel kurallara görekurulmufl araflt›rmalarda ve biyolojik testlerdekullan›lan hayvanlard›r. Bu terim omurgal› veyaomurgas›z olmalar›na bak›lmaks›z›n, üzerindedeney yap›labilen tüm hayvanlar için kullan›l›r.Günümüzde basit omurgal› hayvanlardan geliflmiflmemeli hayvanlara kadar birçok hayvan türüdenek olarak kullan›lmaktad›r. Fakat omurgas›zlar›nkullan›m› oldukça s›n›rl› düzeylerde kalmaktad›r.Son y›llarda baz› ilkel omurgal›lar›nkullan›m›nda art›fllar olsa da halen en fazla tercihedilenler baz› memeli türleridir. Kullan›mda üstgruplar› oluflturanlar› s›n›fland›r›rsak, en fazlakullan›lanlar›n s›çan, fare, tavflan ve bal›k, ortadüzeyde kullan›lanlar›n ise domuz, kobay, hamsterve maymun oldu¤unu görürüz. Bir dönembaz› alanlarda çok kullan›lan kedi ve köpeklerinyeni ç›kan yasalar gere¤i deneysel amaçl› kullan›m›neredeyse imkans›z hale gelmifltir. Öncekidönemde çeflitli yerlerden toplanan kedi ve köpeklerledeney yap›labiliyordu, yeni yasalara görebu hayvanlar ancak bir üretim merkezinde buamaçla üretilmifl olmalar› kofluluyla deneye al›nmalar›naizin verilmektedir.Deney hayvanlar›n›n sa¤l›k bilimlerinde hangiamaçlar için kullan›ld›¤›n› tan›mlamak;Bu hayvanlar sa¤l›k bilimlerinin hemen hementüm alanlar›nda yap›lan araflt›rmalarda ciddi miktarlardakullan›lmaktad›r. Çünkü deney hayvanlar›n›nbilimsel deneylerde kullan›lmaya bafllamas›ylabirlikte araflt›rma verilerinin ayd›nlat›c›yönlerinin hiçbir ön yarg› olmadan tekrarlanabildi¤ive istenen koflullarda yeniden elde edilebildi¤igörülmüfltür. K›sacas› deney hayvanlar›n›nbilimsel bilgi elde edilmesindeki de¤erlerinin takdiredilemeyecek kadar fazla oldu¤u anlafl›lm›flt›r.Özellikle temel t›p bilimlerinde ve cerrahibranfllarda, kanser, kalp damar hastal›klar› ve beyinaraflt›rmalar›nda hayvanlar üzerinde yap›lançal›flmalar›n çok yo¤un oldu¤u görülür. Hayvandeneylerine karfl› olanlar, hayvanlarla yap›lan çal›flmalardanelde edilen araflt›rma verilerinin insanlailgili uygulamalarda pek geçerli olmad›¤›n›A MAÇ3söyleseler de gerçekler onlar› do¤ru ç›karmamaktad›r.Günümüzde uygulanan ve hayat kurtar›c›bir de¤ere sahip çok say›daki sa¤alt›m uygulamas›hayvanlarda yap›lan çal›flmalardan ö¤renilmifltir.Örne¤in: Antraks, kuduz ve çocukfelci afl›lar›n›n, insulinin, antikoagülanlar›n, monoklonalantikorlar›n, nöron fonksiyonlar›n›n keflifleri,Lepra tedavisi, laporoskopik cerrahi, pacemakeruygulamalar›, organ transplantasyonlar›(aktar›mlar›) ve daha birçok uygulama hayvandeneyleri sayesinde gerçeklefltirilmifltir.Hayvan deneyleri eti¤inin tarihsel gelifliminiaç›klamak;Bilimsel kay›tlarda ilk deney hayvan› kullan›m›-na M.Ö. 400 y›llar›nda yaz›lan “Corpus Hippocraticum”kitab›nda rastl›yoruz. O dönemde hayvanlarüzerinde yap›lan incelemeler sadece anatomikyap›y› belirlemeye yöneliktir. ‹lk defa deneyseldiyebilece¤imiz uygulamay› “Galen’de”görüyoruz. Galen domuz, maymun ve köpeklerinbaz› organlar›n› vücuttan ay›rarak, çeflitli organlar›nfonksiyonlar›n›n nas›l oldu¤unu görmeyeçal›flm›flt›r. Bu denemeler canl› hayvanlar üzerindeyap›lan ilk fizyolojik çal›flmalard›r. Bundansonra birçok araflt›rmac› çeflitli nedenlerle deneyiçin hayvan kullanm›flt›r. Fakat 19. yüzy›lda ClaudeBernard fizyolojik deneyler için hayvan kullan›m›n›ngerekti¤ini kesin bir dille anlatm›flt›r. Budönemlerde genellikle çiftliklerde ve rastgele yerlerdeyetifltirilen hayvanlar araflt›rmalarda kullan›l›yordu.1789 y›l›nda Jeremy Bentham “AhlakYaflam›n ‹lkelerine Girifl” adl› ünlü eserinde hayvanlar›na¤r›y› hissedecek kapasitede olmad›klar›yönündeki Kartezyen görüflü reddetmifl ve flöyledemifltir “As›l soru olaylar› sorgulay›p sorgulayamad›klar›veya konuflup konuflmad›klar› de¤il,ac›ya katlan›p katlanamad›klar›d›r”. Bunlar›n tart›fl›ld›¤›döneme kadar, henüz anestetik maddelerinkeflfedilmemifl olmas› da önemli bir sorundu.Çünkü hayvanlar cerrahi deneylerde bileanestezi uygulanmadan kullan›l›yordu. Fakat art›kanestezik maddeler keflfedilmiflti. Bunun üzerinecanl› kesime karfl› ç›kanlar örgütlenmeyebafllad›lar.1875 y›l›nda Londra’da “The VictoriaStreet Society” adl› dernek ile ayn› y›l “Frances

84 T›bbi Laboratuvar Eti¤iA MAÇ4Power Cobbe” kuruldu. Bu derneklerin çal›flmas›sonucu ‹ngiltere’de “Royal Commission” oluflturulduve”Hayvanlara ‹nsanc›l Davranma Yasas›”adl› ilk etik yasay› yapt›. Bu yasa ile “Canl›hayvanlar üzerinde yap›lacak denemelerin ancakEyalet Sekreterli¤inin kontrolü ile, anestezialt›nda ve yaln›zca yararl› bilim için yapabilece-¤i” karara ba¤lanm›flt›r. Bundan sonra Avrupa k›-tas›nda ve Amerika Birleflik Devletlerinde konuylailgili çok say›da dernek kurulmufltur. Gerekderneklerin ve kamuoyunun bask›lar›, gereksebilim insanlar›n›n hassasiyetleriyle bu konuyla ilgiliçal›flmalar yo¤unlaflm›fl ve çeflitli ülkelerdebirçok yasa ç›kar›lm›fl ve uluslar aras› anlaflmalaryap›lm›flt›r. 1959 y›l›nda Russell ve Burch’un yay›mlad›¤›“The Principles of Humane ExperimentalTecnique” adl› kitab›n içindeki öneriler adetabu alandaki kutsal kitap oldu. Onlar›n kitaptakiönerileri art›k günümüzdeki yasalar›n yönetmeliklerinözünü oluflturmaktad›r. Bu kitab›n önerileri“3R kural›” olarak özetlenebilir.Hayvan deneylerinin günümüzde olmas› gerekendurumunu tan›mlamak;3R Kural› etkin ve yayg›n biçimde kullan›lmal›,biyomedikal alanda kullan›m› bu gün için vazgeçilmezolan “deney hayvanlar›ndan” olabileceken yüksek verim ile yararlan›lmal›d›r. Bunun içindünyada ve ülkemizde çeflitli yasal düzenlemeleryap›lm›fl durumdad›r ve halen de bu düzenlemeleredevam edilmekte ve uygulamada bu düzenlemeleringerekleri olan organizasyonel kurumve kurulufllar oluflturulmaktad›r. Bu ba¤lamda,hayvan deneyleri giderek yayg›nlaflan bir uygulamayap›lacak hayvan deneyi için “etik kurulonay›” almakt›r. Birçok geliflmifl ülkede oldu¤ugibi bizim yasa ve yönetmeliklerimizde de deneyhayvanlar›yla do¤rudan u¤raflacak kiflilerin mutlakahayvan deneyleri etik kurullar› taraf›ndanaç›lan kurslara kat›l›p, baflar›l› olarak oradan birsertifika almalar› flart koflulmufltur. Bu sertifikayasahip olmayan kiflilerin etik kurullara proje sunmalar›bile mümkün olamamaktad›r. Tüm bu uygulamalar›nyayg›nlaflarak daha da köklü bir durumaulaflmas› gerekmektedir.A MAÇ5A MAÇ63R kuram›n›n anlam›n› aç›klamak;3R kural›, R harfiyle bafllayan 3 ‹ngilizce kelimedenoluflmufltur. Bunlar “Reduction”, “Refinement”,“Replacement” dir. Reduction’›n kelimeanlam› “indirgeme”, “azaltmad›r”, bizim konumuzdaise araflt›rmalarda olanak oldu¤unca enaz say›da hayvan kullanarak en iyi sonuca varmailkesini ifade eder. Bu maddeye uyma gayreti biryanl›fl anlamaya neden olabilir ve araflt›r›c›lar reduction’adikkat edeyim derken, istatistik hesaplariçin gerekli say›lar›n alt›na inebilirler. Bu hatanedeniyle sonuçlar bilimsellikten uzaklafl›r veyay›na dönüflemez, deneyde kullan›lan hayvanlarbofla tüketilmifl olur. Araflt›rmalar da az hayvankullan›lmas›n›n özü, deney ve testlerde “boflyere hayvan tüketmemektir”. Refinement kural›-n›n içerdi¤i anlam hayvanlar›n do¤umlar›ndan,deneylerde kullan›mlar›n›n sonland›r›lmas›na kadargeçen süreçte rahatlar›n› (animal wellfair) vemümkün oldu¤u kadar az ac› duymalar›n› sa¤lamakiçin önlemlerin al›nmas› gereken yöntemlerolarak özetlenebilir. Replacement, “yerine baflkabir fley koyma” anlam›na gelir. Bu maddeye göre,araflt›rma ve biyolojik testlerde mümkünseomurgal› hayvanlar yerine baflka fleylerin kullan›lmas›tercih edilmelidir. Bu amaçla deney hayvanlar›n›nyerine çeflitli olanaklar (omurgas›zhayvanlar, tek hücreli hayvanlar, hücre ve dokukültürleri gibi) önerilmektedir.Hayvan deneylerine alternatif olarak önerilenyöntemleri saymak;Hayvan deneylerine alternatif olarak önerilenyöntemler flunlad›r: Doku ve organ kültürleri,Omurgas›z hayvanlar›n kullan›lmas›, Embriyonluyumurtan›n kullan›lmas›, Bir hücrelilerin kullan›lmas›,Bilgisayar ve veri bankalar›n›n kullan›lmas›,Matematik yöntemler, Gönüllü insan kullan›m›ve epidemiyolojik çal›flmalar, E¤itimde yapaymodellerin ve filmlerin kullan›lmas›. Bu alternatifyöntemlerin hepsinin kendine göre avantajve dezavantajlar› ile belirli limitasyonlar› vard›r.Bu limitasyonlar nedeniyle baz› alternatifyöntemlerin kullan›labilirlik ve geçerlik düzeyleris›n›rlanmaktad›r.

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i85A MAÇ7Alternatif yöntemlerin ne kadar kullan›labilir vene kadar geçerli olabilece¤ini aç›klamak;Replacement ilkesi uyar›nca önerilen alternatifolanaklar›n› duymufl olan hayvan haklar› savunucular›,hatal› olarak, bunlar sayesinde her fleyinçözümlendi¤ini ve deneylerde hayvanlar›nkullan›lmas›na hiç gerek kalmad›¤›n› savunmaktad›rlar.Oysa ki, önerilmifl olan alternatif yöntemlerinhepsinin kendine göre avantaj ve dezavantajlar›ile belirli limitasyonlar› vard›r. Bu limitasyonlarnedeniyle baz› alternatif yöntemlerinkullan›labilirli¤i ve geçerli¤i s›n›rlanmaktad›r. Alternatifyöntem olarak önerilen doku ve hücrekültürlerinin özellikle canl›n›n bütünlülü¤ününgerekti¤i insan çal›flmalar›nda kullan›lmas› mümküngörülmemektedir. Örne¤in, bir transplantasyonçal›flmas›nda veya bir çok organ›n iflin içinegirdi¤i metabolik çal›flmalarda kullan›lamazlar.Yine alternatif olarak önerilen omurgas›z hayvanlarlada gerek anatomik, gerekse fizyolojikolarak insanlardan ve di¤er memeli hayvanlardanoldukça uzak bir yap›ya sahiptirler. Hattabizde bulunan baz› organlar onlarda hiç bulunmamaktad›r.Örne¤in hiçbir omurgas›z hayvandaakci¤er bulunmaz. Baz› organlar›n bizdekikarfl›l›klar› bulunsa bile yap›sal olarak çok farkl›hatta oldukça ilkel yap›dad›r. Bu duruma dolafl›msistemlerini örnek verebiliriz. Benzer gerekçelerdi¤er alternatif yöntemler için de ortaya ç›kmaktave alternatif yöntemler baz› durumlardageçerli sonuçlar verirken, baz› durumlarda alternatifkullan›m› olanaks›zlaflmaktad›r.Hayvan deneyleri ile ilgili ülkemizde ç›km›fl yasa veyönetmelikleri tan›mlamak ve özlerini aç›klamak;Hayvan deneyleri ile ilgili ülkemizde ç›kan ilkyasa 24.06.2004 tarihinde ç›kar›lm›fl 5199 say›l›“Hayvan Haklar› Kanunudur”. Kanunun amac›“hayvanlar›n rahat yaflamalar›n› ve hayvanlara eniyi ve uygun muamele edilmesini temin etmek,hayvanlar›n ac›, ›st›rap ve eziyet çekmelerine karfl›en iyi flekilde korunmalar›n› her türlü ma¤duriyetlerininönlenmesini sa¤lamakt›r”. Kanununbüyük bir bölümünde “sokak hayvanlar›”, “pethayvanlar” gibi çeflitli hayvanlar›n haklar›ndansöz edilmektedir. ‹çinde s›n›rl› say›da baz› maddelerhayvan deneyleri konusundad›r. Bu yasaile “deney hayvanlar› için” etik kurullar ve yap›-lacak “hayvan deneyleri için” etik kurul onay›ndansöz edilmektedir. Bunu aç›klar nitelikte, hayvandeneylerinin eti¤i ile ilgili en önemli yasaldüzenlemelerden birisi de 6.Temmuz.2006 tarihli,26220 say›l› “Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›-n›n Çal›flma Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik”dir. Bu yönetmelik Çevre ve Orman Bakanl›¤› taraf›ndanç›kar›lm›flt›r. Bu yönetmelikle ülkemizdeilk defa 18 üyeden oluflan bir Merkezi EtikKurul kurulmufltur. Ülkemizde kurumlara ba¤l›olarak faaliyet gösteren her “deney hayvan› etikkurulu” bu merkezi etik kurula ba¤l› yerel etikkurul olarak görev yapmaktad›r. Hayvan deneyleriile ilgili etik kurallarla ilgili bilinmesi gerekenbir talimatname de 25.04.2006 tarihinde 24 numaraile ç›kar›lan “Deneysel ve Di¤er BilimselAmaçlar ‹çin Kullan›lan Deney Hayvanlar›n›nKorunmas›, Deney Hayvanlar›n›n Üretim Yerleriile Deney Yapacak Olan Laboratuvarlar›n Kurulufl,Çal›flma, Denetleme, Usul ve Esaslar›naDair Yönetmeli¤in Uygulama Talimat›” d›r.A MAÇ8

86 T›bbi Laboratuvar Eti¤iKendimizi S›nayal›m1. Afla¤›daki deney hayvanlar›ndan hangisi deneyselçal›flmalarda di¤erlerinden daha fazla kullan›lmaktad›r?a. Maymunb. Domuzc. Hamsterd. Tavflane. Kobay2. Hayvan deneylerinde etik kurallar›n temelini oluflturan“3R” ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur?a. Deneylerde anestezi uygulanmas› reductionmaddesine uygun bir harekettir.b. Gereksiz yere hayvan kullanmamak reductionmaddesine uygun bir davran›flt›r.c. Kafeslere belirli say›n›n üstünde hayvan yerlefltirmektenkaç›nma hareketi replacement maddesineuygun bir davran›flt›r.d. En az say›da hayvan kullan›larak, deneylerde eniyi sonuca varma refinement maddesinin özüdür.e. Hayvan yerine doku kültürü kullanman›n tercihedilmesi refinement maddesine uygun bir davran›flt›r.3. Deney hayvanlar›nda anestezi, analjezi ve ötenaziyapmak için madde seçerken dikkat edilmesi gerekenve her üçünde de ortak olan özellik afla¤›dakilerdenhangisidir?a. Maddelerin enjeksiyonla uygulanmas›b. Maddelerin mümkün oldu¤u kadar az miktardakullanma yolunun tercih edilmesic. Maddelerin uygulama sonras› hayvan›n davran›fllar›n›etkilemesid. Maddelerin hepsinin etki süresinin ayn› olmas›e. Seçilen maddelerin deney sonuçlar›na yan etkilerininbulunmamas›4. Bir deney hayvanlar› üretim merkezinin Tar›m veHayvanc›l›k Bakanl›¤›ndan üretim ruhsat› alabilmesiiçin afla¤›daki personellerden hangisinin bulunmas› flartde¤ildir?a. Hayvan teknisyenib. Kurum sahibic. Doktord. Veteriner hekime. Temizlik personeli5. I- Doku kültürünün kullan›lmas›II- Omurgas›z hayvanlar›n kullan›lmas›III- Embriyonlu yumurtalar›n kullan›lmas›Deney hayvan› yerine baflka fleylerin kullan›lmas› konusuylailgili olarak yukar›da verilen 3 yöntemin ortak dezavantaj›afla¤›dakilerden hangisidir?a. ‹nsan yap›s›ndan uzak olmalar›b. Ac› duymamalar›c. Çok pahal› yöntemler olmalar›d. Çok zor teknikler olmalar›e. Hastal›k problemlerinin olmamas›6. I- Tükürük salg›s›n›n artmas›II- Kambur pozisyonda durmaIII- Tüylerin dikleflmesiYukar›dakilerden hangileri bir hayvan›n a¤r› duydu¤unungöstergeleridir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIIc. I ve IId. I ve IIIe. I, II ve III7. Deney hayvanlar›yla araflt›rma yapmak isteyen birkiflinin bu yönde bir giriflim yapabilmesi için sa¤lanmas›gereken ilk flart afla¤›dakilerden hangisidir?a. Yeteri kadar sa¤l›kl› hayvan bulmakb. Deney hayvanlar› etik kursundan sertifika almakc. Etik kurula uygun bir proje vermekd. Veteriner hekim diplomas›na sahip olmake. ‹yi bir hayvan sever olmak8. Afla¤›dakilerden hangisi Hayvan Deneyleri MerkeziEtik Kurulunun yapmas› gereken görevleri aras›ndayer almaz?a. Kendisine do¤rudan sunulan araflt›rma projelerinide¤erlendirmek,b. Ülke çap›nda uygulanacak etik ilkeleri belirlemek,c. Yerel etik kurullar› denetlemek,d. Hayvan deneyleri etik sertifikalar›n›n denkliklerinidenetlemek,e. Yerel etik kurullara yap›lan itirazlar› de¤erlendirmek,

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i879. Afla¤›daki hayvanlardan hangisinde bir cerrahi ifllemuyguland›¤› takdirde di¤erlerinden daha az a¤r› duyaca¤›ileri sürülmektedir?a. Fareb. Tavukc. Ahtapotd. Bal›ke. Kurba¤a10. Deney hayvanlar›n›n yaflad›¤› ortam›n koflullar›ndanhangisinin kötü olmas› hayvanlarda sürrenal hipertrofisimeydana gelmesine yol açabilir?a. Oda s›cakl›¤›n›n normalin üstünde olmas›b. Odalar›n neminin afl›r› yüksek olmas›c. Odalar›n amonyak miktar›n›n yüksek olmas›d. Çok fazla ani ve fliddetli gürültülerin olmas›e. Odalar›n ›fl›k fliddetinin gere¤inden fazla olmas›

88 T›bbi Laboratuvar Eti¤iKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Kullan›mda üst gruplar› oluflturanlar s›n›fland›-r›l›rsa, en fazla kullan›lanlar›n s›çan, fare, tavflanve bal›k, orta düzeyde kullan›lanlar›n isedomuz, kobay, hamster ve maymun oldu¤unugörülecektir. Yan›t›n›z yanl›flsa “Deney Hayvan›Kavram› ve Deneylerde Kullan›lan Hayvanlar”konusunu tekrar gözden geçiriniz.2. b Gereksiz yere hayvan kullanmamak reductionmaddesine uygun bir davran›flt›r. Yan›t›n›z yanl›flsa“Günümüzde Deney Hayvan Haklar›: 3RKural›” bölümünü gözden geçiriniz.3. e Seçilen maddelerin deney sonuçlar›na yan etkilerininbulunmamas›. Yan›t›n›z yanl›fl ise “GünümüzdeDeney Hayvan Haklar›: 3R Kural›” bölümününiçindeki “Refinement” konusunu tekrargözden geçiriniz.4. c Doktor. Yan›t›n›z yanl›flsa “Hayvan DeneyleriYasa ve Yönetmelikleri” bölümünün içindeki“Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›n Çal›flmaUsul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik” konusunugözden geçiriniz.5. a ‹nsan yap›s›ndan uzak olmalar›. Yan›t›n›z yanl›flise “Günümüzde Deney Hayvan Haklar›: 3R Kural›”bölümünün içindeki “Replacement” konusunu(Deney hayvanlar› yerine önerilen Olanaklar›)tekrar gözden geçiriniz.6. e Tükürük salg›s›n›n artmas›, kambur pozisyondadurma, tüylerin dikleflmesi gibi belirtilerin hepsihayvan›n a¤r› duydu¤unun iflaretidir. Yan›t›-n›z yanl›fl ise “Günümüzde Deney Hayvan Haklar›:3R Kural›” bölümünün içindeki “Refinement”konusunu tekrar gözden geçiriniz.7. b Deney hayvanlar› etik kursundan sertifika almak.Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüzde DeneyHayvan Haklar›: 3R Kural›” bölümünün içindeki“Reduction” ve “Hayvan Deneyleri Yasa veYönetmelikleri” bölümünün içindeki “HayvanDeneyleri Etik Kurullar›n›n Çal›flma Usul veEsaslar›na Dair Yönetmelik” konular›n› tekrargözden geçiriniz.8. a Kendisine do¤rudan sunulan araflt›rma projelerinide¤erlendirir. Yan›t›n›z yanl›fl ise “HayvanDeneyleri Yasa ve Yönetmelikleri” bölümününiçindeki “Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›nÇal›flma Usul ve Esaslar›na Dair Yönetmelik”konusunu gözden geçiriniz.9. c Ahtapot. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günümüzde DeneyHayvan Haklar›: 3R Kural›” bölümünün içindeki“Replacement” konusunu (Deney hayvanlar›yerine önerilen Olanaklar›) tekrar gözdengeçiriniz.10. d Çok fazla ani ve fliddetli gürültülerin olmas›. Yan›t›n›zyanl›fl ise “Günümüzde Deney HayvanHaklar›: 3R Kural›” bölümünün içindeki “Refinement”konusunu tekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Geçmifl dönemlerde uzun bir süre hayvanlar› deneylerdekullananlar hayvanlar›n duygu sahibi varl›klar oldu-¤una inanm›yorlard›. Hayvanlar›n mekanik prensiplerleanlafl›labileceklerini savunuyorlard›. Hayvanlar›n ruhununolmamas› dolay›s›yla bilinçlerinin de olmay›fl›; hayvanlar›insanlardan ay›ran temel fark olarak düflünülmekteydi.1789 y›l›nda Jeremy Bentham “Ahlak Yaflam›n‹lkelerine Girifl” adl› ünlü eserinde hayvanlar›n a¤r›y›hissedecek kapasitede olmad›klar› yönündeki Kartezyengörüflü reddetmifl ve flöyle demifltir “As›l soruolaylar› sorgulay›p sorgulayamad›klar› veya konuflupkonuflmad›klar› de¤il, ac›ya katlan›p katlanamad›klar›-d›r”. Böylece Bentham taraf›ndan ilk kez hayvanlar›ndeneylerde çekebilece¤i ac› gündeme getirilmifl oldu.S›ra Sizde 2Reduction’›n kelime anlam› “indirgeme”, “azaltmad›r”,hayvan deneyleri eti¤i konusunda ise araflt›rmalardaolanak oldu¤unca en az say›da hayvan kullanarak eniyi sonuca varma ilkesini ifade eder.S›ra Sizde 3Refinement kural›n›n içerdi¤i anlam hayvanlar›n do-¤umlar›ndan, deneylerde kullan›mlar›n›n sonland›r›lmas›nakadar geçen süreçte rahatlar›n› (animal wellfair)ve mümkün oldu¤u kadar az ac› duymalar›n› sa¤lamakiçin önlemlerin al›nmas› gereken yöntemler olarak özetleyebiliriz.Refinement kural›na uyma gere¤imiz dahahenüz hayvanlar›n do¤duklar› anda bafllar. Deney hayvanlar›m›z›rasgele yerlerde ve rasgele koflullarda yaflatamay›z.Her hayvan türüne göre onlar›n en iyi yaflayabileceklerikoflullar tan›mlanm›flt›r.

4. Ünite - Hayvan Deneyleri Eti¤i89S›ra Sizde 43R kural›n›n di¤er bir maddesi olan Replacement, “yerinebaflka bir fley koyma” anlam›na gelir. Bu maddeye göre,araflt›rma ve biyolojik testlerde mümkünse omurgal›hayvanlar yerine baflka fleylerin kullan›lmas› tercih edilmelidir.Bu amaçla, “Deney Hayvanlar›” yerine önerilençeflitli alternatif olanaklar vard›r. Bunlar amaca uygun olarak,avantaj ve dezavantajlar› bilinerek kullan›lmal›d›r.S›ra Sizde 5Doku ve hücre kültürlerinin dezavantajlar› aras›nda flunlarsay›labilir: 1) Ne kadar dikkatli çal›fl›l›rsa çal›fl›ls›nzaman zaman istenmiyen kontaminasyonlarla (kültürortam›na mikroorganizma bulaflmas›) pasaj kay›plar›-m›z olabilir; 2) Vücuttan izole edilmifl bir organ di¤ersistemlerle olan etkileflimden uzaklaflt›¤› için doku vehücre kültüründen elde etti¤imiz sonucu sa¤lam durumdakibir organizma için yorumlamam›z zor olabilir;3) Doku ve hücre kültürleri sürekli pasajlarla uzun sürekullan›l›rsa fenotipik de¤iflikliklere u¤rar, bu da eldeetti¤imiz sonuçlar›n standardizasyonu ile ilgili problemleryaratabilir; 4) Doku kültürlerinin özellikle canl›n›nbütünlülü¤ünün gerekti¤i insan çal›flmalar›nda kullan›lmas›mümkün görülmemektedir. Örne¤in bir transplantasyonçal›flmas›nda veya bir çok organ›n iflin içine girdi¤imetabolik çal›flmalarda kullan›lamazlar.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAltu¤, T. (2005). Biyolojik Araflt›rmalarda DeneyHayvan› Kullan›lmas›n›n Ana ‹lkeleri, II. UlusalMoleküler Biyoloji ve Genetik Ö¤renci K›fl OkuluKitab›, s. 97-101, ‹stanbul.Canadian Council on Animal Care. (1984). Guide tothe Care and Use of Experimental Animals, Vol2., Ottawa, Kanada.Cantürk, Z.F, Sayek, ‹. (2005). Cerrahi Araflt›rma“Araflt›rma planlama, De¤erlendirme ve sunum,Deney hayvanlar›, Özgül deneysel modeller”,Nobel T›p Kitapevi, ‹stanbulPoyraz, Ö. (2000). Laboratuar Hayvanlar› Bilimi. KardelenOfset, Ankaravon Zutphen, L.F.M., Baumans, V., Beynen, A.C., ÇeviriEditörü Tayfun, ‹. (2003) Laboratuvar Hayvanlar›Biliminin Temel ‹lkeleri. Medipres, Ankara.Ye¤en, B.Ç., Gören, Z. (2005). Biyomedikal Araflt›rmalardaDeney Hayvan› “Temel Bilgiler ve Etik‹lkeler”. Yüce Yay›m Tavasl› Matbaas›, ‹stanbul.S›ra Sizde 6Deney hayvanlar› yerine önerilen çeflitli olanaklar vard›r.Bunlar flöyle özetlenebilir: 1) Hücre, doku ve organkültürleri; 3) Omurgas›z hayvanlar›n kullan›lmas› 4) Embriyonluyumurtan›n kullan›lmas›; 5) Bir hücrelilerinkullan›lmas›; 6) Bilgisayar ve veri bankalar›n›n kullan›lmas›7) Matematik yöntemler 8) Gönüllü insan kullan›-m› ve epidemiyolojik çal›flmalar 9) E¤itimde yapay modellerinve filmlerin kullan›lmas›S›ra Sizde 7Ülkemizde hayvan deneyleri eti¤ini konu alan ilk yasaldüzenleme 24.06.2004 tarihinde ç›kar›lm›fl olan 5199say›l› Hayvan Haklar› Kanunudur. Kanunun amac› “hayvanlar›nrahat yaflamalar›n› ve hayvanlara en iyi ve uygunmuamele edilmesini temin etmek, hayvanlar›n ac›,›st›rap ve eziyet çekmelerine karfl› en iyi flekilde korunmalar›n›her türlü ma¤duriyetlerinin önlenmesini sa¤lamakt›r”.Kanunun büyük bir bölümünde “sokak hayvanlar›”,“pet hayvanlar” gibi çeflitli hayvanlar›n haklar›ndansöz edilmektedir. ‹çinde s›n›rl› say›da baz› maddeler“deney hayvanlar›” konusundad›r.

5TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Biyoetik kavram›n›n ne demek oldu¤unu ve hangi alanlar› ilgilendirdi¤initan›mlayabilecek;Biyoeti¤in nas›l davran›fllar gerektirdi¤ini aç›klayabilecek;Etik d›fl› davran›fllar›n neler oldu¤unu tan›mlayabilecek;Sa¤l›k ve biyolojik bilimlerde ortaya ç›kar›lan yeni geliflmelerin nas›l bir etikdavran›fl gerektirdi¤ini aç›klayabilecek;Mesleki uygulamalar›n›zda her durumda eti¤e en uygun flekilde davrabilecekbilgi ve becerileri kazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Etik• Moleküler biyolojik geliflmelerdebiyoetik• Biyoetik• Kök hücre teknolojisindebiyoetik‹çerik Haritas›• ‹nsan haklar›• Klonlama teknolojisinde biyoetik• Hasta haklar›• Deontoloji• Biyoetik yasalar• Helsinki BildirgesiT›bbi LaboratuvarEti¤iBiyoetik• ET‹K VE B‹YOET‹K NED‹R?• B‹YOET‹⁄‹N KONUSUNA G‹RENOLAYLAR• B‹YOET‹⁄‹N TAR‹HÇES‹• ET‹K KURULLAR VE ‹NSANARAfiTIRMALAR‹NDA UYULMASIGEREKL‹ KURALLAR• ET‹K KURUL ‹ZN‹ VE B‹LG‹LEND‹R‹LM‹fiGÖNÜLLÜ OLUR FORMU• GENET‹K ÇALIfiMALARDA VEARAfiTIRMALARDA ET‹K KURALLAR• TIBB‹ ET‹KTE GENET‹K DANIfiMANLI⁄INYER‹ VE ETK‹LER‹• YARDIMLA ÜREME TEKN‹KLER‹YLE ‹LG‹L‹ET‹K SORUNLAR• KLONLAMA VE KÖK HÜCREÇALIfiMALARINDA ET‹K YAKLAfiIMLAR• B‹YOET‹⁄‹N ‹LG‹LEND‹⁄‹ D‹⁄ERKONULAR

BiyoetikET‹K VE B‹YOET‹K NED‹R?Etik kelimesinin eski Yunanca “ethos” sözcü¤ünden köken almaktad›r. Eski dönemdekikullan›m› “al›flkanl›k, töre, görenek” anlamlar›na gelmektedir. Ethos kavram›n›nLatince karfl›l›¤› mos (ço¤ulu mores) sözcü¤üdür. Latincede de benzeri anlamlaragelir. Ahlak ve töre ifadelerini, olgunlaflm›fl yaflam biçimlerini SIRA S‹ZDEtemsil edendüzen kurumlaflmalar›n›; toplumun de¤er ve anlam anlay›fllar›n› ifade eden yaflambiçimlerini gösterir. ‹çimizdeki töresel “iyi özellikler” ne do¤an›n bir zorunlulu¤udurne de do¤aya karfl› oluflmufltur. Tam tersine bunlar› kendimize katma yetene-DÜfiÜNEL‹M¤i bizim do¤am›zda vard›r ve ahlaki özelliklerimizi al›flkanl›k haline getirdi¤imizSORUtakdirde mükemmelli¤e ulaflmaya bafllar›z.Eti¤in temelini oluflturan içimizdeki töresel “iyi özellikler” ne do¤an›n D‹KKAT bir zorunlulu¤udurne de do¤aya karfl› oluflmufltur.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEFelsefenin bir dal› olan etik kendini “ahlaki eylemin bilimi” olarak ifade eder.Etik üzerinde düflünmek, sadece ahlak filozoflar›n›n ya da etik alan›nda uzmanlaflm›flkiflilerin tekellerinde de¤ildir. Akl›n› birazc›k kullanabilen her insan az ya daçok etik üzerinde düflünür ve onun gerektirdi¤i kurallara uymaya çal›fl›r. Jean Piaget’egöre ahlak bir kurallar sistemidir ve ahlakili¤in özünde, bireyin bu kurallarakarfl› duydu¤u sayg› vard›r. Gerçekten insanlar›n etik kurallara K uygun ‹ T A Pdavranabil-meleri için sadece onun kurallar›n› bilmeleri yetmez ayn› zamanda onlara sayg›daduymas› gerekir.Etik kavram ve içeri¤inin tarihsel geçmifline bakacak olursak TELEV‹ZYON karfl›m›za öncelikleAristoteles ç›kar. Aristoteles, “eti¤i” kuramsal felsefeden ay›r›p, kendi bafl›na birfelsefe alan› olarak ele alan ilk filozoftur. Platon’un diyaloglar›n›n tamam›na yak›-n› da etik düflünceler içermektedir. Sokrates’e göre de e¤itim, “etik üzerine kurulu”bir ö¤renme sürecidir.‹NTERNETÇevrenizi inceledi¤inizde, insanlar›n yaflamakta oldu¤u co¤rafi, ekonomik vetarihsel koflullara göre çok farkl› ahlaki ve etik görüfller ortaya ç›kmaktad›r. Hermeslek az ya da çok belirgin olan kendi meslek ahlak›n› ya da ait oldu¤u zümreninahlak›n› üretir, bu flekilde üretilmifl olan kurallar, o mesle¤i seçen insanlar› vemeslek olarak yürütmekte olan kiflileri ba¤lar.Biyoeti¤in ilgilendi¤i alan “yaflamd›r”, ama bu alan sadece t›p eti¤inin ana konusuolan insan hayat› ile ilgili de¤ildir, do¤ada var olan tüm organizmalar›n haya-SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZJean Piaget (1896-1980),‹sviçreli ünlü psikologtur.Genetik epistemoloji vebiliflsel geliflim K alan›nda ‹ T A P盤›r aç›c› çal›flmalaryapm›flt›r.TELEV‹ZYONAristoteles (M.Ö. 384 –M.Ö.322) Antik Yunanfilozofudur. Platon ile Bat›düflüncesinin en önemli ikifilozofundan biri ‹NTERNET say›l›r.Fizik, astronomi, ilk felsefe,zooloji, mant›k, politika vebiyoloji gibi konularda pekçok eser vermifltir.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M92 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSORUSORUt› ve onlarla olan iliflkiler biyoeti¤i ilgilendirir. Özellikle moleküler biyologlar› çeflitlialanlarda D‹KKAT çeliflkilere sürükleyen ve bulufllar›na kuflku düflüren modern genD‹KKATteknolojilerin geliflmesi ve çok yo¤un biçimde insan›n günlük yaflam›na girmesinedeniyle giderek önemsenmifl ve yo¤unluk kazanm›flt›r. Çünkü “biyoteknolojikSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEyöntemlerin” kötü amaçlar için kullan›lma ya da önceden hesap edilemeyen zararlarayol açabilme olas›l›klar› bulunmas› nedeniyle tehlikeli olmalar› söz konusudur.Gen transferlerinin günümüzde ulaflt›¤› yer düflünülürse ne demek istendi¤iAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZçok daha iyi anlafl›l›r.K ‹ T A PÇobano¤lu, N. K ‹(2009). T A P Kuramsal ve Uygulamal› T›p Eti¤i, Eflatun Yay›nevi, Ankara. kitab›ndaeti¤in aç›l›m› ile ilgili daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONB‹YOET‹⁄‹N TELEV‹ZYONKONUSUNA G‹REN ALANLARBiyoetik felsefenin somut dünyayla kesiflen önemli bir noktas› haline gelmifltir; herne kadar tart›flmalar uzmanlar taraf›ndan yürütülüyor olsa da, biyoetik herkesi içinealan bir kapsama sahiptir. Biyoetik, “Uygulamal› Eti¤in” bir kolu olarak görülür,‹NTERNET‹NTERNETçünkü, bir yandan do¤rudan ya da dolayl› olarak tüm canl› yaflam› ilgilendiren biyolojiyikapsamakta, SIRA S‹ZDE öte yandan da ayn› anda burada ve bundan meydana gelenSIRA S‹ZDE“ahlaki, toplumsal ve politik” konular› içermektedir. Biyoetik, sadece insan yaflam›-n› konu almad›¤› için, “t›p eti¤inden” ayr›l›r ve onu da kapsayacak flekilde ele al›-DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mn›r. “Genetik”, “öjeni”, “ilaç sanayi”, “klonlama”, “kök hücre teknolojisi”, “ötenazi”,“yapay üreme teknikleri”, “kürtaj” ve bunlarla birlikte canl›larla ilgili bilimsel veSORUteknolojik geliflmelerin SORU sonuçlar›, s›n›rlar› ve kullan›m alanlar› ve ilkeleri biyoeti¤inbelli bafll› konu bafll›klar›d›r. Ayr›ca son y›llarda biyomedikal, davran›flsal yahutepidemiyolojik araflt›rmalara denek olarak dahil edilen insanlarla ilgili kurallardaD‹KKATD‹KKATbiyoeti¤in u¤rafl alanlar› içine girer. Dolay›s›yla biyoetik alan›ndaki konular tek bafl›nabilim insanlar›n›n, akademisyenlerin, biyologlar›n, hekimlerin, siyasetçilerin,SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEteknisyenlerin, felsefecilerin ya da baflka herhangi bir kesimin tekelinde olamayacakkonulard›r. Burada sorunlar art›k bilinen t›p alan›ndaki etik problemler olmaktanç›km›fl, hem t›bbi hem sosyal ve siyasal meselelerin merkezinde yer alan birAMAÇLARIMIZ etik sorun AMAÇLARIMIZdurumuna gelmifltir.K ‹ T A PTELEV‹ZYONHammurabi yasalar›, M.Ö.1760 y›l› civar›ndaMezopotamya'da yarat›lan,‹NTERNETtarihin en eski ve en iyikorunmufl yaz›l›kanunlar›ndan biridir.Mepham, B. K (2005). ‹ T A PBioethics: “An Introduction for the Biosciences”, Oxford UniversityPress. New York. kitab›nda daha fazla bilgi bulabilirsiniz.B‹YOET‹⁄‹N TAR‹HÇES‹TELEV‹ZYONSa¤l›kç›lar›n mesleki kurallara uyarak görevlerini icra etmeleri gere¤ini belirten ilkkurallara Hamurabi yasalar›nda rastl›yoruz. Daha sonra birçok co¤rafyada de¤iflikyasalar görüyoruz. Bu yasalar daha çok hekimlik uygulamalar› ile ilgili olup,hekimlerin ‹NTERNET ücretlerinden ve hata yapt›klar›nda alabilecekleri cezalardan bahsetmekteydiler.Biyoeti¤in en fazla önem kazand›¤› dönem “2. Dünya Savafl› sonras›”olmufltur. Bunun en önemli tetikleyicisi, Nazi doktorlar›n Yahudiler ve k›s›tl›larüzerinde yapt›klar› insanl›k d›fl› deneyler olmufltur. Bu olaylar›n yarg›lanmas› savaflsonras› Nuremberg Mahkemesinde–Hekimler Davas›’nda görülmüfltür. Bunun sonucunda“Nuremberg Kodu” benimsenmifltir. Nuremberg kodu t›bbi hizmet ba¤lam›ndahekim ve/veya araflt›rmac› yönetiminde yürütülmekte olan klinik araflt›rmave deneylerde hasta ve deneklerin ifllevlerine dikkat çekilmektedir. Nuremberg kodunagöre denek yasal yeterlili¤e sahip olmal›d›r, tutsak olmamal›d›r, dene¤e karfl›zorlama ve hile yap›lmamal›d›r, denek deney hakk›nda ayd›nlat›lmal›d›r.

K ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYON5. Ünite - BiyoetikTELEV‹ZYON93Nuremberg Kodu hakk›nda daha detayl› bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Nuremberg_Codesayfas›na‹NTERNETbak›n›z.‹NTERNETNeden biyoeti¤in en fazla önem kazand›¤› dönem “2. Dünya Savafl› sonras›” SIRA S‹ZDE olmufltur?SIRA S‹ZDE1Nuremberg kodundan sonra bu alandaki ilke ve kurallar giderek gelifltirilmifltir.Bu geliflimlerde önemli kilometre tafllar›ndan birisi “Helsinki DÜfiÜNEL‹M Bildirgesi”dir. BuDÜfiÜNEL‹Mbildirge insan denekler üzerinde biyomedikal araflt›rmalar için hekimlere yol göstericiönerileri içermektedir. 32 maddeden oluflan bu bildirge SORU Girifl, Bütün T›bbiSORUAraflt›rmalar ‹çin Temel ‹lkeler ve T›bbi Bak›mla Birlefltirilmifl Araflt›rmalar ‹çin Ek‹lkeler adl› bölümlerden oluflur. 32 madde içersinde bizim için en fazla önem tafl›-D‹KKATD‹KKATyanlar› flöyle s›ralayabiliriz:• ‹nsan denekler üzerindeki t›bbi araflt›rmalar›n öncelikli amac›, tan› koyucuiyilefltirici ve koruyucu ifllemleri gelifltirmek ya da hastal›¤›n SIRA S‹ZDE etiyolojisini veSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEpatogenezini anlamak olmal›d›r.• Araflt›rma, bilimsel normlara uygun olarak insanlar üzerinde denenmedenAMAÇLARIMIZönce deney hayvanlar› ile s›nanm›fl olmal›d›r.DÜfiÜNEL‹M AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹M• Araflt›rma, konunun ehli olan kifliler taraf›ndan yürütülmelidir.• Denekler araflt›rma projesi için gönüllü ve bilgilendirilmiflKkat›l›mc›lar olmal›d›r.SORU ‹ T A PK SORU ‹ T A P• Hedeflenen amaç ile dene¤in karfl›laflaca¤› risk dengelenmifl olmal› ve dene¤egösterilecek özen, bilime ve topluma gösterilen özenden D‹KKAT büyük olmal›d›r.D‹KKATTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON• Araflt›rmac›/hekim araflt›rman›n zararlar›n›n yararlar›ndan SIRA fazla S‹ZDE oldu¤unuSIRA S‹ZDEfark etti¤i zaman araflt›rmay› durdurmal›d›r.• Araflt›rman›n yay›mlanmas›nda do¤ru sonuçlar verilmelidir. ‹NTERNET‹NTERNET• Araflt›rmac›lar kendi ülkelerinde araflt›rmalar için geçerli AMAÇLARIMIZ olan etik,yasal veAMAÇLARIMIZidari yönetmeliklerle uluslararas› yasal düzenlemeleri bilmelidirler. Hiçbirulusal etik, yasal ve idari gereklilik insan deneyleri için bu deklarasyondaK ‹ T A PK ‹ T A Pbelirlenmifl olan korumalar› azaltamaz veya ortadan kald›ramaz.• Bir araflt›rmaya bafllayabilmek için öncelikle projenin etik kurul onay› mutlakagereklidir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON• T›bbi araflt›rmalarda insan dene¤in yaflam›n›, sa¤l›¤›n›, gizlili¤ini ve sayg›nl›¤›n› korumak hekimin görevidir.Helsinki Deklarasyonu hakk›nda daha detayl› bilgi için http://en.wikipedia.org/wiki/Helsinki_Declarationsayfas›na‹NTERNETbak›n›z.‹NTERNETHelsinki Bildirgesini aç›klanmas›ndan sonra “biyolojik bilimlerde ve t›pta” ortayaç›kan h›zl› geliflmeler, bildirgede belirtilenlere yeni oluflumlar ›fl›¤›nda eklemeleryap›lmas›n› gerektirmifltir. Örne¤in, Sidney Bildirgesi’nde “Ölüme ‹liflkin Duyuru”,Lizbon Bildirgesi’nde “Hasta Haklar›”, Venedik Bildirgesi’nde “Ölümle SonuçlanacakHastal›k”, vb. Nas›l t›p ve biyoloji bilimi sürekli geliflim içindeyse etik kurallardabundan sonra da sürekli de¤ifliklik yap›lacak veya ortaya ç›kan yeni koflullaragöre yenilenecektir. Önemli olan etikle u¤raflanlar›n bilimdeki geliflmelereayak uydurabilecek h›zda davranabilmeleridir.

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M94 T›bbi Laboratuvar Eti¤iDÜfiÜNEL‹MSORUDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSORUEtik ile u¤raflanlar›n D‹KKAT SORU bilimdeki geliflmelere ayak uydurabilecek h›zda davranabilmeleriönemlidir.SIRA D‹KKAT S‹ZDESIRA D‹KKAT S‹ZDEÜlkemizde de zaman zaman günün geliflmelerine göre çeflitli yasa ve yönetmeliklerç›kar›lm›flt›r. Bu alanda ilk olarak “Tababet ve fiuabat› Sanatlar›n›n Tarz-›fiuabat [Eski dil]: Dallar,flubeler, SIRA S‹ZDE k›s›mlard›r. BuradaAMAÇLARIMIZ ‹cras›na Dair Kanun” 1928 y›l›nda yay›mlanm›flt›r. Bunu da 1960 y›l›nda yay›mlanan“T›bbi Deontoloji Tüzü¤ü” izlemifltir. Bunu 1993 y›l›nda ç›kar›lan “‹laç Araflt›r- AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDEkast edilen t›p dallar›d›r.(Bknz. Osmanl›ca Sözlük).AMAÇLARIMIZ malar› Hakk›nda Yönetmelik” takip etmifltir. 1994 y›l›nda ise ülkemizde ilk MerkeziEtik Kurul AMAÇLARIMIZK ‹ toplanm›flt›r.T A K ‹ T A P PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNETDemirhan-Erdemir, K ‹ T A A., P Öncel, Ö., Aksoy, fi. (2003). Ça¤dafl T›p Eti¤i, Nobel T›p Kitabevleri,‹stanbul. TELEV‹ZYON kitab›ndan burada yer darl›¤› nedeniyle veremedi¤imiz di¤er tarihi bilgileride bulabilirsiniz.TELEV‹ZYONET‹K KURULLAR VE ‹NSAN ARAfiTIRMALAR‹NDA‹NTERNETUYULMASI GEREKL‹ KURALLAREtik Kurullar›n görevleri gönüllü insanlar üzerinde yap›lacak her türlü ilaç ve ilaçd›fl› klinik ‹NTERNET araflt›rmalar hakk›nda bilimsel ve etik yönden görüfl bildirmektir. Etikkurullar› oluflturan üyelerin kimli¤i ve üyelerin etik kurullara seçilme standartlar›ve bu kurullar›n çal›flma koflullar› kurulun yap›s›na göre de¤iflmektedir. Üyelerine,ifllevlerine, ba¤l› bulunduklar› kurum ve kurulufllar›na göre farkl› etik kurullar kurulabilir.Örne¤in, Sa¤l›k Bakanl›¤› düzeyinde “Genel Etik Kurullar” ve “Yerel EtikKurullar” oluflturulabilirken, Üniversiteler düzeyinde “Bilimsel Araflt›rma Kurullar›”,“Hastane Etik Kurullar›” gibi.Araflt›rma etik kurullar›, insan üzerinde yap›lacak araflt›rmalarda “etik standartlar›n”ve “bilimsel de¤erin” sa¤lanmas›nda önemli bir rol üstlenir. ‹nsan üzerindeyap›lan deneylerle ilgili etik sorunlar›n kurumsallaflmas›na karfl›n, hasta ve denekiçin, araflt›rmac› ve araflt›r›c› kurum için ortaklafla “etik” ve “hukuksal” denetimolufltururlar. As›l amaç dene¤in korunmas›d›r. Koruma ifllemlerinden birinci derecedesorumlu olan “araflt›rmac›”, koruma ifllemini denetleme ve yönlendirme durumundaolan yap›lanmalar›n bafl›nda ise araflt›rma etik kurullar› gelmektedir.Esas olarak etik kurulun görevi araflt›rma projelerinin etik kurallara uygunlu¤unukontrol etmek ve onlara onay vermektir. Ayr›ca etik kurullar›n görevleri onay vermeklede bitmez; o çal›flman›n onaylanan projeye uygun sürdürülüp sürdürülmedi¤inide proje bitinceye kadar izler. E¤er projenin eti¤e uygun yürütülmedi¤inisaptar ise projeyi bitmeden sonland›rma karar› verebilir. Araflt›rma etik kurullar›kendilerine sunulan projeleri de¤erlendirirken yasalar› ve düzenlemeleri göz önüneal›rlar. Etik kurul projeyi incelerken projede bilhassa afla¤›daki özellikleri arar.• Araflt›rma sorumlusunun ve araflt›r›c›lar›n seçilen çal›flma alan›na uygunolup olmad›klar›n›,• Çal›flman›n bilimsel geçerlili¤inin ne kadar oldu¤u,• Çal›flma protokolü ve yöntemlerinin uygunlu¤u,• Bilgilendirilmifl olur formunun bulunup bulunmad›¤› ve uygunlu¤u,• Destek kayna¤›n›n yeterlili¤i.Bu etik kurullara do¤rudan sa¤l›k kurullar›yla ilgisi olmayan sivil toplum örgütleriüyesi kiflilerde seçilebilir ve kurullarda onlar›n tarafs›z bak›fllar›ndan faydalan›lmayaçal›fl›l›r.

5. Ünite - Biyoetik95Önemli etik kurullardan birisi de “Hastane Etik Kurullar›d›r”. Hastane Etik Kurullar›,“araflt›rma etik kurullar›ndan” farkl› olarak yasal bir zorunlulu¤un sonucude¤ildir. Genel anlamda dan›flmanl›k hizmeti verirler. Kararlar› ba¤lay›c› olmay›ptavsiye niteli¤indedir. Burada dan›flmanl›k hizmeti öneride bulunma fleklinde olmaktad›r.Bu nedenle son karar yine de hekim, hasta ve hasta yak›nlar›n›nd›r. Hastaneetik kurullar›n›n amaçlar›n› üç bafll›k alt›nda toplayabiliriz. Bunlar› flöyle s›ralayabiliriz.• Hastane çal›flanlar›n›n, hasta ve hasta yak›nlar›n›n e¤itimi,• Hastanenin ve/veya sa¤l›k kurumunun etik politikas›n› oluflturma,• Dan›flmanl›k/Etik konsültasyon.Hastane etik kurullar›nda al›nan kararlarda, yap›lan t›bbi uygulaman›n eti¤euygunlu¤u göz önüne al›n›r. Hekimler de kendilerini ikilemde hissettikleri zamanbir uzman görüflü alma ad›na etik kurullara baflvurabilirler. Böylece konuya hakimve tarafs›z bir kifli taraf›ndan en do¤ru karar›n al›nmas› sa¤lanm›fl olur. HastaneEtik Kurullar›n›n belki de en çok yararl› oldu¤u alan, sa¤l›k personeli ile hasta veyahasta yak›nlar› aras›nda ç›kabilecek problemlerin çözümünde tarafs›z bir hakemolarak soruna çözüm üretmeleridir.Hastane Etik Kurullar›n›n sürekli istenilen verimde olabilmesi için kurul üyeleriningeliflen teknoloji, bilgi ve toplumsal de¤iflimi yak›ndan izleyip kendilerinidevaml› gelifltirmelidirler. Yine üyeler karar verme aflamas›nda “t›bbi”, “hukuki”,“toplumsal” ve “etik” durumlar› bir arada de¤erlendirmelidirler.Hastane Etik Kurullar›n›n yapt›r›m gücü tart›flma yaratsa da, yukar›da sayd›¤›-m›z görevlerinin olmas›, karfl›lafl›lan etik ikilemlerin tart›fl›lmas›, SIRA çözüm S‹ZDEüretimindeSIRA S‹ZDEbulunulmas› ve yasal yap›lanman›n oluflturulmas›nda kaynakl›k etmeleri bu tipetik kurullara olan gereksinimi ortaya koymaktad›r.DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MBu bölümde buraya kadar bizi yak›ndan ilgilendiren etik kurullar› ö¤rendik,flimdi de özellikle klinik araflt›rmalara aday olan “hasta” veya “sa¤l›kl›” kiflilerinhaklar›n›n korunmas› için neler yap›lmas› gerekti¤ini görelim. Gönüllülerin SORU “sa¤l›-SORU¤›”, “haklar›” ve “güvenli¤i” dikkate al›nmas› gereken en önemli hususlard›r. Buhususlar, bilimin ve toplumun ç›karlar›ndan daha önde gelir. Kurumsal D‹KKAT etik kurulD‹KKATmutlaka, çocuklar, mahkumlar, hamile kad›nlar ve zihinsel özürlüler istismara aç›kolduklar›ndan, onlar›n korunmalar› için önlem almas› gerekir. Dar gelirli ve e¤itimsizleriçin de yine önlemler al›nmal›d›r. Etik kurul üyeleri kat›l›mc›lar›n yeteri ka-SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEdar bilgilendirildiklerinden emin olmal›d›r. Deneklerin kimlik ve genetik bilgilerigizli tutulmal›d›r. E¤er yay›n s›ras›nda dene¤in resmi kullan›lacaksa AMAÇLARIMIZ mutlaka iznininal›nmas› gereklidir. AMAÇLARIMIZÇobano¤lu, N. (2009). Kuramsal ve Uygulamal› T›p Eti¤i, Eflatun Yay›nevi K ‹ T A PAnkara kitab›ndan daha fazla bilgi alabilirsiniz.ET‹K KURUL ‹ZN‹ VE B‹LG‹LEND‹R‹LM‹fi TELEV‹ZYON GÖNÜLLÜOLUR FORMUKlinik araflt›rmalar; klinisyen t›p doktoru veya difl hekimi bir sorumlu ‹nsan araflt›rmac›n›nbaflkanl›¤›nda, araflt›rman›n niteli¤ine uygun bir ekiple yürütülür. Sorumluaraflt›rmac›n›n, araflt›rma konusu ile ilgili uzmanl›¤›n› veya doktoras›n› ta-‹NTERNETmamlam›fl olmas› gerekir. Faz I ilaç klinik çal›flmalar› sa¤l›kl› gönüllülerde, t›p doktorubir farmakolog taraf›ndan yürütülür. Onkoloji ile ilgili Faz I ilaç klinik çal›flmalar›ise hasta gönüllüler üzerinde, bir “onkolog” ve “t›p doktoru bir farmakolog”taraf›ndan yürütülür. Araflt›rma konusu ile ilgili uzmanl›k dal›nda e¤itimini tamam-K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET

SORUSORUD‹KKATD‹KKAT96 SIRA S‹ZDET›bbi Laboratuvar SIRA Eti¤i S‹ZDElam›fl ve araflt›rman›n yürütülmesinden sorumlu olan hekim veya difl hekimidir.AMAÇLARIMIZAncak, araflt›rmada AMAÇLARIMIZ gönüllülere herhangi bir t›bbi giriflimde bulunulmayacak veyaln›zca gönüllüden al›nacak numune (kan, idrar gibi) üzerinde çal›fl›lacak isearaflt›rman›n niteli¤ine uygun ve doktoras›n› veya uzmanl›¤›n› alm›fl, hekim veyaK ‹ T A PK ‹ T A Pdifl hekimi olmayan araflt›rmac›lar da araflt›rman›n sorumlu araflt›rmac›s› olabilir.Araflt›rmac›lar araflt›rma ile ilgili konularda uzman olmal› Gerekli bilgi ve e¤itimesahip olmal› ve bunlar› belgeleyebilmeli, araflt›rma konusuna hâkim olmal›, ‹yiTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONKlinik Uygulamalar K›lavuzu ve Helsinki Bildirgesi’nin son fleklini bilmeli, araflt›rmakay›tlar›n› iyi tutmal›/tutturmal›, denetime aç›k olmal›.‹NTERNET‹yi Klinik Uygulamalar ‹NTERNET K›lavuzu’na http://www.klinikarastirmalar.org.tr/adresinden ulaflabilirsiniz.Etik kurulun onaylamas› için sunulan projede mutlaka bulunmas› gereken belgelerdenen önemlilerden birisi insan deneklerden al›nmas› zorunlu olan “bilgilendirilmiflolur formu”dur. Bu forum anlafl›l›r sade bir dille yaz›lm›fl olmal› ve tablo5.1 de gösterilen bölümleri içermelidir.Tablo 5.1Bilgilendirilmifl OlurFormundaBulunmas›Gerekenler:Çal›flman›n bilimsel araflt›rma oldu¤uÇal›flman›n amac›Çal›flman›n riskleriÇal›flman›n yarar›Kimli¤inin gizli tutulaca¤›Kat›l›m›n gönüllü oldu¤u, istendi¤inde çekilebilece¤iSonuçlar› ö¤renmeyi isteyip istemedi¤iAntropometrik ÖlçümAntropometri: Yunancaanthropo (insan) ve metrikos(ölçme) sözcüklerindentüretilen antropometri, insanvücudunun boyutlar› ileilgilenen özel bir bilimdal›d›r.Tablo 5.2Etik KurulBaflvurusuGerektirmeyenAraflt›rma TipleriKat›l›mc›n›n imzalad›¤› olur belgesinin bir nüshas› kendine mutlaka verilmelidir.Olur al›n›rken bir tan›k bulundurulmal›d›r. E¤er çal›flma “kal›t›mla” ilgili isekendisine genetik dan›flmanl›k hizmeti verilece¤i formda aç›klanmal›d›r. Ailece yap›lacakbir inceleme için kat›l›mc›lar›n her birinin tek tek olurlar› al›nmal›d›r. Denekadaylar›ndan olur al›n›rken onlara para teklif edilmemeli, ama masraflar› karfl›lanmal›d›r.Kifliler hastal›klar›n›n sa¤alt›m› olas›l›klar› hakk›nda kand›r›lmamal› vearaflt›rmaya kat›lmay› kabul etmedikleri takdirde tedavisinde hiçbir de¤ifliklik olmayaca¤›garanti edilmelidir.Sa¤l›k alan›nda yap›lan çal›flmalar›n tamam› için etik kurul izni flart de¤ildir. Butip çal›flmalar›n ço¤u insan üzerinde herhangi bir giriflim yap›lmas›n› gerektirmeyenaraflt›rma protokolleridir. Bunlar›n listesi Tablo 5.2 de verilmifltir.Sadece anket uygulanarak yap›lan araflt›rmalarGeriye dönük (retrospektif) dosya tarama çal›flmalar›Hemflirelik hizmetleri ile ilgili araflt›rmalarEksersiz ile ilgili araflt›rmalarAntropometrik ölçüm araflt›rmalar›Yaflam al›flkanl›klar› ile ilgili çal›flmalarGözlemsel ilaç d›fl› araflt›rmalar

