coârafâ¹ bâ¹lgâ¹ sâ¹ - Anadolu Ãniversitesi
coârafâ¹ bâ¹lgâ¹ sâ¹ - Anadolu Ãniversitesi
coârafâ¹ bâ¹lgâ¹ sâ¹ - Anadolu Ãniversitesi
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2343AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1340CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDEPROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IYazarlarYrd.Doç.Dr. Servet HASGÜL (Ünite 1)Yrd.Doç.Dr. Mehmet ‹NCEO⁄LU (Ünite 2)Kadir Mustafa ÇABUK (Ünite 3)Yrd.Doç.Dr. Saye Nihan ÇABUK (Ünite 3, 5)Arfl.Gör. Emre Mustafa BEKTÖRE (Ünite 4, 6)Dr. Halil SÖ⁄ÜT (Ünite 7)Mehmet TANKUT (Ünite 7)Prof.Dr. Alper ÇABUK (Ünite 8)Arfl.Gör. Merve ERSOY (Ünite 8)Özge IfiIK (Ünite 8)EditörYrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG‹LANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› <strong>Anadolu</strong> Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.Copyright © 2011 by <strong>Anadolu</strong> UniversityAll rights reservedNo part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, withoutpermission in writing from the University.UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹Genel KoordinatörProf.Dr. Levend K›l›çGenel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan BozkayaÖ¤retim Tasar›mc›s›Arfl.Gör.Dr. Mestan KüçükGrafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret UçarÖ¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›zÖ¤r.Gör. Nilgün SalurÖlçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. ‹brahim Sar›GrafikerlerAyflegül Dibek, Hilal Küçükda¤aflan, Gülflah Y›lmaz,Aziz Arda Ataseven, Adnan Çamur, Ferhat Y›lmazKitap Koordinasyon BirimiYrd.Doç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin ÖzgürKapak DüzeniProf. Tevfik Fikret UçarDizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi EkibiCo¤rafi Bilgi Sistemlerinde Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IISBN978-975-06-1016-51. Bask›Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 250 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Eylül 2011
‹çindekileriii‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................viiProje ve Proje Yönetimi Nedir?............................................. 2PROJE NED‹R? ............................................................................................... 3PROJE YÖNET‹M‹ ......................................................................................... 4Proje Yöneticisinin Rolü ............................................................................... 5Proje Yaflam Döngüsü .................................................................................. 5Proje Paydafllar› ............................................................................................. 6Örgütsel Yap› ve Proje Yönetimi ................................................................. 8PROJE YÖNET‹M SÜREÇLER‹ ...................................................................... 11Proje Bafllatma Süreci.................................................................................... 13Proje Planlama ve Tasarlama Süreci ............................................................ 14Proje Yüretme ve Gerçeklefltirme Süreci..................................................... 15Proje ‹zleme ve Kontrol Süreci .................................................................... 15Proje Kapan›fl Süreçleri ................................................................................ 15Özet ............................................................................................................... 17Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 18Okuma Parças› ........................................................................................... .. 19Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 19S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 20Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 21‹nternet Kaynaklar›........................................................................................ 21Mekânsal Düflünme.................................................................. 22MEKÂNSAL DÜfiÜNMEN‹N TANIMI ........................................................... 23Mekânsal Düflünme Üzerine Ö¤renme ve Ö¤retme ................................. 23Mekânsal Okumaya Teflvik........................................................................... 24Mekânsal Düflünme ve Kapsam ................................................................... 24MEKÂNSAL DÜfiÜNCEN‹N DO⁄ASI .......................................................... 24Mekânsal Düflünme ‹çin Yaklafl›mlar........................................................... 24Mekân Üzerine Düflünme Biçimleri ............................................................. 25Sorun Çözmede Mekânsal Düflünme .......................................................... 26Mekân Kullan›m›n› Anlamak ‹çin Bir Çerçeve ve Veri Yorumlama‹çin Boflluklar ................................................................................................ 26Mekânsal Düflünme için Üç Ba¤lam............................................................ 27Mekânsal Düflünmenin Üç Fonksiyonu ...................................................... 28Mekânsal Düflünmenin Temeli Olarak Boflluk............................................ 28Mekânsal Düflünme Süreci ........................................................................... 30Gösterimler: Dura¤an Varl›klar Aras›ndaki ‹liflkiler .................................... 31Gösterimler: Dinamik Varl›klar Aras›ndaki ‹liflkiler .................................... 32GÜNLÜK YAfiAMDA, ‹fiTE VE B‹L‹MDE MEKÂNSAL DÜfiÜNME ............. 33‹flte Mekânsal Düflünme................................................................................ 33Bilimde Mekânsal Düflünme......................................................................... 34Astronomide Mekânsal Düflünme ................................................................ 34Yer Bilimlerinde Mekânsal Düflünme .......................................................... 36Co¤rafyada Mekânsal Düflünme ve Walter Christaller’›n MerkeziBoflluk Teorisi: Konum Teorisinde Alman Gelene¤i .................................. 36Merkezi Yer Teorisinin Ortaya Ç›k›fl›........................................................... 37ULUSAL E⁄‹T‹M STANDARTLARINDA MEKÂNSAL DÜfiÜNME ................ 38Matematik ve Fen Standartlar›nda Mekânsal Düflünmenin Önemi............ 381. ÜN‹TE2. ÜN‹TE
iv‹çindekilerMekânsal Düflünme ve Ulusal Fen E¤itimi Standartlar›.............................. 39MERKEZ‹ S‹STEMLERDE DESTEK S‹STEMLER‹NE OLAN ‹HT‹YAÇ ......... 39MEKÂNSAL DÜfiÜNMEY‹ DESTEKLEMEDE YÜKSEK TEKNOLOJ‹ .......... 40Özet ............................................................................................................... 42Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 44Okuma Parças› ........................................................................................... .. 45Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 46S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 47Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 483. ÜN‹TE4. ÜN‹TECo¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme.................. 50MEKÂNSAL VER‹........................................................................................... 51Planlama ve CBS ‹liflkisi ............................................................................... 56Fiziksel Planlamada Mekânsal Düflünme............................................... 57Mekânsal Analizler ........................................................................................ 60Özet................................................................................................................ 76Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 77Okuma Parças› .............................................................................................. 78Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 79S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 79Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 79Dünyay› Modelleme................................................................. 80NEDEN MODELL‹YORUZ?............................................................................ 81Model Nedir?.................................................................................................. 81Neden ‹htiyaç Duyar›z?................................................................................. 81Modellemenin Temel ‹lkeleri ...................................................................... 82MODELLEME VE CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹.......................................... 82Nesne Yönelimli Veri Modeli ....................................................................... 85Nesne Yönelimli Veri Modelinde Özellikler................................................ 85CBS ‹LE MODELLEME VE SUNUMDA YÖNTEMLER.................................. 86A¤ Yap›s› ‹le Do¤rusal Modelleme .............................................................. 87Alt Yap› Modellemesi.............................................................................. 87A¤ Yap›s› ve Uygulamalar› ..................................................................... 87A¤ Modeli ................................................................................................ 87Konumsal Nesnelerin Ba¤lanmas›.......................................................... 89A¤ Konumsal Nesnesi............................................................................. 89A¤ Ak›fl› ................................................................................................... 92Hücre Tabanl› Modelleme ............................................................................ 92Raster Veri Formlar› ................................................................................ 92Raster Veri Tipleri ................................................................................... 93Raster Verinin Kullan›m›......................................................................... 95Raster Veri Modeli ................................................................................. 98TIN (Düzensiz Üçgen A¤) ‹le Yüzey Modelleme ....................................... 99Yüzeylerin Nitelikleri .............................................................................. 99Yüzeyin Raster Sunumu.......................................................................... 100Yüzeyin TIN Sunumu ............................................................................. 100TIN’in Yap›s›............................................................................................ 100TIN’in Tan›m› .......................................................................................... 100TIN’leri Oluflturmak ................................................................................ 101Üçgenleme ve Topoloji .......................................................................... 101Yüzey Özelliklerini Modelleme.............................................................. 102Yüzey Morfolojisinin Sunumu ................................................................ 102
‹çindekilerv‹fllevsel Yüzeyler ..................................................................................... 103UYGULAMA ÖRNEKLER‹ ............................................................................. 103Kültür Varl›klar›n›n Belgelenmesi ................................................................ 103‹leri Teknolojiler Destekli Belgeleme Yöntemleri................................. 103Google Earth ........................................................................................... 107Özet................................................................................................................ 108Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 110Okuma Parças› .............................................................................................. 111S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 112Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 112Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 113CBS’de Proje Tasar›m› ........................................................... 114CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ PROJES‹ TASARIMININ ÖNEM‹.................. 115PROJE TASARIMININ fiEK‹LLEND‹R‹LMES‹................................................. 116PROJEN‹N AMAÇ VE HEDEFLER‹N‹N BEL‹RLENMES‹............................... 117MEVCUT VE OLUfiTURULMASI GEREKEN VER‹LER‹N BEL‹RLENMES‹ ... 120Veri Temin Etme Yöntemleri........................................................................ 124UYGUN YÖNTEM, DONANIM VE YAZILIM ÇÖZÜMLER‹N‹NBEL‹RLENMES‹............................................................................................... 127Analiz Yöntemleri.......................................................................................... 127CBS Yaz›l›mlar›.............................................................................................. 132VER‹TABANI TASARIMI................................................................................ 134ANAL‹Z SONUÇLARI VE SONUÇLARIN DO⁄RULU⁄UNUNDE⁄ERLEND‹R‹LMES‹................................................................................... 136SONUÇLARIN SUNUMU ............................................................................... 137Özet................................................................................................................ 140Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 142Okuma Parças› .............................................................................................. 143Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 144S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 144Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145Yararlan›lan ‹nternet Adresleri ..................................................................... 145CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›..................................... 146PROJE YÖNET‹M‹ ......................................................................................... 147YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹ ........................................................................ 147YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹N‹N (fiELALE MODEL‹) BAZIDEZAVANTAJLARI ........................................................................................ 151PROTOT‹P YAKLAfiIM.................................................................................. 151Prototip Yaklafl›m›n Avantajlar› ve Dezavantajlar› ...................................... 152PROJE YÖNET‹M‹NDE PROBLEMLER......................................................... 153PROJE DE⁄ERLEND‹RME ............................................................................ 155CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE PROJE YÖNET‹M‹N‹N AMAÇLARI...... 155Karar Verme ve Planlama Etkinli¤i .............................................................. 156Özet................................................................................................................ 159Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 161Okuma Parças› .............................................................................................. 162Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 162S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 163Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 1635. ÜN‹TE6. ÜN‹TE
vi‹çindekiler7. ÜN‹TE8. ÜN‹TECBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi ...................................... 164G‹R‹fi .............................................................................................................. 165S‹STEM ANAL‹Z‹ ........................................................................................... 166S‹STEM TASARIMI......................................................................................... 169S‹STEM GEL‹fiT‹RME VE S‹STEM GERÇEKLEfiT‹RME................................. 175Veritaban›n›n Kurulmas› ............................................................................... 175Veri Toplama Tekniklerinin Analizi ............................................................. 175Çizim ve Çizim Teknikleri ........................................................................... 177Desteklenen Veri Yap›s› ............................................................................... 177Poligon Geometrisi Nokta Dizilifli................................................................ 178Geometri Analiz ve ‹liflkileri......................................................................... 178Eflitlik........................................................................................................ 179Kenar› De¤me ......................................................................................... 179‹çermek .......................................................................................................... 179Parçalara Ayr›lm›fl.................................................................................... 180Kesiflim..................................................................................................... 180Fark .......................................................................................................... 180Simetrik Fark ........................................................................................... 181Birleflim .................................................................................................... 181Kesme ...................................................................................................... 181Geometri Koordinat Yap›s›........................................................................... 182Veri Eriflim Modeli......................................................................................... 182Uygulama Gelifltirme Arayüzü...................................................................... 182Sistem Güvenli¤i............................................................................................ 183Veri Tutarl›l›¤›................................................................................................ 183Kilitleme Mekanizmas› .................................................................................. 183Raster Veri Modeli......................................................................................... 183Özet ............................................................................................................... 184Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 185Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 186S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 186Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 187CBS Projelerinde Karar Üretilmesi....................................... 188F‹Z‹KSEL PLANLAMA VE CBS...................................................................... 189ÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹ ........................................................................... 191ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹ ............................................................................... 192Toprak Haritas›.............................................................................................. 193Jeoloji Haritas› ............................................................................................... 193Fay Hatt› Haritas›........................................................................................... 194Büyük Toprak Gruplar› (Arazi Kullan›m Kabiliyet S›n›flar›) ...................... 194Yol Haritas›.................................................................................................... 195A⁄IRLIKLI ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹............................................................. 198SONUÇ........................................................................................................... 203CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ VE ÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹ ‹L‹fiK‹S‹...... 204Özet................................................................................................................ 206Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 208Okuma Parças› .............................................................................................. 209Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 210S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 211Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 211
ÖnsözviiÖnsözYaflad›¤›m›z hayatta üstlendi¤imiz rol gere¤i asl›nda hepimiz birer proje tasar›mc›s›ve yöneticisiyiz. Bu rolün gerekliliklerini ne kadar yerine getirebildi¤imiz,hayattan ne kadar zevk ald›¤›m›z, mutlu, baflar›l› ve topluma yararl› bir birey olupolmad›¤›m›zla de¤erlendirilir. Di¤er bir deyiflle, projemizi yani hayat›m›z› do¤rutasarlay›p, iyi yönetmek yaflam projemizin baflar›s›n› göstermektedir. Proje tasarlamakve yönetmek kolay bir ifl de¤ildir ancak ö¤renilebilen bir yöntemdir. Tasar›mve yönetim becerisi do¤ufltan gelen bir yetenek oldu¤u kadar, e¤itim, uygulamave deneyimle gelifltirilebilen becerilerdir.Bu kitapta, tasar›m ve yönetimde gereksinim duyulan proje oluflturma ve yönetimyöntemlerinin Co¤rafi Bilgi Sistemlerindeki uygulamalar› aktar›lmaktad›r.Kitap temel proje yönetim ilkeleri ve CBS’de proje tasar›m yöntemlerinin ele al›nd›¤›sekiz üniteden oluflmaktad›r. Kitapta birinci ünitede verilen proje ve proje yönetimikavramlar›n›n ard›ndan, ikinci ünitede mekânsal düflünme, üçüncü ünitedeCBS’de mekânsal düflünme, dördüncü ünitede dünyay› modelleme kavram›,beflinci ünitede CBS’de proje tasar›m›, alt›nc› ünitede CBS’de proje yönetimi veamaçlar›, yedinci ünitede CBS’de proje tasar›m metodolojisi ve son olarak sekizinciünitede CBS projelerinde karar üretilmesi konular›na de¤inilmifltir. Her ünitedekonularla ilgili örnekler sunulmufl, s›ra sizde sorular› ve yan›tlar› ile kendinizi s›-naman›z hedeflenmifltir.Uluslararas› büyük denetçi ve dan›flmanl›k kurulufllar› verilerine göre, CBS’deproje yönetimi konusunda dünyada birçok kurum ve kuruluflun oldukça yetersizoldu¤u görülmektedir. Ancak bu durum CBS projesine bafllayacak olan kurum vekurulufllar› ve belki de proje süreçlerinde rol üstlenecek sizleri korkutmamal›d›r.Proje tasar›m ve yönetiminde yaflanan deneyim ve bu deneyimin aktar›lmas›, do¤ruyöntemleri gelifltirmede önemli katk›lar sa¤lamaktad›r. Bu kitapta da baflar›l›CBS projelerinden ortaya ç›kan yöntem ve deneyimler paylafl›lmaktad›r. Bu paylafl›mlar›nCBS konular›nda çal›flan ö¤renci, araflt›rmac› ve yöneticilere rehber olaca¤›umudunday›m.EditörYrd.Doç.Dr. Hakan UYGUÇG‹L
1CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Proje kavram›n› tan›mlayabilecek,Proje yönetimi ve kapsam› anlatabilecek,Temel düzeyde bir projenin tasar›m, uygulama ve de¤erlendirme aflamalar›ndaliderlik rolü için gereklilikleri listeleyebilecek,Proje yönetim sürecindeki aflamalar› aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Proje• Faliyet• Kaynak• Proje yönetimi‹çindekilerCo¤rafi BilgiSistemlerinde ProjeTasar›m› ve Yönetimi-IProje ve ProjeYönetimi Nedir?• PROJE NED‹R?• PROJE YÖNET‹M‹• PROJE YÖNET‹M SÜREÇLER‹
Proje ve Proje YönetimiNedir?PROJE NED‹R?“Proje” günlük hayatta çok s›k kullan›lan bir kavramd›r. Proje Yönetim Enstitüsü(Project Management Institute - PMI) projeyi, benzersiz bir ürün, hizmet ya da sonuçyaratmak için yürütülen geçici bir giriflim olarak tan›mlamaktad›r.Bu tan›mda geçen “geçici” sözcü¤ü her projenin önceden tan›mlanm›fl bir bitiflzaman›n›, “benzersiz bir ürün” ise ürün ya da hizmetin benzer ürünler ve hizmetlerdenayr›labilir “özgün” niteliklerinin oldu¤unu ifade etmektedir. Bir baflka ifadeyle,bafllang›ç ve bitifli belirli, aç›kça tan›mlanm›fl faliyetleri, bütçe ve zaman k›-s›t› alt›nda tamamlayarak iyi tan›mlanm›fl hedef ve amaçlara ulaflma eylemi projeolarak tan›mlanabilir.Proje kavram› için pek çok farkl› tan›m verilebilir. Her dilden herkesin, ortakçabas›yla özgürce ve her fleyi ile bütün bir ansiklopedi üretmeyi amaçlayan bir ansiklopediprojesi olarak ortaya ç›kan Vikipedi (Wikipedia.com) proje kavram›n› fluflekilde tan›mlamaktad›r:Proje: “Özgün ürün ya dahizmet yaratmak üzereortaya konan geçici birçabad›r.”Proje, bir probleme çözüm bulma ya da beliren bir f›rsat› de¤erlendirmeye yönelik,bir ekibin, bafllang›c› ve bitifli belirli bir süre ve s›n›rl› bir finansman dahilinde, birtak›mkaynaklar kullanarak, müflteri memnuniyetini ve kaliteyi gözönünde bulundururkenolas› riskleri yönetmek flart›yla, tan›mlanm›fl bir kapsama uygun amaç vehedefler do¤rultusunda özgün bir plan› bafllatma, yürütme, kontrol etme ve sonucaba¤lama sürecidir.Her proje yenilikçi bir fikir ile do¤ar. Bazen müflteriler yeni bir istekte bulunur,bazen iflveren yeni pazarlara aç›lmak ister veya çal›flanlar iflleri iyilefltirmek için yeniöneriler gelifltirir. Ancak her yeni fikir bir proje de¤ildir.Örgütler bir dizi hedefe ulaflmak için çeflitli ifller gerçeklefltirirler. Birçok örgüttegerçeklefltirilen ifller ya proje ya da operasyonel ifl olarak s›n›fland›r›l›r. Proje veoperasyonel ifl aras›ndaki temel fark, operasyonel ifllerin sürekli olmas› ve tekrarlananürünler, hizmetler ve sonuçlar üretmesidir. Projeler ise geçici ve sonludur.Operasyonel ifller ise tam tersine, süreklidir ve uzun bir örgütün sürdürülmesinisa¤lar. Mevcut hedeflere ulafl›ld›¤›nda bitmez ve örgütlerin stratejik planlar›n› destekleyecekflekilde yeni do¤rultularda devam eder.