5. Ünite - BiyoetikGENET‹K ÇALIfiMALARDA VE ARAfiTIRMALARDAET‹K KURALLARSon 20-25 y›ld›r genetik bilimindeki h›zl› geliflmeler ve onlar›n yo¤un biçimdemikroorganizmalarda, bitkilerde, hayvanlarda ve insanlarda uygulama alan› bulmas›ayn› zamanda önceleri hiç düflünülmemifl olan etik ve sosyal ve hukuki sorunlar›da beraberinde getirdi. Geliflmeler o boyutlardad›r ki günümüzde hayvandanbitkiye, insandan bakteriye gen nakilleri yap›labilmektedir. Genetikteki geliflmelerinçok ciddi bir yönü de geliflmelerin kötü amaçlar için kullan›labilme olas›l›¤›n›nbulunmas›d›r.Genetik alan›nda karfl›m›za ç›kan ilk problem hastal›klarla ba¤›nt›l› olarak yap›-lan “genetik testlerle” ilgilidir. Günümüzde bir kiflide herhangi bir hastal›k genininbulunup bulunmad›¤›na bak›labildi¤i gibi, do¤um öncesi de genetik tarama yapmakmümkündür. Genetik testlerde en ciddi tart›flma konusu, taramalar sonucundaflu anda tedavisi mümkün olmayan bir hastal›¤›n kal›t›m› saptand›¤›nda, kiflininileriki y›llarda bu hastal›¤a yakalanaca¤›n› flimdiden bilmesinin yarar›n›n ne olaca-¤›d›r. Genç bir insana 5-10 y›l sonra tedavisi mümkün olmayan bir genetik hastal›¤ayakalanaca¤›n› söylemek ne kadar etik bir davran›fl olur? Böyle bir test sonucununhastaya söylenip, söylenilmeyece¤i veya hastaya ne kadar bilgi verilmesigerekti¤i etikçiler taraf›ndan yo¤un bir biçimde tart›fl›lmaktad›r. Bu durumlarda nas›lbir yol izlenmesi gerekti¤ine yönelik k›lavuzlar›n haz›rlanmas› önerilmektedir.Ancak tüm tarama veya tan› testlerinin genetik dan›flmanl›k, sosyal ve psikolojikdesteklerle yürütülmesi konusunda fikir birli¤i bulunmaktad›r. T›bb›n en genel kurallar›ndanbiri olan hastalar›n s›rlar›n›n saklanmas› ilkesi genetik test bulgular› sözkonusu olunca bir kat daha anlaml› hale gelmektedir. Özellikle hastan›n genetiks›rlar› iflin içinde bulunmas› söz konusu oldu¤unda önemli hale gelmektedir. Örne¤inilerde bir kal›tsal hastal›¤a yakalanma olas›l›¤› oldu¤unu teflhis etti¤imiz kiflininifle atanmak için yapt›¤› baflvuruda ya da evlilik giriflimleri s›ras›nda oldu¤ugibi. Ayr›ca sigortalama ifllemleri s›ras›nda da sigortalanmak isteyen kifli sadece testsonucu nedeniyle güç durumlarda kalabilir ve flirket onu sigortalamak istemez.Sanayileflmifl ülkelerde bir çocuk klini¤indeki hastalar›n 1/3’ü genetik hastas›-d›r. Do¤al ölümlerin %40’›n› kal›tsal nedenli hastal›klar sonucunda meydana gelenölümler oluflturur. Canl› do¤umlar›n %3’ünde genetik hastal›klar ortaya ç›kmaktad›r.Kronik bir rahats›zl›¤› olan eriflkin hastalar›n %10-20’sinde hastal›k nedeninigenetik bir komponent oluflturmaktad›r. Bu nedenle genetik taramalar t›p aç›-s›ndan önemlidir. Genetik tarama yap›l›rken, bununla ilgili baflvuran kifliye/aileyebulgular›n ne ölçüde geçerli olaca¤› mutlaka bildirilmelidir. Çünkü kiflilerin beklentisiçok yüksektir. Buna karfl›l›k birçok hastal›kta genetik tan› kesin de¤ildir.Gen kusuru belirlenmeyince kifli bu hastal›¤›n kendinde kesinlikle olmad›¤›n› düflünür.Örne¤in; önemli bir hastal›k olan Duchenne kas distrofisinde gen kusurlar›n›nancak %60 kadar› saptanabilmektedir.97Duchenne kas distrofisi:Çocukluk ça¤›nda ( 2-6 yafl )ilk belirtilerini veren, sadeceerkek çocuklar›nda görülenkal›tsal bir kas hastal›¤›d›r.K›zlar tafl›y›c›d›r. Hastalar12 yafl›ndan sonra genellikletekerlekli sandalyeyemahkum olurlar ve 20 yaflcivar›nda ölürler.Neden genetik taramalar t›p aç›s›ndan önemlidir?SIRA S‹ZDEGenetikte “etikle” u¤raflanlar›n fikirlerine göre klinik bulgular ortaya ç›km›flsaya da hastal›k ortaya ç›kmadan önce t›bbi giriflim mümkünse çocukta DÜfiÜNEL‹Mgenetik tan›yap›lmas› uygundur. Genç yafllarda ortaya ç›kan hastal›klar›n o genç kiflilerde genetiktan›s› büyük bir psikolojik s›k›nt› yaratabilir. Bu tür hastalar SORU için 18 yafl›ndan2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE

SORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDE98 T›bbi Laboratuvar SIRA Eti¤i S‹ZDEAMAÇLARIMIZküçüklerde genetik tan› uygulamas› tavsiye edilmemektedir. Örne¤in; Huntingtonhastal›¤›nda AMAÇLARIMIZoldu¤u gibi.K ‹ T A PHuntington hastal›¤›:Belirtileri 30-50 yaflTELEV‹ZYONaras›nda bafllayan kal›tsalnitelikli bir sinir hastal›¤›.‹stem d›fl› hareketler, kiflilikde¤iflimleri, çabuksinirlenme, depresyon, içinekapanma, ‹NTERNET konsantreolamama SIRA S‹ZDE gibi belirtiler ilekarakterizedir. Yutmadazorlanma, bunama,konuflmada zorluk dailerleyen DÜfiÜNEL‹M dönemlerde ortayaç›kar. ‹lk belirtiler ortayaç›kt›ktan 10-15 y›l sonragenellikle SORUhastalar ölürler.Hatemi, H., K Do¤an, ‹ T AH. P (2004) Medikal Etik 6: T›p uygulamalar›ndaki yeni geliflmeler veetik ikilemler, Yüce Yay›m, ‹stanbul kitab›n›n ilgili bölümünden daha fazla ayr›nt› okuyabilirsiniz.TELEV‹ZYONTIBB‹ ET‹KTE GENET‹K DANIfiMANLI⁄IN YER‹VE ETK‹LER‹Genetik dan›flmanl›k bir ekip ifli olmakla birlikte ekibin bafl›nda yasal olarak mutlakabir “hekimin” ‹NTERNET olmas› gerekmektedir. Fakat ekipte iyi e¤itilmifl yard›mc› elemanlarda bulunmal›d›r. Genetik Dan›flmanlar hastal›¤›n tan›s›n› ve bütün t›bbi özellik-SIRA S‹ZDElerini ve hatta tedavilerini ortaya ç›karmaya çal›fl›rlar. Daha da önemlisi hastal›¤›nkal›tsall›k oran›n› ve o kiflinin akrabalar›nda tekrarlama olas›l›klar›n› hesaplarlar.DÜfiÜNEL‹MKarar alma aflamas›nda da sadece hastal›¤›n biyolojik özelliklerine ba¤l› kalmay›pailenin amaçlar›n› inanç ve de¤er sistemlerini de göz önüne al›rlar. Tablo 5.3 öncelikliolarak genetik dan›flmanl›k verilmesi gereken bireyleriSORUlistelemektedir.D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDETablo 5.3Öncelikli OlarakGenetikAMAÇLARIMIZDan›flmanl›k AMAÇLARIMIZVerilmesi GerekenlerK ‹ T A PGenetik dan›flmanl›k D‹KKAT bir ekip ifli olmakla birlikte ekibin bafl›nda yasal olarak mutlaka bir“hekimin” olmas› gerekmektedirÇiftlerden birinde ya da her ikisinde birden kökeninde genetik nedenler olabilece¤i düflünülen birhastal›k varsa,Efllerden birinin veya her ikisinin akrabalar›nda kal›tsal olma olas›l›¤› bulunan bir hastal›k teflhisedilmifl ise,Anne veya babadan birisi kal›tsal bir hastal›¤›n tafl›y›c›s› olarak saptanm›fllarsaK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETHamileli¤e yak›n dönemde veya hamilelik s›ras›nda radyoaktif ›fl›na maruz kal›nm›flsa veyamutajen ya TELEV‹ZYON da teratojen etkisi olma olas›l›¤› olan ilaçlar al›nm›flsa,Gebelik s›ras›nda alkol ve uyuflturucu gibi maddeler al›nmas› nedeniyle veya yine o dönemdeoluflmufl bir virüs enfeksiyonu nedeniyle bebe¤in gelifliminde bozukluk olas›l›¤› varsa,‹leri yaflta anne‹NTERNETolman›n riskleri konusunda bilgi edinmek isteyen herkes,Daha önceki do¤umlarda ailede bir veya birkaç tane genetik bozukluk tafl›yan çocuklar bulunansa¤l›kl› çiftler,Önceki gebeliklerinde jinekolojik, endokrinolojik veya immünolojik nedenlere dayanmayandüflükleri bulunanlar.Genetik dan›flmanl›k uygulamalar› s›ras›nda etik aç›dan mutlaka dikkat edilmesigereken baz› teknik kurallar da vard›r. Öncelikle ilk defa gelecek kiflilere kesinliklenormal poliklinik günü ortal›kta birçok hasta varken randevu verilmemelidir.Ortam›n daha uygun oldu¤u güne rastlat›lmal›d›r. ‹lk randevu için olanak oldu-¤unca genifl bir zaman dilimi ayr›lmal› ve görüflme sorgular bir tarzda de¤il adetasohbet ortam›nda geçmelidir. Ailenin bireysel kimlik saptamalar› yap›l›rken kad›-n›n mutlaka k›zl›k soyad› da sorulup kaydedilmelidir.Önemli sorulardan bir tanesi de kiflilerin akrabal›k durumudur. Bunlardan baflkakökenlerinin hangi co¤rafik bölge oldu¤u da ö¤renilmelidir. Bununla paralel et-

DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORU5. Ünite - BiyoetikD‹KKATD‹KKAT99nik kökenleri de sorulmufl olur. Çünkü baz› co¤rafik bölgelerde ve baz› etnikSIRA S‹ZDEgruplarda bir bölüm kal›tsal hastal›klar›n daha yo¤un görülmesi bilgisi vakay› yorumlamayaSIRA S‹ZDEyard›mc› olacakt›r. Soya¤ac› çizimi için gerekli bilgilerin bizzat hekiminkendisi taraf›ndan al›nmas› dan›flmanla hastalar aras›nda yak›nl›k AMAÇLARIMIZ kurulmas›na yard›mc›olur. AMAÇLARIMIZGenç, Z., Demirhan-Erdemir, A (1997). Genetik Sorunlar ve T›bbi Etik K ‹(Genetik T A P Dan›flma),Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul. kitab›nda daha ayr›nt›l› bilgiye ulafl›labilir.TELEV‹ZYONGenetik dan›flmanl›kta ilgili kifliye kökeninin hangi co¤rafi bölgede oldu¤unun SIRA S‹ZDE sorulmas›-n›n önemi nedir?‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MYARDIMLA ÜREME TEKN‹KLER‹YLE ‹LG‹L‹ ET‹KSORUNLAR“Yard›mla üreme teknikleri” infertilite tedavisi için gelifltirilmifl SORU bir olayd›r. ‹nfertilite,bir y›l içinde hiçbir korunma olmaks›z›n düzenli cinsel iliflkiye ra¤men gebelikolmamas› olarak tan›mlan›r. Günümüzde bu alandaki teknikler oldukça gelifltirilmifltir.Teknikler gelifltikçe de bu tip üreme yolu için halk›n talebi giderek ço¤al-D‹KKATm›flt›r. Özellikle ileri yafla geldi¤i halde çocuk sahibi olamam›fl kiflilerin cesaretleriartm›flt›r. Uygulanan yöntemler içersinde özellikle embriyo nakliSIRAgeniflS‹ZDEyer tutmaktad›r.Embriyo naklinin hangi durumlarda yap›labilece¤ini Tablo 5.4’de görüyoruz.3K ‹ T A PTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M‹NTERNETSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZEmbriyo naklinde etik aç›dan önümüze ç›kan ilk sorun bir defada uterus’a kaçAMAÇLARIMIZembriyo nakledilebilece¤idir. Önceleri bu konuda s›n›rlama olmay›nca ticari kayg›larnedeniyle çok say›da embriyo naklediliyor ve yapay olarak K ‹ Tço¤ul A P gebeliklerK ‹ T A Polufluyordu. Bu uygulama sonucunda ise do¤an bebeklerin ço¤u ya da tamam› do-¤umu takiben ölüyordu. Daha sonra ç›kar›lan yönetmeliklerle bu say› en fazla 3embriyo nakline indirildi. Yine ikiz do¤umlar çok fazla meydana TELEV‹ZYON gelince Sa¤l›k Bakanl›¤›ç›kard›¤› yönetmelikle 2010 y›l›ndan itibaren nakilleri 1 embriyo ile s›n›rla-TELEV‹ZYONd›. Tüp bebek merkezlerinin “birden fazla embriyo nakilleri” art›k etik d›fl› davran›flolarak kabul edilmektedir.‹NTERNET‹NTERNETYard›ml› üreme tekniklerinin sonucunda ortaya ç›kan ço¤ul gebeliklerin SIRA S‹ZDE etik aç›dan sorunlutaraflar nelerdir?4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MKad›n›n yumurtas›n›n eflinin spermi ile döllendirilip, tekrar ayn› kad›na nakliOvulasyon problemi olan kad›nlarda baflka kad›n›n yumurtas› kocas›n›n spermi ile döllenip ovulasyonsorunu olan kad›na nakledilmesi.SORUHamilelili¤i kald›ramama riski olan kad›nda onun yumurtas› al›n›p eflinin spermi ile döllendiktensonra baflka bir kad›n› uterusuna nakledilmesi.D‹KKATYabanc› çifte ait yumurta ve sperm birlefltirilip çocu¤u olmayan kad›n›n uterusuna nakledilmesi.(Do¤um öncesi evlat edinme)SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MTablo 5.4Embriyo NakliYap›labilecekSORUDurumlarD‹KKATSIRA S‹ZDEÖzellikle son iki durum etik aç›s›ndan çok tart›fl›lm›fl ve halen de tart›fl›lmaktad›r.Bu ifllem uygulanmadan önce ilgili taraflar aras›nda sözleflmeler yap›lmaktad›r. AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZUterusunu kulland›racak kad›n bunu ya belirli bir para karfl›l›¤›nda ya da hay›r içinyapm›flt›r. Uterusunu kiralayan kad›n do¤umdan bir süre sonra K ‹ çocu¤u T A P anlaflmay›K ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

100 T›bbi Laboratuvar Eti¤iGonozom: Efleykromozomlar›d›r; insanlardaX ve Y olarak cinsiyetibelirleyen kromozomlard›r.AkondroplastikAkondroplazi: Nedenibilinmeyen kal›tsal veorant›s›z bir cücelik tipidir.Gövde normal büyüklükteolup, kol ve bacaklaranormal SIRA S‹ZDE derecede k›sa vebafl normalden büyüktür.DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEyapt›¤› kiflilere vermek zorundad›r. ‹flin bu aflamas›nda kad›nda ciddi “psikolojikikilemler” oluflmakta bazen olay çözülemeyecek kadar karmafl›k hal almakta veciddi hukuki sorunlar oluflmaktad›r. Bu yöntem çok daha serbest hale gelirse sadecegebeli¤in vücut yap›s›n› bozmas›ndan korkanlar›n bile talep edecekleri birdurum alabilir. K›sacas› ifl “rahim ticaretine” dönüflebilir.Tüp bebek tekniklerinde nakilden önce art›k embriyodan biopsi al›n›p genetiktestlerin yap›labilir hale gelmesi sa¤l›kl› embriyo nakledip sa¤l›kl› bebek do¤mas›-n› sa¤lama olana¤›n› getirmekle birlikte bir tak›m etik istismarlara da kap› aç›lmas›naneden oldu. Özellikle en çok rastlanan etik ihlal çocu¤un “cinsiyetine göre seçilmesidir”.Çünkü embriyoda genetik test yap›l›rken onun gonozomlar›n› görmekve “embriyonun cinsiyetini” belirlemek mümkündür. Bu nedenle test yap›ld›ktansonra hasta sahiplerine “embriyonun cinsiyetini” söylemek ve onlar›n isteklerinegöre nakil yapmak kesinlikle yasakt›r. Bir baflka etik problem ise aile taraf›ndanözellikle genetik kusurlar› olan embriyonun seçilmek istenmesidir. Bu durumdaçok ciddi farkl› tercihler ç›kabilir. Örne¤in iflitme engelli ya da akondroplastikanne-babalar›n çocuklar›n›n da kendileri gibi olmas›n› isteyebilir. Gerekçe olarakçocu¤un aile ortam›na, daha iyi uyabilece¤ini ileri sürebilirler. Böyle bir durumdaülkenin en üst etik kurulundan görüfl al›nmal›d›r. Bu tekni¤in istismar edilebilecekbir SIRA baflka S‹ZDEyönü daha bulunmaktad›r. Ailenin hasta olan önceki çocuk veyaçocuklar› için tasarlanm›fl olan kardeflin tercihidir. Yani o kardefle dokusu uyacakbebe¤in ›smarlanmas›d›r. Bu flekilde yeni do¤an kardeflin adeta hasta kardefliçin “organ DÜfiÜNEL‹M bankas› görevi” yapmas› istenmektedir. Örne¤in lösemili bir kardefleyeni do¤an kardefl adeta bir kemik ili¤i kayna¤› olmaktad›r. Bunun etik aç›dan nekadar do¤ru SORU oldu¤u tart›flmal›d›r.Bu uygulaman›n çok farkl› bir yönü de “sperm” ve “yumurtalar›n” ticari birermeta gibi görülüp kullan›lmaya bafllanmas›d›r. Birçok ülkede kurulan bankalardaD‹KKATbunlar›n sat›fllar› gerçeklefltirilmektedir. Özellikle bunlar›n ticari olarak sat›lmas›,ya da kiral›k rahim kullan›lmas› gibi olaylar hukuki bir tak›m davalar›n aç›lmas›-na neden olmaktad›r. SIRA S‹ZDE Fakat yukar›da söyledi¤imiz yaklafl›mlara karfl›l›k embriyo,yumurta ve sperm hücrelerinin ticari bir mal gibi alg›lanmas›n›n “etikle ba¤daflmayaca¤›”aç›k oldu¤undan birçok ülke yasalar›nda bu kayg› ile insan kökenli biyolojikmaddelerin para ile al›n›p sat›lmas›n› engelleyecek yasalar ç›karm›fllard›r.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETDemirhan-Erdemir, K ‹ T A A., P Öncel, Ö., Aksoy, fi.(2003). Ça¤dafl T›p Eti¤i, Nobel T›p Kitabevleri,‹stanbul. kitab›ndan daha genifl bilgiye ulaflabilirsiniz.KLONLAMA VE KÖK HÜCRE ÇALIfiMALARINDA ET‹KTELEV‹ZYONYAKLAfiIMLARBiyolojik bilimlerde önceleri embriyonun erken evrelerinde hücreleri ay›r›p adetaikiz çocuklar yaratarak “klonlama yapmak” mümkün olmaktayd›. Fakat 1997 y›ll›nda‹skoçyal› ‹NTERNET bilim adamlar›n›n Dolly ad›n› verdikleri koyunu kopyalama teknikleribu alanda bir devrim yaratt› ve art›k eriflkin bir canl›n›n vücut hücresini kullanarakonu kopyalamak mümkün oldu. Bu teknikte klonlanmak istenen “kim ise”ondan elde edilen bir vücut hücresinin çekirde¤i d›flar› al›n›p, yine çekirde¤i ç›kar›lm›flolan bir döllenmemifl yumurtan›n içersine nakledilmektedir. Daha sonra bilinentüp bebek tekni¤inin aflamalar› yerine getirilip, do¤um beklenmektedir. Budo¤an yavru nakledilen çekirde¤in genetik bilgisi kime ait ise onun kopyas› olmaktad›r.Günümüze kadar birçok hayvan türü kolayl›kla kopyalanabildi. Örne¤inkoyun, fare, inek, domuz, maymun kopyalanmalar› gerçeklefltirilmifl olan türlerdir.

TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON5. Ünite - BiyoetikS›ra insana gelince burada olas› etik sorunlar tart›flma yaratt› ve neredeyse tüm ülkelerinsan klonlanmas›n› yasaklad›lar. Dünya Sa¤l›k Teflkilat› (WHO) da klonlaman›ninsanlar› ço¤altmak amac›yla kullan›lmas›n›n kabul edilemez olarak gördüklerini,bu uygulaman›n yard›mc› üreme teknolojisini düzenleyen, insan onurunasayg› ve genetik materyalinin güvenli¤i baz› temel kurallar› ihlal etti¤ini bildirmifltir.Amerika Birleflik Devletleri Ulusal Biyoetik Komitesi ise, yay›mlad›¤› raporda,“insan›n klonlanmas›n›n” etik olarak kabul edilemeyece¤ini, ancak “insan klonlamaya”yönelik deneylerin in vitro embriyo oluflturma aflamas›na kadar getirilmesineizin verilebilece¤ini bildirmifllerdir. Bu konuda yap›lan elefltirilerin bafl›nda çekirdeknakli ile yap›lan klonlama yayg›nlafl›rsa “çeflitlili¤in kaybolma” olas›l›¤›d›r.Bir canl›n›n do¤aya adaptasyonunda en fazla rol oynayan özelli¤i tür içindeki çeflitliliktir.Bu sayede tür olumsuz koflullar olufltu¤unda da o olumsuz koflula karfl›dirençli bireylerinin varl›¤› sayesinde neslini devam ettirir. Bahsetti¤imiz üreme biçimiise bir “efleysiz üreme” oldu¤u için çeflitlili¤e izin vermez. Herhangi birolumsuz koflulda türü oluflturan bireylerin hepsi birden ortadan kalkabilir. Olay›nt›bbi yönünü düflünürsek klonlama baz› “tedavi tekniklerinde” kullan›lmak amac›ylayap›labilir. Fakat bu konuda da önemli kuflku ilerde bunun çok bireyselamaçlar için kullan›lma olas›l›¤›d›r. Örne¤in yafllanma sürecinde olan insanlar›nkendi klonlar›n› birer “organ bankas›” gibi kullanma olas›l›klar› gibi.101Efleysiz üreme: Bir canl›danayr›lan hücre veya hücregrubundan mitoz bölünmeile yeni bireylerinoluflturulmas›na efleysizüreme denir. Efleysizüremede döllenme olay›olmad›¤›ndan efleysiz üreyencanl› olufltu¤u canl›yakal›tsal olarak t›pa t›pbenzer.Klonlama ve çeflitlilik aç›s›ndan en önemli biyoetik sorun nedir? SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE5Biyolojik bilimlerinin son gözde konular›nda bir baflkas› da “kök hücreleridir”.DÜfiÜNEL‹MBiri embriyonel di¤eri eriflkin olmak üzere iki çeflit “kök hücresi” bulunmaktad›r.Embriyonel kök hücreler “totipotent” özellikte olup uygun koflullarda SIRA S‹ZDEher biri yenidenDÜfiÜNEL‹MTotipotent: embriyonik SIRA S‹ZDEbir birey oluflturabilir. Bu yöntem bir nevi klonlama oldu¤u SORU için klonlama-geliflimin erken SORUsafhalar›nda, tüm bir canl›y›ya yap›lan elefltiriler buna da yap›lmaktad›r. ‹kinci kök hücre çeflidi eriflkin kök oluflturabilme yetene¤ineDÜfiÜNEL‹Mhücreleridir. Baflta “k›rm›z› kemik ili¤i” olmak üzere “ya¤ doku” dahil bir çok dokumuzdabulunan eriflkin kök hücreleri “pluripotent”dir. Pluripotent hücreler tek Bu tip hücreler, ileridesahip olan hücreler DÜfiÜNEL‹M içinD‹KKATkullan›lan bir tan›mlamad›r. D‹KKATbafllar›na bir canl› oluflturamazlar ama belirli bir dokuyu oluflturabilirler. SORU Kendi canl›da oluflacak SORU çok de¤iflikSIRA S‹ZDEhücre ve doku SIRA tiplerini S‹ZDEiçindeki sorunlar› çözülmesinden sonra bu kök hücrelerinin bozulan organlar›m›- oluflturabilme kapasitesinez›n yenilenmesinde kullan›laca¤› umudunday›z. Fakat bu yöntemin henüz emeklemedönemindeyken h›zla klinik kullan›ma sokulmas› etik aç›dan elefltirileceksahiptirler ancak henüzD‹KKATfarkl›laflmam›fllard›r.D‹KKATAMAÇLARIMIZ Pluripotent hücreleryöndü. Nitekim nakledilen hücrelerde kanserleflme olas›l›¤› görüldü ve klinik uygulamalarbir süreli¤ine ertelendi.oluflturma özelli¤i SIRA tafl›rlar. AMAÇLARIMIZ isesadece belli bir tip hücreSIRA S‹ZDES‹ZDEKök hücrelerle ilgili en önemli biyoetik problemler nelerdir?K ‹ T A PK ‹ T A PAMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONDÜfiÜNEL‹MHatemi H, Do¤an H. Medikal Etik 6 “T›p uygulamalar›ndaki yeni geliflmeler ve etik ikilemler”2004, Yüce Yay›m. ‹stanbul kitab›ndan daha fazla ayr›nt›ya ulaflabilirsiniz.DÜfiÜNEL‹MK ‹ T A PK ‹ T A PSORUSORUB‹YOET‹⁄‹N ‹LG‹LEND‹⁄‹ D‹⁄ER KONULAR ‹NTERNET‹NTERNETTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONSon y›llarda oldukça yo¤un tart›fl›lan konulardan bir tanesi “yaflam›n sonland›r›lmas›ylailgili etik ilkeler” dir. Buna k›saca eski Yunancada iyi, güzel ölüm anlam›-D‹KKATD‹KKATna gelen “Ötenazi” de diyebiliriz. Özellikle yaflam› destekleyen t›bbi olanaklar›nçok geliflmifl olmas› beklenen ölümü de ertelemek amac›yla çok SIRA ‹NTERNET kullan›l›r S‹ZDE olmaya‹NTERNET SIRA S‹ZDEbafllam›flt›r. Fakat bu tip tedaviler bir insan›n yaflamak istemeyece¤i bir “hayat›ndayat›lmas›” ya da “hastan›n ac› çekmesini uzatmas›na” neden oldu¤u için etik aç›-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ6K ‹ T A PK ‹ T A P

DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORU102 T›bbi Laboratuvar Eti¤iD‹KKATD‹KKATdan elefltirilmektedir. E¤er t›bbi yarars›zl›k kesinse yaflam›n sonland›r›lmas› halençok say›daki ülkede tart›fl›lmaktad›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEOrgan nakli yap›larak gelifltirilen tedaviler de etikçilerin mercekleri alt›ndad›r.Özellikle burada organ temin etme s›ras›nda etik ihlallerin olabilece¤i kuflkular›AMAÇLARIMIZbulunmaktad›r. Nitekim özellikle ekonomik s›k›nt› içinde olan insanlar›n baflta böbrekleri AMAÇLARIMIZolmak organlar›n› sat›fla ç›karmalar›na çokça flahit oluyoruz.K ‹ T A PTürk Tabipler K ‹ Birli¤i T A P(2008). Etik Bildirgeler Çal›fltay› Sonuç Raporlar›, Türk Tabipler Birli¤iYay›nlar›, Ankara kitab›ndan daha fazla ayr›nt›l› bilgiye ulaflabilirsiniz.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

5. Ünite - Biyoetik103ÖzetA MAÇ1A MAÇ2A MAÇ3Biyoetik kavram›n›n ne demek oldu¤unu ve hangialanlar› ilgilendirdi¤ini tan›mlamak;Biyoeti¤in ilgilendi¤i alan “yaflamd›r”, ama bualan sadece t›p eti¤inin ana konusu olan insanhayat› ile ilgili de¤ildir, do¤ada var olan tüm organizmalar›nhayat› ve onlarla olan iliflkiler biyoeti¤iilgilendirir. Özellikle moleküler biyologlar›çeflitli alanlarda çeliflkilere sürükleyen ve bulufllar›nakuflku düflüren modern gen teknolojileringeliflmesi ve çok yo¤un biçimde insan›n günlükyaflam›na girmesi nedeniyle giderek önemsenmiflve yo¤unluk kazanm›flt›r. Çünkü “biyoteknolojikyöntemlerin” kötü amaçlar için kullan›lmaya da önceden hesap edilemeyen zararlarayol açabilme olas›l›klar› bulunmas› nedeniyle tehlikeliolmalar› söz konusudur. Gen transferleriningünümüzde ulaflt›¤› yer düflünülürse ne demekistendi¤i çok daha iyi anlafl›l›r.Biyoeti¤in nas›l davran›fllar gerektirdi¤ini aç›klamak;Biyoloji, genetik, biyoteknoloji ve t›p alanlar›ndakigeliflmeler paralel olarak uygulamalar›n çeflitlenmesive yayg›nlaflmas› ile uygulamalardabiyoetik problemlerde art›fllar görülmektedir. Üstelikbu problemlerin gelecekte de artmas› kaç›-n›lmaz gözükmektedir. Uygulay›c›lar›n iflin gerektirdi¤iözelliklere sahip olmas› (e¤itim, sertifikavs), gerekli hallerde ilgili etik kurullardan onayalmalar›, konular› ile ilgili güncel mevzuat› takipetmeleri önemlidir. Ancak bunlardan daha önemlisietik ile u¤raflanlar›n bilimdeki geliflmelereayak uydurabilecek h›zda davranabilmeleriönemlidir.Etik d›fl› davran›fllar›n neler oldu¤unu tan›mlamak;Biyoetik felsefenin somut dünyayla kesiflenönemli bir noktas› haline gelmifltir; her ne kadartart›flmalar uzmanlar taraf›ndan yürütülüyor olsada, biyoetik herkesi içine alan bir kapsama sahiptir.Biyoetik, “Uygulamal› Eti¤in” bir kolu olarakgörülür, çünkü, bir yandan do¤rudan ya dadolayl› olarak tüm canl› yaflam› ilgilendiren biyolojiyikapsamakta, öte yandan da ayn› anda buradave bundan meydana gelen “ahlaki, toplumsalve politik” konular› içermektedir. Biyoetik,A MAÇ4sadece insan yaflam›n› konu almad›¤› için, “t›peti¤inden” ayr›l›r ve onu da kapsayacak flekildeele al›n›r. “Genetik”, “öjeni”, “ilaç sanayi”, “klonlama”,“kök hücre teknolojisi”, “ötenazi”, “yapayüreme teknikleri”, “kürtaj” ve bunlarla birliktecanl›larla ilgili bilimsel ve teknolojik geliflmelerinsonuçlar›, s›n›rlar› ve kullan›m alanlar› ve ilkeleribiyoeti¤in belli bafll› konu bafll›klar›d›r. Ayr›cason y›llarda biyomedikal, davran›flsal yahut epidemiyolojikaraflt›rmalara denek olarak dahil edileninsanlarla ilgili kurallarda biyoeti¤in u¤raflalanlar› içine girer. Dolay›s›yla biyoetik alan›ndakikonular tek bafl›na bilim insanlar›n›n, akademisyenlerin,biyologlar›n, hekimlerin, siyasetçilerin,teknisyenlerin, felsefecilerin ya da baflkaherhangi bir kesimin tekelinde olamayacak konulard›r.Burada sorunlar art›k bilinen t›p alan›ndakietik problemler olmaktan ç›km›fl, hem t›bbihem sosyal ve siyasal meselelerin merkezindeyer alan bir etik sorun durumuna gelmifltir. Günümüzdeyukar›da say›lan konularda çok çeflitlietik d›fl› davran›fllar görülmektedir. Bunlara ilgilimevzuat ve genel etik ilkeler çerçevesinde yaklafl›msa¤lamak gerekmektedir.Sa¤l›k ve biyolojik bilimlerde ortaya ç›kar›lan yenigeliflmelerin nas›l bir etik davran›fl gerektirdi-¤ini aç›klamak;Biyoetik, sadece insan yaflam›n› konu almad›¤›için, “t›p eti¤inden” ayr›l›r ve onu da kapsayacakflekilde ele al›n›r. “Genetik”, “öjeni”, “ilaç sanayi”,“klonlama”, “kök hücre teknolojisi”, “ötenazi”,“yapay üreme teknikleri”, “kürtaj” ve bunlarla birliktecanl›larla ilgili bilimsel ve teknolojik geliflmelerinsonuçlar›, s›n›rlar› ve kullan›m alanlar› veilkeleri biyoeti¤in belli bafll› konu bafll›klar›d›r.Ayr›ca son y›llarda biyomedikal, davran›flsal yahutepidemiyolojik araflt›rmalara denek olarak dahiledilen insanlarla ilgili kurallarda biyoeti¤in u¤raflalanlar› içine girer. Kapsam› giderek genifllemekteve oluflan etik problemler, ikilemler giderekço¤almaktad›r. Bu nedenle, sa¤l›k bilimlerive biyoloji alanlar›ndaki h›zl› geliflmelerin etik ileu¤raflan kiflilere getirdi¤i en önemli yükümlülük“yeniliklere ve geliflmelere aç›k olma” özelli¤idir.Bunun yan›nda, ilgili mevzuat› bilme ve çok yönlüdüflünme özellikleri de önem kazanmaktad›r.

104 T›bbi Laboratuvar Eti¤iA MAÇ5Mesleki uygulamalar›n›zda her durumda eti¤een uygun flekilde davranmak;Hiç kuflkusuz, t›p ve biyoloji alan›nda son y›llardaortaya ç›kan h›zl› geliflmeler, insan sa¤l›¤› veyaflam kalitesi üzerinde çarp›c› iyileflmeler sa¤lam›flt›r.Ancak, bu h›zl› geliflmeler di¤er taraftanyeni etik problemlerin do¤mas›na, etik problemlerinçeflitlenmesine yol açm›flt›r. Bu etik problemlerbazen devam eden bilimsel ve teknolojikgeliflmelerin önünü kesecek, erken hatta bazengereksiz yasaklamalar› getirecek boyutlara ulaflmaktad›r.Tekbir etik d›fl› davran›fl›n bile bazenönemli bir geliflmenin önünü kesebilece¤i unutulmamal›ve duyarl›, dikkatli bir yaklafl›mla meslekiuygulamalarda her durumda eti¤e uygundavran›lmal›d›r.

5. Ünite - Biyoetik105Kendimizi S›nayal›m1. ‹nsan denekler üzerinde yap›lmas› planlanan biraraflt›rmaya bafllayabilmek için yap›lmas› gereken ilkifllem nedir?a. Hastalar›n davet edilmesib. Hastalarda yap›lmas› gereken ifllemlerin yerinegetirilmesic. Projenin mali deste¤inin al›nmas›d. Etik kurul izninin al›nmas›e. Çal›fl›lan kurumun en üst yetkilisinden izin al›nmas›2. Afla¤›daki uygulamalardan hangisi dünyadaki tümülkelerde yasaklanm›flt›r?a. Do¤al hayvanlar›n klonlanmas›b. Ekonomik hayvanlar›n klonlanmas›c. ‹nsan klonlanmas›d. ‹nsanda gen nakli yap›larak terapie. ‹nsan geninin bakteriye nakledilmesi3. I- Nukleus nakili ile klonlamaII- Yard›mla üreme tekni¤iIII- Gen transferiIV- Yeni bir cerrahi tekni¤in insan üstünde denenmesiYukar›dakilerden hangileri biyoeti¤in konular› içindeyer al›r?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IVc. I ve IVd. I, II ve IVe. I,II,III ve IV4. Eriflkin kök hücreleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?a. Yeni bir canl›n›n bütününü oluflturamazlar.b. Çok say›da dokunun içinde bulunabilirler.c. Ya¤ dokusunun içersinde de vard›r.d. Eriflkin kök hücreleri kullan›larak belirli bir dokugelifltirilebilir.e. Ülkemiz yasalar› çal›fl›lmalar› etik bulmad›¤› içinyasaklam›flt›r.5. Afla¤›dakilerden hangisinin etik kurul dosyas›ndabulunmas› flart de¤ildir?a. Deneklerin aç›k kimliklerib. Araflt›rma ekibinin tümünün kimlikleric. Bilgilendirilmifl onam belgesid. Projenin mali kayna¤›e. Projenin gerçeklefltirilece¤i yerin olanaklar›6. Genetik dan›flmanl›k yap›l›rken soy a¤ac›n›n ç›kar›lmas›n›ekibin hangi eleman›n›n yapmas› etik aç›dandaha fazla yarar sa¤lar?a. Ekipteki herhangi birib. Hekimin bizzat kendisic. Ekibin en genç eleman›d. Genetik uzman› olan biyologe. Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü mezunuolan eleman7. Herhangi bir ülkede ç›kar›lmak istenen yeni biyoetikyasa ve yönetmelikler afla¤›dakilerden hangisiyle enfazla uyum içinde olmal›d›r?a. Ülkenin sa¤l›k politikas›ylab. Nuremberg Koduylac. Helsinki Bildirgesiyled. Törelerlee. Medeni kanunla8. Afla¤›dakilerden hangisi Helsinki Bildirgesindekimaddeler aras›nda yer almaz?a. ‹nsan deneklerle yap›lmas› düflünülen çal›flmalarönce deney hayvanlar›nda yap›lmal›d›r.b. T›bbi araflt›rmalarda insan dene¤in yaflam›n› vesa¤l›¤›n›, korumak hekimin görevidir.c. Denekler araflt›rma projesi için gönüllü ve bilgilendirilmiflkat›l›mc›lar olmal›d›r.d. Hücre çekirde¤i nakliyle insan klonlanmas› yasakt›re. Araflt›rma, konunun ehli olan kifliler taraf›ndanyürütülmelidir.9. I- Antropometrik ölçüm araflt›rmalar›II- Kal›tsal bir hastal›kla ilgili klinik araflt›rmalarIII- Yaflam al›flkanl›klar› ile ilgili çal›flmalarIV- Hayvan deneylerinde baflar›l› olmufl yeni bir tedaviyöntemiYukar›daki çal›flmalardan hangileri etik kurul izni olmadaninsan üzerinde yap›labilir?a. Yaln›z IVb. I ve IVc. I ve IIId. III ve IVe. I, II ve IV

106 T›bbi Laboratuvar Eti¤iS›ra Sizde Yan›t Anahtar›10. Türkiye’de embriyo nakliyle üreme gerçeklefltirentüp bebek ekibinin bir kad›na en fazla kaç embriyonakletmesi yasalara uygundur?a. 1b. 2c. 3d. 4e. Yasal bir s›n›r konmam›flt›r.Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoeti¤in Tarihçesi” bafll›-¤› alt›nda “Helsinki bildirgesi” konusunu tekrargözden geçiriniz.2.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klonlama ve Kök HücreÇal›flmalar›nda Etik Yaklafl›mlar” bafll›¤› alt›ndakikonular› gözden geçiriniz.3.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoeti¤in Konusuna GirenAlanlar” bafll›¤› alt›ndaki konular› gözden geçiriniz.4.e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Klonlama ve Kök HücreÇal›flmalar›nda Etik Yaklafl›mlar” bafll›¤› alt›ndakikonular› tekrar gözden geçiriniz.5.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kurul ‹zni ve BilgilendirilmiflOlur Formu” bafll›¤› alt›ndaki konular›yeniden gözden geçiriniz.6.b Yan›t›n›z yanl›fl ise “T›bbi Etikte Genetik Dan›flmanl›¤›nYeri ve Etkileri” bafll›¤› alt›ndaki konular›gözden geçiriniz.7.c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoeti¤in Tarihçesi” bafll›-¤› alt›nda “Helsinki bildirgesi” konusunu gözdengeçiriniz.8.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Biyoeti¤in Tarihçesi” bafll›-¤› alt›nda “Helsinki bildirgesi” konusunu gözdengeçiriniz.9.c. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Etik Kurul ‹zni ve BilgilendirilmiflOlur Formu” bafll›¤› alt›ndaki konular›tekrar gözden geçiriniz.10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yard›mla Üreme Teknikleriyle‹lgili Etik Sorunlar” bafll›¤› alt›ndaki konular›yeniden gözden geçiriniz.S›ra Sizde 1Biyoeti¤in en fazla önem kazand›¤› dönem “2. DünyaSavafl› sonras›” olmufltur. Bunun en önemli tetikleyicisi,Nazi doktorlar›n Yahudiler ve k›s›tl›lar üzerinde yapt›klar›insanl›k d›fl› deneyler olmufltur. Bu olaylar›n yarg›-lanmas› savafl sonras› Nuremberg Mahkemesinde–HekimlerDavas›’nda görülmüfltür. Bunun sonucunda “NurembergKodu” benimsenmifltir.S›ra Sizde 2Sanayileflmifl ülkelerde bir çocuk klini¤indeki hastalar›n1/3’ü genetik hastas›d›r. Do¤al ölümlerin %40’›n› kal›tsalnedenli hastal›klar sonucunda meydana gelenölümler oluflturur. Canl› do¤umlar›n %3’ünde genetikhastal›klar ortaya ç›kmaktad›r. Kronik bir rahats›zl›¤›olan eriflkin hastalar›n %10-20’sinde hastal›k nedeninigenetik bir komponent oluflturmaktad›r. Bu nedenle genetiktaramalar t›p aç›s›ndan önemlidir.S›ra Sizde 3Önemli sorulardan bir tanesi de kiflilerin akrabal›k durumudur.Bunlardan baflka kökenlerinin hangi co¤rafikbölge oldu¤u da ö¤renilmelidir. Bununla paralel etnikkökenleri de sorulmufl olur. Çünkü baz› co¤rafik bölgelerdeve baz› etnik gruplarda bir bölüm kal›tsal hastal›klar›ndaha yo¤un görülmesi bilgisi vakay› yorumlamayayard›mc› olacakt›r.S›ra Sizde 4Embriyo naklinde etik aç›dan önümüze ç›kan ilk sorunbir defada uterus’a kaç embriyo nakledilebilece¤idir.Önceleri bu konuda s›n›rlama olmay›nca ticari kayg›larnedeniyle çok say›da embriyo naklediliyor ve yapayolarak ço¤ul gebelikler olufluyordu. Bu uygulama sonucundaise do¤an bebeklerin ço¤u ya da tamam› do-¤umu takiben ölüyordu. Daha sonra ç›kar›lan yönetmeliklerlebu say› en fazla 3 embriyo nakline indirildi. Yineikiz do¤umlar çok fazla meydana gelince Sa¤l›k Bakanl›¤›ç›kard›¤› yönetmelikle 2010 y›l›ndan itibarennakilleri 1 embriyo ile s›n›rlad›. Tüp bebek merkezlerinin“birden fazla embriyo nakilleri” art›k etik d›fl› davran›flolarak kabul edilmektedir.S›ra Sizde 5Bu konuda yap›lan elefltirilerin bafl›nda çekirdek nakliile yap›lan klonlama yayg›nlafl›rsa “çeflitlili¤in kaybolma”olas›l›¤›d›r. Bir canl›n›n do¤aya adaptasyonunda

5. Ünite - Biyoetik107Yararlan›lan Kaynaklaren fazla rol oynayan özelli¤i tür içindeki çeflitliliktir. Busayede tür olumsuz koflullar olufltu¤unda da o olumsuzkoflula karfl› dirençli bireylerinin varl›¤› sayesinde neslinidevam ettirir. Bahsetti¤imiz üreme biçimi ise bir“efleysiz üreme” oldu¤u için çeflitlili¤e izin vermez. Herhangibir olumsuz koflulda türü oluflturan bireylerinhepsi birden ortadan kalkabilir.Akan, K. (2010) Etik Kurul Baflvurusu, Gelece¤in Ortopedive Travmatoloji Uzmanlar›, Bilimsel Çal›flmaPlanlama ve Sunum Teknikleri Toplant›s› sunusu,‹stanbul.Çobano¤lu, N. (2009). Kuramsal ve Uygulamal› T›pEti¤i, Eflatun Yay›nevi, Ankara.Demirhan-Erdemir, A., Öncel, Ö., Aksoy, fi. (2003). Ça¤daflT›p Eti¤i, Nobel T›p Kitabevleri, ‹stanbul.Engelhardt, D.V., Çeviri editörü Namal A. (2000). T›bb›nGündelik Yaflam›nda Etik, Nobel T›p Kitapevleri,‹stanbul.Genç, Z., Demirhan-Erdemir, A. (1997). Genetik Sorunlarve T›bbi Etik (Genetik Dan›flma), NobelT›p Kitabevleri, ‹stanbulHatemi, H., Do¤an, H. (2004). Medikal Etik 6: T›p uygulamalar›ndakiyeni geliflmeler ve etik ikilemler,Yüce Yay›m, ‹stanbulKurban, M, Özdaflç›, A. (2005). Sa¤l›k Meslek Liseleri‹çin T›bbi Etik ve Meslek Tarihi, Palme Yay›nc›-l›k, AnkaraMepham, B. (2005). Bioethics: An introduction forthe biosciences, Oxford University Press, NewYork, ABD.Pieper, A., Çeviri editörleri Atayman V., Sezer, G. (1999).Eti¤e Girifl, Ayr›nt› Yay›nlar›, ‹stanbul.Türk Tabipler Birli¤i. (2008). Etik Bildirgeler Çal›fltay›Sonuç Raporlar›, Türk Tabipler Birli¤i Yay›nlar›,Ankara.UNESCO Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür KurumuTürkiye Milli Komisyonu, Editör Ülman, I.(2008). Biyoetik Kurullar›n Oluflturulmas›, KlavuzNo.1, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Türkiye.UNESCO Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür KurumuTürkiye Milli Komisyonu, Editör Ülman, I.(2008). Biyoetik Kurullar ‹fl Bafl›nda: Çal›flma Biçimlerive Politikalar›, Klavuz No.2, UNESCOTürkiye Milli Komisyonu, Türkiye.http://www.osmanlicasozluk.net/, Osmanl›ca Sözlük.Eriflim tarihi: 06.05.2010

6TIBB‹ LABORATUVAR ET‹⁄‹Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Raporu ve yay›n› tan›mlayabilecek,Rapor ve yay›n eti¤i konusunda önemli noktalar› aç›klayabilecek,Yay›n haklar› ile ilgili mevcut yasa ve yönetmelikleri aç›klayabilecek,Fikri mülkiyetler ve telif haklar› konusunu tart›flabilecek,Yay›n konusunda ortaya ç›kan etik ihlalleri tan›mlayabilecek bilgi ve becerilerkazanacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Bilim• Araflt›rma• Rapor• Yay›n• Telif hakk›• Fikri mülkiyetler• Afl›rma (Plejiarizm)‹çerik Haritas›T›bbi LaboratuvarEti¤iRapor ve Yay›nEti¤i• G‹R‹fi• RAPOR TANIMI VE ÇEfi‹TLER‹• YAYIN TANIMI VE ÇEfi‹TLER‹• TIBB‹ LABORATUVARLARDADURUM• B‹L‹MSEL ARAfiTIRMALAR VE ET‹KSORUNLAR• B‹L‹MSEL YAYINLAR VE ET‹KSORUNLAR• TEL‹F HAKKI VE F‹KR‹MÜLK‹YETLER• RAPOR VE YAYIN ETI⁄IHAKKINDA SON SÖZLER

Rapor ve Yay›n Eti¤iG‹R‹fiYeryüzünde yaflayan en mükemmel canl› olan insan›n di¤er canl› türlerinden farkl›olarak “toplu olarak yaflama” de¤il “toplum olarak yaflama” özelli¤i tafl›d›¤› kitab›m›z›n1. Ünitesinde ayr›nt›l› olarak ele al›nm›flt›. Hayvanlar› toplu yaflama itentemel olgunun içgüdüleri oldu¤u, insanlar›n toplum olarak yaflamalar›nda iseesas duygu ve düflüncelere ba¤l› olan bir karar verme sürecinin etkin oldu¤u belirtilmiflti.Hayvanlardaki toplu yaflama olgusunda da ço¤u kez “ifl bölümü” gözlendi¤ibilinmektedir. Ancak içgüdülere dayanan bu ifl bölümü daha çok mekaniktir.Onlardaki daha çok do¤aya ba¤l›, içgüdülerle belirlenmifl bir birarada yaflamad›r.“‹flbölümü”, “sorumluluk”, “görev bilinci”, “daha iyisini gerçeklefltirme” vbtopluma özgü davran›fllar hayvanlar›n toplu yaflama olgusunda görülmemektedir.Toplumu oluflturan bireyler aras›nda da “iflbölümü” vard›r. Ancak bu ifl bölümleriinsanlarda bulunan sorumluluk ve görev bilinci do¤rultusunda daha iyisini gerçeklefltirmekad›na “sorgulanabilir” niteliktedir. Yine insana özgü karar verme süreciçerçevesinde söz konusu iflbölümlerinde de¤ifliklikler, çeflitlenmeler ve nihayetindemükemmeleflmeler ortaya ç›kmakta, toplum evrimleflmektedir. Dinamikolan bu süreç çerçevesinde günümüz “modern toplum” özelliklerini ortaya ç›karaninsan aç›s›ndan en kritik özellik hiç kuflkusuz, merkezinde “dil” olan “bireyler aras›iletiflimdir”. ‹nsan›n di¤er canl›lara göre en önemli üstünlü¤ü olan dil ve konuflmaözelli¤i sayesinde toplumum bireyleri mükemmel iletiflim örnekleri sergilenmektedir.Asl›nda, di¤er canl›larda iletiflimden söz etmek olas›d›r. Ancak di¤er canl›türleri aras›ndaki iletiflim insanlardakine göre çok daha basittir: Çok daha az say›daolay›, nesneyi ve konuyu aktarabilecek s›n›rl› bir iletiflim kapasitesine sahiptirler.Üstelik insanlar yaz›y› ve yaz›l› anlat›m› da bularak iletiflimi kuflaklararas›boyuta tafl›yarak kal›c› hale getirmifllerdir.Toplum yaflam›n› oluflturan ifl bölümleri “meslekleri” ortaya ç›karm›fl ve yenikuflak meslek mensuplar›n›n toplum ile uyumunu sa¤lamak için “e¤itim” sürecigelifltirilmifltir. Tüm bunlar›n kal›c›l›¤›n› sa¤lamak ve geriye dönüflleri engellemkiçin üzere de “yasalar” oluflturulmufltur. Toplum yaflam›n›n içinde insanlar›n di¤erinsanlara karfl› bireysel ve mesleki ödev ve sorumluluklar› bulunmaktad›r. Toplumiçinde çeflitli meslek mensuplar›n›n bu ödev ve sorumluluklar›n›n “deontoloji” olaraktan›mland›¤›n› an›msay›n›z. Ayr›ca, bu ödev ve sorumluluklar›n sadece meslekmensuplar› aras›nda de¤il tüm toplum bireylerinde oldu¤u, “yasalar›n ötesinde tan›mlanan”bu toplum özelli¤inin “ahlak” oldu¤u bu ünitelerde ayr›nt›l› olarak ifl-

SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE110 T›bbi Laboratuvar Eti¤iDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mlenmiflti. Toplum içinde yer alan meslek mensuplar›n›n kendi aralar›nda ve toplumuoluflturan bireyleri ile olan “sözel ve yaz›l› iletiflimi” ço¤u kez belli “kal›p” veSORUSIRA S‹ZDESIRASORUS‹ZDE“normlar” tafl›mak durumundad›r. Belli kal›p ve normlardaki bu sözel ve yaz›l› iletiflimtürü “rapor” olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in, bir asker komutan›na göreviD‹KKATD‹KKATDÜfiÜNEL‹Mile ilgili yaz›l› DÜfiÜNEL‹M veya sözlü bir bildirimde bulundu¤u zaman yapt›¤› eylem “rapor vermek”,“rapor etmek” veya “raporlamak” olarak tan›mlanabilmektedir. ToplumuSIRA S‹ZDEoluflturan bireyler SIRA S‹ZDE aras›ndaki günlük faaliyetler içindeki iletiflim belli norm ve kal›plartafl›mak zorunda olmad›¤›ndan, bunu rapor olarak tan›mlamak olas› de¤ildir.SORUSORUAMAÇLARIMIZD‹KKAT Deontoloji AMAÇLARIMIZ ile D‹KKAT ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›n›z›n 1. ve 2. ünitesini gözden geçiriniz.RAPOR TANIMI VE ÇEfi‹TLER‹SIRAK ‹ TS‹ZDEA PSIRAK ‹ TS‹ZDEA PTürkçemizdeki Frans›zca kökenli sözcüklerden birisi olan “rapor”, Türk Dil KurumuBüyük Türkçe Sözlü¤ünde flu anlamlar› tafl›maktad›r: 1. Herhangi bir iflte, birAMAÇLARIMIZ konuda yap›lan inceleme, araflt›rma sonucunu, düflünceleri veya tespit edilenleriTELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZTELEV‹ZYONbildiren yaz›, yazanak. 2. Anlat›m, ifade. 3. t›p Hastal›¤›n teflhisi, hastan›n dinlenmedurumu vb.ni gösteren, doktor veya doktorlar kurulu taraf›ndan verilen yaz›.K ‹ T A PK ‹ T A P‹NTERNETTürk Dil Kurumu ‹NTERNET Büyük Türkçe Sözlü¤ü: http://tdkterim.gov.tr/bts/TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDE‹NTERNETDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATTELEV‹ZYONBuradan iki ana rapor tipinin oldu¤u görülmektedir:1. Sözlü rapor,2. Yaz›l› raporSIRA S‹ZDESözlü rapor ‹NTERNET çok fazla kullan›lan bir rapor tipi de¤ildir. Ço¤unlukla çok k›sa bilgileriiçerir ve kapsam› dard›r. Anl›k olay ve geliflmelerin önem kazand›¤› askerlikve benzeri DÜfiÜNEL‹M u¤rafl›larda daha çok kullan›l›r. Ses kay›t cihazlar› kullan›lmad›¤› taktirdebu tip raporun kal›c›l›¤› da olmamaktad›r. Sözlü raporun belirgin bir format›(biçimselli¤i) yoktur, ancak uygulama ve meslek alan›na özgü spesifik terim veSORUsözcükler içerebilmektedir.Sözlü rapor ve D‹KKAT yaz›l› rapor olmak üzere günlük yaflamda kullan›lan iki ana rapor tipi vard›r.SIRA S‹ZDEGenellikle SIRA siyaset S‹ZDE adamlar› ve hükumet yöneticilerinin televizyon, radyo gibikitle iletiflim araçlar›n› kullanarak belli bir olay karfl›s›nda verdikleri demeçler veyabelli zaman aral›klar›yla “durum de¤erlendirmeleri” yapt›klar› “Ulusa Seslenifl”AMAÇLARIMIZ türündeki sözlü aç›klamalar da genifl anlamda rapor olarak kabul edilmektedir. AMAÇLARIMIZAncak, bu demeç ve aç›klamalar e¤er yaz›l› bir metne ba¤l› kal›narak yap›l›yorsao zaman bu demeç ve aç›klamalar daha çok yaz›l› rapor s›n›f›na girmektedir.K ‹ T A PYaz›l› raporlar K ‹ T A önemli P bir çeflitlilik göstermektedir ve çok farkl› tipleri vard›r.Genellikle ya bir kifliye verilir ya da kamuoyuna sunulur, halka aç›k olur. Raporresmi veya özel de olabilir. Yaz›l› raporlar, genellikle odaklanm›fl ve göze çarpanTELEV‹ZYON özellikleri TELEV‹ZYON olan belli bir okuyucu kesime hizmet veren belirli formatlar tafl›yan yaz›lard›r.Yaz›l› raporlar ço¤unlukla bir deney, bir araflt›rma veya bir soruflturman›nsonucu olarak, yani belli bir sorunun cevab›n› vermek üzere haz›rlan›rlar. Okuyucukesim bir kifli veya bir topluluk olabilir. Topluluk halindeki okuyucu kesim resmi,özel sektör veya kamuoyu olabilmektedir. Format› (flekilselli¤i), raporun hiz-‹NTERNET‹NTERNETmet etti¤i sektör, mesleki alan, hizmet etti¤i amaç, haz›rland›¤› ve verildi¤i kurumgibi özellikleri ba¤l› olarak genifl de¤iflkenlik gösterir. Ancak, genel olarak yaz›l›raporlar flu bölümlerden oluflmaktad›r:

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i1. Girifl bölümü,2. Yöntemler bölümü,3. Sonuç bölümü4. Tart›flma bölümü5. Ekler (e¤er varsa).Bu bölümlere ek olarak grafik, tablo, resim vb görsel araçlardan da rapor haz›rlanmas›ndayararlan›labilmektedir. Bunun d›fl›nda yaralan›lan kaynaklar, referanslar,dipnotlar› gibi bölümler de eklenebilmektedir. Sonuç bölümünde ölçümler,hesaplamalar, mant›ksal de¤erlendirmelere dayanan ç›kar›mlar yer almakta vede¤relendirmelerde istatistik hesaplamalardan da yaralan›labilmektedir. Raporlar›nuzunluklar› ve kapsamlar› de¤iflik olabilmektedir. Çok k›sa raporlar olabildi¤i gibi,çok uzun ve kapsaml› raporlar da haz›rlanabilmektedir.Baz› uygulamalarda rapor çok k›sa bir metin halinde olabilmektedir. Bunun örneklerineözellikle “biyokimya laboratuvar›” ve benzeri “t›bbi laboratuvarlar›n” rutinuygulamalar›nda rastlanmaktad›r. Burada di¤er rapor bölümleri tamamen ç›kar›lm›flt›r,çünkü bunlara ya gerek yoktur, ya da zaten bilinen özelliklerdir. Bu türraporlarda yorum da yer almamaktad›r. Burada önemli olan hastadan al›nan kan,idrar veya d›flk› gibi numunelerde en k›sa sürede ve en güvenilir yöntemlerle gereklilaboratuvar parametrelerinin (de¤erlerinin) saptanmas›d›r. Bu belirlenen parametrelerhasta ile ilgilenen hekime ulaflt›¤›nda, hekim bu parametrelere bakarakhastal›¤a diyagnoz sa¤lar veya hastal›¤›n geliflimini takip ederek iyileflme (prognoz)olup olmad›¤›na karar verir. Ancak, baz› t›bbi laboratuvarlarda da yine di¤errapor bölümleri bulunmazken parametrelere ilaveten labortuvar sorumlusu bafluzmantaraf›ndan ilave edilen “yorum” ilave edilmektedir. Daha çok patoloji, mikrobiyolojive parazitoloji laboratuvarlar›ndan ç›kan sonuçlarda görülen bu durumda,teflhis koyacak hekim baflka bir uzman›n görüfllerine ihtiyaç duymaktad›r. Bu türrutin laboratuvar tetkikleriden elde edilen raporlar, “sonuç raporu” olarak tan›mlanmaktad›r.Yukar›daki ifadelerden anlafl›laca¤› üzere günlük yaflamda kullan›ma yönelikçeflitli amaçlarla haz›rlanan ve çeflitli adlarla an›lan yaz›l› veya sözlü raporlar vard›r:rutin raporlar, sonuç raporlar›, tahlil raporlar›, (hastane) heyet raporlar›, havatahmin raporlar›, bilimsel raporlar, tavsiye raporlar›, uzman raporlar›, komisyon raporlar›,y›ll›k raporlar, denetleyici raporlar›, teftifl raporlar›, çal›flma raporlar›, nüfussay›m› raporlar›, nüfus istatistik raporlar›, gezi raporlar›, geliflme raporlar›, proje raporlar›,soruflturma raporlar›, bütçe raporlar›, yöneylem raporlar›, kredi raporlar›,de¤er biçme raporlar›, bilirkifli raporlar›, kriminal raporlar, mahkeme raporlar›, incelemeraporlar›, askeri raporlar, fizibilite raporlar›, hasar raporlar›, vs. Adlar›ndanda anlafl›laca¤› üzere, bu raporlar›n hepsinin hizmet etti¤i farkl› alanlar ve uygulamalarvard›r. Örne¤in, hava tahmin raporlar› hergün internet, TV, radyo gibi iletiflimortamlar›nda hava durumu ile ilgili tahmini bilgileri aktramaktad›r. Belli zamanaral›klar›yla (ülkemiz için bu 5 y›l) yap›lan say›m sonucunda ülkenin tüm nufusunuve yerleflim yerlerinin insan say›lar›n› nüfus say›m raporlar› ortaya koymaktad›r.Kriminal raporlar belli bir toplum içindeki “suç oranlar›n›” ve “suçlar›n çeflitlerini”say› olarak belli zaman aral›klar›yla kamuoyuna ve/veya üst düzey yöneticilere(Baflbakan, ‹çiflleri Bakan›, Müsteflar gibi) bildiren raporlard›r. Fizibilite raporlar›bir iflin veya bir uygulaman›n olabilirlik ve yap›labilirli¤ini ortaya koyan raporlard›r.Hasar raporlar› ise savafl, deprem, sel bask›n›, yang›n gibi felaketlerden sonraortaya ç›kan kay›plar› (can ve mal) ortaya koyan raporlard›r. Örneklerden deanlafl›laca¤› üzere raporlar›n baz›lar› düzenli aral›klarla sürekli (periyodik) haz›rla-111Rutin: Frans›zca kökenli busözcü¤ün iki anlam› vard›r:1. S›radanl›k; çeflitlilikgöstermeyen; al›fl›lagelmifldüzen içinde yap›lan.2. Yap›lmas› al›flkanl›khaline gelmifl ifldir. (Türk DilKurumu Büyük TürkçeSözlük).Diyagnoz: Tan›, teflhis. Birhastal›¤›n teflhisidir.Yöneylem: Yöneylemaraflt›rmalar›, birorganizasyon veya biryönetim için olanaklar içindeen iyi sonuç verecekkararlar› bulmakt›r. Örne¤in,fabrikada kaç tane iflçiçal›flmal›d›r ki, hem üretimyavafllamas›n hem depersonel giderleri de çokfazla olmas›n. “Bir hastanebir yerleflim merkezininhangi noktas›nakurulmal›d›r ki, en k›sasürede ulafl›m ile en fazlainsan›n yararlanmas›naolanak tan›s›n?”