4 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IProje Yönetimi: Bilgilerin,becerilerin, araçlar›n vetekniklerin, projeningereksinimlerini yerinegetirmek amac›yla projeaktivitelerineuygulanmas›d›r (PMI).SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹Mfiekil 1.1SORU Proje yönetimüçgeniPROJE YÖNET‹M‹Proje Yönetimi hayat›n bütün ifl dallar›nda kullan›labilecek bir yönetim biçimidir.Proje yönetiminin çerçevesini çizebilmek için yönetim sözcü¤ünün üzerinde durmam›zdayarar vard›r. Proje Yönetimi, belirli proje hedeflerini, belirlenen zaman,belirlenen kaynak ve belirlenen bütçede planlama, organize etme ve yönetme disiplinidir.Proje yönetimi kavram›n›n tarihin bafl›ndan beri oldu¤unu söylemekmümkündür. M›s›r’daki piramitler veya Çin Seddi gibi yap›lar›n do¤al malzemelerkullan›larak, kalabal›k bir ekip ile ve uzun bir zaman diliminde bitirilmesi mümkünolabilir miydi?Proje yönetiminde, proje yönetim üçgeni olarak da adland›r›lan üç önemli k›s›t,süre, maliyet ve kapsamd›r. Bu üç k›s›t fiekil 1.1’de gösterildi¤i gibi bir üçgenin kenarlar›fleklinde gösterilebilir. Proje süresini k›saltma çabas›, ek kaynak gereksinimiveya yeni teknoloji yat›r›mlar› gibi nedenlerden ötürü maliyetlerde istenmeyenart›fla neden olacakt›r. Maliyeti düflürmeye çal›flmak da proje süresini uzatabilildi-¤i gibi projenin kapsam›ndan fedakarl›k edilmesi gereklili¤ini ortaya ç›karabilir.Kapsam›n genifllemesi ise maliyetin yan› s›ra proje süresinin art›fl›na neden olacakt›r.Baflar›l› SIRA bir proje S‹ZDEiçin bu üç k›s›t›n birlikte ele al›nmas› gerekti¤i gözden kaç›r›lmamal›d›r.Böylelikle, projenin zaman›nda ve ayr›lan bütçe ile bitirilmesi ve sonuçtakiürün ve hizmetin arzulanan nitelikte olmas› sa¤lanabilir.DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZMAL‹YETKAL‹TEKAPSAMK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONZAMAN‹NTERNETProje yönetiminin ‹NTERNET geliflmesine katk›da bulunan en önemli kurulufllardan birisi ABD’de kurulanProje Yönetim Enstitüsü (Project Management Institute - PMI)’dür. Proje yönetimalan›nda ilk ulusal kurulufl ise 1995 y›l›nda Ankara’da kurulan Proje Yönetim Derne¤i(PYD)’dir. PMI Türkiye fiubesi ise (PMI TR) faaliyetlerini Proje Yönetim Derne¤i çat›s› alt›ndasürdürmektedir. Bu derneklerin temel amac›, ülkemizde kullan›m› ve önemi giderekartan Proje Yonetimi ve Teknikleri’nin daha iyi anlafl›lmas›, gelifltirilmesi, kullan›m›n›nart›r›lmas› ve bir meslek olarak yayg›nlaflt›r›lmas› için ilgili kiflilerin temsil edilece¤i, veproje yönetimi alan›nda uygulamada, araflt›rmada öncü olarak, üyeler ve proje yönetimiyleilgili kifliler aras›nda koordinasyonu sa¤lamakt›r. PMI, PMI-TR ve PMI Sertifikasyonlar›ve Proje Yönetim mesle¤i hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi edinmek için http://pmitr.org/cms2/ve http://www.pmi.org adreslerini ziyaret edin.
D ‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE1. Ünite - ProjeAMAÇLARIMIZve Proje Yönetimi Nedir?5 AMAÇLARIMIZPMI’in temel kitaplar› olan “Proje Yönetimi Bilgi Birikimi K›lavuzu” K (PMBOK(r)) ‹ T A P ve “BirleflikStandartlar Sözlü¤ü” (CSG) kitaplar› PMI-TR taraf›ndan Türkçe’ye çevrilmifltir. Bu kitaplarProje Yönetimi konusunda yetiflmifl eleman gücü temininde, dünyada oldu¤u gibi ülkemizdede temel baflvuru kaynaklar›ndan birisidir.TELEV‹ZYONProje Yöneticisinin RolüProje Yöneticilerinin Genel Yönetim Becerileri:‹NTERNET1. Liderlik yetene¤i: Her yöneticide olmas› gereken bu beceri projelere uyguland›¤›ndaproje yönünün belirlenmesi ve kiflilerin bu yönde hareketegeçirilerek sürekli motive olacak flekilde çal›flmas›n›n sa¤lanmas› olarakaç›klanabilir.2. ‹letiflim yetene¤i: Özellikle projelerde üretilen proje bilgilerinin farkl› ihtiyaçlar›olan proje taraflar›na en uygun ve en do¤ru biçimde nas›l aktar›-laca¤› yetisidir.3. Müzakere yetene¤i: Proje ekibini kurarken flirket içinde di¤er yöneticilerleen iyi kayna¤› projeye dahil etmek için yap›lan müzakereler ve projeyeiliflkin konularda müflteri ve flirket üstyönetimiyle uzlaflma, anlaflma için müzakereyetene¤i gerekir.4. Problem çözme: Herhangi bir sorunun çözümü için alternatiflerin ortayaç›kar›lmas› ve aralar›ndan en uygununun seçilmesi.K ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETUluslararas› geçerlili¤i olanProje Yönetimi Profesyoneli(Project ManagementProfessional-PMP) veSertifikal› Proje Yöneticisi(Certified Associate inProject Management-CAPM)s›navlar› Türkçe olarakülkemizde de yap›lmaktad›r.Türkçe’ye “Proje YönetimiBilgi Birikimi K›lavuzu”olarak çevrilmifl olan PMBOKesas al›narak yap›lan s›nava“Profesyonel ProjeYöneticisi” mesle¤ine ad›matmak isteyen ve istenenkoflullar› sa¤layan adaylarkat›labilmektedir.Geçmiflte içinde yer ald›¤›n›z veya gözlem yapma olana¤› buldu¤unuz SIRA bir S‹ZDE projeyi dikkatealarak afla¤›daki sorular› cevapland›r›n›z. Belirleyece¤iniz proje ev tafl›ma, iflyeri dekorasyonu,piknik organizasyonu vb. bir proje olabilir.DÜfiÜNEL‹MSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M1. Projede kaç kifli görev ald›?2. Projenin amac› önceden belli miydi?3. ‹stenen sonuçlara ulafl›labildi mi?4. Proje size göre baflar›l› m›yd›, yoksa baflar›s›z m›?5. Hangi nedenlerden ötürü baflar›l› ya da baflar›s›z oldu?SORUD‹KKATSORUD‹KKAT6. Bafllang›çta herhangi bir planlama çal›flmas› yap›lm›fl m›yd›?7. Projede görev da¤›l›m›n› kim yapt›, kimler görev ald›? SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE8. Projenin izlemesi ve kontrolü yap›ld› m›? Nas›l?9. Bu izleme nitelik izlemesi miydi, yoksa nicelik izlemesi mi?AMAÇLARIMIZ10. Bu izleme herhangi bir tarzda projeyi kontrol için kullan›ld› m›? AMAÇLARIMIZ1Proje Yaflam DöngüsüK ‹ T A PProje üzerinde daha iyi yönetim kontrolü sa¤lamak için projeler fazlara ayr›l›r. Genellikles›ral› ve bazen de iç içe geçen proje fazlar›n›n tümüne proje yaflam döngüsüdenir. Bu fazlar›n adlar› ve say›lar›, yönetim kadrosu, projeye TELEV‹ZYON dahil olan örgütlerinkontrol gereksinimleri, projenin do¤as› ve projenin uygulama alan› taraf›ndanbelirlenir. Her projenin kesin bir bafllang›c› ve bitifli olmakla birlikte, yaflamdöngüsünde belli aflamalarda ortaya ç›kan teslimatlar ve faaliyetler projeden projeyeönemli de¤ifliklikler gösterir. Yaflam döngüsü, proje ile ilgili ‹NTERNET belirli ifllerden ba-¤›ms›z olarak, projenin yönetilmesine iliflkin temel çerçeveyi sa¤lar.Proje yaflam döngüsü, bir amac› gerçeklefltirmek üzere karar verilmesinden(projenin bafllang›c›), gerçeklefltirilen amac› benimsemek ya da projeden vazgeçmekkarar›na, yani projenin sona ermesine kadarki süreci kapsar.K ‹ T A PProje Yaflam Döngüsü,adlar› ve say›lar› projeyleilgili örgüt ya da örgütlertaraf›ndan proje TELEV‹ZYON kontrolgereksinimlerine görebelirlenen proje fazlar›n›ntümüdür.Proje Faz›, ana ‹NTERNET ç›kt›n›n(ürün ya da hizmetin)tamamlanmas›ylasonuçlanan, mant›ksalolarak birbirleriyleiliflkilendirilmifl projeetkinlikleri bütünüdür.
K ‹ T A PK ‹ T A P6 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 1.2Projelerin ne kadar büyük ya da küçük, ne kadar basit ya da karmafl›k olduklar›ndanba¤›ms›z olarak tüm projeleri flu yaflam döngüsü yap›s›na oturtulabilir:• Projeye bafllamak,• Örgütleme ve haz›rl›k iflleri• Proje ifllerini yerine getirmek,• Projeyi kapatmak.fiekil 1.2’de projenin yaflam döngüsü boyunca oluflan maliyet ve personel düzeyigösterilmifltir. Genel yaflam döngüsü yap›s› flu özellikleri tafl›r:• Maliyet ve personel düzeyleri bafllang›çta düflüktür, ifller yerine getirilirkenzirveye ulafl›r ve proje kapan›fl›na do¤ru h›zla azal›r. fiekil 1.2’de bu durumkesikli çizgi ile gösterilmifltir.• Paydafllar›n etkileri, risk ve belirsizlik projenin bafllang›c›nda en yüksek düzeydedir.Proje ilerledikçe bu faktörler azal›r. Projenin bafl›nda iflin baflar›l›tamamlanma olas›l›¤› düflük buna karfl›l›k risk ve belirsizlik yüksektir. Projeninsonuna do¤ru belirsizlikler ve risk azal›rken projenin tamamlanma olas›l›¤›da yükselir.• Projede de¤iflikli¤e gitme ve hatalar› düzeltme maliyeti genellikle proje tamamlanmayayaklaflt›kça önemli ölçüde yükselir. Maliyet sapmalar› ve hatadüzeltmeleri ise program›n sonuna do¤ru birikimli olarak artar.Projenin yaflamdöngüsü boyuncagörülen tipikmaliyet vepersonel düzeyleriProjeBafllang›c›Örgütlemeve Haz›rl›kÇal›flmalar›n YürütülmesiProjeKapan›fl›ZamanProjeYönetimÇ›kt›lar›ProjeBafllang›çBelgesiProjeYönetimPlan›KabulEdilenTeslimatlarArflivlenenProjeBelgeleriProjelerin gelifltirilmesinde, benimsenen ve uygulanan proje yaflam döngüsümodelleri önemli rol oynamaktad›r.SIRA S‹ZDE2Proje DÜfiÜNEL‹M Paydafllar›: Projeyeaktif olarak kat›lan ya daprojenin yürütülmesinden yada SORU tamamlanmas›ndanolumlu ya da olumsuz yöndeetkilenen kifli ya dakurulufllard›r.D‹KKATGenel yaflam SIRA döngüsünün S‹ZDE özellikleri nelerdir?Proje Paydafllar›Projeyle iliflkisi DÜfiÜNEL‹M olan ya da proje etkinliklerini olumlu ya da olumsuz etkileyebilenkifli ya da örgütlerdir. Di¤er bir tan›mla, etkin olarak projeyle iliflkisi olan ya da projeninetkilerinden SORUötürü dolayl› ilgisi bulunan kifli ya da örgütlerdir. Bu tan›m gere-¤i, projeyle ilgisi olan kifli ya da örgütler proje yöneten grup taraf›ndan aç›k flekildetan›mlanmal›, onlar›n ihtiyaç ve beklentilerinin projeye etkileri yönlendirilmelidir.D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?Projeye dahil olanlar çeflitli isim ve gruplar içinde yer al›rlar - iç ve d›fl, sahiplerve destekleyenler, al›c›lar ve sat›c›lar, tak›m üyeleri ve onlar›n aileleri, hükümetkurulufllar› ve medya, halk, kal›c› ya da geçici bask› gruplar› ve nihayet tüm toplum.Projeye dahil olanlar› isimlendirmek ya da gruplamak hangi birey ya da örgütünkendisini projeye dahil olan olarak gördü¤ünü tan›mlamak içindir. Bir mühendislikfirmas›n›n tasar›m›n› yapt›¤› tesis için ayn› zamanda finansal destek desa¤lad›¤› durumlarda, projeye dahil olanlar›n görev ve sorumluluklar› çak›flabilir.Paydafllarla proje aras›ndaki iliflki fiekil 1.3.’te gösterilmifltir.Proje Hamisi (Sponsor):Projeye finansal kaynaksa¤layan, ifli üstlenen örgütiçindeki kifli ya da grup.7fiekil 1.3ProjeHamisiProje paydafllar›gösterimiProjeYöneticisiProje YönetimTak›m›ProjeTak›m›Proje Paydafllar›Yukar›da aç›klanan projeyle ilgili kifli ve kurulufllar›n istek ve beklentileri çokfarkl› olaca¤›ndan bunlar› proje hedeflerinden sapmadan yönetmek oldukça güçolmaktad›r. Ancak bu beklenti ve istek farkl›l›klar› müflterinin ç›karlar› do¤rultusundaçözüme kavuflturulmal›d›r.Projeye dahil olanlar›n farkl› hedefleri çak›flabilece¤inden onlar›n beklentileriniyönetmek zor olabilir. Örne¤in:• Bir bölüm yöneticisi talep etti¤i yeni yönetim biliflim sisteminde düflük maliyetiarzu edebilir, mimar teknik mükemmeliyeti ön plana ç›karabilir veyüklenici için en önemli husus kazanc›n› yükseltmek olabilir.• Bir elektronik firmas›nda araflt›rma bölümü müdürü yeni ürünün baflar›s›n›kullan›lan teknolojiye göre tan›mlarken, üretim bölümü müdürü dünya çap›ndauygulama olarak tan›mlayabilir, pazarlama bölümü müdürünün esasilgi oda¤› ise yeni özelliklerin say›sal miktar› olabilir.• Yeni yerleflim alan› gelifltirme projesinin sahibi iflin zaman›nda tamamlanmas›üzerine odaklan›rken, merkezi yönetim vergi gelirlerindeki art›fl› art›rmay›isteyebilir, çevreci grup olumsuz çevre etkilerini azaltmak isterken komflubölgede yaflayanlar projenin baflka bölgede gerçeklefltirilmesini isteyebilir.Genel olarak projeye dahil olanlar aras›ndaki bu farkl› görüfller, müflterinin ç›-kar› do¤rultusunda çözümlenmelidir. Ancak bu di¤er projeye dahil olanlar›n istekve beklentilerini tamamen göz ard› etmek anlam›na da gelmemelidir. Bu farkl›l›klarauygun çözümler bulmak proje yöneticisinin esas u¤rafl› alanlar›ndand›r.
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?9Proje KoordinasyonuCEOfiekil 1.4Fonksiyonelörgüt yap›s›FonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiPersonelPersonelPersonelPersonel*Personel*PersonelPersonelPersonel*Personel**Proje’ de görev alan personelMatris örgüt yap›s›, hem fonksiyonel örgütlenmenin, hem de proje türü örgütlenmeniniyi yönlerini kendi yap›s›nda birlefltirir. Önemli sak›ncas›, proje tak›m›ndaçal›flan kiflilerin yönetimsel olarak kendi birimlerinin yöneticilerine karfl› sorumluolmalar›na karfl›n, yapacaklar› ifller aç›s›ndan proje yöneticilerine ba¤l› olmas›-d›r. Bu durum personelin kime karfl› sorumlu oldu¤u konusunda kar›fl›kl›klara nedenolabilir. Böyle bir kar›fl›kl›¤›n önüne geçebilmek için görev yetki ve sorumluluklar›nçok iyi belirlenip, çeliflkilerin giderilmesi gerekir. Tablo 1.1’de farkl› matrisörgüt yap›lar›yla ilgili ayr›nt›lar verilmifltir. fiekil 1.5, fiekil 1.6 ve fiekil 1.7.’dematris örgüt yap›s›n›n üç farkl› gösterimi verilmifltir.fiekil 1.5CEOZay›f MatrisÖrgüt Yap›s›FonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiPersonel*PersonelPersonelPersonelPersonel*PersonelPersonel*Personel*Personel*Proje Koordinasyonu*Proje’ de görev alan personel
10 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 1.6Dengeli matrisörgüt yap›s›CEOFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiPersonel*PersonelÇal›flanlarPersonelPersonel*Çal›flanlarProjeYöneticisi*Proje KoordinasyonuPersonel**Proje’ de görev alan personelÇal›flanlar*fiekil 1.7Güçlü matrisörgüt yap›s›CEOFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiFonksiyonelYöneticiProje Yönet.YöneticisiPersonel*PersonelPersonelProjeYöneticisiPersonelPersonel*PersonelProjeYöneticisiPersonel*Personel*Personel*ProjeYöneticisi*Proje Koordinasyonu*Proje’ de görev alan personelfiekil 1.8’de gösterilen proje temelli örgüt yap›s›nda ekip üyeleri genelliklebirlikte gruplanm›flt›r. Bu yap›da projenin yürütülmesinde gerekli kaynaklar›n vebirimlerin bütünüyle tam yetkiyle bir proje yöneticisinin emrine verilir. Kaynaklar›nbüyük bir bölümü projeye tahsis edilmifl ve proje yöneticileri büyük bir ba-¤›ms›zl›¤a ve tam yetkiye sahiptir. Genellikle büyük boyutlu projelerin yönetimiiçin tercih edilmektedir.
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?11Proje KoordinasyonuCEOfiekil 1.8Proje Bazl›Örgüt Yap›s›ProjeYöneticiProjeYöneticiProjeYöneticiPersonel*Personel*Personel*Personel*Personel*Personel*Personel*Personel*Personel**Proje’ de görev alan personelYukar›daki örgütsel yap›lar›n yan› s›ra baz› örgütler çeflitli düzeylerde tüm bu yap›lar›içeren karma örgütsel yap›lar› da benimsemifl olabilirler. Örne¤in fonksiyonelörgütsel yap› uygulayan bir kurum bile önemli gördü¤ü bir projeyi yürütmek amac›ylaözel bir proje tak›m› oluflturabilir. Böyle bir tak›m fonksiyonel birimlerde çal›-flan tam zamanl› personelden oluflup, kurumsal raporlama yap›s›ndan farkl› faliyetleryürütebilir. Baz› durumlarda proje tabanl› olmayan örgütler de proje tabanl› örgütlerdekiyap›larla çak›flan bölümler ya da alt birimlere sahip olabilirler.PROJE YÖNET‹M SÜREÇLER‹Proje süreçleri iki ana bafll›k alt›nda incelenebilir:1. Proje Yönetimi Süreçleri: Bu süreçler projenin geçerli oldu¤u süre boyuncaetkin bir flekilde yürütülmesini sa¤lar.2. Ürüne Yönelik Süreçler: Bu süreçler genellikle proje yaflam döngüsü taraf›ndantan›mlan›r ve uygulama alan›na göre de¤iflir. Projenin kapsam›, belirlenenürünün nas›l yarat›laca¤› konusunda temel bir anlay›fl olmadan tan›mlanamaz.Örne¤in infla edilecek bir konutun genel karmafl›kl›k düzeyi belirlenirkençeflitli inflaat teknikleri ve araçlar› de¤erlendirilmelidir.PMI Enstütüsüne göre proje yönetimi, mant›ksal olarak gruplanm›fl 42 proje yönetimsürecinin uygun flekilde gruplanmas› ve bütünlefltirilmesi yoluyla gerçeklefltirilir.Bu süreçler izleyen befl ana süreç grubunda toplam›flt›r:1. Proje Bafllatma Süreci2. Proje Planlama ve Tasarlama Süreci3. Proje Üretme ve Gerçeklefltirme Süreci4. Proje ‹zleme ve Kontrol Süreci5. Proje Tamamlama SüreciBir projenin bütün yaflam döngüsü, proje gelifltirme süreçleri fiekil 1.9.’da verilmifltir.Proje yönetiminin bütünlefltirici do¤as›, fiekil 1.9’da gösterildi¤i flekilde ‹zlemeve Kontrol Süreç Grubunun di¤er süreç gruplar›yla etkileflimli iflbirli¤ini gerektirir,Proje yönetimi süreç gruplar›, ürettikleri ç›kt›larla bir birlerine ba¤l›d›r. Süreçgruplar›, ço¤u zaman ayr› ya da bir kerelik olaylar de¤il, proje boyunca gerçeklefltirilen,iç içe geçen aktivitelerdir.
12 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 1.9Proje yönetimgruplar›n›nPlanla-Yap-Kontrol Et-Eylemdöngüsü ileörtüflmesiBafllatmaSüreçleri‹zleme ve Control Kontrol SüreçleriPlanlama SüreçleriKapamaSüreçleriYürütme SüreçleriProje BafllatmaÖrgütleme veHaz›rl›klar‹flleri YapmakProjeyiSonland›rmaProje faaliyetlerini yönetmek için kullan›lan çok say›da farkl› yaklafl›m vard›r.Hangi yöntem kullan›l›rsa kullan›ls›n, genel olarak projenin hedefleri, zaman çizelgesive maliyeti gözden kaç›r›lmamal›d›r ve kat›l›mc›lar›n rol ve sorumluluklar› izlenmelidir.Proje yönetimindeki as›l amaç, projeyi baflar›l› bir flekilde tamamlamakt›r. Birprojenin baflar›s›, öngörülen bütçe hedefleri içersinde, planlanan zaman ve kaynakkullan›m›yla istenilen kapsam› sa¤layacak flekilde tamamlanmas›d›r. Bu durumtüm projeler için geçerlidir.fiekil 1.10Bir fazda ya daprojede süreçgruplar›n›netkileflimiBafllang›çSüreçleriGrubuPlanlamaSüreçleriGrubuYürütmeSüreçleriGrubu‹zlemeKontrolSüreçleri GrubuKapan›flSüreçleriGrubuBafllang›ç Zaman SonProje yönetimi, gerçekçi kar art›fllar› sa¤lad›¤›n›n fark›na var›lmas›yla, genifl biralanda kullan›lacak ve onaylanacakt›r.Proje süreci, proje fikrinin ortaya ç›k›fl›yla bafllayan ve bu fikrin k⤛da dökülmesi,gelifltirilmesi, yürütülmesi, tamamlanmas› ve de¤erlendirilmesinin ard›ndanyeni proje fikirlerinin üretilmesine kadarki süreçleri kapsar.Proje süreç planlamas› ile birlikte, yap›lacak faliyetlerin bafl›nda, ortas›nda veyasonunda hangi belgelerin haz›rlanmas› gerekti¤i ve bu belgelerin s›rayla kimlereulaflt›r›lmas› gerekti¤i tan›mlanarak, proje sürecine eklenmelidir.
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?13Proje Bafllatma SüreciProjenin tan›mlanmas› ve bafllat›lmas› aflamas›nda projenin kapsam› (scope) belirlenir.E¤er bu aflama yeterince düzgün bir flekilde yap›lmazsa projenin ihtiyaçlar›karfl›lama olas›l›¤› düflük olacakt›r. Bu aflamada ifl çevresini iyi anlamak ve gereklikontrolleri de öngörmek gerekir. Projeyi etkileyebilecek koflullar incelenerek projeningerçeklefltirilebilir olup olmad›¤› incelenir.Proje hedefleri farkl› flekillerde tan›mlanabilir. Örne¤in projeyi mümkün olanen k›sa sürede veya en az maliyetle bitirmek, projeyi sadece eldeki kaynaklar› kullanarakbitirmek, kaynak kullan›m›nda en az kar›fl›kl›¤a yol açacak flekilde bitirmekgibi farkl› hedefler tan›mlanabilir. Proje tak›m› üyelerinin birbirlerini daha iyitan›malar› ve ortak hedefleri anlayabilmeleri için proje bafllang›c›nda toplant› yap›lmas›projenin baflar›s› için önemlidir.Proje kapsam tan›m› ya do¤rudan ya da di¤er belgelere at›fta bulunarak afla¤›-dakileri içerir:• Proje amaçlar›: Proje amaçlar›, projenin ölçülebilir baflar› k›staslar›n› içerir.Projelerin çok genifl bir yelpazede ifl, maliyet, takvim, teknik ve kaliteamaçlar› olabilir. Proje amaçlar› da maliyet, takvim, ve kalite hedeflerine sahipolabilir.• Ürün kapsam tarifi: Projenin ortaya ç›kartmak için yürütüldü¤ü ürün, hizmetya da sonucun özelliklerini tarif eder.• Proje gereklilikleri: Bir sözleflmenin, standard›n, flartnamenin veya di¤er ilgiliresmi belgelerin flartlar›n›n tatmin edilebilmesi için proje teslimat kalemlerininkarfl›lamas› ya da sahip olmas› gereken flartlar veya yeteneklerin tarifidir.• Projenin s›n›rlar›: Projeye neyin dahil oldu¤unu tan›mlar.• Proje teslimat kalemleri: Teslimat kalemleri hem projenin ürünü ya dahizmetini oluflturan ç›kt›lar› hem de proje yönetimi raporlar› ve belgeler gibiyard›mc› sonuçlar› içerir.• Ürün kabul k›staslar›: Tamamlanm›fl ürünlerin kabul süreçlerini ve k›staslar›n›tarif eder.• Proje k›s›tlar›: Proje tak›m›n›n seçeneklerini s›n›rland›ran proje kapsam›ile ilgili proje k›s›tlar›n›n listelenmesi ve tarif edilmesidir.• Proje varsay›mlar›: Proje kapsam› ile ilgili varsay›mlar› ve söz konusuvarsay›mlar›n yanl›fl ç›kmas› durumunda projeye olabilecek olas› etkileri listelenirve tarif edilir.• ‹lk proje örgütlenmesi: Proje tak›m›n üyeleri ve paydafllar tan›mlan›r. Projeörgütlenmesi de belgelenir.• ‹lk tan›mlanm›fl riskler: Bilinen riskleri tan›mlan›r.• Takvim kilometretafllar›: Müflteri ya da yürütücü kurulufl projenin kilometretafllar›n› belirleyerek bunlara tarih atayabilir ve bu flekilde takvimeba¤lanm›fl kilometre tafllar›n› oluflturabilir.• Fon k›s›tlar›: Toplam olarak ya da projenin belirli zaman dilimleri için fonlamayakonan s›n›rland›rmalar tan›mlan›r.• Maliyet tahmini: Projenin toplam beklenen maliyetini oluflturan maliyettahmin etmenleri bir ön tan›mlama ile yer al›r.• Proje konfigürasyon yönetimi gereklilikleri: Projede uygulanacak olankonfigürasyon yönetimi ve de¤ifliklik kontrolü faaliyetlerinin seviyesini tarifeder.• Proje flartnameleri: Projenin uymas› gereken flartnameleri tan›mlar.• Onaylanma gereklilikleri: Proje hedefleri, teslimat kalemleri, belgeler veifl gibi unsurlara uygulanabilecek onaylanma gerekliliklerini tan›mlar.Kapsam (Scope): Projeolarak sunulan ürün vehizmetlerin tümüdür.
14 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 1.11Proje YönetimiProje Planlama ve Tasarlama SüreciProje planlama ve programlama aflamas›nda projeyi uygulamaya geçirmeden öncegerekli tüm teknik tasar›m›n ayr›nt›l› olarak yap›ld›¤›, bir baflka ifadeyle proje el kitab›n›nhaz›rland›¤› süreçtir.Proje planlama aflamas›, gerçeklefltirilmesi düflünülen iflin belirlenmesi ve tan›mlanmas›,gerekecek befleri (insan gücü), fiziksel ve mali kayna¤›n belirlenmesive projenin devam›n› ve tamamlanmas›n› sa¤layacak olan örgütsel yap›n›n oluflturulmas›ile ilgili faaliyetleri içermektedir.Proje planlama, programlama için gerekli olan tüm verilerin toplanmas›yla bafllar.Belirli bir zaman diliminde yap›laca¤› belirtilen ifl miktarlar›, ilgili analizlerdekide¤erlerin hesaplanan miktarlarla çarp›m› ile oluflturulacak iflgücü program›, makineekipman donan›m›, malzeme program› ve maliyet program› haline gelmektedir.Proje yönetim tak›m›, Planlama Süreç Grubunu ve bu grubun bileflen süreçlerinive etkileflimlerini, projeyi baflar› ile planlamak ve yönetmek için kullan›rlar.Planlama Süreç Grubu, de¤iflik seviyelerde bütünlük ve itimat bulunan farkl› kaynaklardanbilgi toplanmas›na yard›mc› olur. Planlama süreçleri, proje yönetim plan›n›gelifltirmek için kullan›l›rlar. Bu süreçler ayn› zamanda projenin kapsam›n›,maliyetini, takvimini belirler, tan›mlar ve olgunlaflt›r›r. Yeni proje bilgisi geldikçe,ek ba¤›ml›l›klar, gereksinimler, riskler, f›rsatlar, varsay›mlar ve k›s›tlamalar belirlenirve çözümlenir. Proje yönetiminin do¤as› olan farkl› boyutlar, tekrar› olan, geribildirimlidöngülerle ek analiz gerektirir. Daha çok proje bilgisi veya özellikleri belirlendikçeve anlafl›ld›kça, takip edip, aksiyonlar gerekebilir. Projenin ömür döngüsündeolan önemli de¤ifliklikler, bir veya birden fazla planlama süreçlerinin vebelki de, baz› bafllang›ç süreçlerinin tekrarlanmas›n› tetikler.ProjeKapsamYönetimiProjeZamanYönetimiProjeMaliyetYönetimiProjeTedarikYönetimiProjeEntregrasyonYönetimiProje KaliteYönetimiProje RiskYönetimiProje‹letiflimYönetimi‹nsanKaynaklar›Yönetimi
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?Proje planlamaya iliflkin ilk sistematik yaklafl›m Gantt flemas› kullan›m›d›r. Butür uygulamalar çubuk diyagram› olarak da adland›r›l›r.Ancak proje planlamada gerçek geliflme 1950 li y›llarda gelifltirilen serim (network)yaklafl›m›d›r. Serim yaklafl›m›nda faaliyetlerin birbirleri ile ilgili olan öncüllükve ard›ll›k iliflkilerini yans›tan bir proje serimi oluflturulur. Proje serimi üzerindeprojenin süresini belirleyen bir dizi seri faaliyet saptan›r. Bu seri faaliyet dizisien uzun faaliyet dizisidir ve “kritik yol” olarak nitelendirilir. Kritik yol üzerindekifaaliyetlere kritik faaliyet denir. Bunlar›n gerçekleflmesinde görülecek her gecikmeaynen proje tamamlanma süresine eklenir. Kritik yolun saptanmas› ile darbo¤az›hangi faliyetlerin teflkil etti¤i ve hangi faaliyetlerin projenin tümü aksat›lmadan nesürelerde ertelenebilece¤i veya uzat›labilece¤i ortaya çokar. Proje plan› ile kaynakihtiyaçlar›, miktar, ihtiyaç zaman› ve süresi olarak belirlenir. Kritik yol üzerinde bulunmayanfaaliyetlerin kayd›r›lmalar› ile kaynak ihtiyaçlar›n›n proje süresine mümkünoldu¤unca eflit da¤›lmalar›na çal›fl›l›r. Bu yaklafl›ma kaynak dengeleme denir.15Proje planlama:Projenin kendisini oluflturanparçalara bölünerek, bunlararas›ndaki öncelik, sonral›kve birliktelik iliflkilerininbelirlenmesi ve mevcutteknikler yard›m›yla builiflkileringörsellefltirilmesidir.Proje programlama:Proje plan›n›n üzerinefaaliyet sürelerininatanarak, faaliyetlerin enerken ve en geç bafllamazamanlar› ile proje bitiflzaman›n›n ve kritik yolunbelirlenmesidir. Bir di¤erdeyiflle, proje plan›n›n birtakvime oturtulmas›d›r.Proje Yüretme ve Gerçeklefltirme SüreciUygulama aflamas› proje yönetim plan›nda belirlenmifl olan proje gereksinimlerinikarfl›lama amaçl› süreçlerden oluflur. Uygulama aflamas› insanlar› ve kaynaklar› eflgüdümleme,ayn› zamanda aktivitelerinin proje yönetim plan›na uygun flekle getirmeçabalar›n› içerir. Ürünler proje yönetim plan›na göre gerçeklefltirilmifl süreçlerinç›kt›lar› olarak oluflurlar.Proje ‹zleme ve Kontrol Süreci‹zleme ve kontrol (gözetim ve denetim) süreçleri, proje uygulanmas›nda sorunlar›nzaman›nda fark edilmesi ve düzeltici eylemlerin gecikmeden al›nmas›n› ve uygulamay›kontrol etmek amaçl› süreçlerden oluflur. Projenin bafllat›lmas›, planlanmas›,yürütülmesi ve kapat›lmas› ile ilgili süreçlerin izlenmesi için uygulan›r. Projeizleme ve kontrol süreci flunlar› içerir:• Gerçekleflen proje performans›n›n proje yönetimi plan› ile karfl›laflt›r›lmas›.• Düzeltici veya önleyici eylemlere gerek duyulup duyulmad›¤›n›n belirlenmesiiçin performans›n de¤erlendirilmesi ve ard›ndan gerek duyuluyor isesöz konusu eylemlerin önerilmesi.• Proje risklerinin tan›mland›¤›ndan, durumlar›n›n raporland›¤›ndan ve uygunriske tepki planlar›n›n uyguland›¤›ndan emin olunmas› için proje risklerininçözümlenmesi ve izlenmesi.• Proje tamamlanana kadar proje ürünleri ve ürünler ile ilgili belgeler ile ilgiligüncel ve do¤ru bir bilgi taban› tutulmas›.• Durum raporlama, geliflme ölçüm ve tahminleri desteklemek için bilgi sa¤lama.• Mevcut maliyet ve takvim bilgisini güncellemek için tahmin yapma.• Onaylanm›fl de¤ifliklikler oldukça uygulamalar›n› izleme.Bu aflaman›n önemli katk›s›, proje performans›n›n izlenmesi ve ölçülmesi sayesindeproje yönetim plan›ndan uygulamada karfl›lafl›lan sapmalar›n zaman›ndafark edilmesidir.Proje Kapan›fl SüreçleriProjenin kapat›lmas› süreci, bir projenin veya proje faz›n›n faliyetlerini resmi olarakbitirmek, tamamlanm›fl ürünleri teslim etmek veya iptal edilen bir projeyi kapatmakiçin gerekli olan süreçleri içerir. Bu aflama tamamland›¤› zaman, bir projeyiveya proje safhas›n› kapatmak için di¤er aflamalarda tan›mlanm›fl olan süreçle-
16 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Irin yap›lm›fl oldu¤u do¤rulan›r ve uygun bir flekilde, projenin veya proje safhas›-n›n kapand›¤› resmilefltirilir.Projenin kapat›lmas› süreci ayn› zamanda proje teslimat kalemlerinin do¤rulanmas›ve belgelenmesi ile ilgili eylemlerin eflgüdümünün sa¤lanmas›, söz konusuteslimat kalemlerinin müflteri ya da hami taraf›ndan resmi kabulünün eflgüdümününve etkilefliminin sa¤lanmas›, ve proje tamamlanmadan kapat›ld›ysa bunun sebeplerininaraflt›r›lmas› ve belgelenmesi ile ilgili prosedürleri de oluflturur.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M3Proje bafllatma SIRA sürecinde, S‹ZDE proje kapsam›n›n (scope) içeri¤ini neler oluflturur?DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?17ÖzetA MAÇ1A MAÇ2Proje kavram›n› tan›mlamakBafllang›ç ve bitifli belirli, aç›kça tan›mlanm›fl faliyetleri,bütçe ve zaman k›s›t› alt›nda tamamlayarakiyi tan›mlanm›fl hedef ve amaçlara ulaflmaeylemi proje olarak tan›mlanabilir. Örgütler birdizi hedefe ulaflmak için çeflitli ifller gerçeklefltirirler.Birçok örgütte gerçeklefltirilen ifller ya projeya da operasyonel ifl olarak s›n›fland›r›l›r. Projeve operasyonel ifl aras›ndaki temel fark, operasyonelifllerin sürekli olmas› ve tekrarlananürünler, hizmetler ve sonuçlar üretmesidir. Projelerise geçici ve sonludur. Operasyonel ifller isetam tersine, süreklidir ve uzun bir örgütün sürdürülmesinisa¤lar. Mevcut hedeflere ulafl›ld›¤›ndabitmez ve örgütlerin stratejik planlar›n› destekleyecekflekilde yeni do¤rultularda devameder.Proje yönetimini ve kapsam›n› anlatmakProje yönetimi, belirli proje hedeflerini, belirlenenzaman, belirlenen kaynak ve belirlenen bütçedeplanlama, organize etme ve yönetme disiplinidir.Proje yönetiminde, proje yönetim üçgeniolarak da adland›r›lan üç önemli k›s›t, süre, maliyetve kapsamd›r. Proje üzerinde daha iyi yönetimkontrolü sa¤lamak için projeler fazlara ayr›-l›r. Genellikle s›ral› ve bazen de iç içe geçen projefazlar›n›n tümüne proje yaflam döngüsü denir.Bu fazlar›n adlar› ve say›lar›, yönetim kadrosu,projeye dâhil olan örgütlerin kontrol gereksinimleri,projenin do¤as› ve projenin uygulama alan›taraf›ndan belirlenir. Proje yaflam döngüsü, biramac› gerçeklefltirmek üzere karar verilmesinden(projenin bafllang›c›), gerçeklefltirilen amac›benimsemek ya da projeden vazgeçmek karar›-na, yani projenin sona ermesine kadarki sürecikapsar. Projelerin ne kadar büyük ya da küçük,ne kadar basit ya da karmafl›k olduklar›ndan ba-¤›ms›z olarak tüm projeleri flu yaflam döngüsüyap›s›na oturtulabilir:• Projeye bafllamak,• Örgütleme ve haz›rl›k iflleri• Proje ifllerini yerine getirmek,• Projeyi kapatmak.A MAÇ3A MAÇ4Temel düzeyde bir projenin tasar›m, uygulamave de¤erlendirme aflamalar›nda liderlik rolü içingereklilikleri listelemekProje Yöneticisinin RolüProje Yöneticilerinin Genel Yönetim Becerileri:1. Liderlik yetene¤i:Her yöneticide olmas› gereken bu beceri projelereuyguland›¤›nda proje yönünün belirlenmesive kiflilerin bu yönde harekete geçirilereksürekli motive olacak flekilde çal›flmas›-n›n sa¤lanmas› olarak aç›klanabilir.2. ‹letiflim yetene¤i:Özellikle projelerde üretilen proje bilgilerininfarkl› ihtiyaçlar› olan proje taraflar›na en uygunve en do¤ru biçimde nas›l aktar›laca¤› yetisidir.3. Müzakere yetene¤i:Proje ekibini kurarken flirket içinde di¤er yöneticilerleen iyi kayna¤› projeye dahil etmekiçin yap›lan müzakereler ve projeye iliflkin konulardamüflteri ve flirket üstyönetimiyle uzlaflma,anlaflma için müzakere yetene¤i gerekir.4. Problem çözme:Herhangi bir sorunun çözümü için alternatiflerinortaya ç›kar›lmas› ve aralar›ndan en uygunununseçilmesi.Proje yönetim sürecindeki aflamalar› aç›klamakProjeler tek seferlik, daha riskli, farkl› disiplinlerdenkiflilerin birarada çal›flt›¤› süreçlerdir. Projeleribaflar›yla tamamlamak için yap›lmas› gereken,projeyi yönetilebilir faliyetlere ay›rmak, bufaaliyetler aras›nda öncelik iliflkilerini tan›mlamakve her bir iflin gereksinim duydu¤u süreyibelirleyip, tüm projenin tamamlanaca¤› süre vemaliyet k›s›tlar›na uymaya çal›flmakt›r.Yönetsel ifllevlerin yap›ld›¤› her ortamda öncebirtak›m tahminler, planlar yap›l›r, daha sonrabunlara ba¤l› olarak organizasyona gidilir. Buevre haz›rl›k evresi olup, proje uygulamaya konuldu¤undayönetme süreci bafllar. Yap›lanlar›nuygun olup olmad›¤› izlenir. Planlama, organizasyon,yürütme ve kontrol evrelerinin uyumluolmas› gerekir. Bütün bunlar yönetim sürecininde¤iflik evrelerini oluflturur.