112 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUn›rken, baz›lar› belli koflullar›n gerçekleflmesi durumunda veya durum belirlemesiamac›yla bafllayacak bir sürecin öncesinde kaleme al›nmaktad›r.Raporlar›n baz›lar› “hizmete özeldir” ve fazla miktarlarda ço¤alt›lmas› gerekmemektedir.Baz›lar›n›n ise “gizli” olmas› gerekmektedir: örne¤in askeri raporlar. Buradagizlili¤in gere¤i güvenlik, ülke güvenli¤i, ülke ç›karlar› gibi gerekçlere dayanmaktad›r.Bunun d›fl›nda “kiflilik haklar›”, “özel yaflam mahremiyeti” gibi nedenleredayanan gizli raporlar vard›r. Hasta raporlar›, laboratuvar tahlil raporlar› gibi raporlargenellikle bu kategoride yer al›r ve bu tür raporlar sadece ilgili kifliye bilgilendirmeamac›yla verilir. Bunun d›fl›nda baz› raporlar tam tersine olabilecek maksimumsay›da insan› bilgilendirmek amac›yla çok say›da ço¤alt›l›p da¤›t›l›r. Bu uy-SIRA S‹ZDEgulama özellikle faaliyetlerinde “fleffafl›k”, “aç›kl›k”, “hesap verme” gibi ilkeleri benimseyenkurum DÜfiÜNEL‹M ve kurulufllarda önem kazanmaktad›r. Dolay›s›yla birbirine z›t ikiuygulama olan “gizlilik” ve “aç›kl›k” günlük yaflam›n farkl› alanlar›nda “etik ilke”veya “deontolojik yükümlülük” olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu durumlar bazenSORUyasalarda da yer almakta ve hukuksal bir nitelik kazanmaktad›r.D‹KKATBaz› rapor tipleri D‹KKAT için gizlilik, di¤er baz› rapor tipleri için de aç›kl›k etik ilke olabilmektedir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAç›kl›k ilkesini benimseyen kurum ve kurulufllar›n raporlar› (özellikle y›ll›k faaliyetraporlar›) bas›n yay›n araçlar› ile çok say›da haz›rlanabilmekte, bülten veAMAÇLARIMIZ benzeri yay›nlar ve/veya, internet ile ilgili çok say›da insana bilgi fleklinde ulaflt›- AMAÇLARIMIZr›lmaktad›r.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE1YAYIN K TANIMI ‹ T A P VE ÇEfi‹TLER‹Yay›nlar da raporlar gibi genifl bir çeflitlilik göstermektedir. Günümüzde iki anamedyada (ortamda) yay›nlar›n yer ald›¤› görülmektedir: 1) Ka¤›t üzerinde bas›l›yay›nlar 2) TELEV‹ZYON Elektronik ortamda kay›tl› yay›nlar. Kapsam›, günlük kullan›m›, hedefkitlesi dikkate al›nd›¤›nda ka¤›t üzerinde bas›l› yay›nlar genifl çeflitlilik göstermektedir:Kitaplar, gazeteler, dergiler, broflürler, vs. Bu yay›nlar›n elektronik ortamlardada izdüflümleri vard›r: e-kitaplar, e-gazeteler, e-dergiler, vs. Tüm bu yay›n çeflit-‹NTERNETlerini befl ana kategoride toplamak mümkündür:1. Popüler ve aktüel yay›nlar,2. E¤itim ve ö¤retim yay›nlar›,3. Resmi yay›nlar,4. Tan›t›m yay›nlar›,5. Bilimsel yay›nlar.Kaç tip yay›n SIRA vard›r? S‹ZDEBazen bir yay›n yukar›daki kategorilerin birden fazlas›na girebilecek durumdaDÜfiÜNEL‹Molmaktad›r. Hemen hepsinde etik sorunlar›n ortaya ç›kabildi¤i bu yay›nlar›n herbirininayr› hedef kitleleri ve amaçlar› vard›r. Popüler ve aktüel yay›nlar esas olaraktoplumun çeflitli SORU kesimlerinin bilgilendirilmesi, haberler almas› ve kültürünün artt›r›lmas›amac›yla haz›rlanan yay›nlard›r. E¤lence ve hofl vakit geçirme amac›ylakullan›lan yay›nlar›n D‹KKAT da bu kategoride yer ald›¤› görülmektedir.E¤itim ve ö¤retim yay›nlar› hedef kitleleri farkl› yafl gruplar›nda olan ö¤rencilerdir.Tipik örne¤i ders kitaplar› olan bu yay›nlar›n esas amac› e¤itim ve ö¤retimSIRA S‹ZDEolup, çeflitli bilim alanlar›nda (tarih, co¤rafya, matematik, biyoloji gibi) ö¤rencile-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i113re bilgi ve beceri aktaran yay›nlard›r. Yüksekö¤retimde kullan›lan ders kitaplar›(textbook) d›fl›ndaki yard›mc› ders kitaplar› ço¤u durumda bilimsel yay›nlar kategorisindeyer almaktad›r.Resmi yay›nlar, resmi kurumlar›n organizasyonu ve iflleyifline yönelik bilgi veuygulamalar› içeren yay›nlard›r. “Resmi gazete” en tipik örne¤idir. Ayr›ca, raportarz›nda çeflitli yay›nlar›n da resmi yay›nlar aras›nda oldu¤u görülmektedir. Hedefkitle esas olarak resmi kurumlar›n çal›flanlar› ve yöneticileridir. E¤er resmi kurum“aç›kl›k ilkesini” benimsemiflse o zaman bu raporlar yay›n halinde düzenlenmektedir.Ayr›ca, çeflitli resmi kurumlar›n bülten, broflür gibi tan›t›ma SIRA yönelik S‹ZDE yay›nlar›n›noldu¤u bilinmektedir.SIRA S‹ZDEÇo¤unlukla broflür, bülten, gazete gibi formlarda ç›kan tan›t›m yay›nlar›, resmiya da özel kurulufllar›n hizmet ve ürünlerini tan›tt›¤›, bir DÜfiÜNEL‹M anlamda reklam veDÜfiÜNEL‹Mpropagandalar›n› yapt›¤› yay›nlard›r.Bilimsel yay›nlar, bilgi ve teknoloji üretimine hizmet eden SORU araflt›rmaya dayal›SORUyay›nlard›r. Belirli yaz›m formatlar› bulunmaktad›r. Bilim insanlar› ve araflt›rmaylau¤raflan di¤er kiflilerin çal›flmalar›n› yay›nlad›¤›, bulufllar›n› sergiledi¤i kitap, dergi,D‹KKATD‹KKATpatent türünde yay›nlard›r. Birçok bilimsel derginin format› “Rapor Tan›m› ve Format›”bölümünde belirtilen formata uyar. Bilimsel yay›nlar, sadece e¤itim ve ö¤retimyay›nlar›n›n yaz›m›nda kullan›lan bilgiyi üretmekle kalmaz, SIRA ayr›ca S‹ZDE birçok bilimselyay›n özellikle yüksek ö¤retimde yard›mc› kaynak olma görevi üstlenir.SIRA S‹ZDEHayvan deneyleri ile araflt›rma yaparak bunlar›n sonuçlar›n› rapor halinde sunanAMAÇLARIMIZT›bbi Laboratuvarlar›n uymas› gereken uluslar aras› kurallar vard›r. Bu kurallar,AMAÇLARIMIZARRIVE (Animals in Research: Reporting In vivo Experiments) k›saltmas› ile bilinmekteve birçok dergi taraf›ndan gönderilen yay›nlarda aranmaktad›r. Bu kurallarK ‹ T A PK ‹ T A Paraflt›r›c›lar›n hayvan deneyleri yaparken uydu¤u kurallardan (3R kurallar›) birazfarkl›d›r. Ancak araflt›r›c›lar›n hem hayvan deneyleri kurallar›na hem de ARRIVEkurallar›na uymalar› gerekmektedir, çünkü ARRIVE kurallar›SIRAasl›ndaS‹ZDEyay›n aday›SIRA S‹ZDETELEV‹ZYONTELEV‹ZYONolan yaz›n›n haz›rlanmas›na esas olan hayvan deneylerinde araflt›r›c›lar›n 3R kurallar›n›yerine getirip getirmedi¤ini bir ölçüde denetlemektedir. DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MARRIVE kurallar›n›n detaylar› için http://www.nc3rs.org.uk/ARRIVE linkini ‹NTERNET t›klay›n›z.SORU‹NTERNETSORUHayvan deneyleri ile araflt›rma yapan t›bbi laboratuvarlar›n hem “3R D‹KKAT kurallar›na” hem de“ARRIVE” kurallar›na uymalar› etik bir zorunluktur. 3R kurallar› ile ilgili ayr›nt›l› bilgiiçin kitab›n›z›n 4. ünitesini gözden geçiriniz.SIRA S‹ZDETIBB‹ LABORATUVARLARDA DURUMD‹KKATSIRA S‹ZDET›bbi laboratuvarlarda genellikle rutin “hasta analizlerinin” AMAÇLARIMIZ sonucu olan raporlar AMAÇLARIMIZ“k›sa rapor” format›ndad›r. T›bbi laboratuvarlar›n baz›lar›, özellikle hastane ve/veyaüniversite bünyesinde kurulu olanlar›, araflt›rma da yapmaktad›r. Bunlar›n çeflitlidergilerde ve kitaplarda bilimsel yay›nlar yapt›klar› bilinmektedir. K ‹ T A PAyr›ca, t›bbiK ‹ T A Plabortuvarlardan baz›lar› çal›flmalar›n› tan›tmak amac›yla bülten türünde tan›t›myay›nlar› da yay›nlamaktad›r.Deontolojik bir zorunluluk olarak günümüzde t›bbi laboratuvarlar›n TELEV‹ZYON yapt›¤›TELEV‹ZYONölçümlerde de validasyon ve GLP (‹yi Laboratuvar uygulamalar›) flartlar› aranmaktad›r.Buna ba¤l› olarak t›bbi laboratuvarlar da ço¤unlukla akredite olmaktad›r.Art›k günümüzde ço¤u kompüterize ve mikroprosessör kontrollü olan yüksek‹NTERNET‹NTERNETkapasiteli klinik analizör laboratuvar donan›mlar› ile insan hatas›n›n çok düflük ol-

114 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUdu¤u görülmektedir. Bu tür laboratuvar donan›mlar›n›n rutin analizler için otomatikk›sa rapor haz›rlad›klar› ve bunlara kas›tl› insan müdahelesinin bile çok zor oldu¤ubilinmektedir. Ancak, bu geliflmifl laboratuvar donan›mlar›n›n otomasyonundaoluflabilecek olas› hatalar›n önlenmesi için gerekli periyodik bak›mlar›n aksat›lmadanyap›lmas› ve laboratuvar sorumlusunun (bafluzman›n›n) belli aral›klarlaSIRA S‹ZDEanalizleri denetlemesi gerekmektedir. Bu konular di¤er analiz laboratuvarlar›nagöre t›bbi DÜfiÜNEL‹M laboratuvarlarda daha önemlidir, çünkü burada sözkonusu olan “insanyaflam›d›r” ve ortaya ç›kabilacek hatalar insan yaflam›nda do¤rudan “olumsuz etkiler”do¤urabilmektedir. Oluflabilecek en küçük hata hekimin de “yanl›fl teflhisSORUkoymas›na” yol açaca¤›ndan zincirleme hata olas›l›¤› do¤maktad›r.D‹KKATLaboratuvar D‹KKAT akseditasyonu ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›n›z›n 3. ünitesini gözdengeçiriniz.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDET›bbi laboratuvarlardaki SIRA S‹ZDE analiz donan›m›nda oluflabilecek en küçük hata bile, di¤er tip2 analiz laboratuvarlardakinden genellikle daha önemlidir. Neden?AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹M AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹MYukar›daki ifadelerden de anlafl›laca¤› üzere t›bbi laboratuvarlarda etik aç›danesas sorunlar›n k›sa raporlar da de¤il, yap›lan bilimsel yay›nlarda olabilece¤i düflünülmelidir.K SORU ‹ T›bbi T A Plaboratuvar›n, e¤er varsa, tan›t›m yay›nlar›nda da baz› etik so-K SORU ‹ T A Prunlar olabilir, ancak bunun “bilimsel yay›nlardaki etik sorunlar” kadar önemli olmayaca¤›aç›kt›r. Bilimsel yay›nlar›n bilgi üretimine do¤rudan katk› sa¤lad›klar›D‹KKATD‹KKATTELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEdüflünüldü¤ünde, TELEV‹ZYONSIRA S‹ZDEkas›tl› veya bilinçsiz olarak yap›lan hatal› yay›nlar›n “hatal› bilgilerin”üretilmesine yol açaca¤› unutulmamal›d›r. Daha sonra bu hatal› üretilenSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹Mbilginin anlafl›lmas›, DÜfiÜNEL‹M ay›klanmas›, düzeltilmesi ve yerine “do¤ru bilginin” konmas›kolay olmamaktad›r. Bu nedenle, yay›nlar aras›nda en önemli etik sorunlar “bilimselyay›nlarda” ortaya ç›kmaktad›r. Bir sonraki bölümde bilimsel yay›nlardaki etik‹NTERNET‹NTERNETAMAÇLARIMIZ SORU sorunlardan AMAÇLARIMIZSORUsöz edilecektir.K D‹KKAT ‹ T A PYay›nlar aras›nda K D‹KKAT ‹ T en A önemli P kabul edilen etik sorunlar bilimsel yay›nlarda görülmektedir.B‹L‹MSEL ARAfiTIRMALAR VE ET‹K SORUNLARSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDETELEV‹ZYON Bilimsel yay›nlar, TELEV‹ZYON bilimin temel ifllevi olan araflt›rman›n do¤al sonucu ve enönemli “ç›kt›s›” olan yaz›l› belgeler ve dokümanlard›r. Bu nedenle bilim ve araflt›rman›nk›saca tan›m›n› yapmak ve bilimsel araflt›rman›n temel özelliklerini belirt-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZmek uygun olacakt›r.‹NTERNET‹NTERNETK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETBilim Nedir?K ‹ T A PBilim, do¤al olaylar› ve davran›fllar› tan›mlamaya, bunlar› genelleme ve sistemleriçinde s›n›fland›r›p organize etmeye, neden-sonuç iliflkilerini kurarak aç›klamaya,gelecekte TELEV‹ZYON olacaklar› öngörmeye ve do¤ay› denetim alt›na almay› amaçlayan, betimlemeli,yordaml› ve kontrollü bir etkinliktir. Bu tan›mlamdan da anlafl›laca¤› üzrebilimin içinde araflt›rma, raporlama ve yay›n faaliyetleri yer almaktad›r. Yer yüzündeinsan‹NTERNETvaroldu¤undan beri birbiri ile ba¤lant›l› iki temel gereksinim ile karfl›laflm›flt›r:1) Evren ve do¤ay› anlama, 2) Do¤ay› ve do¤a içinde geçen olaylar›kontrol alt›na alma. Bu iki temel gereksinim do¤rultusunda “bilim” do¤mufl ve insanl›ktarihinin ak›fl› içinde günümüzdeki fleklini alm›flt›r. Bilim, bu temel iki gereksinimdo¤rultusunda bilgi üreten ve bilgiyi yönlendiren bir süreçtir. Bir bilim filozofunagöre “bilim, düfllerimizi umuda çevirip sonsuzulu¤a götürendir”.

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i115Bilimin do¤ufluna neden olan temel gereksinimler nelerdir?Bilimsel Araflt›rma Nedir?DÜfiÜNEL‹MAmaçl›, sistemli ve planlam›fl biçimde veri elde edilmesi, elde edilen verileringruplanmas› ve sistematize edilmesi, analiz ve sentezi yöntemiyle aç›klanarak yorumlanmave de¤erlendirme ifllemleri arac›l›¤›yla üzerinde yaflad›¤›m›z SORU dünyan›nSIRA S‹ZDEçeflitli sorunlar›na gerçekci ve güvenilir çözüm yollar› bulma süreci araflt›rma olaraktan›mlanmaktad›r. Araflt›rma yanl›fl olarak, baz› kesimlerce D‹KKAT salt veri toplamaveya metodoloji (yöntembilim) süreci olarak görülmektedir. Halk DÜfiÜNEL‹M aras›nda araflt›rmaya,olaylara bakma veya bilgi toplama gözüyle bak›lmaktad›r. Yukar›daki tan›mdanda anlafl›laca¤› üzre bilimsel araflt›rma bu kadar basit de¤ildir ve bu basitSIRA S‹ZDESORUtan›mlamalar›n hepsini içine almaktad›r.AMAÇLARIMIZBilimsel araflt›rma salt bilgi toplama veya salt metodoloji (yöntembilim) de¤ildir. AMAÇLARIMIZD‹KKATD‹KKATBilimsel Araflt›rman›n ÖzellikleriSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSIRA S‹ZDED‹KKATDÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEK SIRA ‹ TS‹ZDEA PSIRA K ‹ TS‹ZDEA PBilimsel araflt›rman›n özellikleri bilim dal›ndan bilim dal›na farkl›l›klar göstermesinekarfl›n, afla¤›daki temel özellikler hemen tüm bilim dal›r›nda ortak payda olarakbulunmaktad›r:AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON TELEV‹ZYONAMAÇLARIMIZ1. Olgusall›k: Bilim ve araflt›rman›n konusu genellikle gözlenebilen olgulard›r.2. Gözlemsellik: Bilim olgular› ve olgular aras›ndaki iliflkileri gözlem yoluylaortaya ç›karmaya çal›fl›r.K ‹ T A PK ‹ T A P3. Denencellik (Deneysellik): Baz› olgu ve olgular aras›ndaki ‹NTERNET iliflkiler de gözlemde¤il, deney yoluyla, ço¤u zaman laboratuvarda yap›lan deneyler yo-‹NTERNETluyla ortaya ç›kar›l›r. Ayr›ca, bir tak›m hipotezlerden hareket TELEV‹ZYON edilerek bunlar›ndo¤rulanmas› deney yoluyla olmaktad›r.TELEV‹ZYON4. Sistemlilik: Bilim, araflt›rmaya konu edindi¤i olguyu ve iliflkileri sistemli biçimdeincelemeye çal›fl›r. Herkesin, ayn› ifllemleri uygulad›¤›nda ayn› sonuçlaravarmas› beklenir. Bu da sonuçlar›n güvenilir olmas›n› ‹NTERNET sa¤lamaktad›r.‹NTERNET5. Gerçekleme (Tekrarc›l›k): Bilim bir yandan en güvenilir bilgiyi vermeye çal›fl›rken,di¤er yandan da kendisini bir öz-denetime (otokontrole) tabi tutar.Sistemlilik ile de yak›ndan ilgili olan bu özellikte, istatistik ve matematik bilimlerininönemli katk›lar› vard›r.6. Alenilik: Bir araflt›rmac› gözlem, deney ve sonuçlar›n› o flekilde rapor etmelidirki, di¤er araflt›rmac›lar da do¤rulu¤unu çeflitli biçimlerde kontrol edebilmekiçin bunlar› test edebilsin, araflt›rmay› aynen ya da k›smen yineleyebilsin.Sistemlilik ve gerçekleme özellikleri ile de yak›ndan ilgili bu özellikuyar›ca, araflt›r›c› bu durumu normal karfl›lamal› ve hatta teflvik etmelidir.7. Nesnellik (Objektiflik): Yukar›da belirtilen alenilik özelli¤ini sa¤lamak ve sonuçlar›n›sa¤l›kl› analiz edip, sa¤l›kl› yorumlar ve sentezlere ulaflmak içinyans›z, nesnel olmal› ve do¤ruluktan ayr›lmamal›d›r. Aksi taktirde, “hatal›bilgi üretilme tehlikesi” do¤acakt›r. Bilimsel araflt›rmada nesnellik bulgularakadar olan k›s›mdad›r. Ancak, “yorumlamada” öznellik (subjektiflik) ifle kar›flmaktave araflt›r›c› bu noktada felsefe deste¤i de almaktad›r.8. Görelik (‹zafiyet): Heisenberg’in ünlü “Belirsizlik ‹lkesi” uyar›nca hiçbir ölçüm“mutlak” de¤eri ile yap›lamad›¤›ndan, bilimsel bilgi “flüpheli”, “kuflku-1976): Atom yap›s›naWerner Heisenberg (1901-katk›lar›ndan dolay› 1932lu”, “mümkün”, “muhtemel” veya “ olas›” bilgi olarak düflünülmelidir. “Mutlak”bilgiden söz edilemez, bilimsel gerçek ancak olas›d›r, di¤er bir deyiflle ünlü Alman fizikçisidir.y›l› Nobel ödülü kazanan“bilimsel bilgi görecelidir”. Nesnellik bu özellik aç›s›ndan da önem tafl›maktad›r.3SORU

116 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT9. Do¤ruluk: Bilimsel araflt›rmalarda do¤ruluk, sonuçlarda do¤ruluk ve dolay›-s›yla üretilen bilgide güvenilirlik önemlidir. Daha önce belirtilen tüm özelliklerledolayl› veya dolays›z olarak ba¤lant›l›d›r.10. Sadelik (Yal›nl›k): Bir araflt›rman›n sonuçlar›n›n ve yorumlar›n›n anlafl›l›r olmas›hem bilgi üretimine katk› hem de yeni araflt›rmalar›n yap›lmas›nda kolayl›klarsa¤lar. Gerçekte bir araflt›rma, di¤er araflt›rmalar ile rapor edilmiflolan kan›tlar›n kontrol edilmesine, genelleme ve önermelerin kabul ya dareddine dayanmaktad›r. Bu raporlardan genifl ölçüde yararlan›l›r ve bu nedenleyal›nl›k, sadelik esas olmal›d›r. Bu özellik ayn› zamanda alenilik venesnellik özellikleri ile yak›ndan ilgilidir.11. Mant›ksall›k: Bilimsel araflt›rma mant›ksald›r, çünkü mant›ksal düflünmeyollar› olan “tümdengelim (analiz)” ve “tümevar›m (sentez)” kurallar›ndanyararlan›lmaktad›r.12. ‹fllevsellik (Fonksiyonellik): Bilimsel araflt›rma, olgular› ve olgular aras›ndakiiliflkileri aç›klar, neden-sonuç iliflkileri kurar. Bu nedenle ifllevseldir ve genelliklegünümüz bilimi pozitivisttir. Bu özellik mant›ksall›k özelli¤i ile deyak›ndan ilgilidir.13. Seçicilik (Selektiflik): Araflt›rmac› evrende görülen her konuyu araflt›rmaz,kendisi için gerekli gördü¤ü konuyu seçerek araflt›r›r. Dolay›s›yla bilimselaraflt›rma seçicidir. Araflt›r›c› çal›flma konusunu ve yöntemlerini seçme özgürlü¤ünesahiptir. Bu konu nesnellik özelli¤i ile ba¤lant›l›d›r, çünkü araflt›-r›c› sonuçlar›n›n yorumunda nesnellikten yana seçim kullanmal›d›r. Ayr›ca,belli bilim dallar› sadece belli alanlarda araflt›rmalar yapar, örne¤in astronomi“gök cisimleri” ile ilgilenirken, “bafla¤r›s›” ile ilgilenmez.14. Genelleyicilik: Bilim ve araflt›rma genelleyicidir, çünkü elde edilen sonuçlargenel bir biçimde ifade edilmekte, tek bafl›na olgularla de¤il genel anlamdaolgu türleri ile u¤rafl›lmaktad›r.15. Özgünlük (Orijinallik): Araflt›rmalar›n özgün olmas›, bilimsel araflt›rmalar›ntemel hedefi olan “bilgi üretimi” aç›s›ndan bir zorunluluktur.SIRA S‹ZDE16. Geliflmecilik: Bilim ve araflt›rmada di¤er bir özellik birikimdir. Yeni bilgiler,eskiler üzerine infla edilir. Dolay›s›yla bilimde devaml›l›k vard›r ve bu biliminDÜfiÜNEL‹M geliflmeci özelli¤inin ortaya ç›kmas›nda en önemli özelliklerden birisidir.17. Sosyallik: Bilim ve araflt›rma sosyal bir etkinliktir, çünkü bunlar toplumsalSORUgereksinimlerden do¤an toplumsal birer faaliyettir.Pozitivist kavram› D‹KKAT ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›n›z›n 1. ünitesini gözden geçiriniz.Bilimsel Araflt›rmalar ve Etik SorunlarSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEYukar›da say›lan özellikler, bilimsel araflt›rmalar›n temel özellikleridir. Bunlar›n yerinegetirilmesi ayn› zamanda “etik” ve “deontolojik” yükümlülükleri oluflturmakta,AMAÇLARIMIZ yerine getirilmemesi ise ço¤u durumda “etik” ve “deontolojik” sorunlar oluflturmaktad›r.Bu özelliklerin d›fl›nda, ne yaz›k ki yukar›da say›lmayan, ancak bir çok AMAÇLARIMIZbilim insan› taraf›ndan paylafl›lan temel bir bilim eti¤i kural› vard›r: Bilim insanl›kK ‹ T A Pyarar›na olmal›d›r.K ‹ T A PDünyadaki birçok bilim insan› bu temel bilim eti¤i kural›n› benimsemiflolmakla birlikte, ne yaz›k ki bu kural› benimsemeyen bilim insanlar› vebilim uygulamalar› da vard›r.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i117B‹L‹MSEL YAYINLAR VE ET‹K SORUNLARBilimsel yay›nlar, belli bir dönem süren bir araflt›rma evresinin sonunda yaz›larakbilim dergilerinde veya kitaplarda yay›nlanan orijinal (özgün) eserlerdir. Bu nedenlebilimsel yay›nlardaki etik sorunlara sürecin bafl›ndan “bilimsel araflt›rma sürecinintümünü” ele alarak yaklaflmak gerekmektedir. Bu süreç araflt›r›c› veya araflt›rmagrubu d›fl›ndaki kiflilerin de katk›s›n› içerdi¤inden düflünülene göre daha geniflbir alana yay›lmaktad›r. Bilimsel araflt›rma sürecinde yukar›da bilimsel araflt›rman›ntemel özellikleri olarak verilen yükümlülüklere ek olarak ek olarak uygulamadaflu etik sorunlar yer almaktad›r:1. Deneklerle ilgili etik sorunlar,2. Araflt›rma süreci ve sonuçlar›yla ilgili etik sorunlar,3. Yay›n ve sunum süreciyle ilgili etik sorunlar,4. Yazar adlar›yla ilgili etik sorunlar,5. Mali destek ile ilgili etik sorunlar,6. Editörlükle ilgili etik sorunlar,7. Hakemlikle ilgili etik sorunlar,8. Jüri üyeli¤iyle ilgili etik sorunlar,9. Akademik tez dan›flmanl›¤› ilgili etik sorunlar.Bilimsel araflt›rma ve bilimsel yay›nlarda görülen etik d›fl› davran›fllar anlafl›ld›-¤›nda araflt›rmay› yapan kifli veya kifliler kadar, kiflilerin ait oldu¤u kurumda da“prestij (sayg›nl›k) kayb›na” neden olmaktad›r. Bu nedenle bilimsel araflt›rmay› yürütenaraflt›rmac› kadar olmasa bile araflt›rman›n yürütüldü¤ü kuruma da etik vedeontolojik baz› sorumluluklar yüklenmektedir. Bu nedenle, özellikle geliflmifl ülkelerinaraflt›rma-gelifltirme kurumlar›nda “kurum kültürüne” ba¤l› olarak etik ihlallerekarfl› baz› “tedbir ve kontrol mekanizmalar›” oluflturulmufltur. Etik kurullarbu mekanizmalardan birisidir, ancak tek bafllar›na yeterli de¤illerdir. Bu mekanizmalarayeri geldikçe de¤inilecektir.Deneklerle ‹lgili Etik Sorunlar‹nsan veya hayvan deneklerin kullan›ld›¤› araflt›rmalarda, etik olarak kabul edilebiliramaçlar›n ve bu amaçlara ulaflmak için uygun araçlar›n seçilmesi gerekmektedir.Buna ek olarak, deneklerle ilgili araflt›rmalar›n yürütüldü¤ü tüm kurum vekurulufl yöneticilerinin, araflt›rmalar›n etik kurallara uygun olarak yürütülmesinikolaylaflt›rma, izleme ve denetleme yükümlülükleri vard›r.‹nsan deneklerle araflt›rmalar genel olarak afla¤›daki biçimlerde yürütülmektedir:• Deneklerin kendilerinden bilgi sa¤layarak (örne¤in, anket uygulayarak),• Denekler hakk›nda baflka kaynaklardan bilgi sa¤layarak (örne¤in, hastaneveya okul kay›tlar›n› inceleyerek),• Rutin uygulamalar sonucunda bilgi sa¤layarak (örne¤in, biyokimya laboratuvar›ndakibir bölüm analiz sonucun de¤erlendirilmesi)• Spontan bildirimler ile (örne¤in, eczane, dispanser, sa¤l›k oca¤› gibi birimlerinilaç yan etki bildirimleri gibi)• Daha önceden insanlardan al›nm›fl ve üretilmifl doku veya hücre örnekleriüzerinde deney yaparak• Denekleri belli uygulamalara maruz b›rakarak (örne¤in, deneysel uygulamayakatarak)