18 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m1. Proje yönetiminde üçlü k›s›t afla¤›dakilerden hangisidir?a. Zaman, çizelge ve kaliteb. Zaman, elverifllilik ve kalitec. Zaman, para ve çizelged. Zaman, para ve kalitee. Zaman, kapsam ve para2. Bir proje hangi durumda baflar›l› olarak de¤erlendirilir?a. Projede ele al›nan ürün üretildi¤indeb. Proje sponsorunun projenin bitti¤ini duyurdu-¤undac. Proje, paydafllar›n beklentilerini karfl›lamas›durumundad. Proje kapan›fl toplant›s› yap›ld›¤›ndae. Proje berat›n›n yay›nland›¤›nda3. Afla¤›dakilerden hangisi projeyi en iyi tan›mlar?a. ‹nsanlar taraf›ndan yap›lmas›b. S›n›rl› süreli olmas›c. Amac›n›n olmas›d. Geliflme sa¤layacak olmas›e. Operasyonel ifllerin gerçeklefltirilmesi4. fiirketteki proje önceliklerini kim belirler?a. Proje yöneticisib. Proje yönetim tak›m›c. Proje yönetim ofisid. Proje tak›m›e. Proje hamisi5. Hangi proje yönetimi süreç grubunda detayl› projebütçesi oluflturulur?a. Bafllang›çb. Proje yönetimi sürecinden öncec. Planlamad. Yürütmee. Kapama6. Sponsorun projedeki görevini afla¤›dakilerden hangisien iyi flekilde aç›klar?a. Aktivitelerin planlanmas›na yard›mc› olmakb. Projenin amaçlar›yla ilgili gereksiz de¤ifliklikleriönlemekc. Gereksiz proje k›s›tlar›n› belirlemekd. Proje yönetimi plan›n›n bir araya toplanmas›nayard›mc› olmake. Proje bafllama duyurusunu yapmak7. ‹fl k›r›l›m yap›s›, afla¤›dakilerden hangisi için iyi biryard›mc› iletiflim arac›d›r?a. Proje ekibi dahilindeb. fiirketin dahilinec. Proje d›fl›nda müflteriyled. Proje ekibi dahilinde ve haricinde olan paydafllarlae. Proje yöneticileri aras›nda8. Afla¤›dakilerden hangisi kaliteyi en iyi flekildetan›mlar?a. Müflterinin beklentilerinin sa¤lanmas› ve afl›lmas›d›r.b. ‹lave fleyler ekleyerek müflteriyi mutlu etmektirc. Projenin gereksinimleri ne derecede karfl›lad›¤›d›r.d. Yönetimin amaçlar›na ne kadar uyum sa¤lad›¤›d›r.e. Ortaya konan ürünün maliyet düzeyidir9. Projelerde üretilen proje bilgilerinin farkl› ihtiyaçlar›olan proje taraflar›na en uygun ve en do¤ru biçimdeaktar›lma yetisi, proje yöneticisinde aranan hangi özelli¤ekarfl›l›k gelir?a. Liderlik yetene¤ib. ‹letiflim yetene¤ic. Müzakere yetene¤id. H›zl› karar vermee. Problem çözme yetene¤i10. Proje performans›n›n ölçülmesi, proje yönetim plan›ndanuygulamada karfl›lafl›lan sapmalar›n fark edilmesi,hangi yönetim sürecine has özelliktir?a. Proje kapan›fl sürecib. Proje izleme ve kontrol sürecic. Proje yürütme ve gerçeklefltirme sürecid. Proje planlama ve tasarlama sürecie. Proje bafllatma süreci
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?19Okuma Parças›Proje Bafllatma Vuruflu25-08-2008 | M. fiirin AKTAfiProje yönetiminin kutsal kitab› PMBOK Project ManagementBody of Knowledge) 1996 y›l›nda Amerika’da PMI(Project Management Institute) çat›s› alt›nda do¤mufltu.Amerika’da do¤up büyüyen bu kitab›n Amerikan kültüründenterimleri kullanmamas› da mümkün de¤il.Proje yöneticilerinin dilinden düflürmedi¤i “Kick Off”(Bafllatma Vuruflu) da bunlardan biri. “Kick Off”, Amerikanfutbolunda her yar› bafl›nda ya da taç at›fl› sonras›ndaoyunu bafllatan vurufl. Proje yönetimi aç›s›ndanda “Kick Off” ise uygulama aflamas›na bafllang›c›n› formalolarak tüm proje paydafllar›na duyurmak anlam›nagelir. Bu duyurunun tüm taraflar›n biraraya geldi¤i birtoplant› ile yap›lmas› önemlidir.“Kick Off” toplant›s› proje yöneticisi aç›s›ndan çok iyihaz›rlan›lmas› ve yönetilmesi gereken bir toplant›d›r.Toplant›da tüm proje tak›m› biraraya gelir ve “Proje YönetimPlan›” üzerinden geçerler. Toplant›n›n verimli olmas›için proje yöneticisi, toplant›dan önce Proje KapsamDöküman› ve Proje Zaman Plan›n› tüm tak›mlapaylaflm›fl olmal›d›r.Toplant›da Proje Yönetim Plan›n›n tüm bileflenleri üzerindengeçilir. “Proje Yönetim Plan›”: Tan›m Döküman›,Zaman Plan›, Maliyet Plan›, ‹letiflim Plan›, Risk Plan›,Sat›nalma Plan› ve ‹nsan Kaynaklar› Yönetim Planlar›n›içerir. Bu dökümanlar›n hepsinin üzerinden geçilmesi,tüm proje tak›m›n›n büyük resmi görmesi, bekledikleride¤ifliklikleri talep etmesi ve proje sonunda ortaya ç›-kacak ürün konusunda netleflmesi için kritiktir.“Kick Off” toplant›s›n›n sosyal bir boyutu da vard›r.Proje boyunca farkl› lokasyonlarda çal›flacak olan projetak›m› toplant›da tan›flma ve kaynaflma f›rsat› bulur.Proje yöneticisi de bu vesileyle proje hedefleri ve baflar›kriterleri konusunda proje tak›m›n› bilgilendirerek,motive etme flans› olur.Proje yöneticisi de zaman›n›n %80’ini iletiflim yönetimiiçin harcar. “Kick Off” toplant›s› gibi de¤erlendirme toplant›lar›ve de¤ifliklik toplant›lar› da proje tak›m›n›n birarayagelip iletiflim kurmas› aç›s›ndan çok önemlidir.Proje yöneticisinin hem kendi zaman›n›, hem de projeninzaman›n› do¤ru yönetmesi aç›s›ndan, bu toplant›lar›nverimli geçmesi sa¤lanmal›d›r. Bu toplant›larda al›-nan kararlar raporlan›p tüm taraflarla paylafl›lmal› veher toplant› sonras› aksiyon planlar› ç›kar›larak tak›müyelerine görevler atanmal›d›r.Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetimi” konusunugözden geçiriniz.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetimi” konusunugözden geçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Nedir” konusunugözden geçiriniz.4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yaflam Döngüsü”konusunu gözden geçiriniz.5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetim Süreçleri”konusunu gözden geçiriniz.6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Paydafllar›” konusunugözden geçiriniz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetim Süreçleri”konusunu gözden geçiriniz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Paydafllar›” konusunugözden geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetimi” konusunugözden geçiriniz.10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetim Süreçleri”konusunu gözden geçiriniz.Kaynak: http://www.ipyd.org/bolum/147/proje-baslatma-vurusu
20 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IS›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Geçmiflte yer ald›¤›n›z bir proje veya organizasyonuntan›mlar›n› yazarken asl›nda proje yönetimi içim temeloluflturan bireysel anlamda bir organizasyon tan›m› haz›rlam›flolacaks›n›z. Di¤er bir deyiflle proje yönetimiiçin temel olan bir organizasyon yap›s›n› tan›mlam›flolacaks›n›z. Bu nedenle projede kaç kiflinin görev ald›-¤›, amac›n›n ne oldu¤u, istenilen sonuçlara ulafl›l›p ulafl›lmad›¤›gibi sorulara yan›t arayarak, önceden yaflam›floldu¤unuz deneyimi proje yönetimi aç›s›ndan irdelemeolana¤› bulacaks›n›z. Böylece proje tasar›m›n›n nas›lyap›laca¤›, baflar›s›zl›k nedenlerinin neler olabilece¤i,görev da¤›l›m›n›n nas›l yap›lmas› gerekti¤i gibi sorularayan›t bulacaks›n›z. Ayr›ca sonuç olarak projenin süreçiçerisinde nas›l izlenmesi ve kontrol edilmesi gerekti¤iniö¤renmifl olacaks›n›z.S›ra Sizde 2Genel yaflam döngüsü yap›s› flu özellikleri tafl›r:• Maliyet ve personel düzeyleri bafllang›çta düflüktür,ifller yerine getirilirken zirveye ulafl›r ve proje kapan›fl›nado¤ru h›zla azal›r. fiekil 1.2’de bu durum kesikliçizgi ile gösterilmifltir.• Paydafllar›n etkileri, risk ve belirsizlik projenin bafllang›c›ndaen yüksek düzeydedir. Proje ilerledikçebu faktörler azal›r. Projenin bafl›nda iflin baflar›l› tamamlanmaolas›l›¤› düflük buna karfl›l›k risk ve belirsizlikyüksektir. Projenin sonuna do¤ru belirsizliklerve risk azal›rken projenin tamamlanma olas›l›¤›da yükselir.• Projede de¤iflikli¤e gitme ve hatalar› düzeltme maliyetigenellikle proje tamamlanmaya yaklaflt›kçaönemli ölçüde yükselir. Maliyet sapmalar› ve hatadüzeltmeleri ise program›n sonuna do¤ru birikimliolarak artar.S›ra Sizde 3Proje kapsam tan›m› içeri¤ini afla¤›dakiler oluflturur:• Proje amaçlar›: Proje amaçlar›, projenin ölçülebilirbaflar› k›staslar›n› içerir. Projelerin çok genifl bir yelpazedeifl, maliyet, takvim, teknik ve kalite amaçlar›olabilir. Proje amaçlar› da maliyet, takvim, ve kalitehedeflerine sahip olabilir.• Ürün kapsam tarifi: Projenin ortaya ç›kartmak içinyürütüldü¤ü ürün, hizmet ya da sonucun özelliklerinitarif eder.• Proje gereklilikleri: Bir sözleflmenin, standard›n,flartnamenin veya di¤er ilgili resmi belgelerin flartlar›n›ntatmin edilebilmesi için proje teslimat kalemlerininkarfl›lamas› ya da sahip olmas› gereken flartlarveya yeteneklerin tarifidir.• Projenin s›n›rlar›: Projeye neyin dahil oldu¤unutan›mlar.• Proje teslimat kalemleri: Teslimat kalemleri hemprojenin ürünü ya da hizmetini oluflturan ç›kt›lar›hem de proje yönetimi raporlar› ve belgeler gibi yard›mc›sonuçlar› içerir.• Ürün kabul k›staslar›: Tamamlanm›fl ürünlerin kabulsüreçlerini ve k›staslar›n› tarif eder.• Proje k›s›tlar›: Proje tak›m›n›n seçeneklerini s›n›rland›ranproje kapsam› ile ilgili proje k›s›tlar›n›n listelenmesive tarif edilmesidir.• Proje varsay›mlar›: Proje kapsam› ile ilgili varsay›mlar›ve söz konusu varsay›mlar›n yanl›fl ç›kmas›durumunda projeye olabilecek olas› etkileri listelenirve tarif edilir.• ‹lk proje örgütlenmesi: Proje tak›m›n üyeleri ve paydafllartan›mlan›r. Proje örgütlenmesi de belgelenir.• ‹lk tan›mlanm›fl riskler: Bilinen riskleri tan›mlan›r.• Takvim kilometretafllar›: Müflteri ya da yürütücükurulufl projenin kilometre tafllar›n› belirleyerek bunlaratarih atayabilir ve bu flekilde takvime ba¤lanm›flkilometre tafllar›n› oluflturabilir.• Fon k›s›tlar›: Toplam olarak ya da projenin belirlizaman dilimleri için fonlamaya konan s›n›rland›rmalartan›mlan›r.• Maliyet tahmini: Projenin toplam beklenen maliyetinioluflturan maliyet tahmin etmenleri bir ön tan›mlamaile yer al›r.• Proje konfigürasyon yönetimi gereklilikleri:Projede uygulanacak olan konfigürasyon yönetimive de¤ifliklik kontrolü faaliyetlerinin seviyesini tarifeder.• Proje flartnameleri: Projenin uymas› gereken flartnameleritan›mlar.• Onaylanma gereklilikleri: Proje hedefleri, teslimatkalemleri, belgeler ve ifl gibi unsurlara uygulanabilecekonaylanma gerekliliklerini tan›mlar.
1. Ünite - Proje ve Proje Yönetimi Nedir?21Yararlan›lan KaynaklarHarris, J. (1997). Sharpen Your Team’s Skills in ProjectManagement. Newyork: McGraw-Hill.Özsu, M.T. (1986). Proje Planlama ve DenetimTeknikleri. Ankara: Türkiye Biliflim Derne¤i.Project Management Institute (2008). A Guide to theProject Management Body of Knowledge. (4thEdition). USA: Project Management Institute.Project Management Institute (2009). Proje YönetimiBilgi Birikimi K›lavuzu ( 4. Bask›). PMI TR.Project Management Institute (2009). BirleflikStandartlar Sözlü¤ü. PMI TR.Ulusoy, G. (2000). Proje Planlamada Kaynak K›s›tl›Çizelgeleme. M. Köksalan, N. Erkip (Eds.), YöneylemAraflt›rmas› - Halim Do¤rusöz’e Arma¤an içinde (s.89-128), Ankara.‹nternet Kaynaklar›http://tr.wikipedia.org/wiki/Proje
2CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Mekânsal düflünme süreçlerini aç›klayabilecek,‹ki ve üç boyutlu olarak, mekansal kompozisyon ve görsel alg› düzeyinde,geliflim ve uygulamalar›n› anlatabilecek,Belirli bir mekan çevresindeki dünyay› alg›layabilme sürecini tan›mlayabilecek,Mekânsal düflünme sürecini biçimsel olarak ifade edebilecek,Mekânsal düflünmenin çeflitli ve farkl› bilim dallar› aras›nda neden önemli oldu¤unuaç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Mekân• Mekân Konseptleri• Mekânsal Düflünme• E¤itim standartlar›nda mekânsaldüflünme• Ö¤renme ve ö¤retme• Yüksek teknoloji sistemleri‹çindekilerCBS’de ProjeTasar›m› veYönetimi-IMekânsal Düflünme• MEKÂNSAL DÜfiÜNMEN‹N TANIMI• MEKÂNSAL DÜfiÜNCEN‹N DO⁄ASI• GÜNLÜK YAfiAMDA, ‹fiTE VE B‹L‹MDEMEKÂNSAL DÜfiÜNME• ULUSAL E⁄‹T‹M STANDARTLARINDAMEKÂNSAL DÜfiÜNME• MERKEZ‹ S‹STEMLERDE DESTEKS‹STEMLER‹NE OLAN ‹HT‹YAÇ• MEKÂNSAL DÜfiÜNMEY‹DESTEKLEMEDE YÜKSEK TEKNOLOJ‹S‹STEMLER‹
Mekânsal DüflünmeMEKÂNSAL DÜfiÜNMEN‹N TANIMIMekânsal düflünme, üç eleman›n yap›c› kar›fl›m›n› temel almaktad›r. Bunlar: mekân›nkonseptleri, temsilin araçlar› ve düflüncenin sürecidir. Mekâna ait düflüncenin,ay›rt edici fleklini mekânsal düflünme yapan, yine mekâna ait bir konseptidir.Mekân›n anlam›n› anlarken, çözümleri ifade etmek, cevaplar› bulmak ve problemleriyap›land›rmak için onun özelliklerini kullanabiliriz. Mekânsal strüktür içindeki,iliflkileri ifade ederken objelerin dinamik özelliklerini ve objeler aras› iliflkileristatik ve dönüflümler yoluyla alg›layabilir, hat›rlayabilir ve analiz edebiliriz. Objelerin(nesnelerin) ve iliflkilerinin strüktür, iflleyifl ve fonksiyonlar›n› tan›mlayabilmek,aç›klayabilmek ve anlatmak için çeflitli modlarda ve medyalarda temsillerikullanabiliriz. (Ana metnin kurgusunun kayna¤›, “National Research Council. 2006.Learning To Think Spatially. Washington, DC:National Academy Press” Adl› kitaptanyararlan›larak haz›rlanm›flt›r.Mekânsal Düflünme:Mekânsal düflünmenin,dünyan›n mekânsalözelliklerini ay›rt etme vekodlama ile bafllad›¤›söylenebilir.Mekânsal düflünmenin bilimsel anlamda; meslek disiplinleri aras›nda SIRA kullan›m›n›n S‹ZDE yayg›nlaflmas›n›nnedenleri nelerdir?1SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MMekânsal Düflünme Üzerine Ö¤renme ve Ö¤retmeDÜfiÜNEL‹MMekânsal düflünme ö¤renilebilir ve e¤itim sisteminin her seviyesinde düflünülebilir.Bilgisayar sistemlerindeki (yaz›l›m ve donan›m) geliflme ile SORU birlikte, mekânsalSORUdüflünme flimdi operasyonun h›z›n›, do¤rulu¤unu ve esnekli¤ini gelifltirerek ve iflbirli¤iile çal›flan insan say›s›n› artt›rmak için süreci açarak ve performans D‹KKAT seviyesiniyükselterek desteklenebilir.D‹KKATBu yeni kullan›labilir bilgisayar teknolojileri nedeniyle, mekânsal düflünme içinSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEdestek, flimdi ve yak›n gelecekte daha okunmas› mümkündür fakat efl zamanl› olarakdestek sistemlerinin h›zl› de¤iflimlerinin avantaj›n› almak için daha zorlu biliflselbeceriler gereklidir. Mekânsal olarak düflünme afla¤›dakiler AMAÇLARIMIZ hakk›nda bilgi sahibiolmay› gerektirir: AMAÇLARIMIZ• Mekân- örne¤in, mesafeyi hesaplaman›n farkl› yollar› (mil, yolculuk süresi,yolculuk maliyeti), koordinat sisteminin temelleri (Kartezyen’e K ‹ T A Pkarfl› kutupsalkoordinatlar) ve mekân›n do¤as› (yönlerin say›s›),K ‹ T A P• Temsil- örne¤in, görüntüler aras›ndaki iliflki (bina görünüfllerine karfl› planlar,perspektif haritalar›na karfl› ortogonal), projeksiyonlar›n TELEV‹ZYON etkisi (eflit alanTELEV‹ZYONharita projeksiyonlar›na karfl› merkatorlar) ve grafik tasar›m prensipleri (gör-‹NTERNET‹NTERNET
24 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IMekân: 1.Yer, bulunulan yer.2 Ev, yurt. 3 Eskidil,Astronomi, Uzay, gibikelimelerle aç›klanmaktad›r.Sözcük isim olarak TürkçeyeArapçadan girmifltir.Kaynak:http://www.tdk.gov.tr/ Genelanlamda bir mekân› varedebilmek için onun heryönden belirli yüzey ya damimari elamanla (duvar,döfleme vb.) s›n›rlanmas›gerekmemektedir. Di¤er birdeyiflle mekân herhangi birbofllu¤un (uzayda,yeryüzünde, bir yerde, vb.)belirli bir parças›n›n ya datamam›n›n s›n›rland›r›lmas›ile var edilen tan›ml› birmekân› da kapsamaktad›r.Geometri bilgisi dâhilindeen, boy, yükseklik ileoluflturulan bir yap›y›, üçboyutlu bir kütlenin ötesindetan›ml› hale getiren demekând›r. Çünkü bir yap›n›niçinde veya d›fl›nda yaflananinsan iliflkilerinin bütünüveya devingenli¤i sayesindeyap› mekân olarakanlamland›r›labilir. Mekân,bir mimari yap›n›n üçboyutlulu¤unun ötesindeinsan iliflkileri ve nesneletkileflimleriyle onundördüncü boyutudur.Kaynak: ‹nceo¤lu, M., 2007Kentsel Aç›k Mekanlar›nKalite Aç›s›ndanDe¤erlendirilmesine YönelikBir Yaklafl›m: ‹stanbulMeydanlar›n›n ‹ncelenmesi,Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi,‹TÜ, ‹stanbul.selli¤in rolü, görsel z›tl›k ve harita ve grafiklerdeki flekil zemin iliflkisininokunabilirli¤i),• Düflünce- örne¤in, daha k›sa mesafeler hakk›nda farkl› düflünme yollar›, d›flde¤erleme ve iç de¤erleme yetene¤i ve karar verme, vb. s›ralanabilir.Aksi takdirde, çaba, zaman, para ve hatta kurumsal ya da organizasyonel anlamdaitibar kayb›n›n yaflanmas› kaç›n›lmazd›r.Mekânsal Okumaya TeflvikOkuma yazma kültürün üyelerinin bilmesi ve bu kültüre göre yapmalar› gerekti¤ikuralc› bir ifadedir. The Workforce Investment Act of 1998 (Public Law 105-220)flunu belirtmifltir: “...okuma yazma sözü, ifl üzerine çal›flmak için, bireylerin ailesindeve toplumda, ustal›k derecesinde gerekli, bireylerin kendi dillerinde okuma,yazma ve konuflma, hesaplama ve problem çözme yetene¤i anlam›na gelmektedir”(Title II, Section 203, Number 12).• Onlarda mekânsal düflünmeye ait zihin al›flkanl›¤› var,• Mekânsal düflünmeyi bilinçli bir yolla deneyimliyorlar,• Onlar mekânsal düflünmeye ait elefltirel bir tutum benimsiyorlarDüflünme ve davran›fl›n mekânsal yolu içinde, uygun seviyelerde mekânsal bilgive becerilere sahip olan mekânsal okuma ö¤rencileri, bir dizi mekânsal kapasiteile birlikte ve yukar›daki maddeler halindeki karakteristikler üzerine gelifltirmifltir.Mekânsal Düflünme ve KapsamDüflünmenin birçok biçimi vard›r: sözel, mant›ksal, mecazi, hipotetik, matematikselve benzeri. Onlar temsil sistemlerine veya düflünme sistemlerine göre ay›rt edilebilir.Bilginin herhangi bir etki alan›nda, düflünce birden fazla biçimde kullan›l›r:örne¤in bilim, dilsel, hipotetik, matematiksel, mant›ksal ve birçok di¤er düflünmesüreçlerinde kullan›l›r.Bir düflünme biçimi olan mekânsal düflünme, biliflsel becerilerin bir koleksiyonudur.Beceriler, bilimin bildirimsel ve alg›sal biçimini ve dönüfltürme, birlefltirmeve bu bilgi üzerine ifllem yapan baflka bir yöntem için kullan›labilen baz› biliflselifllemleri içerir. Mekânsal düflünme için anahtar: üç eleman›n yap›c› kar›fl›m›d›r:mekân›n konseptleri, temsilin araçlar›, düflüncenin süreci. O, düflüncenin ay›rt edicifleklini mekânsal düflünme yapan mekân›n bir konseptidir. Mekânsal olarak düflünmeafla¤›dakiler hakk›nda bilgi sahibi olmay› gerektirir: (1) mekân- örne¤in,mesafeyi hesaplaman›n farkl› yollar› (mil, yolculuk süresi, yolculuk maliyeti), koordinatsisteminin temelleri (Kartezyene karfl› kutupsal koordinatlar) ve mekân›ndo¤as› (yönlerin say›s›); (2)temsil- örne¤in, görüntüler aras›ndaki iliflki (bina görünüfllerinekarfl› planlar, perspektif haritalar›na karfl› ortogonal), projeksiyonlar›n etkisi(eflit alan harita projeksiyonlar›na karfl› merkatorlar) ve grafik tasar›m prensipleri(görselli¤in rolü, görsel z›tl›k ve harita ve grafiklerdeki flekil zemin iliflkisininokunabilirli¤i); (3)düflünce- örne¤in, daha k›sa mesafeler hakk›nda farkl› düflünmeyollar›, d›fl de¤erleme ve iç de¤erleme yetene¤i ve karar vermedir.MEKÂNSAL DÜfiÜNCEN‹N DO⁄ASIMekânsal Düflünme ‹çin Yaklafl›mlarBirinci bölümde, mekânsal düflünmeyi üç eleman›n yap›c› kar›fl›m› olarak tan›mlam›flve mekân›n konseptleri, temsilin araçlar›, düflüncenin süreci aflamalar›n› kapsad›¤›belirtilmifltir. Mekan, ayn› zamanda bilginin entegre edilebilece¤i, iliflkilen-
2. Ünite - Mekânsal Düflünme25dirilebilece¤i ve yap›land›r›labilece¤i bir bütün içinde, kavramsal ve analitik çerçeveyide sa¤lar. Temsiller, yap›land›r›lm›fl bilginin depoland›¤›, analiz edildi¤i, alg›-land›¤› ve di¤erlerine nakledildi¤i formlar› sa¤lar. Bu ve benzeri ak›l yürütme süreçleri,yap›land›r›lm›fl bilgilerin iflletimi, yorumlanmas› ve aç›klanmas› anlam›nada gelmektedir.Mekân Üzerine Düflünme BiçimleriMekânsal düflünme, henüz matematiksel ya da sözel düflünme kadar iyi tan›mlanm›flve iyi biçimlendirilmifl olmamas›na ra¤men, onun gücü ve yayg›nlaflmas› aç›s›ndanmekânsal düflünme onlarla ayn› düzeydedir. O sözel düflünmeyle karfl›laflt›r›labilir.Dil bize, do¤rudan duygusal dünya alg›lamalar›n›n ç›k›fl›n› ifade etmemize izin verir;metaforlar gelifltirmemize izin verir ve karfl› olgusal veya varsay›msal anlamlar› olanveya direk duyusal alg›lamalarda güvenilir olmayan soyutlamalar› destekleyebilir.Bir di¤er sözel düflünme kalitesi kamu ve d›fl›nda olabilir ve olmal›d›r. Konuflmak veyazman›n bin y›l›ndan sonra, toplum dili içinde insanlar aras›nda ciddi görüfl birli¤isa¤layan anlam ve edim bilimlerin köklü ve resmi sözleflmeleri vard›r. Sözel alandaifade ve okuryazarl›¤›n ne anlama geldi¤i hakk›nda iyi bir anlay›fl›m›z vard›r. Konuflmave yazma biçimlerinin performans›n› de¤erlendirebiliriz ve biz sözel düflünmeninö¤retimine ve ö¤renimine odaklan›yoruz. Buna karfl›l›k mekânsal düflünme hakk›ndahenüz net bir fikir birli¤i yok ve bu nedenle mekânsal okuryazarl›k ile ilgili deyoktur diyebiliriz. Böylece kullan›mda pek çok iliflkili konsept var: mekânsal yapabilirlikhakk›nda konufluyoruz, mekânsal ak›l yürütme, mekânsal alg›, mekânsal kavramlar,mekânsal zeka, çevresel kavramlar, alg›sal haritalama, zihinsel haritalar (Örnekleriçin bak›n›z, Eliot, 1987; Gardner, 1983; Golledge ve Stimson, 1997; Gouldand White, 1974; Kitchin, 1994; Kitchin and Freundschuh, 2000; Newcombe andHuttenlocher, 2000; Portugali, 1996; Tversky, 2000a,b).Belki de bu terimlerden en tan›d›k olan› mekânsal yetenektir. Mekânsal yetenek,bir insan›n sahip oldu¤u ve bir insan›n zihinsel gerçeklefltirme yetene¤ini, rotasyon,perspektif de¤iflimi ve benzeri gibi, karakterize etmenin bir yolu olan birsüreklilik olarak kabul edilmektedir. Kavram k›smen zekan ölçümünün ve testininpsikometrik gelene¤inden türer, örne¤in French (French ve di¤., 1963) mekânsalyönlendirme ve görsellefltirme gibi mekânsal yetenek türlerini test kitini referansgöstererek tan›mlamaktad›r. Biliflsel süreçlerin s›n›fland›r›lmas›, görevlerin çözümündekullan›l›r düflüncesi, mekânsal yetene¤i ölçmek içindir, Linn and Petersen(1986) mekânsal yetenek için üç kategori tan›mlamaktad›r. Bunlar›;• Mekânsal alg›lama,• Zihinsel dönüflüm,• Mekânsal görsellefltirme, olarak s›ralayabiliriz.1PROBLEMANSWERfiekil 2.1Mekânsalgörsellefltirmeö¤eleri.A B C D E
26 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISolda, yerlefltirilmifl flekiller: Sorular› cevaplayanlardan, altta gösterilen karmafl›kflekil içinde, üstte gösterilen basit flekli bulmalar› istenmifltir. Sa¤da, ka¤›t katlama:Sorular› cevaplayanlardan, ka¤›d›n katland›¤›nda nas›l görünece¤ini göstermeleriistenmifltir Kaynak: Linn ve Petersen, 1985,Örne¤in: mekânsal görsellefltirme ka¤›t katlama testi gibi testlerle ölçülmekteve gömülü flekiller testi (Bak›n›z fiekil 2.1). Mekânsal yetenek, grup ve bireyselperformans farkl›l›klar› aç›s›ndan çal›fl›lm›flt›r. (ayr›nt›l› bilgi için bak›n›z, Eliot,1987; Golledge ve di¤., 1983; Linn ve Petersen, 1985). Bütün rekabetçi kavramlargibi mekânsal yetenek, mekânsal düflünmeye göre aç›kça iliflkili fakat daha çokkapsam› içinde s›n›rland›r›lm›flt›r. O, mekânsal düflünme sürecine kendi güç, çokyönlülük ve uygulanabilirli¤ini veren, mekân, temsil ve ak›l yürütme aras›ndakiba¤lant›d›r. Mekânsal düflünme kendi ifllerli¤inde çok yönlüdür: sözlü düflünmeveya matematiksel düflünme ile ilgili nas›l tek bir reçete yok ise, mekânsal düflünmeiçin de tek bir yol yoktur. Buna karfl›l›k mekânsal düflünme süreci, ö¤renilebilirve ö¤retilebilir birbirine ba¤lanan genifl bir tak›m yeterlilikleri kapsamaktad›r.Sorun Çözmede Mekânsal DüflünmeBizim mekânsal düflünme kavram›m›z, sorun çözme sürecine, bofllu¤un eflgüdümlükullan›m›, tasvir etme ve ak›l yürütme üzerinden yaklaflt›¤› için mekânsal yetidenve benzer kavramlardan daha genifl bir kavramd›r. Bilim insanlar›n›n geneli veözellikle e¤itimciler, bilimsel yaklafl›m›n tart›flmal› karakteristi¤inin do¤as›n›, özelliklerinive uygulamas›n› tan›mlama ve aç›kça belirtme konular›na yeterince önemvermemifllerdir.Mekânsal düflünme hat›rlamam›za, anlamam›za, mant›k yürütmemize ve boflluktatasvir edilen objeler aras›ndaki iliflkiler ve bu objelerin nitelikleri (bu objeleryarad›l›fltan mekânsal olmasalar bile) ile ilgili iletiflim kurmam›za yard›mc› olmakiçin temsiller kullan›r.Objeler maddesel fleyler (Bir flehirdeki yollar›n ve mahallelerin kavramsal haritalar›ndaoldu¤u gibi) ya da soyut kavramlar (Shakespeare oyunundaki karakterleraras›ndaki sevgi-nefret iliflkilerinin çok boyutlu ölçeklenmifl modelinin iki boyutlugrafik plan›nda oldu¤u) olabilir. Birinci durumda, objelerin içinde var oldu¤u vekendisinden, deneyim temelinde, uzakl›klar› ve yönleri hesaplayabilece¤imiz, objektifbir co¤rafi boflluk vard›r. Sübjektif kavramsal harita, mekânlar aras›ndaki objektifuzakl›klar› ve yönleri sistemli bir biçimde çarp›tabilen (bozabilen) ve de¤ifltirebilen,bir zihinsel tasvirdir. ‹kinci durumda, karakterler aras›nda geçen kelimelerinsay› ve tipleri, benzerlik ölçülerine, sonra da karakterlerin aras›ndaki uzakl›klaraçevrilmifltir. Grafik plan, karakterleri bir boyutun aflk, bir boyutun da nefret oldu¤ubir bofllu¤a yerlefltirmifltir. Boflluktaki yerleflim, karakterler aras›ndaki iliflkiyianlamak için kullan›labilir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE2Mekânsal düflünmede SIRA S‹ZDEmekan›n rolü nedir?Mekân Kullan›m›n› Anlamak ‹çin Bir Çerçeve ve VeriDÜfiÜNEL‹MYorumlama ‹çin BoflluklarMekânsal düflünmenin gücüyle ilgili önemli olarak; mekânsal düflünme bofllu¤ubir alg› çerçevesi SORUolacak flekilde kullanabilme yetisidir. Yorumlama süreci veriylebafllar: Veri, baz› anlamlarda nötr ve neredeyse ba¤lamdan duyars›z rakamlardan,metinlerden D‹KKAT ya da sembollerden oluflur. Ham co¤rafi unsurlar, belirli bir zaman vemekândaki ›s› derecesi gibi, veriye örnek teflkil eder. Veriler bir yere iletildi¤inde,SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
2. Ünite - Mekânsal Düflünme27parçalar›n ak›fl› gibi ifllem görür ve verinin içsel anlam› iletim süreci ile ilgisiz halegelir. Bilgi veriden, belirli bir amaçla ilgili olarak bir derece seçme, planlama ve haz›rl›kuygulamas›yla farkl›lafl›r. Bilgi bir amaca hizmet eden ya da bir miktar yorumlamakat›lm›fl veriye verilen add›r. (Longley vd.2001, syf. 6)Veriden bilgiye geçifl yapabilece¤imiz üç mekânsal ba¤lam vard›r: yaflam boflluklar›,fiziksel boflluklar ve fikri (zihinsel) boflluklar. Her durumda, boflluk, veriyeanlam veren yorumlay›c› ba¤lam› sa¤lar.Mekânsal Düflünme ‹çin Üç Ba¤lam‹lk ba¤lam dört boyutlu mekân zaman›n ola¤an ya da fiziki co¤rafi dünyas›n›nba¤lam›d›r. Farkl› olarak mekânsal alg›lama, çevresel idrak, biliflsel haritalama vebenzeri flekilde adland›r›lan, bu ba¤lamda ise mekânsal düflünme, fiziki çevrede,kendi ve di¤er objeler aras›ndaki ve içindeki statik ve dinamik mekânsal iliflkilerleu¤raflma konusunda bir araçt›r. Sorunun alan›, Dünya’n›n yüzeyi ve yüzeyininyak›n›nda belirlenen ve milimetreler ve yüzlerce kilometre aras›nda çözünürlüktekonumlard›r.Bu bofllukta idraktir ve içinde yaflad›¤›m›z dünya hakk›nda düflünmeyi içerir.Yol bulma ve navigasyon gibi bofllukta gerçeklefltirdi¤imiz örnekler ile gösterilmifltir.Di¤er günlük aktivitelerimize de uzan›r: bas›l› talimatlar› kullanarak bir parçalarsetinden çocuk oyunca¤›n› monte etmek; tafl›ma kapasitesini azami dereceyeç›karmak için bir araban›n bagaj›n› düzenlemek ve alet edevat kullanarak bir köpekkulübesi yapmak, bir y›¤›n kereste ve tipik bir köpek kulübesinin nas›l oldu-¤unu gösteren genel bir model. Bu durumu yaflam alanlar›m›z›n co¤rafyas› fleklindeadland›rabiliriz.‹kinci ba¤lam, mekân - zaman’›n dört boyutlu dünyas› üzerinde infla edilmifltir,ancak bu durumda odak mikroskobikten, astronomik ölçeklere kadar de¤iflen görüngünündo¤as›, yap›s› ve ifllevinin bilimsel bir flekilde alg›lanmas›ndad›r. Bu,atomun yap›s›, Dünya’n›n yap›s› ve evrenin yap›s›d›r. Bu bofllukla ilgili bir idraktirve “dünya”n›n iflleme biçimi hakk›nda düflünmeyi içerir. Bu durumu fiziki alanlar›m›z›nco¤rafyas› fleklinde adland›rabiliriz.Üçüncü ba¤lam, düflüncelerimizin oda¤› olan- kendileri mekânsal ya da mekân›niçinde olmasa da mekân zaman koordinatlar› ile konumlara atanabilen ve buflekilde mekansallaflan kavram ve objelerle iliflki içindedir. Burada ana öncül objeleraras›ndaki veri iliflkisinin -örne¤in benzerlik ya da farkl›l›k, dizilifl s›ras›, ortayaç›kma zaman›- konumlara ve buna ba¤l› olarak objelerin boflluktaki düzenlemeleredönüfltürülmesidir.Sorunun alan› ve buna ba¤l› olarak bofllu¤un do¤as› belirli bir problemle tan›mlanmaktad›r.Bu, al›nacak olan kompakt vs. orta boyut arabalar›n, Avrupa dilleriaras›ndaki ailesel iliflkilerin, ya da bir gazetenin iki say›s›n›n tematik içeri¤ininsunuldu¤u gazete makalesi bofllu¤u olabilir. Bu boflluk ile olan idraktir ve soyuttakiboflluk vas›tas› ile öyle ya da onunla beraber düflünmeyi kapsar. Dilbilimselifadelerin, sorulara cevap vermek için, mekansal olarak düzenlenmifl dizilifllere dönüflmesiile örneklendirilmifltir ve buna ba¤l› olarak süreç, boflluktaki gelifltirdi¤imizkavramlar›n temsiline dayanmaktad›r.