118 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATYukar›da belirtilen baz› uygulamalar için etik kurul onay› gerekirken, baz›lar›için onay gerekmemektedir. Her iki durumda da bu tür araflt›rmalar›n dikkat edilmesigereken ortak etik kurallar› bulunmaktad›r ve “Helsinki Bildirgesi” ile bugünküfleklini alm›flt›r.Yukar›dakilerden farkl› olarak hayvan deneklerle de araflt›rmalar yap›lmaktda-›r. çiftlik ve kümes hayvanlar›, do¤al (vahfli) ortam hayvanlar› ile laboratuvar hayvanlar›n›nbak›m›, üretimi, kullan›m› ve söz konusu hayvanlar üzerinde yap›lanSIRA S‹ZDEuygulamalar ele al›nmaktad›r. Bu uygulamalarda, çal›flmay› yürüten uygulay›c›,hayvan haklar› ve bilimsellik s›n›rlar› çerçevesinde hayvanlarda rahats›zl›k, stres vea¤r›n›n olabildi¤ince DÜfiÜNEL‹M azalt›lmas›na ve/veya ortadan kald›r›lmas›na yönelik koflullar›(uygun ortam, sedasyon, analjezi, yaflam› sonland›rma vb.) sa¤lamal›d›r. Bu uygulamalarda,uygun hayvan türünün seçilmesi ve gere¤ince kullan›lmas› da gözetilmelidirSORUHayvan deneyleri D‹KKAT eti¤i ile ilgili ayr›nt›l› bilgi için kitab›n›z›n 4. ünitesini gözden geçiriniz.Araflt›rma Süreci ve Sonuçlar›yla ‹lgili Etik SorunlarSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE“Bilimsel Araflt›rmalar›n Özellikleri” bafll›¤› alt›nda tan›mlanan özellikler ayn› zamandabilimsel araflt›rman›n de¤erini belirlemektedir. Bilimsel araflt›rman›n de¤erinidüflüren tüm giriflimler, “bilimsel yan›ltma” ad›yla an›lmaktad›r. Bilimsel ya-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZn›ltma, iki biçimde ortaya ç›kmaktad›r ve bunlar›n her ikisi de eflit derecede tehlikelive etik aç›dan kabul edilemez durumlard›r:K ‹ T A P• Bilimsel K ‹ Tihmal A P (disiplinsiz araflt›rma)• Bilimsel sapt›rma (kas›tl› sahtekârl›k)TELEV‹ZYON‹NTERNETSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDETELEV‹ZYONBilimsel ‹hmal (Disiplinsiz Araflt›rma)Bu etik sorun, bilimsel araflt›rmalar›n gereklerini tam olarak yerine getirmeden yap›lançal›flmalar sonucunda ortaya ç›kan bilimsel yan›ltmad›r. Bilimsel ihmalde,araflt›rmac› ‹NTERNET kas›tl› ve bilinçli olarak de¤il, bilgi, beceri ya da deneyim yetersizli¤indendo¤an yanl›fl uygulama sonucunda hatal› bilgi sunmaktad›r. Bu durumda baflkalar›n›bilimsel olarak yan›ltmakla kalmamakta, bir anlamda kendisini de kand›rm›flolmaktad›r. Deneysel sürecin gere¤i gibi yürütülmemesi ya da araflt›rma verilerinianaliz etmek için uygun istatistiksel tekniklerin seçilmemesi bilimsel ihmaleörnek olarak gösterilebilir. Bir t›bbi tahlil laboratuvar›nda klinik bir parametrenin(idrar, kan de¤eri vs) yanl›fl bir test yöntemi ile ölçülme giriflimi de benzer sonuçlardo¤urabilmektedir. Son zamanlarda bu durum geliflmifl otoanalizör türünde cihazkullan›lan laboratuarlarda pek görülmemektedir. Ancak, manuel (elle iflletilen,konvansiyonel SIRA S‹ZDE biçimde) analiz yapan laboratuarlarda klinik parametre ölçümündebilmeden yanl›fl bir test uygulanmas› adeta olanaks›zd›r. Burada ancak, aletin zaman›geldi¤inde periyodik bak›m ve gerekli kalibrasyonlar›n unutulmas› benzerDÜfiÜNEL‹Metik sorunlara yol açabilir. Ayr›ca, “klinik etik kuruldan” veya “hayvan deneylerietik kurulundan” onay al›nmas› gereken araflt›rmalarda etik kurul onay› al›nmamas›da “disiplinsiz araflt›rma” tan›m›naSORUuymaktad›r.Bilimsel ihmal D‹KKAT (Disiplinsiz araflt›rma) araflt›r›c›n›n bilgi, beceri ve deneyim noksanl›¤›ndankaynaklanabilmektedir.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i119Bilimsel Sapt›rma (Kas›tl› Sahtekârl›k)Bilimsel sapt›rma yap›lan bilimsel araflt›rman›n süreçlerini ya da sonuçlar›n› kas›tl›olarak sapt›rmak ve dolay›s›yla araflt›rman›n yinelenebilirli¤ini ve güvenirli¤inibozmakt›r Deney sürecinde yer almad›¤› halde, araflt›rmada deneysel uygulaman›nsonuçlar›n› etkileyebilecek ek uygulamalara yer verilmesi, araflt›rma süreci ile ilgilibir bilimsel sapt›rma örne¤i olarak gösterilebilir. Araflt›rma sonuçlar›yla ilgili yap›labileceksapt›rmalar üç grupta toplanmaktad›r:• Çarp›tma: Araflt›rmac›n›n, belli veri noktalar›n›, örne¤in, say›larla oynayarakistatistiksel olarak anlaml› sonuç almay› önleyen veri noktalar›n›, de¤ifltirmesidir.• Gizleme: Gizleme, yap›lan araflt›rma sonucunda elde edilen bulgular›n baz›-lar›n›n, özellikle de araflt›rmac›n›n beklentileri do¤rultusunda ç›kmayan bulgular›nrapor edilmemesidir.• Uydurma: Uydurma, araflt›rmac›n›n toplamad›¤› verileri toplanm›fl gibi göstermesidir.Yay›n ve Sunum Süreciyle ‹lgili Etik SorunlarYay›n ve sunum sürecinde planlamas› yap›l›p, deney veya gözlem gibi araflt›rmasüreçlerini tamamlayarak sonuçlar› elde edilen araflt›rmalar ya yay›n halinde bas›-lacak ya da bir toplant›da çeflitli görsel iflitsel medya araçlar› kullan›larak bildiriolarak sunulacakt›r. Bu aflamada yay›n/sunum eti¤i ile ilgili üç grup etik sorun ilekarfl›m›za ç›kmaktad›r.• Masaüstü Yay›nc›l›k (Uydurma yay›n),• Dilimleme (Salamlama, tekrarlama)• Afl›rma (H›rs›zl›k, ‹ntihal, Plajiarizm)Masaüstü Yay›nc›l›k (Uydurma Yay›n)Araflt›rma sürecinin hiçbir evresini geçirmeksizin tamamen hayali ve uydurma verilerile literatür verilerine dayanarak sonuç ve yorum oluflturularak yap›lan etik d›-fl› bir yay›n fleklidir. Bu tür bir yay›n yazmak için “sözde araflt›r›c›” yukar›da belirtilenkas›tl› sahtekârl›k tiplerinden biri veya birkaç›n› birden (çarp›tma, gizleme veuydurma) kullanabilmekte ve sonuçta yay›n›n› haz›rlamaktad›r. En a¤›r etik ihlalflekillerinden birisidir, çünkü hatal› bilgi üretiminin ötesinde “gerçekte olmayanbilgiler” üretilmekte, di¤er bir deyiflle bilime zarar verilmektedir. Bu etik d›fl› davran›fl›önlemek veya azaltmak için baz› araflt›rma ve gelifltirme kurulufllar› “kurumsalaraflt›rma kay›t ve saklama” sistemleri oluflturmakta, bunlar› zaman zaman denetlemektedir.Ayr›ca, bu nedene dayal› olarak ortaya ç›kabilecek ihbarlar› de¤erlendirmekamac›yla bilimsel dergilerden baz›lar› yay›n yapan araflt›r›c›lardan verilerinien az 5 y›l süre ile saklamalar›n› istemekte, araflt›rman›n yay›na kabulü öncesindekihakem de¤erlendirmeleri s›ras›nda ortaya ç›kan “flüpheli durumlarda”araflt›r›c›dan “ham verileri” talep edebilmektedir.Dilimleme (Salamlama, Tekrarlama)Yay›n eti¤ine uygun olamayan di¤er bir davran›fl biçimidir. Bir araflt›rman›n aynenya da biraz de¤ifltirilerek, ayn› yazarlar taraf›ndan birden fazla dergide yay›nlanmas›“tekrarlama (duplikasyon)” ya da “kardefl yay›n” olarak tan›mlanmaktad›r. Budurum bazen “masum bir görünümde” karfl›m›za ç›kmaktad›r: Araflt›r›c› “hakemde¤erlendirmesi için geçen zamandan kazanmak için” ayn› anda bir yay›n tasla¤›

120 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATyaz›y› birden çok dergiye göndermifltir. ‹lk bak›flta masum ve hakl› görünen budavran›fl asl›nda “etik d›fl›” bir davran›flt›r. Araflt›r›c›n›n, bir dergideki hakem de¤erlendirmesüreci tamamlanana ve de¤erlendirme sonucu kendisine bildirilene kadaryaz›y› bir baflka dergiye göndermemesi gerekmektedir. Bu noktada dergininhakemlerinin de araflt›r›c›dan gelen yaz›y› “makul bir zaman dilimi” içinde de¤erlendirmesietik ve deontolojik yükümlülüktür. Bu konuda “bir önlem” olarak bilim-SIRA S‹ZDEsel araflt›rma dergilerinin hepsi, yay›n yazan araflt›r›c›lardan fluna benzer bir beyanistemektedir: DÜfiÜNEL‹M “Bas›lmak üzere önerilen yaz›n›n daha önce yay›mlanmad›¤›, yay›mlanmaküzere kabul edilmedi¤i ve halen baflka bir yerde yay›mlanmak için de-¤erlendirilmedi¤i”. Bu, aç›k bir ibare olarak baflvuru (üst yaz›n›n) yaz›s›n›n içineSORUyazar veya yazarlar›n imzas›yla konulmaktad›r.Tek yay›n olarak D‹KKAT bas›labilecek bir yay›n› dilimleme etik d›fl› bir davran›flt›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEBilimsel dergiler SIRA S‹ZDE tekrarlama (duplikasyonu) engellemek için ne tür bir önlem almaktad›r.4AMAÇLARIMIZ “Tekrar yay›n›” yada “kardefl yay›n” olarak bilinen bu duruma çok benzeyen AMAÇLARIMIZDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Mbir baflka durum da “dilimleme” yada “salamlama (salam dilimleme)” olarak bilinen“etik d›fl›” durumdur. Çok tipik olarak “spesifik ve dar kapsaml›” bir konudaK SORU ‹ T A PKyaz›lm›fl bir SORU‹ T A Pdoktora (ihtisas) veya yüksek lisans tezinden çok say›da yay›n ç›karmaçabalar› ile ortaya ç›kan bir etik ihlaldir. Bunun sonucunda bilimsel literatürdegereksiz “bilgi kalabal›¤›” hatta “duplikasyonlar” olmaktad›r. Salamlama (dilimleme)tek olabilecekken TELEV‹ZYON birden fazla yay›n ç›karmak olarak bilinmektedir. Ancak, buD‹KKATD‹KKATTELEV‹ZYONbir konuda devam eden araflt›rmalar nedeniyle pefl pefle yap›lan yay›nlar demekSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEde¤ildir. Bir yay›n›n bölünmesi konusunda araflt›rma konusunun kapsam geniflli¤i‹NTERNETbelirleyici ‹NTERNET bir faktör olabilmektedir. Örne¤in, 3-5 dergi sayfas› ile s›n›rlanacak biryay›nda say›lar› onlara varan tablo ve flekiller varsa ve araflt›rma sonucunda eldeAMAÇLARIMIZ edilen çok AMAÇLARIMIZsay›da parametre nedeniyle sonuçlar›n sunumu ve yorumu çok geniflbir yer kapl›yorsa o zaman yay›n bölünmelidir. Ancak burada da “mümkün olanK ‹ T A Pen az parçaya K ‹ Tbölme” A P genel kabul gören bir ilkedir. Eskiden dergilerde ayn› anabafll›k alt›nda I, II, III ... olarak farkl› alt bafll›klarla verilen seri makalelere çok rastlan›rd›,ancak art›k günümüzde bilim dergileri art›k bunu pek fazla kabul etmemektedir.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONTekrar yay›n› (duplikasyon) veya salamlama (dilimleme) türündeki etik d›fl› durumlar›,geliflen bilgi teknolojileri ve bilgiye eriflim kolayl›klar›na ra¤men, dergi hakemlerininyakalamas› çok kolay olmamakta, durumun ortaya ç›kmas› ço¤u zamantesadüflere ‹NTERNET kalmaktad›r. Burada önemli olan nokta, yay›n önerisi olan yaz›y›‹NTERNETgönderen araflt›r›c›n›n daha önce dergilerde yay›nlanan araflt›rmalar›n›n ve bunlar›nkapsamlar›n›n hakem taraf›ndan kontrol edilmesidir.Afl›rma (H›rs›zl›k, ‹ntihal, Plajiarizm)Daha önce yay›nlanm›fl araflt›rma sonuçlar›n› kaynak göstermeksizin , de¤ifltirmedentamamen ya da k›smen de¤ifltirerek tekrar yay›nlamaya “afl›rma (h›rs›zl›k, intihal,plajiarizm)” ad› verilmektedir. Etik konusunda uzman baz› araflt›r›c›lar bu etikd›fl› davran›fl› “ya¤malama” veya “korsanl›k” da olarak tan›mlamaktad›r. Afl›rmaorijinal yay›ndan baflka bir dilde de yap›lsa etik d›fl› davran›flt›r. Ancak, baz› özeldurumlarda yay›nlar›n tercümesi kabul edilmektedir. Bu etik d›fl› davran›fl afla¤›dakiflekillerde karfl›m›za ç›kmaktad›r:

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i121• Tam Afl›rma (Kaba ya¤malama): Yaz›l› eseri oldu¤u gibi afl›rma, yaz›l› eserinsadece baz› k›s›mlar›n› oldu¤u gibi afl›rma veya afl›ran bir baflka kiflininçal›flmas›ndan afl›rma biçimlerinde karfl›m›za ç›kmaktad›r.• ‹nce Ya¤malama: Yaz›l› eserin tümünü veya bölümlerini de¤ifltirerek afl›rmakya da baflkas›n›n fikrini kendi fikri gibi sunmak biçimlerinde karfl›m›zaç›kmaktad›r.• Bilimsel Korsanl›k: Baflka araflt›rmac›lar›n sonuç ve yorumlar›n›, kaynakgöstermeksizin ya da, yay›nc›dan izin al›nmas›n› gerektiren durumlarda, izinalmaks›z›n kendi yay›n›nda kullanmak biçimindeki afl›rma ise, bilimsel korsanl›kolarak adland›r›lmaktad›r.• Kendinden Afl›rma: Araflt›r›c›n›n daha önce yay›nlanan bir eserinden kaynakgösterme yapmaks›z›n dar veya genifl kapsaml› al›nt› yapmas›d›r.Bilimsel afl›rmadan sak›nmak için araflt›r›c›n›n kendisine ait olmayan sonuç, fikirve yorumlar› bilginin kayna¤› aç›k olarak göstererek, yani uygun biçimde referanslayarakkendi yay›n›nda kullanmal›d›r. Bu tür kaynak göstermelerde yazarolan araflt›r›c› kaynak olarak yararland›¤› yay›ndaki cümleleri aynen de¤il, kendiözgün ifadeleri ile kullanmal›d›r. Birkaç sözcü¤ün yerini de¤ifltirmek ya da yararlan›lankaynaktaki cümlelerdeki sözcüklerin eflanlaml›lar›n› kullanmak yeterli de-¤ildir. Baz› durumlarda baflka araflt›r›c›lar›n yay›nlar›ndaki ifadelerini aynen kullanmakgerekmektedir. Bu amaçla, üç-dört sat›r› geçmeyen yani 40 sözcük civar›ndakial›nt›lar cümle veya paragraf içinde t›rnak içine al›narak kullan›labilmektedir.Daha uzun al›nt›lar›n gerekli oldu¤u durumlarda ise al›nt› ayr› bir paragraf olarakverilmeli ve ayr› bir yaz›m flekli (örne¤in, italik, koyu, s›k aral›, girintili, tireli vs)kullan›lmal›d›r.Kaynak Gösterme ile ‹lgili Di¤er Etik Sorunlar: Araflt›r›c› bilimsel yay›n›nda kaynakgösterece¤i di¤er yay›nlar› iyi okumak ve iyi anlamak zorundad›r. “Yanl›fl kaynakgöstermek” de etik bir sorundur. Sadece özeti okumak, tablolar›na bakmak yada bir baflka makalenin kaynaklar listesine bakarak hiç okumad›¤› ve üzerinde hiçfikir sahibi olmad›¤› bir makaleyi veya kitab› kaynak olarak göstermek etik d›fl› birdavran›flt›r.Afl›rma kaç flekilde ortaya ç›kmaktad›r?SIRA S‹ZDE5SIRA S‹ZDEYazar Adlar›yla ‹lgili Etik SorunlarDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MGünümüzde özellikle fen ve sa¤l›k bilimleri alanlar›ndaki araflt›rmalar genellikleSORUSORUçok say›da araflt›r›c›n›n ortak çal›flmas› ve farkl› kiflilerin çeflitli biçimlerde katk›sa¤lamas› ile ortaya ç›kmaktad›r. Bu durumda yay›nlanacak araflt›rman›n yazar› veefl-yazar(lar›)› nas›l belirlenecektir? Genel bir ilke olarak, ortak D‹KKAT çal›flmalarda araflt›rmayabirincil düzeyde katk› yapanlar yaz›lacak yay›nda efl-yazar (ortak yazar)D‹KKATolmal›, ikincil düzeyde katk› sa¤layanlara ise teflekkür edilmelidir. Bu noktadaSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEaraflt›rmay› yay›na haz›rlaman›n da araflt›rma sürecinin bir parças› oldu¤u ve yay›nhaz›rlamaya sa¤lanacak katk›lar›n da bu katk›lar aras›nda oldu¤u unutulmamal›d›r.Araflt›rmalar için genel olarak kabul edilen birincil katk›lar AMAÇLARIMIZ flunlard›r: Araflt›rmay›projelendirmek; araflt›rmay› tasarlamak; araflt›rma amaçlar›n› ve stratejisini olufl- AMAÇLARIMIZturmak; deneysel araflt›rmalarda, deney sürecini yap›land›rmak, deney modelinioluflturmak ve/veya yürütmek; istatistiksel analiz modelini oluflturmak K ‹ T A P ve yürütmek,bulgular› yorumlamak; araflt›rma raporunun (yay›n›n) tamam›n› belli bir bö-K ‹ T A Plümünü yazmak. Ortak yazarl› çal›flmalarda, yazar adlar›n›n s›ralanmas›nda, her birTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

122 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUyazar›n araflt›rma için katk› oran› dikkate al›nmal›d›r. Her yazar›n katk›s› afla¤›-yukar›eflitse, bu durum yaz›n›n kapak sayfas›ndaki dipnotta belirtilmelidir. E¤er yazarlar›naraflt›rmaya katk›lar› eflit oranda de¤ilse, en çok katk›da bulunandan en azkatk›da bulunana do¤ru bir s›ralama ile yazar adlar› yay›na yaz›lmal›d›r. Ortak yazarl›çal›flmalarda, tüm yazarlar çal›flman›n tümünden sorumludur.Bilimsel araflt›rmalarda ikincil katk›lara örnekler flunlard›r: Araç-gereçleri tasarlamakya da yap›land›rmak; istatistiksel analizlerle ilgili dan›flmanl›k yapmak; saltveri toplanmas›na yönelik çal›flmalar yürütmek (deneysel süreçte görev almak, anketuygulamak, verileri bilgisayara girmek vb.). Bir araflt›rmaya ikincil katk›lar› yapanlarayay›n içinde teflekkür edilir ve haz›rlanan yay›nda adlar› yazar olarak an›lmaz.Bir araflt›rmaya bir kifli taraf›ndan birkaç alanda yo¤un ikincil katk› olmas›SIRA S‹ZDEdurumunda, o kifli efl-yazar olarak kabul edilmelidir. Genel kabul gören bir düflünceyegöre, DÜfiÜNEL‹M araflt›rma yapan bir birimin yöneticisi ve/veya finansal kaynaklar›n› sa¤layansorumlusu, e¤er araflt›rmaya baflka bir katk›s› yoksa araflt›rmaya ikincil katk›yapm›fl say›lmaktad›r. Bu tür kiflilerin adlar› yay›na yazar olarak konulmamakta, enSORUfazla yay›n içinde teflekkür edilmektedir.D‹KKATAraflt›rma yapan D‹KKAT bir birimin yöneticisi ve/veya finansal kaynaklar›n› sa¤layan sorumlusu,e¤er araflt›rmaya baflka bir katk›s› yoksa araflt›rmaya ikincil katk› yapm›fl say›lmaktad›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE“Ortak yazarl›k gereklerini karfl›lamamas›na ra¤men”, çeflitli nedenlerden dolay›(örne¤in, bask› uygulanmas›, ç›kar beklentisi, hat›r iliflkisi vb.) haz›rlanan bir yay›ndakiflinin ad›n›n ortak yazar olarak yaz›lmas›, etik aç›dan kabul edilemez birAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZdurumdur. Tersi durum, yani ortak yazarl›k gereklerini yerine getirdi¤i halde birkiflinin ad›n›n haz›rlanan yay›nda yer almamas› a¤›r bir etik ihlaldir. ‹kincil katk›larayay›nda K teflekkür ‹ T A Pverilmemesi, yukar›dakiler kadar a¤›r olmasa da etik sorun ola-K ‹ T A Prak kabul edilir.Son zamanlarda baz› dergiler, yay›nlanacak olan yaz› ile ilgili baflka araflt›r›c›lar›nç›kar çat›flmas› TELEV‹ZYON olup olmad›¤› hususunun yazarlar taraf›ndan beyan biçimindeTELEV‹ZYONbelirtilmesini istemektedir. Salt “haks›z rekabet” olas›l›¤› nedeniyle yaz›n›n reddedilmeolas›l›¤› önlenmeye çal›fl›lmaktad›r.‹NTERNET‹NTERNETMali Destek ile ‹lgili Etik SorunlarBir araflt›rman›n tamam› veya bir bölümü belli bir veya bir kaç kurumdan veya kiflidenmali destek al›narak yürütülmüflse, bu araflt›rman›n sonuçlar›yla ilgili tüm yay›nlardamali destek vermifl olan tüm kurum ve kifliler eksiksiz olarak mutlaka belirtilmelidir.Bu belirtme yay›n›n bafl›nda dipnot veya sonunda bir teflekkür ya dabeyan cümleleri biçiminde olabilmektedir. Mali destek veren kurumlar›n veya kiflilerinadlar›n›n belirtilmesini istememeleri etik aç›dan kabul edilebilir bir durumde¤ildir. Çünkü, araflt›rma sonuçlar›n›n de¤erlendirilmesinde araflt›rman›n kim taraf›ndandesteklenmifl oldu¤unun bilinmesi önem tafl›yabilir. Maddi deste¤in miktar›n›nve paran›n gelifl flekli vs. di¤er detaylar›n›n da verilmesi genellikle uygunde¤ildir.Editörlükle ‹lgili Etik SorunlarHedef kitlesine belirli aral›klarla ka¤›t üzerinde bas›l› ve/veya elektronik ortamlardayay›nlanarak ulaflan akademik ve popüler dergilerin veya kitaplar›n editörlerininuyumas› gereken çeflitli etik kurallar söz konusudur. Bu etik kurallar›n bir veyabirkaç›n›n yerine getirilmemesi etik sorun olarak kabul edilmektedir:

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i123• Editör “objektif (nesnel) davranmal›d›r” ve dergiye/kitaba yay›nlanmak içinyaz›lar› salt evrensel bilim ölçütlerine ve dergi/kitap format›na uygunluk aç›-s›ndan de¤erlendirmelidir. Editör bunlar› yaparken yazarlar›n ›rk, din, milliyet,cinsiyet, düflünce ve e¤ilimleri, kurumsal/kiflisel yak›nl›klar gibi çeflitli“öznel (subjektif)” önyarg›lardan ba¤›ms›z olarak davranmak zorundad›r.• Derginin aç›k ve net bir biçimde bilimsel amac› ve konu kapsam› belirtilmelidir.Buna ek olarak derginin yay›n koflullar›, bilimsel içerik ve uyulmas› gerekenflekilsel (format) kurallar bir k›lavuz fleklinde haz›rlanarak dergininiçinde verilmelidir. Derginin editörlerinin ve yay›n kurulunun da dergi içindebelirtilmesi gerekmektedir. Gereken bu hususlar›n yerine getirilmesi genelliklederginin “bafleditörünün” sorumlulu¤undad›r.• Derginin hakem de¤erlendirme sürecinde olanak ölçüsünde “fleffaf” olunmal›d›r.Ancak gelen yaz›lar›n de¤erlendirmesinde görev alan hakemlerinisimlerinin yazarlara bildirilmesi etik aç›dan uygun de¤ildir. Bu kural›n istisnas›olan baz› uluslararas› dergiler vard›r, ancak bir y›l sonunda derginin gelenyay›nlar›n de¤erlendirme sürecinde yer alan hakemleri topluca liste halindevermek etik aç›dan daha uygun bir davran›flt›r.• Editör derginin yay›n performans› ile ilgili zaman zaman (genellikle y›l sonuda)k›sa yaz›lar (editorial) yazmal›d›r. Bu yaz›larda, bir y›l içinde dergiyegelen ve reddedilen yaz› say›lar› ile bir makalenin bas›lmas› için gereken ortalamasüreyi vermelidir• Kas›tl› olarak ya da ilgisizlik nedeniyle de¤erlendirme sürecini geciktirmemelidir.Bu durum yaz›n›n güncelli¤ini yitirmemesi ve yazarlar›n zarar görmemesiaç›s›ndan çok önemlidir.• Çal›flman›n, araflt›rma tekniklerine ve bilim eti¤i kurallar›na uygunlu¤unudenetlemeli ve özellikle etik aç›dan bir sorun varsa yay›nlanmak için gelençal›flmay› reddetmelidir.• Editör, yay›nlanmak üzere dergiye gelen çal›flma hakk›nda yay›n kuruluüyeleri, hakemler, yazar/yazarlar ve bas›mevi görevlileri d›fl›nda hiç kimseile bilgi al›fl-veriflinde bulunmamal›d›r.• Yay›nlanma üzere dergiye gelen yaz›n›n kendisine veya yay›n kurulunaulaflt›¤›n› ve de¤erlendirme sürecinin bafllad›¤›n› bildiren bir mesaj› yazar(lar)agöndermelidir.• De¤erlendirme sürecinin hiç bir aflamas›nda yazarlara yanl›fl bilgi vermemelidir.• Hakem raporlar› üzerinde herhangi bir de¤ifliklik yapmamal›; düzmece rapordüzenlememelidir. Hakem raporlar›n›n yetersiz veya çeliflkil oldu¤u durumlardainsiyatif kullanarak karar vermelidir.• Çal›flmay›, yazar›n/yazarlar›n izni olmaks›z›n, kendi araflt›rmalar›nda kullanmamal›,baflkalar›n›n kullanmas›na f›rsat vermemelidir.• Editörlü¤ünü yapt›¤› dergiye kendi çal›flmas›n› yay›nlanmak üzere sundu-¤unda yay›n›n de¤erlendirme sürecinde yer almamal› ve gerekiyorsa baflkabir editörden bu konuda yard›m almal›d›r.• “Klinik etik kurul onay›” ve/veya “klinik onam” gerektiren klinik araflt›rmalardanveya “hayvan deneyeleri etik kurulundan onay” gerektiren deneyselaraflt›rmalardan kaynaklanan yay›n önerilerinde editör bu gereklilikleri gelenyaz› içinde aramal›d›r (Genellikle yaz›n›n yöntem(ler) bölümünde araflt›r›c›lar›nbir veya birkaç tümcelik beyan› yeterlidir).

124 T›bbi Laboratuvar Eti¤iGünümüz biliflim teknolojilerinin sa¤lad›¤› olanaklar sayesinde çeflitli etik sorunlarayol açabilecek gecikme ve ihmaller art›k “otomati¤e al›nm›fl” ifllemler ilebüyük ölçüde ortadan kalkm›flt›r.Hakemlikle ‹lgili Etik SorunlarHakemlik genellikle proje veya yay›n gibi bilimsel çal›flmalar›n nesnel (objektif) biçimdede¤erlendirilmesi sonucunda maddi olarak desteklenmesine veya yay›nlanmas›nailiflkin karar verme süreçlerinde yer alan bir uygulamad›r. Bu uygulamadauzmanl›¤›na baflvurulan hakem(ler)in görüflleri do¤rultusunda projeyi destekleyecekkurum ve organizasyonlar projelere mali destek sa¤lamakta veya sa¤lamamaktad›r.Dergide yay›nlanmak için gönderilen yaz›lar için de hakemlerin benzer çal›flmalarsergileyerek editörün yay›na kabulü için karar verme sürecine katk› sa¤lad›klar›görülmektedir. Hakemler k›smen editör, k›smen de jüri üyelerinin görevlerinebenzer çal›flmalar yapt›¤›ndan etik aç›dan benzer ilkelere uymak ve uygulamalardaetik ilkeleri aramak zorundad›rlar:• Evrensel bilim ve etik ilkeler do¤rultusunda proje veya yay›n önerilerini önyarg›lardan ba¤›ms›z olarak de¤erlendirmelidir. Bunu yaparken de yay›nönerisinin dergi yay›n koflullar›na veya proje önerisinin destek veren kurumya da organizasyonca ortaya konan destek ölçütlerine uygunlu¤unu sorgulamal›d›r.• Uzmanl›k ve ilgi alan› uyuflmazl›¤›, kiflisel ya da mesleki yak›nl›k, zaman s›-n›rl›l›¤› gibi nedenlerden ba¤l› olarak çal›flmay› de¤erlendiremeyece¤i ya dade¤erlendirmek istemedi¤i durumlarda, çal›flmay› mümkün olan en k›sa süredeeditöre iade etmelidir. Proje önerisi için de benzer durumlarda çal›flman›ndestek veren kurum ya da organizasyona ivedilikle geri gönderilmesigereklidir. Bu araflt›rman›n ve yay›n›n güncelli¤ini yitirmemesi ve araflt›r›c›-lar›n gecikmeden dolay› zarar görmemesi, di¤er bir deyiflle emeklerinin ziyanolmamas› aç›s›ndan önemlidir.• Çal›flman›n gizlili¤i korunmal›d›r. Her ne kadar bilimsel araflt›rmada alenilikve aç›kl›k bir “ilke” ise de, henüz çal›flma yay›nlanmad›¤› için çal›flma konusununbilim alan›nda üçüncü flah›slara duyurulmas› “benzer” veya “ayn› konudaçal›flan di¤er araflt›r›c›alara” haks›z avantaj sa¤layacakt›r. Bu ilke editörleriçin de geçerlidir. Hakem, bilimsel ve etik de¤erlendirmelerini yapt›ktansonra inceledi¤i çal›flma ile ilgili görüfllerini bir rapor halinde sorumluoldu¤u dergi editörü veya proje destekleyen organizasyon yetkilisine sunmal›d›r.Hakemler, yazarlar ve araflt›r›c›lar ile do¤rudan veya dolayl› biçimdeiletiflim kurma girifliminde bulunmamal›d›r. Ayr›ca, bilim camias›nda olsunolmas›n baflka hiçbir kifli ya da kuruma hakemlik görevinin detaylar› ileilgili bilgi vermemelidir. Bu konuda hakemin yapaca¤› yanl›fllar›n emek, zamanve para kay›plar›na yol açabilece¤i, kifli veya kurumlara onar›lmas› olanaks›zzararlar verebilece¤i unutulmamal›d›r.• Hakem çal›flmay›, yazar veya araflt›r›c›lar›n yaz›l› izni olmaks›z›n, kendi araflt›rmalar›ndakullanmamal›, baflkalar›n›n kullanmas›na f›rsat vermemelidir.• Rapor halinde sundu¤u görüfl ve önerilerini aç›k ve anlafl›l›r biçimde ifadeetmeli ve bilimsel literatür verileri ile desteklemelidir.• “Klinik etik kurul onay›” ve/veya “klinik onam” gerektiren klinik araflt›rmalardanveya “hayvan deneyeleri etik kurulundan onay” gerektiren deneyselaraflt›rmalardan kaynaklanan yay›n önerilerinde editör bu gereklilikleri gelenyaz› içinde aramal›d›r (Genellikle yaz›n›n yöntem(ler) bölümünde araflt›r›c›lar›nbir veya birkaç tümcelik beyan› yeterlidir).