28 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IMekânsal Düflünmenin Üç FonksiyonuMekânsal düflünme üç amaca hizmet eder;• Tan›mlay›c› fonksiyonu; objelerin görünüfllerini ve aralar›ndaki iliflkileri yakalamak,muhafaza etmek ve nakletmek; analitik görevi• Objelerin yap›s›n› anlamay› sa¤lamak ve sonuç olarak ç›kar›labilen birfonksiyon• Objelerin evrimi ve fonksiyonlar› ile ilgili sorulara yan›tlar üretmek fleklindedir.Mekânsal düflünmenin gücü, bir yap› ve fonksiyon anlay›fl› yaratma kapasitesindeyatar. Yap›n›n anlafl›lmas›nda, bir fleyin nas›l organize edildi¤inin tan›m› kastedilmektedir(Hangi parçan›n di¤er parçalarla iliflkili olarak nerede durdu¤u gibi).Objelerin bofllukta nas›l düzenlendi¤ini yakalayabilir ve düzen, iliflki ve dokuyla ilgilikonuflabiliriz. Fonksiyondan kas›t, bir fleyin nas›l ve neden çal›flt›¤›n›n anlafl›lmas›d›r.Bir fleyin zamanla nas›l de¤iflti¤ini (kinematik / hareket bilim) gösterir vezaman de¤iflkenli mekânsal dokudaki de¤iflen düzenlemeleri aç›klamam›za imkânsa¤lar (dinamik bilimi). Buna ba¤l› olarak, mekânsal düflünme statik de¤ildir. Bubize, objelerin ve aralar›ndaki iliflkilerin, gerçek ve hayali mekânsal evrenlerdeolan yap›lar› ve fonksiyonlar›n› tan›mlama, aç›klama ve öngörme imkan› verem dinamikbir süreçtir. Bize, hipotezler kurma, öngörülerde bulunma ve sonuçlar›n›test etme imkân› verir.Mekânsal temsilin prototip örne¤i kartografik haritalard›r, ve harita okuma veyorumlamada mekânsal düflünmenin üç fonksiyonunu da ifller halde görebiliriz.En fazla yayg›n olan harita flekli, bir yol haritas›, dünyan›n bir parças›n›n, yerlerive onlar› ba¤layan yollar› tasvir ederek, iki boyutlu bir resmini sunar. Mekânsal düflünme,bize, rotay› takip etmesi kolay (örne¤in, asgari say›da karar noktas› (kesifller,dönüfller, vs.), iki yer aras›n› birbirine ba¤layan rotay› belirleme imkân› sunananalitik ve sonuç olarak ç›kar›labilen bir süreçtir ve seyahat süresini k›salt›r (örne-¤in, seyahat zaman›n›, k›s›tl› eriflim, daha yüksek h›zl› otoyolda al›nan uzakl›¤›maksimize ederek, uzakl›k ile de¤ifl tokufl eder). Mekânsal düflünce seçilmifl rotay›takip etmemizi, kavflaklar› ve dönüflleri tahmin etmemizi, ya da e¤er trafik ve yoldurumu gerektirirse, haf›zadan ya da haritadan okumak üzere, dolambaçl› yoldangitmemizi sa¤lar. Seyahat zaman› hesaplamas›, günün zaman›na, haftan›n gününeve hatta hava durumlar›na ba¤l› olarak, t›kan›kl›k seviyesini göz önünde bulundurabilir.Mekânsal düflünme ayn› zamanda güçlü bir an›msat›c›d›r. Harita üzerindeolan gölgelenmifl destek sembollerini yorumlayarak, üzerinden geçti¤imiz topo¤rafyan›ndokusunu görsellefltirebiliriz. Kentsel alanlar ve ormanlar için olan sembolleriyorumlayarak, üzerinden geçmek durumunda kalabilece¤imiz tipik do¤alya da yapay manzaralar›n imajlar›n› toplayabiliriz. Mekân isimleri bize daha öncebildi¤imiz ya da ziyaret etti¤imiz di¤er yerleri hat›rlatabilirMekânsal Düflünmenin Temeli Olarak BofllukMekânsal düflünmenin temelini aç›klamak için, harita, co¤rafya, topoloji ve grafikmetaforlar›n›n bir kombinasyonunu kullan›yoruz. Mekânsal yap› fikri, primitif tak›mlarve onlardan türetilebilecek kavramlar fleklinde anlafl›labilir.Mekânsal düflünce dört fikri anlamam›z› sa¤layacak yeteneklere ayr›flt›r›labilir:(1) Bir grup primitifle bafllayabiliriz, (2) daha sonra buna bofllu¤un dilini katabiliriz,(3) bundan mekânsal kavramlar üretebiliriz, (4) ve bunlar üzerinde ifllem uygulayabilece¤imizbir temel üzerine olur.
2. Ünite - Mekânsal Düflünme291. Primitifler tak›m›, objelerle dolu dünya ile yüz yüze gelmelerimizi yakalamayoludur (görüngülerin oluflmas›): Objeler bizim anlamaya çal›flt›¤›m›z fleylerdir(Golledge, 1995, 2002). Her farkl› bilimsel bilgi alan› için, farkl› tak›mda objelervard›r: biyolojide, bunlar genleri, hücreleri, proteinleri, biyotay› ve buna benzerfleyleri içerebilir, sosyolojide de bunlar mahalleleri, stereotipleri kurulufllar› vebenzeri içerebilir. Her alanda, bize objeler hakk›nda fikir yürütme ve düflünme imkân›veren en az dört temel özellik belirtebiliriz; (a) kimli¤i ya da ismi, (b) boflluktakikonumu, (c) büyüklü¤ü ve (d) geçici özgünlük ve dayanma süresi. Bu özelliklerbir objenin tan›mlanmas›na imkân tan›r. Örne¤in, co¤rafi konum durumunda,tan›mlama, enlem - boylam sisteminde oldu¤u gibi küresel bir biçimde uygulanabilenve anlafl›labilen bir koordinat sistemi gerektirir, ya da sokak isimleri venumaralar›nda oldu¤u gibi yerel olarak olumsal olur.Fiziki dünyada var olma her objenin tam olarak konumunun belirtilmesini garantiyeal›r, ve böylece bütün bir objeler tak›m›, bofllukta konumlanabilir ) örne-¤in, atlasta yer adlar› dizinindeki fiziki dünyada var olan yer isimleri, Amerika’dakidokuz basamakl› posta kodlar› tak›m›).2. Bofllu¤un dilleri, objelerin temel özelliklerini yakalamam›z› sa¤lar. Dillerdenbiri, boyutlulu¤a dayan›r ve geometrik (ve grafik) boyutlu seriler kullan›r: kendimiziflu an için üç boflluktaki objelerle s›n›rlarsak, objeleri bir noktan›n oluflumlar›,bir çizgi, bir alan ya da bir hacim olarak düflünebiliriz. Dünya’n›n yüzeyinin küçükölçekli ya da büyük ölçekli haritalar›na bakt›¤›m›zda, büyük ölçekli haritadakinokta, küçük ölçekte bir alan haline gelebilir.(Co¤rafyac›lar için, büyük ölçekli bir harita Dünya’n›n yüzeyinin küçük bir bölgesiniiçerir ve yine ayn› flekilde küçük ölçekli bir harita Dünya’n›n yüzeyinin büyükbir bölgesini içerir. Bu mekânsal düflünmeyi, belki de karfl› sezgisel disiplinergörgü yoluyla ayarlama durumudur). Dil objelerin mekânsal özelliklerini yakalamadaesnek bir yoldur. Ancak, bilgi alanlar›nda ve bilgi alanlar›na karfl› bu dili kullan›rkendikkatli olmal›y›z: geometride bir nokta boyutsuz bir konumdur, oysakiharitada bir nokta, belki çok ufak da olsa, Dünya’n›n yüzeyinde bir aland›r.‹kinci bir dil, ölçe¤e dayal›d›r bir ba¤lam alg›s›na ulaflmak için ve objeler aras›ndaölçeksel iliflkiler kullan›r (Montello, 1993). Ba¤lam, alt s›n›r›n›n veriymifl gibidavrand›¤›, dizilifl ölçe¤ini kapsayan nihai de¤erler yoluyla kurulabilir. Nihai de-¤erlerin seçimi, çal›fl›lan görüngü ile ilgili olarak, anlay›fl›m›zdaki uç noktalar› yans›tabilir.Bu nedenle Powers of Ten’de (Morrison vd., 1982 )ça¤dafl bilginin ölçümaral›¤›n›n çarp›c› biçimde fark›na var›lmas›, dünyan›n 1025 den 10-16 ya de¤iflen,1 metre verisi etraf›nda düzenlenmifl, dünya’n›n kol uzunlu¤u kadar oldu¤u veon’un 42 gücünü içeren görsel bir modelini sunuyor. Bu nedenle: Sayfalar, astronomi,co¤rafya, biyoloji ya da kimya alanlar›nda deneyimi araflt›ran belirtici olarakbir referans çerçevesi sunuyor. Herhangi bir fiziksel obje seyahat boyunca, aray›pbulunarak uygun yerine konabilir ve uygun bir ba¤lam atfedilebilir.(Morrison vd.,1982, syf.190). S›n›rlar› seçmek belirli bir bilgi alan›n›n görüntüsel aral›¤› ile ilgilibir konvansiyonu yans›t›yor (bkz. Packard, 1994). Ölçek ile alakal› olan di¤er özellikleridikkate alabiliriz: çözünürlü¤ün limiti, ölçü birimleri ve ölçe¤in hesaplanmas›farkl› ölçekler aras›nda dönüflüm ve objelerin karfl›laflt›r›ld›¤› standart k›yaslamanoktalar›. Bofllu¤un di¤er dilleri referans çerçevesi ve yönler ile ilgilenmektedir.3. Üçüncü aflama obje tak›mlar›n›n konum özellikleri aras›ndan (mekânsal veyageçici) bir seri mekânsal kavramlar türetmemize imkân sa¤lamaktad›r. ‹ki boflluktemsillerde, uzakl›k, aç› ve yön (verilen referans çerçevesine ba¤l› olarak), diziliflve düzen, ba¤lant› ve mafsal belirleyebiliriz. Obje tak›mlar› aras›ndaki yap›sal
30 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Iözellikleri s›n›rlar, yo¤unluk, da¤›lma, flekil, doku ve bölge aç›lar›ndan anlayabiliriz.Üç bofllukta de¤iflim h›z›n›n e¤imi, tepeler ve vadilerin özelliklerini dikkate alabiliriz.4. Dördüncü ve önemli basamak, yaratt›¤›m›z bofllu¤u manipüle eden ve dönüfltürenve tak›mdaki objeler aras›ndaki iliflkileri yorumlamam›za imkân sa¤layanifllemleri yakalamaktad›r. Örne¤in, bir tak›m objeleri yak›n bir bofllukta çevirme vedönüfltürmesini yapabilir ya da ifllem yapt›¤›m›z mekânsal ölçe¤i de¤ifltirebilir (yak›nlaflt›r›puzaklaflt›rarak) ya da uzakl›k ölçütünü de¤ifltirebilir (ya da flehir blo¤uölçütü yerine Öklidyen ya da kufl bak›fl› gibi ölçütü) ya da bofllu¤un boyutlulu¤unude¤ifltirebiliriz (üçten iki boyuta düflerek).Mekânsal Düflünme SüreciMekânsal düflünme yap› ve ifllem olarak birimsel de¤ildir. Baz›s› bir ifle baz›s› di-¤erine uygun olmak üzere, birçok tat ve çeflitte ortaya ç›kabilir. Örne¤in flekli zemindenay›rmak, kalabal›kta bir yüz bulmak ile ilgilenirken, zihinsel devir, bir baflkas›n›nbak›fl aç›s›ndan görüldü¤ü gibi dünyay› tan›mlama ile ilgilenir. Bireylermekânsal düflünmenin baz› yönlerinde daha üstün olup, baz›lar›ndan de¤illerdir.Tamamlay›c› parçalar› kullanmadaki kolayl›k, en belirgin olarak, X-ray’de tümörlerbulma, bir jeolojik yatay kesitte petrol bulunan tabakan›n varl›¤› sonucunu ç›karma,ya da iki boyutlu mimari çizimlerden, üç boyutlu flekiller hayal etme, bir bilgialan›ndaki deneyimle tan›mlanm›fl deneyimle artmaktad›r. Bunu takip eden, mekânsaldüflünmenin parçalar›n› düzenleyen bir çerçevedir (Tversky, 2005). Herhangibir karmafl›k mekânsal ak›l yürütme görevi, hava haritas›n› alg›lamak, ya dabir orta planlamak gibi, bu anlaflmadaki farkl› parçalar› kullanacakt›r. Mekânsaldüflünmenin do¤as›n› ve çeflitlerini karakterize etmek için, genel olarak düflünmeile ilgili farkl›laflt›rmalar yapmal›y›z.Mekânsal düflünmenin, dünyan›n mekânsal özelliklerini ay›rt etme ve kodlamaile bafllad›¤› söylenebilir (Hochberg, 1978). Öncelikle flekiller ay›rt edilmeli; dahasonra özellikleri ve birbirleriyle ve ba¤lamlar›yla olan iliflkileri zihinsel temsillerekodlanabilinmektedir. Zihinsel temsil oluflturan kodlama ifllemlerinin k›smi bir listesiflu flekildedir; insanlar›n kodlad›klar›, idrakle ilgili özelliklerin flekilleri konusundafikir vericidir ve mekânsal düflünme anlam›ndaki sürecin önemi konusundadüzenlenmifltir. Kodlama süreçleri kendi içlerinde atomistik de¤ildir; önceki bilgiifllemeleri sonucundan do¤arlar, ve karfl›l›k olarak, daha karmafl›k mekânsal yarg›-lar›n ve ç›kar›mlar›n parçalar› olarak de¤erlendirilir. Kodlama süreci flunlar› içerir:• Zeminden flekilleri ay›rt etmek;• Dokular›n, ana hat flekilleri ve içsel yap›sal düzenlemelerin ikisinin de, fark›navarmak;• Boyutu de¤erlendirmek;• Dokuyu ay›rt etmek;• Rengin fark›na varmak ve• Di¤er özellikleri tespit etmek vb. s›ralanabilir.Örne¤in zeminden flekilleri ay›rt etme süreci, bilgi ifllenmesinin bafl›nda gerçekleflir,o kadar erken ki, bunun nadiren fark›na var›r›z. Ancak bununla birlikte,karanl›k, sisli gecelerde bazen bir fleklin ne oldu¤unu - bir obje, araç ya da bina-,ya bir fleyin gölge mi yoksa sis mi oldu¤unu idrak etmek zordur. ‹flin acemileri X-ray’lere bakarken de tam da bunu deneyimlerler: kemik nedir, doku nedir, tümörnedir?
2. Ünite - Mekânsal Düflünme31Günlük hayatta, boyut de¤erlendirmesi, navigasyon, paketleme ve mobilyay›yeniden düzenlemede olmazsa olmazd›r. Bilimsel düflüncede, boyut de¤erlendirmesi,jeoloji, biyoloji ve mühendisli¤in birçok aç›s›n›n yap›s›n› düflünmede kullan›l›r.Boyut de¤erlendirmeleri birçok alg›sal illüzyona tabidir, bu yüzden bunlar›üstesinden gelmeyi ö¤renmek çok önemlidir. Doku, derinlik ve uzakl›k hakk›ndaönemli bir ipucudur, bu yüzden dokuyu de¤erlendirmek dünyay› gezerken önemlidir(Gibson, 1979). Obje tan›mlamas›nda da bir ipucudur: bir kedinin tüylülü¤ü,bir otomobilin pürüzsüzlü¤ü ve yeni kesilmifl odunun sert tanelili¤i gibi. Doku ayn›zamanda bir fleyin nas›l ifllenmesi ve yorumlanmas› gerekti¤i konusunda da biripucu niteli¤indedir. Bilimde doku, uzaktan alg›lanan bir imajda, bir çeflit kayan›ndi¤erinden, bir çeflit dokunun di¤erinden, bir çeflit bitki örtüsünün di¤erindenfarkl›laflmas›na olanak sa¤layan bir fleydir.Renk de¤erlendirmesi, objenin alg›lanmas›nda bir ipucudur. Küçük, yuvarlakve turuncu fleylerin erikten ziyade kay›s› olmas› çok daha olas›d›r. Buna benzer birflekilde, bilimde, renk bir kimyasal›, kayay› ya da dokuyu di¤erinden ay›rt eder.Gösterimler: Dura¤an Varl›klar Aras›ndaki ‹liflkilerGenellikle mekânsal kararlar, büyüklük, flekil, mesafe ya da yön karfl›laflt›rmalar›varl›klar›n özelliklerinin de¤erlendirmesi de¤ildir:Fakat bir varl›¤›n bir referansa dair iliflkisine, (bir fleyin do¤ru olup olmad›¤›n›belirlemek) ya da bir varl›¤›n di¤erine dair iliflkisine (bir barda¤›n di¤erinden dahayak›n olup olmad›¤›na ya da di¤erinden daha çok doldurulup doldurulmad›¤›-na karar verme), dayanan az çok bir de¤erlendirmedir. Bir varl›¤›n bir referansadair iliflkisine ya da iki varl›¤›n karfl›laflt›r›lmas›na dayanan önemli mekânsal de¤erlendirmelerve karfl›laflt›rmalar:• Yönelim belirleme• Yerinin belirlenmesi• Mesafe de¤erlendirmesi• Boyut karfl›laflt›rmas›• Renk karfl›laflt›rmas›• Doku karfl›laflt›rmas›• Yer karfl›laflt›rmas›• Yön karfl›laflt›rmas›• Di¤er özellikleri karfl›laflt›rmaBöylece yönelim belirleme durumunda flunu sorabiliriz. Duvardaki resim do¤rumu veya e¤ik midir? Yönelim de¤erlendirmesi bir objenin esas referans çerçevesinin-budurumda resim, d›fl referans çerçevesi ile- bu durumda oda, karfl›laflt›rmas›n›gerektirir. Yönelim belirleme genellikle bir fleyin ne oldu¤unu tan›mlamakiçin kritiktir, örne¤in M harfini W harfinden, a b’yi a d’den ya da baklava biçiminikareden ay›rmak. Benzer flekilde bilim ya da mühendislikte yönelimden emin olmaktemel mekânsal kararlard›r; kimyada molekülleri tan›mlama ve onlar›n davran›fllar›n›tahmin etme, jeolojide kaya tabakalar›n› tan›mlama ve onlar›n üretildi¤ikoflullar› ç›kar›m, bina tasar›m›nda ›fl›k kaynaklar›n› tan›mlama ve onlar›n dönemselve günlük de¤iflimlerini tahmin etme.
32 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IGösterimler: Dinamik Varl›klar Aras›ndaki ‹liflkilerDünya statik de¤ildir ve ak›l hareket eden nesneleri kodlamak, yorumlamak ve ifadeetmek için yollar bulur. Dinamik varl›klar›n karakteristiklerini de¤erlendirmekde di¤er varl›klar ya da bir referans çerçevesine göre yap›l›r. De¤erlendirilebilir dinamiközellikler flunlar› içermektedir:• Hareketin yönü• Hareketin tarz›• H›z ya da ivme• Kesiflme ya da çarp›flmaHareketin yönünü de¤erlendirme hayatta kalmak için kritik olabilir: Bana do¤ruyönlenen bir nesne midir? O canavar etrafta dolaflmakta m›d›r? Büyüklüktekikodlama de¤iflimi hareket yönünün alg›lamas›n› vurgulayabilir. Böylece e¤er birfley çok büyürse daha yak›n gibi olmas› muhtemeldir. Yönlenme canl›n›n niyetininipucudur. Hareket bir restorana ya da bir sinema salonuna do¤ru mudur? Hareketinyönünü de¤erlendirme bilimsel düflünmenin de temelinde yer almaktad›r. (Örne¤in;tektonik plakalar›n ve hava hareketlerinin yönleri) Mekânsal gösterimlerinuygulamas› ç›kar›m, öngörü ve yarat›c›l›¤›n temelleridir. Biz zaten uçan toplar› yakalamave grafiklerdeki e¤ilimleri tahmin etme durumlar›na de¤inmifltik. Mekânsalgösterimin dönüflümü, yeni durumlar› kavramadan yarat›c› ve test edici yeni fikirlerekadar, bilimsel düflünmede temeldir. Cerrahlar yeni bir cerrahi prosedürü tasarlamakiçin mekânsal dönüflümü kullan›rlar. Jeologlar gözlemledikleri kaya oluflumlar›n›depremlerin nas›l üretebildi¤ini anlamak için mekânsal dönüflümü kullan›rlar.Mikrobiyolojistler afl›lar›n büyük moleküller için uygun olup olmad›¤›n› testetmek için mekânsal dönüflümü kullan›rlar (Shepard, 1984).‹nsanlar›n uygulayabilece¤i mekânsal dönüflümlerin baz›lar› flunlar› içermektedir.• Perspektif de¤iflimi (referans çerçevesi)• Yönelim de¤iflimi (zihinsel rotasyon)• fiekillerin dönüflümü• Büyüklük de¤iflimi• Bütünün hareketi• Parçalar› yeniden yap›land›rma• Yaklaflma ya da uzaklaflma• Karar verme• ÇevrinmeÇo¤u bilimsel ve mühendislik içerikleri için diyagramlar sadece bir sisteminstrüktürü de¤il ayr›ca onun davran›fl› ya da parças›n›n nedensel zinciri ya da yönetimfonksiyonunu ifade etmek içindir. Bunlar tam olarak her yafltan ö¤rencinin diyagramlariçin zor buldu¤u yönleridir. Diyagramlar strüktürü gösterir fakat fonksiyonuya da davran›fl› ya da nedensel iliflkileri göstermezler. Dil bu bilgiyi do¤rudanifade ederek dengeleyebilir. Ancak diyagramlar daha fazla resimsel araçlarladikkat çekici çizgiler, oklar, kutular ve destekler ile öz bilgi aktarmak için zenginlefltirilebilir.Örne¤in bir bisiklet pompas› diyagram›n›n tan›mlanmas› soruldu¤undaö¤renciler parçalar aras› strüktürel iliflkileri tan›mlamaktad›r. Pompan›n eylemlerdizisini ifade eden diyagrama oklar eklendi¤inde, ö¤renciler pompan›n nedensel,fonksiyonel eylemlerini tan›mlamaktad›r. (Heiser ve Tversky, 2002). Hatta oklar›neklenmesi fonksiyonel bilgi aktar›lmas› için yeterli olmayabilir. Bisiklet pompas›ve araba frenini anlamak için diyagramlar yüksek mekanik yetene¤i olan lisans›ö¤rencileri için yeterli idi. Fakat daha az seviyede mekanik yetene¤i olanlariçin dil aradaki fark› telefi etmekteydi. (Heiser ve Tversky, 2002).
2. Ünite - Mekânsal Düflünme33Mekânsal düflünme güçlü bir araçt›r. Çeflitli ba¤lamlarda problem çözümü için temeldir:Yaflam alanlar›, fiziksel mekânlar ve entelektüel alanlarda. Her bir durumda,tan›mlamadan ç›kar›m yoluyla analize kadar, giderek daha güçlü bir anlam sunabilmektedir.Bu her durum için mekânsal bilginin seviyesine, düflünce ve davran›fl›nmekânsal olma yolundaki yetene¤ine ve mekânsal yeteneklerin geliflimine ba¤l›d›r.Tüm bileflenlerin becerileri, baz› önemli derecelerde, ö¤retilebilir. Çok önemli olanbu noktada, mekânsal düflünme de e¤itime ihtiyaç duyar. Mekânsal düflünmeningünlük yaflamda, ifl yaflam›nda ve bilimde nas›l temel bir rol oynad›¤›n› bu noktalargöstermektedir. Günlük yaflamda gerekli olan yetenekler biçimsel içerikte nadirenö¤renilir. Biz biçimsel olmayan anlam yoluyla ve yaparak ö¤reniriz.‹flyeri ve bilimsel ba¤lamlarda; mekânsal bilgi, düflünce ve davran›fl›n mekânsalyollar› ve mekânsal özelliklerin dereceleri bak›m›ndan artan bir talep vard›r. Butalepler s›k s›k biçimsel aç›klamalar ile buluflturulmaktad›r.GÜNLÜK YAfiAMDA, ‹fiTE VE B‹L‹MDE MEKÂNSALDÜfiÜNMEKlasik dilbilim alg›s›nda okur-yazarl›k, birisinin okuyabilece¤i, yazabilece¤i ve birdilde konuflabilece¤i anlam›na gelmektedir. Bu yetenekler varl›¤›m›z›n tüm yönlerindegösterilebilir: günlük hayattaki sözlü ve yaz›l› iletiflimde, iflyerinde ve bilimde.Mekânsal okur-yazarl›k benzer bir kal›b› takip eder: insanlar hayatlar›n›n heralan›nda problemleri çözmek için mekânsal bilgilerini, düflünce ve davran›fl›n mekânsalyollar›n›n repertuarlar›n› ve mekânsal yeteneklerini kullan›rlar.Mekânsal düflünmenin günlük yaflamda ve iflte katk›lar› nelerdir tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE Klasik bir ortas›n›f ailenin iki ebeveyn ve de¤iflen yafllarda çocuklara sahip oldu¤unu düflünün. O aileninyaflam›nda tipik bir günü hayal edin. Günlük yaflam›n problemlerini çözmeyi nas›l hayalDÜfiÜNEL‹Medersiniz?3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M‹flte Mekânsal DüflünmeSORUSORU‹flte mekânsal düflünme çal›flmadan önce, gidifl-dönüflün günlük mücadelesi s›ras›nda,bafllar. Ço¤u sürücü ev ve ifl aras›ndaki karmafl›k iki boyutlu düzlemi belirlinoktalarda dönüfl dizisi içeren bir çizgiye basitlefltirir. Çevresel içeri¤in geri kala-D‹KKATD‹KKATn› gidifl-gelifl görevi ile ilgili de¤ildir ve dolay›s›yla gidip-gelme s›ras›nda büyük ölçüdegöz ard› edilir. Nereye dönülece¤ini ve hangi yöne gidilece¤iniSIRA S‹ZDEtan›mlayanSIRA S‹ZDEyol önemlidir. Sonuç olarak insanlar belirli öneme sahip noktalara daha fazla dikkatederler ve bu landmarklar› güzergâh boyunca di¤er yerlerden daha iyi hat›rlarlar.(Tom ve Denis, 2004). AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZLandmarklar›n ve dönüfllerin biliflsel önemi nörofizyolojide yans›t›l›r. Araflt›rmac›larbeyin görüntüleme teknolojisi kullanarak, biliflsel süreçler K ‹ Tve A beyinin P iflleyifliaras›ndaki ba¤lant›y› göstermifllerdir. (Aguirre vd., 1998; Maguire vd., 1997).,K ‹ T A Pzihinsel haritalar›n yap›m›na dayanak oluflturan beyinde, dönüfllere sinyal verenLandmarklar için basit bir rota landmarklardan daha büyük nörofizyolojik TELEV‹ZYON tepkilerTELEV‹ZYONvard›r. (Janzen ve van Turennout, 2003). Beynin bu alanlar› yön bulmada uzmanolan insanlarda daha büyüktür: Mesleklerini icra etmeleri için izin verilmeden önceönemli bir e¤itim geçiren Londra taksi sürücüleri gibi. Nörofizyolojik bulgularkapsaml› mekânsal deneyimin beyinde mekânsal düflünmeyi daha ‹NTERNET fazla art›rabilecekfiziksel de¤iflimlere yol açaca¤›n› öne sürmektedir.‹NTERNETDeneyimli taksi sürücüleri hizmet verdikleri alanlara dair, s›radan kullan›c›lar›nsahip oldu¤undan daha kapsaml› ve detayl› zihinsel haritalar›na sahiptir. Yine de
34 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Itaksi sürücülerinin zihinsel haritalar› basitlefltirilmifltir. Örne¤in taksi sürücüleri birflehrin ana arterleri hakk›nda, gerçekte oldu¤undan daha düzeltilmifl ve ana yönlerile daha hizalanm›fl gibi oldu¤unu düflünürler. Bu deneyimin önemli bir karakteristi¤inigöstermektedir.Binalar ve araçlar üç boyutlu strüktürlerdir. Mimarlar ve ürün tasar›mc›lar› üçboyutlu düflünme mücadelesi ile yüzleflirler. ‹ki boyutlu parçalar›n bir serisi ile çal›flarak,sketch-pad veya bilgisayar ekran›na düflünceyi d›flsallaflt›rarak, mücadeleile bafla ç›karlar. Mimarl›k için iki boyutlu parçalar›n standart bir kümesi mevcuttur:Plan, kesit ve görünüfl. Parçalar üç boyutlu bir problemi, standart bir iki boyutlukümeye do¤ru basitlefltirerek tasar›m› kolaylaflt›r›r. Her parça tasar›m sürecindefarkl› fonksiyonlara hizmet eder. (Arnheim, 1977; O’Gorman, 1998) Planlar ya dakuflbak›fl› görünüm bir binan›n odalar› aras›ndaki ya da binalar, aç›k alanlar ve birkompleksin yollar› aras›ndaki mekânsal iliflkileri yakalar. Bu strüktürün fonksiyonununanlafl›lmas› için önemlidir. Çünkü onlar binalar ya da odalar›n birbirlerineyak›nl›klar›n› ve onlar aras›nda gezinmek için yollar› gösterirler. Görünüfller bir binan›nya da bir kompleksin nas›l görülece¤ini gösterir, d›fl yüzey binan›n estetikde¤erini oluflturur. Son olarak, kesitler altyap›n›n, örne¤in s›hhi tesisat ›s›tma-so-¤utma sistemlerinin, strüktür ile nas›l ba¤lant› sa¤layaca¤›n› gösterir.Mimarlar›n fikirleri daha fazla ar›nm›fl oldu¤unda, skeçler daha fazla kendineözgü olmaktad›r. Mimarlar›n üç boyutlu görevleri, iki boyutlu katmanlar kümesi taraf›ndanbasitlefltirilmifltir. Bu basitlefltirme tasar›ma baflka önemli flekillerde hizmeteder. Çünkü farkl› düzlemler ayr›ca, tasar›m görüflleri kümelerinin farkl›l›klar›nadenk gelmektedir. Planlar, insanlar›n bir binada nas›l gezineceklerini belirler.Görünüfller bir binan›n nas›l görünece¤ini, kesitler altyap›n›n nas›l organize edilece¤inibelirler.Bilimde Mekânsal DüflünmeZihinsel imgelerin ve mekânsal görsellefltirmelerin sözel olmayan süreçlerinin etkinliklerien az›ndan flu süreçlerin afla¤›daki birbirleri ile iliflkili bak›fl aç›lar›n› referansalarak aç›klanabilir. Özel ve bu nedenle sosyal olmayan, geleneksel, ya da kurumsalolarak kontrol edilen do¤alar›; çok somut ve benzer strüktürleri, son derecegeliflmifl mekânsal sezgilerin do¤al mekanizmalar›, do¤rudan duygusal etkileri.Özetle modern bilimde büyük kefliflerin her biri mekânsal düflünmenin rolünütan›mlar. Crick ve Watson’›n biyokimyadaki DNA strüktür modeli.Burada dört örnek olay çal›flmas› sunulmaktad›r. ‹lki, astronomiden, uzun vadelidir.Bir disiplin içinde, astrofiziksel mekânsallaflma, bir mekânsal düflünmeyaklafl›m›n›n geliflimini hesaba katar. ‹kincisi, jeolojiden, mekânsal düflünmeyi ikiperspektiften karfl›laflt›r›r. Birisi zanaat› uygulayan uzman›n perspektifi, di¤eri isezanaat ö¤renen ç›ra¤›n perspektifi. Üçüncü ve dördüncü çal›flmalar mekânsal düflünmeningücünü örnekleme çal›flmalar› olan iki bilim adam›na odaklan›r. Üçüncüçal›flma 盤›r açan deniz taban›n› haritalar›n› meydana getiren Marie Tharp’›n,deniz jeolojisti, çal›flmas›n› tan›mlar. Son çal›flma merkezi yer teorisini gelifltirenWalter Christaller’›n çal›flmas›n› analiz eder. Her bir örnek olay çal›flmas›na odaklanma,bilim adamlar›n›n çal›flmalar›yla ve dolay›s›yla bilimsel keflif ve ilerlemeylebütün oluflturan mekânsal düflünme yoludur.Astronomide Mekânsal DüflünmeGece gökyüzünün ihtiflam›nda insan›n flaflk›nl›k halinden evreni yap›s› ve evrimininbilimsel anlay›fl›na geçifl süreci dikkate de¤er bir hikâyedir ve önem teflkil
2. Ünite - Mekânsal Düflünme35eden bir biçimde, mekânsal düflünürlerin üretti¤i iç görü ve ç›karsamalar› sayesindegerçekleflmifltir. Astronomideki temel problem, içinden çal›fl›labilecek s›n›rl› birtak›m temel ölçütleri olmas›d›r. Ölçümler basittir. Gökyüzünün herhangi bir pozisyonunda,belirli bir zaman ve konumda, gözlemciye gelen enerji miktar›n› dalgaboyunun bir fonksiyonu olarak ölçebiliriz. Eski uygarl›klarda yaflam›fl kifliler gökyüzünegörünür spektrumun s›n›rl› penceresinden bakt›klar›nda, Günefl’in, Ay’›n,y›ld›zlar›n ve gezegenlerin k›r›lan ve yans›yan ›fl›klar›n› görmüfllerdir. Burada baflaç›k›lmas› gereken mesele, renklerin, dokular›n, hareketlerin ve de¤iflimleri birmant›k çerçevesine oturtmakt›r. Primitifler ve bu primitifler üzerinden tan›mlanabilmeimkân› olan kavramlar üzerinde infla edilen temel zihinsel (entelektüel) yap›,mekânsal idi (Bu astronomik primitifler analizi, Golledge’in 1995 ve 2002’ tekico¤rafi primitifler üzerine olan makaleleri üzerine temellenmifltir). Gökyüzünde,belirli konumlarda objeler görmüfllerdir. Bu objeler, flu an farkl›laflan göreceli büyüklükolarak adland›r›lan, farkl› parlakl›klardayd›lar. Bu objelerin daha parlaklar›naisimler, etiketler vermifller ve gökyüzünün görünüflünün zamanla nas›l sistematikbir biçimde de¤iflti¤inin fark›na varm›fllard›r. S›ras› gelmiflken, birçok temelzaman ölçütlerimizin - günler, haftalar ve y›llar - gökyüzünü gözlemlemeye ba¤l›oldu¤unu ve eski zamanlardan yirminci yüzy›l›n sonlar›na kadar astronomlar›n(gökbilimcilerin) temel görevinin zaman tutmak ve ölçmek oldu¤unu, not etmekanlaml› olabilir. Eski uygarl›klarda insanlar gök kürede gördükleri objeleri tan›mlamadafarkl› di¤er mekânsal kavramlar› kullanm›fllard›r. Daha çok bafllarda, birçokobjenin; y›ld›zlar›n, gezegenlerin, Ay’›n ve Günefl’in arka plan›n karfl›s›nda hareketettiklerinin fark›na varm›fllard›r. Buna ba¤l› olarak, göreceli yön ve yön bulmagibi kavramlar kullanm›fllard›r. Bir baflka temel mekânsal kavram, bir düflünceçerçevesi kullanarak, “sabit” y›ld›zlar›, di¤er objelerin, göreceli hareket ba¤lam›nda,hareket etti¤i bir arka plan olarak düflünmüfllerdir. Ayr›ca gökyüzünde, y›ld›zlar›nve tak›my›ld›zlar›n dokular›n› da gözlemlemifllerdir (fiekil 2.2).fiekil 2.2Eratosthenes’ indünyan›nboyutunubelirlemedekulland›¤› teknik.Kaynak: EratosthenesProjesi,http://www.physastro.sonoma.edu/observatory/eratosthenes/#original.