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i125• Hakemler çal›flman›n “Bilimsel Yay›nlar ve Etik Sorunlar” bafll›¤› alt›nda belirtilenbilimsel ve etik ilkelere uygunlu¤unu denetlemelidir.Jüri Üyeli¤iyle ‹lgili Etik SorunlarJüri üyeli¤i çeflitli yönlerden hakemli¤e benzemektedir. Bir kiflinin akademik derecealmas›nda karar merci olarak görev yapabilece¤i gibi, bir araflt›rmac›n›n bilimselaraflt›rmalar›n› de¤erlendiren bir “kurul” olarak da görev yapan jüriler vard›r.SIRA S‹ZDEDoktora tez jürisi, doçentlik jürisi gibi jüriler araflt›rmac›n›n bilimsel çal›flmalar›n›de¤erlendirerek ona akademik bir ünvan veya derece vermektedir. DÜfiÜNEL‹M Ödül jürisi isearaflt›r›c›lar›n bilimsel çal›flma veya çal›flmalar›n› bilimsel yönden de¤erlendirerekherhangi bir kurum ve kuruluflun ödüllerini vermesine yard›mc› SORU olan kurullard›r.Bu kurullar çeflitli say›da bilim insanlar›ndan oluflmaktad›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUÖdül jürisi akademik ünvan veya derece vermemektedir.D‹KKATD‹KKATJüriler hakemlerden farkl› olarak ço¤u kez “toplant›” yaparak SIRA oy S‹ZDE birli¤i veya oySIRA S‹ZDEçoklu¤u giçiminde ortak karar al›rlar. Doktora tez savunma s›nav›nda oldu¤u gibibazen de¤erlendirme aday›n sözlü anlat›m ve sunumlar›na dayanan “s›nav” biçimindeolmaktad›r. Sonuçta, nesnel (objektif) de¤erlendirmelere AMAÇLARIMIZ dayananbir bilimselkarar verme mekanizmas› oluflmaktad›r. Jürilerde genellikle en k›demliAMAÇLARIMIZve/veya yafll› jüri üyesinin “baflkan” olarak seçilmesi akademik bir gelenektir. Baflkan,de¤erlendirme sürecini, örne¤in s›nav›, yönlendiren kifli konumundad›r. K ‹ T A P Ay›rca,baz› jürilerde bir üyenin “raportör” olarak seçilmesi gerekmektedir. Raportör,K ‹ T A Pe¤er gerekiyorsa, jüri üyelerinin kiflisel raporlar›n› derlemek, de¤erlendirme süreciile ilgili “rapor” ya da “tutanak” haz›rlamakla görevlidir. Bir TELEV‹ZYON jüri üyesi bir aday›TELEV‹ZYONveya çal›flmay› de¤erlendirirken afla¤›daki özetlenen bilimsel etik ölçütlerine uymayaözen göstermelidir:• De¤erlendirmeyi nesnel ve yans›z bir bak›fl aç›s› ile yaparak önyarg›s›z olarakkarar›n› vermelidir. Ancak, bu de¤erlendirmeleri yaparken bilimsel kali-‹NTERNET‹NTERNETte, performans, yarat›c›l›k gibi bilimsel araflt›rman›n temel de¤erlerini sürekligöz önüne almal›d›r.• Baz› durumlarda jüriler de¤erlendirmeye esas olacak ölçütlerini kendilerioluflturma gere¤ini duyarlar. Bu durumda ölçütler adaylar›n durumuna görede¤il, evrensel bilim ilkeleri do¤rultusunda mevcut yasa ve yönetmelikler dedikkate al›narak haz›rlanmal›d›r. Bu haz›rl›k sonras›nda bu ölçütler ödünsüzve “çifte standart” oluflturulmaks›z›n her aday için yap›lan de¤erlendirmelerdeaynen kullan›lmal›d›r.• Sözlü s›nav tarz› bir de¤erlendirme söz konusu oldu¤unda, aday› ve/veyadi¤er jüri üyelerini afla¤›lay›c›, küçümseyici, bask› alt›na al›c›, olumlu veyaolumsuz olarak yönlendirici iletiflim ve tutum içerisine girmemelidir.• Aday› ve/veya çal›flmalar›n›, evrensel bilim ve etik ilkelere uygunlu¤u aç›-s›ndan incelemeli ve de¤erlendirmelidir.• De¤erlendirdi¤i yay›nlanmam›fl çal›flmay› aday›n/adaylar›n izni olmaks›z›n,kendi araflt›rmalar›nda kullanmamal›, baflkalar›n›n kullanmas›na f›rsat vermemelidir.• Jürilerin uymas› gereken di¤er etik ilkeler, hakemlerin ilkeleri ile genifl ölçüdeörtüflme göstermektedir.• Jüriler de¤erlendirme sonucuna iliflkin olarak haz›rlad›klar› rapor ve tutanaklardaaç›k ve anlafl›l›r biçimde ifade kullanmal› ve bunlar› tüm jüri üyelerikarara kat›ls›n kat›lmas›n imzalamal›d›r.

126 T›bbi Laboratuvar Eti¤iSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAkademik Tez Dan›flmanl›¤› ‹lgili Etik SorunlarAkademik tez dan›flmanl›¤›, yüksek lisans, doktora gibi tez karfl›l›¤›nda elde edilenaraflt›rma çal›flmalar›na yap›lan dan›flmanl›kt›r. Akademik tez dan›flman›, dan›flmanl›¤›n›üstlendi¤i tez çal›flmas›n›n tüm evrelerinde ve aday ile ilgili olarak iliflkilerindeafla¤›da özetlenen bilimsel ve etik ölçütlere uymaya özen göstermelidir:• Aday ile iliflkilerinde dürüstlü¤ü, yans›zl›¤›, sorumlulu¤u, ilkeli akademikdavran›fllar› temel almal› ve bu davran›fllar›n› adaya yans›tarak ona rehberliketmelidir. Ancak, bu ölçüt ve de¤erler sadece aday-akademik dan›flmaniliflkileri ile s›n›rl› kalmamal›d›r, çünkü akademik dan›flman bilimsel araflt›rmayaflam›n›n henüz bafllar›nda olan genç araflt›r›c›ya ayn› zamanda modeloluflturmakta ve davran›fllar›yla örnek olmaktad›r.• Aday›n çal›flmalar›n›n yürütülmesinde, tamamlanmas›nda ve içeri¤inde kendisorumlulu¤unun en az aday kadar oldu¤unu bilmeli ve buna uygun olarakaday›n çal›flmas›n›n her evresinde bu sorumlulu¤u paylaflmal›d›r. Bu durumdan›flman›n tez çal›flma konusunu en az aday kadar iyi bilmesi zorunlulu¤unugetirmektedir. Konu dan›flman›n bilimsel yeterli¤ini aflmamal›d›r.• Aday›n bilimin evrensel ilke ve dürüstlük anlay›fl›na uygun olarak çal›flmas›n›sa¤lamal›, bilimsel çal›flma eti¤ine uymayan davran›fllara karfl› kesin tav›ralmal› ve uyarmal›d›r.• Dan›flmanl›¤›n› üslendi¤i tez çal›flmas›n› ya da çal›flmaya iliflkin verileri ö¤rencisininhaberi ve izni olmaks›z›n kendi araflt›rmalar›nda kullanmamal›,SIRA S‹ZDEbaflkalar›n›n kullanmas›na f›rsat vermemelidir.• De¤erlendirme, DÜfiÜNEL‹M yönetme, yönlendirme vb süreçlerin hiçbir aflamas›n› kas›tl›olarak ya da ilgisizlik nedeni ile geciktirmemelidir. Bu konularda ortayaç›kan eksiklikler nedeniyle ülkemizde doktora tezleri için ilgili enstitülerSORUbünyesinde tez izleme ve de¤erlendirme komiteleri oluflturulmufltur.Hakem, editör, D‹KKAT jüri üyesi ve akademik dan›flman olan kiflilerde yerine getirilmesi gereklien önemli etik ilke nesnellik (objektivite) olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAkademik tez SIRA dan›flman›n›n S‹ZDE uymas› gereken bilimsel ve etik ilkeler nelerdir?AMAÇLARIMIZ6AMAÇLARIMIZTEL‹F HAKKI VE F‹KR‹ MÜLK‹YETLERDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M“Fikri mülkiyet”, düflünsel bir ürün olarak gelifltirilen eserlerin her türlü maddi veK ‹ T A Pmanevi hakk›n›n K ‹ T A sakl› P tutulmas›, sahiplenilmesi anlam›na gelmektedir. BuradaSORUeser, bir kifli SORU ya da kurulufla ait olan kitaplardan tablolara, filmlerden plaklara veyaz›l›mlara kadar uzanan her tür özgün bilim, sanat, edebiyat ve müzik çal›flmalar›olabilmektedir. TELEV‹ZYONTELEV‹ZYOND‹KKATD‹KKAT Bu süreç sayesinde eser sahibi olan kifli yada kurulufl, eser ile ilgili“telif haklar›na” sahip olmaktad›r. Söz konusu kifli ya da kurulufl, sahibi oldu-¤u eseri serbestçe paylaflmay› veya kullan›m›n› belirli biçimlerde kontrol etmeyi,SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEticarilefltirmeyi tercih edebilir. Telif hakk›, hak sahibine eserinin kullan›mlar›n› çeflitlibiçimlerde kontrol etme olana¤›n› verir. Eser sahibinin izin verebilece¤i veya‹NTERNET‹NTERNETAMAÇLARIMIZ yasaklayabilece¤i bu kullan›mlar, genellikle eserin ço¤alt›lmas›n›, da¤›t›m›n›, kiralanmas›n›,kayda al›nmas›n›, kamuya icras›n›, radyo televizyon veya internette ya- AMAÇLARIMIZy›nlanmas›n› ve çevirisinin yap›lmas›n› veya uyarlanmas›n› içerir. Di¤er bir ifade ileK ‹ T A Ptelif hakk› ve K ‹ fikri T Amülkiyet, P eser üreticisinin “eme¤ini korumaya” ve/veya “eme¤ininkarfl›l›¤›n› almaya” yarayan yasal düzenlemelerin tümüdür. Söz konusu bu ya-TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤isal düzenlemeler hem ulusal hem de uluslararas› geçerlikleri olmas›na karfl›n ülkeleraras›nda ufak uygulama farklar› bulunmaktad›r. Telif hakk› ve fikri mülkiyet ihlalleri,hem etik aç›dan ihlal ve etik d›fl› davran›fl, hem de hukuksal aç›dan suç veyasa d›fl› davran›fl olarak kabul edilmektedir.Edebiyat ve sanat eserleri, bulufllar, markalar, tasar›mlar ile bilimsel çal›flmalargibi de¤iflik fikri mülkiyet türleri farkl› flekillerde korunur. Örne¤in, kitaplar, tablolar,müzik eserleri, filmler ve plaklar gibi, edebiyat ve sanat eserleri ile yaz›l›mlar,genellikle telif hakk›yla korunur. Yay›n yapan t›bbi laboratuvarlar›n çal›flmalar›n›nyay›nland›¤› dergiler ise çeflitli biçimlerde yay›n›n telif hakk›n› sahiplenir ve yazar(lar)ad›na korur. Bilimsel ve teknik bulufllar ise genellikle patent ile korunmaktad›r.Sözcükler, simgeler, tadlar, kokular, sesler, renkler ve flekiller gibi, bir ürünüveya hizmeti di¤erlerinden ay›rt etmeye yarayan özellikler marka haklar›yla korunur.Zaten patentlenmifl olan bir ilaç etken maddesinin hasta taraf›ndan tüketilenformu ve bu formun üretim tekni¤i de lisans (ruhsat) ile korunmaktad›r.Kitaplardan tablolara, filmlerden disklere ve yaz›l›mlara kadar aç›lan yelpazedeözgün bilim, sanat, edebiyat ve müzik eserlerinin üretiminin teflvik etmesi telif vefikri mülkiyet haklar›n›n en önemli varl›k nedenidir. Toplum, bireylerin yeni fikirlergelifltirmeye zaman ve kaynak sa¤lamalar›n› ancak fikri mülkiyeti korumak suretiyleteflvik edebilmektedir. Bireylere sa¤lad›¤› yararlar›n yan›nda fikri mülkiyethaklar›n›n topluma sa¤lad›¤› yararlar da söz konusudur:• Haks›z rekabetin önlenmesi ve daha adil rekabetin sürdürülmesine olanaktan›r. Böylece genifl bir yelpazeye yay›lan kaliteli ürün ve hizmetlerin üretimininteflvik edilmesi sa¤lan›r• Ekonomik büyümeyi artt›rmakta ve iflgücü istihdam›n› desteklemektedir,• ‹novasyonun (yenilikçilik) ve kreativitenin (yarat›c›l›k) sürdürülmesine olanaktan›maktad›r,SIRA S‹ZDE• Teknolojik ve kültürel ilerlemelerin ve ifadenin desteklenmesi, kültürel varl›klar›ndaha kolay korunmas› sa¤lanmaktad›r,DÜfiÜNEL‹M• Kamusal bilgi ve kültür birikiminin zenginleflmektedir,• Uzun vadede toplumsal refah›n oluflmas›na ve toplumsal huzurun korunmas›nayard›mc›SORUolmaktad›r.Özgün eserlerin üretiminin teflvik etmesi telif ve fikri mülkiyet haklar›n›n D‹KKAT en önemli varl›knedenidir.SIRA S‹ZDE127SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEFikri mülkiyet ve telif haklar›n›n toplumsal yararlar› nelerdir?SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ 7 AMAÇLARIMIZGeçmiflte fikri mülkiyet haklar›, sadece fikri haklar konusunu DÜfiÜNEL‹M oluflturan haklar›ns›n›rlar›n›, uygulama biçimini ve ihlal durumunda yapt›r›mlar› belirleyen yasalDÜfiÜNEL‹Mdüzenlemeler ve etik ilkeler ile tan›mlanmaktayd›. Günümüzde K ‹ Tise, A Phak konusuK ‹ T A PSORUSORUeser, ürün ve hizmetlerin, toplumsal geliflme ve ekonominin ana dinami¤i halinegelmesine ba¤l› olarak biliflim, bilgi üretimi, yarat›c›l›k, yenilikçilik ve rekabet edebilirliksüreçlerini de içine alan multidisipliner (disiplinler aras›) TELEV‹ZYOND‹KKAT bir yap›ya kavuflmufltur.Süreçlerin say›s›n›n artmas› ve kapsam›n›n genifllemesi nedeniyle art›k sü-TELEV‹ZYOND‹KKATrecin her aflamas›nda “veri koruma” önlemleri yasal flemsiyeyeSIRAkavuflturulmufltur.S‹ZDESIRA S‹ZDEDolay›s›yla daha genifl kapsaml› ifadesiyle “veri koruma” art›k günümüzde stratejikbir konum tafl›maktad›r. Özellikle geliflmifl ülkelerin teknolojik ve ekonomik‹NTERNET‹NTERNETpolitikalar›nda belirleyici bir unsur olmaktad›r. Bu nedenle, ülkemizin AMAÇLARIMIZ“9. Kalk›n- AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON

128 T›bbi Laboratuvar Eti¤ima Plan› (2007-2013)” içinde “fikri mülkiyet haklar›” ve “veri koruma” kavramlar›özel bir yer iflgal etmektedir. Bu konularda haz›rlam›fl bir özel ihtisas komisyonuraporu bulunmaktad›r.Fikri mülkiyet haklar› konusunda ülkemizde birbiri ile ba¤lant›l› ve karmafl›kgörünümde çok say›da yasal düzenleme vard›r. Konunun ekonomik ve ticari öneminedeniyle, ülkemizde bu konuda çok eski tarihlerden itibaren yasal düzenlemelerinyap›lmakta oldu¤u görülmektedir. Bunlar aras›nda 1850 tarihli EncümeniDanifl Nizamnamesi ile 1910 tarihli Hakk-› Telif Nizamnamesi, 1871 tarihli Alamet-iFarika Nizamnamesi ve 1879 tarihli ‹htira Berat› Kanunu’dur. Bu yasal düzenlemeler,ç›kar›ld›klar› dönemler göz önüne al›nd›¤›nda fikri mülkiyet haklar›aç›s›ndan oldukça ça¤dafl, yenilikçi ve ilerici bir mevzuat› oluflturdu¤u görülmektedir.Cumhuriyet döneminin ça¤dafl anlamdaki ilk yasal düzenlemelerinin ise 5Aral›k 1951 tarihli 5846 say›l› “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu” ve 12 Mart 1965 tarihli“Markalar Kanunu” oldu¤u görülmektedir. Günümüzde yürürlükte olan 5846say›l› Kanun, yürülü¤e girdi¤i tarih itibariyle oldukça ileri hükümlere sahip olmaklaberaber günümüze dek önemli de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Bu de¤iflikliklerin enönemli nedeni özellikle 1990’l› y›llardan sonra h›zlanan küreselleflme hareketlerininuzant›s› olarak ülkemizin Dünya Ticaret Örgütü’ne üyeli¤i ve Gümrük Birli¤ianlaflmalar› ile bafllayan süreç sonras›nda Avrupa Birli¤i ile entegrasyon çerçevesindeyap›lmas› gereken yeni düzenlemelerdir. Bu de¤ifliklikler esas olarak “kanunhükmünde kararname (KHK)” olarak yap›lm›flt›r: 551say›l› Patent Haklar›n›nKorunmas› Hakk›nda KHK, 554 say›l› Endüstriyel Tasar›mlar›n Korunmas› Hakk›ndaKHK, 555 say›l› Co¤rafi ‹flaretlerin Korunmas› Hakk›nda KHK, 556 say›l› Markalar›nKorunmas› Hakk›nda KHK bunlar aras›nda say›labilecek önemli geliflmelerdir.Fikri mülkiyetler konusunda bu düzenlemeler yeterli olamam›fl ve konuyla ilgilibaflka yasalar da ç›kar›lm›flt›r. 2004 y›l›nda kabul edilen 5147 say›l› EntegreDevre Topo¤rafyalar›n›n Korunmas› Hakk›nda Kanun ile 5042 say›l› Yeni BitkiÇeflitleri Üzerinde Islahç› Haklar›n›n Korunmas›na ‹liflkin Kanun bunlar aras›ndasay›labilmektedir. Ayr›ca, fikri mülkiyetlerin güvence yasal güvence alt›na alt›naal›nmas› aç›s›ndan ortaya ç›kan kurumsal bofllu¤u doldurmak amac›yla 2004 y›l›nda5000 say›l› Türk Patent Enstitüsü’nün Kurulufl ve ‹flleyifli Hakk›nda Kanun yürürlü¤egirmifltir. 2004 y›l›nda yürürlü¤e giren 5194 say›l› kanun 551, 554, 555 ve556 say›l› KHK’lerin baz› hükümlerinde de¤ifliklik yapm›flt›r. 6762 Say›l› Türk TicaretKanunu içinde de fikri mülkiyet haklar› konusu ele al›nm›flt›r.RAPOR VE YAYIN ET‹⁄‹ HAKKINDA SON SÖZLERT›bbi laboratuvarlar›n baz›lar› rutin çal›flmalar yan›nda araflt›rmalar yapmaktad›r.Yay›n ve patent bu tür laboratuvarlar›n bilimsel faaliyetleri aras›nda yer almaktad›r.Hem bilimsel araflt›rma sürecinde hem de onun sonucu olan yay›n ve patenthaz›rlanmas›nda uyulmas› gereken etik ilkeler ve yasal düzenlemeler mevcuttur.Bas›m yoluyla veya internet gibi kitle iletiflim araçlar› ile ço¤alt›lan bir rapor türüolan yay›nlarda “fikri mülkiyet haklar›na” özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.Araflt›r›c›lar, kendi yaz›lar›nda kaynak göstermeden “küçük al›nt›”, yazar ve/veyayay›nc›n›n yaz›l› izni olmadan “büyük al›nt›” yapmamal› ve/veya baflka yazarlaraait görsel materyalleri (resim, çizelge, grafik vs) kullanmal›d›r. Patentler için debenzer hususlar geçerlidir. Daha önceki yazarlara ait çal›flmalar›n bedensel ve düflünselemek karfl›l›¤› bazen büyük zorluklarla elde edilen eserler oldu¤u unutulmamal›d›r.

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i129ÖzetA MAÇ1A MAÇ2Raporu ve yay›n› tan›mlamak;“Rapor”, flu anlamlar› tafl›maktad›r: 1. Herhangibir iflte, bir konuda yap›lan inceleme, araflt›rmasonucunu, düflünceleri veya tespit edilenleri bildirenyaz›, yazanak. 2. Anlat›m, ifade. 3. t›p Hastal›¤›nteflhisi, hastan›n dinlenme durumu vb.nigösteren, doktor veya doktorlar kurulu taraf›ndanverilen yaz›. ‹ki tür rapor vard›r: Sözlü rapor,yaz›l› rapor. Genellikle T›bbi Laboratuvarlardasözlü raporlara pek rastlanmamakta, daha çokyaz›l› raporlar haz›rlanmaktad›r. T›bbi laboratuvarlar›nrutin uygulamalar›nda daha çok k›sa raporkullan›l›rken, araflt›rma yapan laboratuvarlarbilimsel yay›n fleklinde uzun raporlar haz›rlamaktad›r.Yay›nlar çeflitli biçimlerde ve çeflitli ortamlarda(medyalarda) yap›labilmektedir. Günümüzdeiki ana medyada (ortamda) yay›nlar›n yerald›¤› görülmektedir: 1) Ka¤›t üzerinde bas›l› yay›nlar2) Elektronik ortamda kay›tl› yay›nlar. ‹sterka¤›t üzerinde olsun isterse elektronik ortamdakapsam, amaç ve hedef kitle dikkate al›nd›¤›ndatüm yay›n çeflitlerini befl ana kategoride toplamakmümkündür: Popüler ve aktüel yay›nlar,e¤itim ve ö¤retim yay›nlar›, resmi yay›nlar, tan›-t›m yay›nlar›, bilimsel yay›nlarRapor ve yay›n eti¤i konusunda önemli noktalar›aç›klamak;Raporlar›n baz›lar› “hizmete özeldir” ve fazla miktarlardaço¤alt›lmas› gerekmemektedir. Baz›lar›-n›n ise “gizli” olmas› gerekmektedir: örne¤in askeriraporlar. Burada gizlili¤in gere¤i güvenlik,ülke güvenli¤i, ülke ç›karlar› gibi gerekçlere dayanmaktad›r.Bunun d›fl›nda “kiflilik haklar›”,“özel yaflam mahremiyeti” gibi nedenlere dayanangizli raporlar vard›r. Hasta raporlar›, laboratuvartahlil raporlar› gibi raporlar genellikle bukategoride yer al›r ve bu tür raporlar sadece ilgilikifliye bilgilendirme amac›yla verilir. Bunun d›-fl›nda baz› raporlar tam tersine olabilecek maksimumsay›da insan› bilgilendirmek amac›yla çoksay›da ço¤alt›l›p da¤›t›l›r. Bu uygulama özelliklefaaliyetlerinde “fleffafl›k”, “aç›kl›k”, “hesap verme”gibi ilkeleri benimseyen kurum ve kurulufllardaönem kazanmaktad›r. Dolay›s›yla birbirinez›t iki uygulama olan “gizlilik” ve “aç›kl›k” günlükyaflam›n farkl› alanlar›nda “etik ilke” veyaA MAÇ3“deontolojik yükümlülük” olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.Bu durumlar bazen yasalarda da yeralmakta ve hukuksal bir nitelik kazanmaktad›r.Raporlarda etik problemler ile çok fazla karfl›lafl›lmamaktad›r.Karfl›lafl›lan etik problemler ise ço¤ukez hukuksal nitelik tafl›maktad›r. Yay›nlardaise durum oldukça farkl›d›r. Yay›nlar genellikleraporlara göre çok daha fazla say›da haz›rlanarakgenifl kitlelere ulaflt›¤› için daha fazla say›dainsan› ilgilendirmekte ve dolay›s›yla yay›nlardaetik problemler, raporlara göre, hem daha fazlasay›da hem de daha ciddi biçimlerde ortaya ç›kmaktad›r.Temel amac› bilgi üretmek olan bilimselyay›nlardaki etik ihlaller, “hatal› bilgi üretimine”neden oldu¤undan dolay› en ciddi ve çözümüen zor olan etik problemleri oluflturmaktad›r.Bilimsel yay›nlar, k›sa ya da uzun süren bir araflt›rman›nyaz›l› sonucu oldu¤undan araflt›rma sürecindekietik problemler do¤rudan bilimsel yay›nada yans›maktad›r. Sadece “yay›nlanma aflamas›n›ilgilendiren” etik problemler ise genel olarakflunlard›r: Masaüstü Yay›nc›l›k (Uydurma yay›n),Dilimleme (Salamlama, tekrarlama), Afl›rma(H›rs›zl›k, ‹ntihal, Plajiarizm)Yay›n haklar› ile ilgili mevcut yasa ve yönetmelikleriaç›klamak;Yay›n haklar› konusunda etik ilkeler d›fl›nda,uluslararas› yasalar ile tan›mlanm›fl hukuksal düzenlemelerde vard›r. Ülkemizde bu konudakimevzuat pek çok alana yay›lm›fl kanun, kanunhükmünde kararname, yönetmelik gibi hukuksalmetinlerde yer almaktad›r. Ancak, haz›rlanm›flolan bu hukuksal metinler ça¤dafl gereksinimlerikarfl›layacak ve uluslararas› uyumsuzluklar› önleyecekkadar iyi haz›rlanm›flt›r. Ayr›ca, bu konudason y›llarda önemli geliflmeler kaydedilmifltir.Ülkemizde yay›n haklar› ile ilgili en önemliyasal düzenleme olan 5846 say›l› “Fikir ve SanatEserleri Kanunu” 1951 tarihli eski bir yasaolmas›na karfl›n, gerek zaman›nda “ileri görüfllü”biçimde haz›rlanm›fl olmas›, gerekse sonradando¤an gereksinimleri karfl›layacak çeflitli hukuksaldüzenlemeler yap›lm›fl olmas› nedenleriylehala gerekisinimleri karfl›lamaktad›r. 2004 Y›l›ndayürürlü¤e giren 5194 say›l› kanun da, bu yasan›nen önemli tamamlay›c›s› olmufltur.

130 T›bbi Laboratuvar Eti¤iA MAÇ4Fikri mülkiyetler ve telif haklar› konusunu tart›flmak;Geçmiflte fikri mülkiyet haklar›, sadece fikri haklarkonusunu oluflturan haklar›n s›n›rlar›n›, uygulamabiçimini ve ihlal durumunda yapt›r›mlar›belirleyen yasal düzenlemeler ve etik ilkeler iletan›mlanmaktayd›. Günümüzde ise, hak konusueser, ürün ve hizmetlerin, toplumsal geliflme veekonominin ana dinami¤i haline gelmesine ba¤l›olarak biliflim, bilgi üretimi, yarat›c›l›k, yenilikçilikve rekabet edebilirlik süreçlerini de içinealan multidisipliner (disiplinler aras›) bir yap›yakavuflmufltur. Süreçlerin say›s›n›n artmas› ve kapsam›n›ngenifllemesi nedeniyle art›k sürecin heraflamas›nda “veri koruma” önlemleri yasal flemsiyeyekavuflturulmufltur. Dolay›s›yla daha geniflkapsaml› ifadesiyle “veri koruma” art›k günümüzdestratejik bir konum tafl›maktad›r. T›bbi laboratuvarlarise rutin çal›flmalar yan›nda araflt›rmalaryapmaktad›r. Yay›n ve patent bu tür laboratuvarlar›nça¤dafl bilimsel faaliyetleri aras›ndayer almaktad›r. Hem bilimsel araflt›rma sürecindehem de onun sonucu olan yay›n ve patent haz›rlanmas›ndauyulmas› gereken etik ilkeler ve yasaldüzenlemeler mevcuttur. Bas›m yoluyla veyainternet gibi kitle iletiflim araçlar› ile ço¤alt›lanbir rapor türü olan yay›nlarda “fikri mülkiyet haklar›na”özellikle dikkat edilmesi gerekmektedir.Araflt›r›c›lar, kendi yaz›lar›nda kaynak göstermeden“küçük al›nt›”, yazar ve/veya yay›nc›n›n yaz›l›izni olmadan “büyük al›nt›” yapmamal›ve/veya baflka yazarlara ait görsel materyalleri(resim, çizelge, grafik vs) kullanmal›d›r. Patentleriçin de benzer hususlar geçerlidir.A MAÇ5Yay›n konusunda ortaya ç›kan etik ihlalleri tan›mlamak;Daha önce de yay›nlar konusunda “en önemlietik ihlallerin” bilimsel yay›nlarda oldu¤u belirtilmiflti.Di¤er yay›n türlerinde de benzer etik problemlerile karfl›lafl›lmaktad›r. Bilimsel yay›nlar, bilimselaraflt›rmalar›n “meyvesi” olan sonuçlar› içermekteve bu sonuçlar insanl›¤›n evrensel bilgi birikiminekatk› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle, araflt›rmasürecindeki herhangi bir etik problem yay›nlarave dolay›s›yla bu insanl›k miras›na olumsuzkatk›lar› olmaktad›r. Bilimsel araflt›rman›n belirtilenflu temel niteliklerinden baz›lar›ndaki sapmalar,genellikle küçük ya da büyük etik problemlerolarak karfl›m›za ç›kmaktad›r: Olgusall›k,gözlemsellik, denencellik (deneysellik), sistemlilik,gerçekleme (tekrarc›l›k), alenilik, nesnellik(Objektiflik), görelik (izafiyet), do¤ruluk, sadelik(yal›nl›k), mant›ksall›k, ifllevsellik (fonksiyonellik),seçicilik (selektiflik), genelleyicilik, özgünlük(orijinallik), geliflmecilik, sosyallik. Bunlar›nyerine getirilmesi ayn› zamanda “etik” ve “deontolojik”yükümlülükleri oluflturmakta, yerine getirilmemesiise ço¤u durumda “etik” ve “deontolojik”sorunlar oluflturmaktad›r. Bu özelliklerin d›-fl›nda, ne yaz›k ki yukar›da say›lmayan, ancak birçok bilim insan› taraf›ndan paylafl›lan temel birbilim eti¤i kural› vard›r: Bilim insanl›k yarar›naolmal›d›r. Dünyadaki birçok bilim insan› bu temelbilim eti¤i kural›n› benimsemifl olmakla birlikte,ne yaz›k ki bu kural› benimsemeyen biliminsanlar› ve bilim uygulamalar› da vard›r. Salt yay›nlanmaaflamas›n› ilgilendiren” etik problemlerise masaüstü yay›nc›l›k (uydurma yay›n), dilimleme(salamlama, tekrarlama), afl›rma (h›rs›zl›k, intihal,plajiarizm) olarak bilinmektedir.

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i131Kendimizi S›nayal›m1. Sözlü Rapor ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?a. Çok yayg›n biçimde kullan›lan bir rapor tipidir.b. Ço¤unlukla uzun bilgileri içerir ve kapsam› genifltir.c. Anl›k olay ve geliflmelerin önem kazand›¤› askerlikvb. u¤rafl›larda daha çok kullan›l›r.d. Her durumda ses kay›t cihazlar› kullan›ld›¤› içinbu tip rapor kal›c›d›r.e. Sözlü raporun kesin bir format› (biçimselli¤i)vard›r.2. Deprem veya yang›n gibi bir felaket sonras›nda öncelikliolarak hangi “raporun” haz›rlanmas› gerekir?a. Hasar raporub. Yöneylem raporuc. Fizibilite raporud. Hava raporue. Nüfus say›m› raporu3. Afla¤›dakilerden hangisi genel yay›n kategorilerindenbiri de¤ildir?a. Popüler ve aktüel yay›nlarb. E¤itim ve ö¤retim yay›nlar›c. Resmi yay›nlard. Siyasi yay›nlare. Bilimsel yay›nlar4. “Masaüstü yay›nc›l›k” ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?a. Bu etik ihlalde, yazar(lar) olmayan verilerdenyay›n haz›rlarlar.b. Gerçekte bir bilgi üretilmedi¤i için bilime önemlibir zarar› yoktur.c. En a¤›r etik ihlallerden biridir.d. Dergilerin baz›lar› bu etik ihlali önlemek içinaraflt›rman›n yay›na kabulü öncesindeki hakemde¤erlendirmeleri s›ras›nda ortaya ç›kan flüphelidurumlarda araflt›r›c›dan ham verileri talepedebilmektedir.e. Bilimsel dergilerden bu etik ihlali önlemek içinbaz›lar› yay›n yapan araflt›r›c›lardan verilerini enaz 5 y›l süre ile saklamalar›n› istemektedir.5. I. Masaüstü yay›nc›l›kII. DilimlemeIII. Afl›rmaYukar›dakilerden hangileri etik ihlaldir?a. Yaln›z Ib. I ve IIc. I ve IIId. II ve IIIe. I, II ve III6. Afla¤›dakilerden hangisi bir dergi hakeminin uymas›gereken etik ilkeler aras›nda yer almaz?a. Nesnel ve yans›z davranarak yay›n› önyarg›lardanuzak biçimde de¤erlendirmelidir.b. Rapor halinde sundu¤u görüfl ve önerilerini aç›kve anlafl›l›r biçimde ifade etmeli ve bilimsel literatürverileri ile desteklemelidir.c. Çal›flmay› de¤erlendiremeyece¤i ya da de¤erlendirmekistemedi¤i durumlarda, çal›flmay›mümkün olan en k›sa sürede editöre iade etmelidir.d. Çal›flman›n genel olarak araflt›rma eti¤ine uygunlu¤unudenetlemelidir.e. Kendisine gelen yay›n tasla¤›yla ilgili bilgileriherkes ile paylaflmal›d›r.7. “Fikri mülkiyet haklar›” ile afla¤›dakilerden hangisisa¤lanmaz?a. Haks›z rekabetin önlenmesi ve daha adil rekabetinsürdürülmesib. Genifl bir yelpazeye yay›lan kaliteli ürün ve hizmetlerinüretiminin teflvik edilmesic. Korsan yay›nc›l›¤›n teflvik edilmesid. Kültürel varl›klar›n daha kolay korunmas›e. Kamusal bilgi ve kültür birikiminin zenginleflmesi

132 T›bbi Laboratuvar Eti¤iKendimizi s›nayal›m Yan›t Anahtar›8. I. EditörII. HakemIII. Jüri üyesiIV. OkuyucuDergiye bas›lmak üzere gelen bir yay›nda “etik kurulonay› gereklili¤i” varsa bunu yukar›dakilerden hangileridenetlemelidir?a. Yaln›z Ib. Yaln›z IIc. Yaln›z IIId. I ve IIe. III ve IV9. 5846 Say›l› kanun afla¤›dakilerden hangisidir?a. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunub. Entegre Devre Topo¤rafyalar›n›n Korunmas›Hakk›nda Kanunc. Yeni Bitki Çeflitleri Üzerinde Islahç› Haklar›n›nKorunmas›na ‹liflkin Kanund. ‹htira Berat› Kanunue. Türk Patent Enstitüsü’nün Kurulufl ve ‹flleyifliHakk›nda Kanun10. Ülkemizin 9. Kalk›nma Plan›nda hangi kavram büyükbir önemle vurgulanmaktad›r?a. Ahlakb. Fikri Mülkiyet haklar›c. ‹hracatd. ‹thalate. Etik kurul onay›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Raport Tan›m› ve Çeflitleri”bafll›¤› alt›nda yer alan bilgileri tekrar gözdengeçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rapor Tan›m› ve Çeflitleri”bafll›¤› alt›ndaki bilgileri yeniden gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yay›n Tan›m› ve Çeflitleri”bafll›¤› alt›nda yer alan konular› tekrar okuyunuz.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yay›nlar ve EtikSorunlar” bafll›¤› alt›nda “Yay›n ve Sunum Süreciyle‹lgili Etik Sorunlar” konusunu gözden geçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yay›nlar ve EtikSorunlar” bafll›¤› alt›nda “Yay›n ve Sunum Süreciyle‹lgili Etik Sorunlar” konusunu gözden geçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bilimsel Yay›nlar ve EtikSorunlar” bafll›¤› alt›nda “Hakemlikle ilgili etiksorunlar” konusunu gözden geçiriniz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Telif Hakk› ve Fikri Mülkiyetler”bafll›¤› alt›nda yer alan konular› yenidengözden geçiriniz.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Bilimsel Yay›nlar ve Etik Sorunlar”bafll›¤› alt›nda “Editörlükle ilgili etik sorunlar”ve “Hakemlikle ilgili etik sorunlar” konuslar›n›gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Telif Hakk› ve Fikri Mülkiyetler”bafll›¤› alt›nda yer alan konular› tekrargözden geçiriniz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Telif Hakk› ve Fikri Mülkiyetler”bafll›¤› alt›nda yer alan konular› gözdengeçiriniz.

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i133S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Yay›n çeflitlerini befl ana kategoride toplamak mümkündür:1. Popüler ve aktüel yay›nlar, 2. E¤itim ve ö¤retimyay›nlar›, 3. Resmi yay›nlar, 4. Tan›t›m yay›nlar›,5. Bilimsel yay›nlar. Bazen bir yay›n birden fazla kategoriiçinde yer alabilmektedir. Hemen hepsinde etiksorunlar›n ortaya ç›kabildi¤i bu yay›nlar›n herbirininayr› hedef kitleleri ve amaçlar› vard›r.S›ra Sizde 2Günümüzde ço¤u kompüterize ve mikroprosessör kontrollüolan yüksek kapasiteli klinik analizör laboratuvardonan›mlar› ile insan hatas›n›n çok düflük oldu¤u görülmektedir.Bu tür laboratuvar donan›mlar›n›n rutinanalizler için otomatik k›sa rapor haz›rlad›klar› ve bunlarakas›tl› insan müdahelesinin bile çok zor oldu¤u bilinmektedir.Ancak, bu geliflmifl laboratuvar donan›mlar›n›notomasyonunda oluflabilecek olas› hatalar›n önlenmesiiçin gerekli periyodik bak›mlar›n aksat›lmadanyap›lmas› ve laboratuvar sorumlusunun (bafluzman›-n›n) belli aral›klarla analizleri denetlemesi gerekmektedir.Bu konular di¤er analiz laboratuvarlar›na göre t›bbilaboratuvarlarda daha önemlidir, çünkü burada sözkonusuolan “insan yaflam›d›r” ve ortaya ç›kabilacekhatalar insan yaflam›nda do¤rudan “olumsuz etkiler”do¤urabilmektedir. Oluflabilecek en küçük hata hekiminde “yanl›fl teflhis koymas›na” yol açaca¤›ndan zincirlemehata olas›l›¤› do¤maktad›r.S›ra Sizde 3Bilim, do¤al olaylar› ve davran›fllar› tan›mlamaya, bunlar›genelleme ve sistemler içinde s›n›fland›r›p organizeetmeye, neden-sonuç iliflkilerini kurarak aç›klamaya,gelecekte olacaklar› öngörmeye ve do¤ay› denetim alt›-na almay› amaçlayan, betimlemeli, yordaml› ve kontrollübir etkinliktir. Bu tan›mlamdan da anlafl›laca¤› üzrebilimin içinde araflt›rma, raporlama ve yay›n faaliyetleriyer almaktad›r. Yer yüzünde insan varoldu¤undanberi birbiri ile ba¤lant›l› iki temel gereksinim ilekarfl›laflm›flt›r: 1) Evren ve do¤ay› anlama, 2) Do¤ay› vedo¤a içinde geçen olaylar› kontrol alt›na alma. Bu ikitemel gereksinim do¤rultusunda “bilim” do¤mufl ve insanl›ktarihinin ak›fl› içinde günümüzdeki fleklini alm›flt›r.Bilim, bu temel iki gereksinim do¤rultusunda bilgiüreten ve bilgiyi yönlendiren bir süreçtir. Bir bilim felsefecisinegöre “bilim, düfllerimizi umuda çevirip sonsuzulu¤agötürendir”.S›ra Sizde 4Bilimsel dergilerin hemen hepsi tekrarlama (duplikasyonu)engellemek için “bir önlem” olarak, yay›n yazanaraflt›r›c›lardan fluna benzer bir beyan istemektedir: “Bas›lmaküzere önerilen yaz›n›n daha önce yay›mlanmad›¤›,yay›mlanmak üzere kabul edilmedi¤i ve halen baflkabir yerde yay›mlanmak için de¤erlendirilmedi¤i”.Bu, aç›k bir ibare olarak baflvuru (üst yaz›n›n) yaz›s›n›niçine yazar veya yazarlar›n imzas›yla konulmaktad›r.S›ra Sizde 5Afl›rma esas olarak dört flekilde karfl›m›za ç›kmaktad›r:• Tam Afl›rma (Kaba ya¤malama) : Yaz›l› eserioldu¤u gibi afl›rma, yaz›l› eserin sadece baz› k›-s›mlar›n› oldu¤u gibi afl›rma veya afl›ran bir baflkakiflinin çal›flmas›ndan afl›rma biçimlerindekarfl›m›za ç›kmaktad›r.• ‹nce Ya¤malama: Yaz›l› eserin tümünü veyabölümlerini de¤ifltirerek afl›rmak ya da baflkas›-n›n fikrini kendi fikri gibi sunmak biçimlerindekarfl›m›za ç›kmaktad›r.• Bilimsel Korsanl›k : Baflka araflt›rmac›lar›n sonuçve yorumlar›n›, kaynak göstermeksizin yada, yay›nc›dan izin al›nmas›n› gerektiren durumlarda,izin almaks›z›n kendi yay›n›nda kullanmakbiçimindeki afl›rma ise, bilimsel korsanl›kolarak adland›r›lmaktad›r.• Kendinden Afl›rma : Araflt›r›c›n›n daha önce yay›nlananbir eserinden kaynak gösterme yapmaks›z›ndar veya genifl kapsaml› al›nt› yapmas›d›r.S›ra Sizde 6Akademik tez dan›flman›n›n uymas› gereken bilimselve etik ilkeler esas olarak flunlard›r:• Aday ile iliflkilerinde dürüstlü¤ü, yans›zl›¤›, sorumlulu¤u,ilkeli akademik davran›fllar› temelalmal› ve bu davran›fllar›n› adaya yans›tarakona rehberlik etmelidir. Ancak, bu ölçüt ve de-¤erler sadece aday-akademik dan›flman iliflkileriile s›n›rl› kalmamal›d›r, çünkü akademik dan›flmanbilimsel araflt›rma yaflam›n›n henüz bafllar›ndaolan genç araflt›r›c›ya ayn› zamanda modeloluflturmakta ve davran›fllar›yla örnek olmaktad›r.

134 T›bbi Laboratuvar Eti¤i• Aday›n çal›flmalar›n›n yürütülmesinde, tamamlanmas›ndave içeri¤inde kendi sorumlulu¤ununen az aday kadar oldu¤unu bilmeli ve bunauygun olarak aday›n çal›flmas›n›n her evresindebu sorumlulu¤u paylaflmal›d›r. Bu durumdan›flman›n tez çal›flma konusunu en az adaykadar iyi bilmesi zorunlulu¤unu getirmektedir.Konu dan›flman›n bilimsel yeterli¤ini aflmamal›d›r.• Aday›n bilimin evrensel ilke ve dürüstlük anlay›fl›nauygun olarak çal›flmas›n› sa¤lamal›, bilimselçal›flma eti¤ine uymayan davran›fllarakarfl› kesin tav›r almal› ve uyarmal›d›r.• Dan›flmanl›¤›n› üslendi¤i tez çal›flmas›n› ya daçal›flmaya iliflkin verileri ö¤rencisinin haberi veizni olmaks›z›n kendi araflt›rmalar›nda kullanmamal›,baflkalar›n›n kullanmas›na f›rsat vermemelidir.• De¤erlendirme, yönetme, yönlendirme vb süreçlerinhiçbir aflamas›n› kas›tl› olarak ya da ilgisizliknedeni ile geciktirmemelidir. Bu konulardaortaya ç›kan eksiklikler nedeniyle ülkemizdedoktora tezleri için ilgili enstitüler bünyesindetez izleme ve de¤erlendirme komitelerioluflturulmufltur.S›ra Sizde 7Fikri mülkiyet ve telif haklar›n›n bireylere sa¤lad›¤› yararlaryan›nda toplumsal yararlar› genel olarak flunlard›r:• Haks›z rekabetin önlenmesi ve daha adil rekabetinsürdürülmesine olanak tan›r. Böylece geniflbir yelpazeye yay›lan kaliteli ürün ve hizmetlerinüretiminin teflvik edilmesi sa¤lan›r• Ekonomik büyümeyi artt›rmakta ve iflgücü istihdam›n›desteklemektedir,• ‹novasyonun (yenilikçilik) ve kreativitenin (yarat›c›l›k)sürdürülmesine olanak tan›maktad›r,• Teknolojik ve kültürel ilerlemelerin ve ifadenindesteklenmesi, kültürel varl›klar›n daha kolaykorunmas› sa¤lanmaktad›r,• Kamusal bilgi ve kültür birikiminin zenginleflmektedir,• Uzun vadede toplumsal refah›n oluflmas›na vetoplumsal huzurun korunmas›na yard›mc› olmaktad›r.

6. Ünite - Rapor ve Yay›n Eti¤i135Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAnonim (2003). Anadolu Üniversitesi Bilim Eti¤i K›-lavuzu, Eskiflehir.Anonim (2004). Baz› Kanun Hükmünde KararnamelerdeDe¤ifliklik Yap›lmas›na Dair Kanun, ResmiGazete Tarihi: 26.06.2004, Resmi Gazete Say›s›:25504.Anonim (1956). Türk Ticaret Kanunu, Resmi GazeteTarihi: 29.06.1956, Resmi Gazete Say›s›: 9353.Arma¤an, ‹. (1974). Bilgi ve Toplum-1: Bilgi SosyolojisineGirifl, Ota¤ Matbaas›, ‹stanbul.Bayet, A. (1931) Çeviren: Solmaz G. (2009). Bilim Ahlak›,Alter Yay›nc›l›k, Ankara.Kaptan, S. (1981). Bilimsel Araflt›rma Teknikleri ve‹statistik Yöntemleri, Tek›fl›k Matbaas›, Ankara.Kilkenny, C., Browne, W.J., Cuthill, I.C., Emerson, M.,Altman, D.G. (2010). Improving BioscienceResearch Reporting: The ARRIVE Guidelines forReporting Animal Research. PLoS Biology 8(6),e1000412.Töreci, K. (2010). T›pta Yay›n Eti¤i (Bizden de Örneklerle).ANKEM Dergisi 24, 1 (Özel ek), 1-41.

Sözlük137SözlükAAIDS Hastal›¤›: Kazan›lm›fl Ba¤›fl›kl›k Yoksunlu¤u Sendromu(Acquired Immune Deficiency Syndrome); ba¤›fl›kl›k sistemiiçin çok gerekli olan T-lenfosit hürelerinin HIV (‹nsanimmün yetmezlik virüsü; Human Immunodeficiencyvirus) taraf›ndan enfekte edilmesi sonucu ortaya ç›kantehlikeli ve ölümcül bir hastal›kt›r.Akondroplastik Akondroplazi: Nedeni bilinmeyen kal›tsalve orant›s›z bir cücelik tipidir. Gövde normal büyüklükteolup, kol ve bacaklar anormal derecede k›sa ve baflnormalden büyüktür.Amniyosentez: Embriyonun ana uterusunda (rahminde) içindebulundu¤u s›v› dolu keseden (amniyon kesesinden)enjektör ile s›v› almaifllemidir; bu ifllem çeflitli genetikhastal›klar›n daha do¤madan (antenatal dönem) tan›s›amac›yla kullan›labildi¤i gibi gebelik sonland›rma amac›ylada kullan›lmaktad›r.Antikça¤: M.Ö. 700 - M.S. 500 y›llar› aras› Eski Yunan ve Romauygarl›klar›n›n geliflip yay›ld›¤› ve Ortaça¤a kadaruzanan zaman dönemidir (Türk Dil Kurumu Büyük TürkçeSözlük; Vikipedi).Antropometrik Ölçüm Antropometri: Yunanca anthropo(insan) ve metrikos (ölçme) sözcüklerinden türetilen antropometri,insan vücudunun boyutlar› ile ilgilenen özelbir bilim dal›d›r.Ar-Ge (veya AR-GE): Amaca göre farkl› tan›mlar› olmaklabirlikte anlam olarak AR-GE, bilimsel ve teknik bilgi birikiminiart›rmak amac›yla, sistematik bir temele dayal›olarak yürütülen, yarat›c› çaba ve bu bilgi birikimininyeni uygulamalarda kullan›m›d›r.Avrasya Maratonu: Çeflitli kategorilerde ‹stanbul’un Asya veAvrupa yakalr› aras›nda koflulan bir maratondur.CCorpus Hippocraticum: Ünlü antik Yunan hekimi Hipokrat’›ntoplu yap›tlar›d›r.DDisiplin: Frans›zca kökenli bu sözcü¤ün üç anlam› vard›r: 1.S›k› düzen, 2. Kiflilerin içinde yaflad›klar› toplulu¤un geneldüflünce ve davran›fllar›na uymalar›n› sa¤lamak amac›ylaal›nan önlemlerin bütünü, 3. Ö¤retim konusu olanveya olabilecek bilgilerin bütünü, bilim dal›. (Türk DilKurumu Büyük Türkçe Sözlük). Burada kullan›lan sözcüküç anlam› da kapsamaktad›r.Diyagnoz: Tan›, teflhis. Bir hastal›¤›n teflhisidir.Down sendromu: Mongolizm; ‹nsanlarda do¤ufltan fazla bir21. Kromozom bulunmas› nedeniyle ortaya ç›kan genetikbir hastal›kt›r. Down sendromlu çocuklar geneldeboy ve kilo aç›s›ndan daha yavafl büyürler, daha yavaflö¤renirler, problem çözmede ve karar vermede di¤erçocuklardan daha fazla zorlan›rlar. Zeka düzeyleri denormalden daha düflük olarak kal›r.Duchenne kas distrofisi: Çocukluk ça¤›nda ( 2-6 yafl ) ilkbelirtilerini veren, sadece erkek çocuklar›nda görülenkal›tsal bir kas hastal›¤›d›r. K›zlar tafl›y›c›d›r. Hastalar 12yafl›ndan sonra genellikle tekerlekli sandalyeye mahkumolurlar ve 20 yafl civar›nda ölürler.EEksotermik reaksiyon: Olufltu¤u s›rada d›flar›ya fazla miktarda›s› veren fizikokimyasal tepkimelerdir.EN (European Norm): Avrupa Standardlar›n›n) k›saltmas›-d›r. EN Avrupa Birli¤i’nde Standardlar aras›nda harmonizasyonusa¤lamak için oluflturulmufltur (Bknz.: TürkStandartlar› Enstitüsü, Kalite Yönetimi).Efleysiz üreme: Bir canl›dan ayr›lan hücre veya hücre grubundanmitoz bölünme ile yeni bireylerin oluflturulmas›naefleysiz üreme denir. Efleysiz üremede döllenmeolay› olmad›¤›ndan efleysiz üreyen canl› olufltu¤u canl›-ya kal›tsal olarak t›pa t›p benzer.FFarmakope: ‹laç yapmak için gerekli formül ve tariflerin, ilaçetkin ve yard›mc› maddelerinin fizikokimyasal özellikleri,tayin ve kalite kontrol yöntemlerinin yaz›l› oldu¤uresmi kitapt›r.Farmasötik Ürünler: ‹laç olarak kullan›lan ürünler ve ilaçlar›nbilefliminde bulunan etkin madde ile ilaç haz›rlamayayard›mc› olarak katk› maddeleridir.GGonozom: Efley kromozomlar›d›r; insanlarda X ve Y olarakcinsiyeti belirleyen kromozomlard›r.HHijyen: 1. Sa¤l›k bilgisi. 2. Sa¤l›k koruma, h›fz›ss›hha. 3. Sa¤l›¤azarar verecek ortamlardan korunmak için yap›lacakuygulamalar ve al›nan temizlik önlemlerinin tümüdür.(Türk Dil Kurumu Büyük Sözlük)

138 T›bbi Laboratuvar Eti¤iHUGO Projesi: ‹nsan genomu projesi; Fikirsel temelleri 1980’liy›llarda at›lan bu proje 1990 y›l›nda James D. Watson’ungiriflimleriyle çok merkezli olarak bafllad› ve 2000 y›l›ndatamamland›. ‹nsanlara ait yaklafl›k 20,000-25,000 genomunnükleotid dizilimi ve genom haritalar› ortaya ç›-kar›ld›.Huntington hastal›¤›: Belirtileri 30-50 yafl aras›nda bafllayankal›tsal nitelikli bir sinir hastal›¤›. ‹stem d›fl› hareketler,kiflilik de¤iflimleri, çabuk sinirlenme, depresyon, içinekapanma, konsantre olamama gibi belirtiler ile karakterizedir.Yutmada zorlanma, bunama, konuflmada zorlukda ilerleyen dönemlerde ortaya ç›kar. ‹lk belirtiler ortayaç›kt›ktan 10-15 y›l sonra genellikle hastalar ölürler.I-‹IEC: Uluslararas› Elektroteknik Komisyonudur. (InternationalElectrotechnique Commission).ISO: 1947 y›l›nda kurulan ve yapt›¤› standardizasyon çal›flmalar›sonucu sanayiye, ticarete ve tüketicilere katk›lar sa¤layanISO (International Organization for Standardization)Uluslararas› Standard Organizasyonudur.TSE (TürkStandartlar› Enstitüsü), ISO’nun üyesi ve Türkiye’dekitek temsilcisidir.‹çgüdü: 1. Bir canl› türünün bütün bireylerinde ak›l ve düflüncedenba¤›ms›z olarak do¤ufltan gelen bilinçsiz her türlühareket ve davran›fl, insiyak, sevkitabiidir. 2. Organizmay›o türe özgü olan bir amaca ulaflmaya sürükleyendavran›fl e¤ilimidir. (Türk Dil Kurumu Büyük TürkçeSözlük).‹mmün Sistem: Ba¤›fl›kl›k sistemidir.‹statistik: ‹ki anlam› vard›r; 1. Bir sonuç ç›karmak için verileriyöntemli bir biçimde toplay›p say› olarak belirtme ifli,say›mlama. 2. ‹lkelerini olas›l›k kuramlar›ndan alarak eldekiverileri grafik ve say› biçiminde de¤erlendirmeyedayand›ran matemati¤in uygulamal› dal›, say›m bilimidir.(Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük). Buradakastedilen istatisti¤in ikinci anlam›d›r.‹yi laboratuvar uygulamas› (Good Laboratory Practice;GLP): Çeflitli alanlardaki laboratuvar çal›flmalar›n›n planlanmas›,tasar›m›, izlenmesi, denetlenmesi, kaydedilmesi,arflivlenmesi ve rapor edilmesine iliflkin yönetsel süreçve koflullar ile ilgili uluslar aras› normlarda bir kalitegüvence sistemidir.‹yonya (Yunanca: Ionia): Anadolu’da bugünkü ‹zmir ve Ayd›nillerinin sahil fleridine Antik Ça¤’da verilen add›r.KKalibrasyon: Belirli koflullar alt›nda do¤rulu¤u bilinen bir referansölçüm standard› veya ölçüm sistemini kullanarakdo¤rulu¤u aranan di¤er bir standart veya test/ölçü aletiyada sistemin do¤rulu¤unun ölçülmesi, sapmalar›n›n belirlenmesive rapor edilme ifllemine kalibrasyon denir.Karaci¤er sirozu: Ço¤u zaman idiyopatik, yani sebebi bilinmeyenbiçimde ortaya ç›kan ve karaci¤er dokusundafibröz dokunun ço¤almas› sonucu karaci¤er yetmezli¤inekadar giden bir hastal›kt›r. Sürekli ve fazla alkol tüketimisiroz nedenlerinden birisidir.Kozmetik Ürünler: 1) Cildi ve saçlar› güzellefltirmeye, canl›tutmaya yarayan her türlü maddedir. 2) Deriyi korumakveya iyilefltirmek veya güzel görünmek için haz›rlananmalzeme. (Bknz.: Türk Dil Büyük Türkçe Sözlü¤ü)LLökosit: Akyuvar hücresidir.NNormatif: 1. bir kural de¤erini, gücünü tafl›yan, düzgüsel, 2.ideal olarak belirlenmifl; olmas› gerekeni ortaya koyan.(Uluda¤ Sözlük)PPaternalist- Paternalizm: Devlet baba anlay›fl›na sahip yönetimmodeli; devlet ve yönetim erkine sahip mercileriniktidar alanlar› alt›ndaki toplum üzerinde onlar ad›na,onlar›n istek, ihtiyaç ve seçimlerinde ra¤men “do¤ruyu”belirleme iste¤idir.Patoloji (Yunanca pathos + logos): Hastal›klar bilimi anlam›nagelen bir sözcüktür.Pestisitler: Pestisitler, insan ve hayvan vücudu ile bitkilerüzerinde veya çevresinde yaflayan, besin kaynaklar›n›nüretim, depolama, tüketimi s›ras›nda besin de¤erini düflürenyada zarara u¤ratan böcek, haflere, kemirici, yabaniot, mantar gibi canl› formlar›n y›k›c› ve bozucu etkisiniazaltmak için kullan›lan kimyasal maddelerdir.Pozitivizm (olguculuk): ‹ki felsefi düflünceye verilen add›r.Psikoloji: 1. Ruh bilimi, ruhiyatt›r. 2. Bir grubu, bir bireyi belirleyenhareket etme, düflünme, duygulanma biçimlerininbütünü: Toplum psikolojisidir. 3. Herhangi bir edebiyatürününde, kiflilerin kifliliklerini belirleyen duyufl,düflünüfl, davran›fl biçimidir.Psikolojik: 1. Ruh bilimsel. 2. Ruhsal (Türk Dil Kurumu BüyükTürkçe Sözlük).

Sözlük139RRönesans: Orta Ça¤ ve Reformasyon aras›ndaki tarihi dönemolarak anlafl›l›r.Rutin: Frans›zca kökenli bu sözcü¤ün iki anlam› vard›r: 1. S›-radanl›k; çeflitlilik göstermeyen; al›fl›lagelmifl düzen içindeyap›lan. 2. Yap›lmas› al›flkanl›k haline gelmifl ifldir.(Türk Dil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük).fifiuabat [Eski dil]: Dallar, flubeler, k›s›mlard›r. Burada kastedilen t›p dallar›d›r.Tt- ve F- testleri: Farkl› durum ve gruplar›n ortalama de¤erlereve standart sapmalara dayal› olarak istatistiksel karfl›-laflt›r›lma amac›na yönelik istatistik testlerdir.Tinsel: 1. Ruhsal, spiritüel. 2. Manevi, özdeksel karfl›t› (TürkDil Kurumu Büyük Türkçe Sözlük).Totipotent: embriyonik geliflimin erken safhalar›nda, tüm bircanl›y› oluflturabilme yetene¤ine sahip olan hücreler içinkullan›lan bir tan›mlamad›r. Bu tip hücreler, ileride canl›daoluflacak çok de¤iflik hücre ve doku tiplerini oluflturabilmekapasitesine sahiptirler ancak henüz farkl›laflmam›fllard›r.VVirolog: Viroloji uzman›; virüslerin yap› ve özelliklerini, virüslerdeço¤almay›, virüslerle konak aras›ndaki iliflkileri,viral hastal›klar› ve hastal›k oluflturma mekanizmalar›n›konak veya hücre düzeyinde inceleyen bilim dal› uzman›,virüs bilimi uzman›d›r.YYehova fiahitleri: Bir mezhep; Dünya çap›nda 7 milyona yak›ninanan› olan bir topluluktur ve dünyada 236 ülkedefaaliyetlerini sürdürmektedir. Di¤er inan›fllara sayg›l›d›rlar,inançlar› gere¤i askerlik yapmazlar, savafla kat›lmazlar,siyasete kar›flmazlar ve kan nakli yapt›rmazlar.Yöneylem: Yöneylem araflt›rmalar›, bir organizasyon veya biryönetim için olanaklar içinde en iyi sonuç verecek kararlar›bulmakt›r.