36 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IYer Bilimlerinde Mekânsal DüflünmeHer karmafl›k bilimsel pratikte oldu¤u gibi, bileflen ifllemleri tan›mlamak çokzordur ve içinde uyguland›klar› tek bir dizilifli belirlemek imkâns›zd›r. Yer bilimcilerindeneyleri temel al›nd›¤›nda, komite yer bilim yapma süreci içinde uygulananmekânsal düflünce ifllemlerinin tan›mlay›c› bir katalo¤unu sunar. ‹ki tür düflünürkategorisinde temellenmifltir: özellikle baflkalar›na al›fl›lm›fl›n d›fl›nda gelen, mekânsalçözülmesi gereken sorunlar› üstlenen uzman yer bilimciler ve kendilerineal›fl›lm›fl›n d›fl›nda gelen mekânsal sorunlar› üstlenen acemi ö¤renciler.Yer bilimciler ve ö¤rencileri taraf›ndan yap›lan mekânsal düflünme, birçok fleyinyan›nda flunlar› içerir;• Bir objenin fleklini kesin ve aç›k bir biçimde tan›mlamak,• Bir objeyi fleklinden dolay› tan›mlamak ve s›n›fland›rmak,• Do¤al bir objenin flekline anlam atfetmek,• Bir flekli ya da dokuyu karmafl›k ve da¤›n›k bir arka plan içinden ay›rt etmek,• Bir ya da iki boyutta toplanan gözlemleri inceleyerek, gözünde üç boyutlubir obje, bir yap› ya da süreç canland›rmak• Gerçek hayatta karfl›laflt›¤›m›z objelerin yönünü ve konumunu, Dünya’y› dayanaknoktas› alan kavramsal bir koordinat sistemine ba¤l› olarak, tan›mlamak,• Daha önce görülen ö¤elerin yönünü ve görünüflünü hat›rlamak,• Üç boyutta, boflluk içinde, objelerin ve materyallerin hareketini kafadacanland›rmak,• Objelerin sayesinde flekil de¤ifltirdikleri süreçleri kafada canland›rmak,• Zaman hakk›nda düflünmek için mekânsal düflünmeyi kullanmak,• Eksenlerin uzakl›k olmad›¤›, iki, üç ve dört boyutlu sistemleri dikkate almakCo¤rafyada Mekânsal Düflünme ve Walter Christaller’›nMerkezi Boflluk Teorisi: Konum Teorisinde Alman Gelene¤iOn dokuzuncu yüzy›l boyunca ve yirminci yüzy›l›n ilk yar›s›nda, Almanya co¤rafibilginin merkezlerinden (belki de tek merkezi idi) biriydi. Sayg› duyulan bir disiplinolarak, co¤rafya, Alman üniversite sistemine güçlü bir flekilde yerlefltirilmiflti.Alman bilim insanlar›n›n uzun bir gelene¤i, bu disiplin içerisindeki ana düflünceleribelirlemifllerdi: Alexander von Humboldt ve keflif bilimi; Carl Ritter ve yörekavram›; Friedrich Ratzel ve befleri co¤rafya çal›flmalar› ve Alfred Hettner ve korolojidüflüncesi (ya da bölgesel farkl›laflma). Bir kol konum teorisi üzerine odaklanm›flt›.En basit olarak, konum teorisi flu soruyu sormufltu; Neden “fley”ler olduklar›yerde konumlanm›fllard›r? Konum teorisi bu soruyu, Johann Heinrich von Thunen’in (1826) tar›m modelini ve imalat›n› ve Alfred Weber’in (1909 sanayi konumumodelini temel alarak, tar›msal üretim gibi fleylerin mekânsal kal›plar›n› aç›klayangenel kurallar bularak cevaplama yoluna gitmifltir. 1933’de, Walter Christaller(1893-1969) konum teorisine baflka bir kol katan ve kendi merkezi yer teorisiile yerleflim flekillerini göz önünde bulunduran (fiekil 2.3) bir doktora tezi yay›nlam›flt›r.Bugün, bu dikkate de¤er keflfin etkileri, co¤rafyada, sosyolojide ve planlamadahala büyük bir rol oynamaktad›r. Baz›lar› için, merkezi yer teorisi, Dünya’n›nüzerindeki dokulara ve kal›plara neden olan süreçleri anlamay› ve modellemeyiamaçlayan bir yaklafl›md›r ve co¤rafyaya mekânsal analiz aç›s›ndan yaklaflmay›sembolize eder. Ancak bunun yan›nda, alan›n bütün bilim insanlar› için, merkeziyer teorisi co¤rafyada mekânsal düflüncenin gücünün bir örneklenmesidir. Bu analizbüyük biçimde 1995’de yaz›lan (Christaller taraf›ndan çevirisi yap›lan ve yeni-
2. Ünite - Mekânsal Düflünme37den bas›lan, 1972), “Merkezi Yerlerin Teorisi’ni Nas›l Buldum? Merkezi YerlerinKayna¤› Üzerine Bir Rapor” adl› otobiyografik makaleden yararlanmaktad›r.Merkezi Yer Teorisinin Ortaya Ç›k›fl›Christaller insan co¤rafyas›nda uzun zamand›r var olan bir sorunu çözmeye baflkoymufltu: yerleflimlerin temel özelliklerini (büyüklük, say› ve konum) aç›klamak.Daha önceki çal›flmalar, co¤rafi gereksinim ba¤lam›ndaki aç›klamalar› ele alm›fllard›r:bir flehrin burada olmas› gerekmektedir, orada de¤il; çünkü bu da yerleflim yerihakk›nda belirli nedenler yüzündendir. Bu bir nehrin yan›ndaki da¤l›k burun, yada çeflitli ulafl›m rotalar›n›n kesiflim noktas› üzerinde olabilir. Bu ve bunun gibiaç›klamalar baflar›s›z olmufltur, çünkü flehirlerin geliflmedi¤i yerlerde birçok karfl›-laflt›rmal› yerleflim yerleri vard›r ve ulafl›m rotalar› aç›klamas› neden sonuç iliflkisiiçinde baflar›s›z olmufltur. Hangisi daha önce gelmifltir? Hangisi di¤erine öncüllüketmifltir? Bu gibi belirli flehirlerin formasyonunun, büyümesinin ve yok olmas›n›ntarihsel araflt›rmalar›, belirli bir yerde ne oldu¤unu tan›mlayan, zengin ve baflar›l›yaklafl›mlar olmufltur, ancak yine de bütün flehirlerle ilgili bu gibi çal›flmalara ulafl›lsadahi, herhangi genel kurallar›n ortaya ç›k›p ç›kmayaca¤› kesin ve aç›k de¤ildir.‹statistik hesaplar, dokular› tan›mlay›p, s›n›fland›rmalar gelifltirebilirler, ancakille de Christaller’in peflinde kofltu¤u genel kurallar ve kanunlar oluflturamazlar.1950 ve 1970 aras›ndaki y›llar için, Christaller’in çal›flmas› bir çok co¤rafya uzman›için ilham kayna¤›, genel anlam olarak uygulanabilen ve metaforik olarak takipedilebilen bir model olmufltur. Co¤rafyaya mekânsal analiz aç›s›ndan yap›lan yaklafl›m›nköfle tafllar›ndan biri olmufltur. Birçok yerde denenmifl, kabul edilmifl, baz›yerlerde de reddedilmifltir. Dünyan›n birçok yerinde planlama arac› olarak ifllevgörmüfltür. Daha sonraki co¤rafya uzman› jenerasyonlar için bir simge haline gelmifltir.Bir kiflinin teori ile ilgili yorumu ne olursa olsun, keflfin kendisi mekânsaldüflünmenin gücü ve sürecini gösteren, genifllemifl bir kullan›md›r.fiekil 2.3GüneyAlmanya’dakimerkezi yerlerinflemas›.Kaynak: Baskin, 1957.
38 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-I“E¤er metodolojimi çok özetle tan›mlamam gerekirse: öncelikle haritalar üzerindeoynad›m, boyad›m, noktalar ve çizgiler çizdim, ancak bunu çok oyuncu birbiçimde yapt›m ve birden problemler ç›kmaya bafllad›. Daha sonra engebeli arazideuzun yürüyüfller yaparken, onlar› aç›klamaya, çözmeye çal›flt›m; yürüyüfl yaparkendüflünceler geri kendi yerlerine oturuveriyor. Ve son olarak, tamamlama veformüle etme aflamas› geldi. Bu sebeple, dil uygunluk sa¤layan, duyulabilen ve sadeceokumak için kullan›lmayan bir tür fley olmal›d›r. Genel olarak, yarat›c› bilimseldüflüncenin çal›flma masas›nda do¤du¤u düflüncesi hakim geliyor. Bu böyle olmamal›d›r.Benimki do¤ada yürüyüfl yaparken ortaya ç›km›flt›r. Buna ek olarak,ben kendimi bir co¤rafya uzman› olarak göz önünde bulundurmaktan memnuniyetduyar›m.” (Christaller,1972, syf. 610)Bu bölümdeki örneklerin gösterdi¤i gibi, mekânsal düflüncede, yafl ve deneyiminfonksiyonlar› olarak, farkl› seviyede ifllemler ve yine mekânsal düflüncede,farkl› ba¤lamlarda farkl› ifllem biçimleri vard›r. Marie Tharp ve Walter Christallermekânsal düflünmenin bilimsel keflifler sürecindeki gücünü örneklendirmifllerdir.Baz› yer bilim ö¤rencileri, kaya formundaki çukur e¤ri iliflkilerini anlamayabilir. Birhava trafik kontrolörü, bir çocu¤un oyunca¤›n› monte etmede bir sanatç›dan dahafazla verimli olmayabilir. Ayakkab› ba¤›n› ba¤lamay› ö¤renen bir çocuk, henüz birkravat› ba¤lamada yetkin olmam›fl olabilir. Bu aktivitelerden baz›lar› için, y›llar sürenörgün bir e¤itime gerek duyulmaktad›r. Di¤erleri için iflte ö¤renme enformelve yap›land›r›lmam›flt›r.Gündelik hayatta, ifl hayat›nda ve bilimde, mekânsal düflünmenin rolü ile ilgiliüç mesaj vard›r. Birincisi, mekânsal düflünme sürecinin her tarafa nüfuz etmesi,gücü ve esnekli¤idir: Bir çok ba¤lamda baflar›l› problem çözme, bir ölçüde mekânsaldüflünmeyi temel almaktad›r. ‹kincisi, süreçlerin nas›l ve ne kadar iyi ifllendi¤ikonusunda kayda de¤er varyasyonlar›n oldu¤u kapsam›ndad›r: mekânsal düflünmenintek bir “en iyi” yolu yoktur. Üçüncü ise mekânsal düflünmede, örgün e¤itimsorunu ile karfl›laflman›n önemidir: çal›flma yeri ile ilgili beceriler bireye ve toplumsalkaynaklara yap›lan hat›r› say›l›r yat›r›mlara gereksinim duyar. Baz› ö¤renmesüreçleri enformel olarak ifllese de, büyük bir k›sm› örgün e¤itim sistemine ba¤l›durumdad›r.ULUSAL E⁄‹T‹M STANDARTLARINDA MEKÂNSALDÜfiÜNMEMatematik ve Fen Standartlar›nda Mekânsal DüflünmeninÖnemi‹çinde bulundu¤umuz zamandaki e¤itim ortam›n› düflünecek olursak, farkl› disiplinleriçin e¤itim standartlar›, mekânsal düflünmeye dikkat çekmeyi sa¤layacakönemli bir yerdir.Bu disiplin bazl› standartlar, 1990’lar›n ortas›nda ve son zamanlar›nda gelifltirilmiflve K-12 ö¤rencilerinin bilmesi, anlamas› ve yapabilmesi gereken ifadeleri sa¤lam›flt›r;bu standartlar›n, e¤itim müfredat›, de¤erlendirme süreçleri, ö¤retmen e¤itimprogramlar› ve tamamlay›c› ö¤retici materyallere temel sa¤lamalar› amac› güdülmüfltür.Komite iki tak›m standartlar üzerine yo¤unlaflm›flt›r:1. Okul Matemati¤i için Prensipler ve Standartlar, 2000’de Matematik Ö¤retmenleriUlusal Konseyi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Bu ilk kez yap›lan, 1989’da matematikiçin bas›lan, tak›m standartlar›n güncellenmifl bir halidir.
2. Ünite - Mekânsal Düflünme2. Ulusal Fen E¤itimi Standartlar›, 1996’da Ulusal Araflt›rma Konseyi taraf›ndanhaz›rlanm›flt›r. ‹çinde co¤rafya için olanlar (Co¤rafya E¤itimi Standartlar› Projesi,1994) da bulunan, farkl› sette standartlar incelenmifltir, ancak matematik ve fenstandartlar› mekânsal düflünmeye ve ak›l yürütmeye direk bir ba¤lant› sunmaktad›rve e¤itim süreci ve teknolojik olarak becerikli ifl gücü fikri için temel oluflturmaktad›rlar.(Mekânsal düflünme, bir disiplin olarak co¤rafyay› bütünleyicidir ve bu sebeptendolay›, ulusal co¤rafya standartlar›nda belirgin bir biçimde anlam kazan›r.Mekânsal Düflünme ve Ulusal Fen E¤itimi Standartlar›Fen standartlar›n›n, mekânsal düflünmenin temel konseptleri ile iliflkisi, hiç bir flekilde,matematik standartlar› ile oldu¤u gibi aç›k de¤ildir. (NRC, 1996). Bilimin detayl›bir okumas›, mekânsal düflünme ve mekânsal fikir yürütme içeri¤inin var oldu¤unuönerir ve ortaya koyar, fakat ne tabir fenin içinde vard›r, ne de kavramlaraaç›kça ve sistematik bir biçimde at›fta bulunulmufltur. Fen standartlar›, yap›salolarak matematik için olan standartlara benzemektedir. Tek kural d›fl› durum, matematikstandartlar› “standartlar ve prensiplerden” bahsederken, fen standartlar›,standart kavram›n› e¤itim sisteminin ö¤renci - ö¤retmen iliflkisine dokunan her unsurunagenifl bir biçimde uygular.Bu sebepten dolay›, matematik standartlar› prensiplerdeki konular›n birço¤unuele al›rken, fen standartlar›nda, ö¤retme, de¤erlendirme, ö¤retmen haz›rl›¤› ve içerikstandartlar› vard›r.Bilim içerik standartlar›, standartlar›n her üç derece aral›¤› için (K-4, 5-8, ve 9-12) detayland›r›ld›¤› alt› temel temay› içerir. Bu temalar birlefltirici kavramlar ve süreçlerdir;araflt›rma olarak bilim, fiziksel bilim, hayat bilimi, Dünya ve uzay bilim,bilim ve teknoloji; kiflisel ve sosyal aç›dan bilim ve bilimin tarihi ve do¤as›d›r.39K-12 K12 (kindergartenthrough twelfth grade)Amerika Birleflik Devletleri,Kanada, gibi bat›ülkelerinde ve muhtemelendi¤er ülkelerde de, e¤itim vee¤itim teknolojisi içinöncelikle kamu destekli ilkve ortaokul e¤itimi içinkullan›lan bir terimdir. [K12(kindergarten throughtwelfth grade)] k›sa birfleklidir. Bir dersi ya da birkonuyu bütün ö¤retimyöntemleri-olanaklar dikkateal›narak; internet-intranetokulve ev ortam›n›n verimlianlay›fl›na dayal› olarak,ö¤rencinin ö¤retmenyard›m›yla veya kendikendine en mükemmelflekilde dersleri mükemmelö¤renmesi amac›yla bat›dauygulanan bir ö¤retimprogram›d›r. Bu duruminternet üzerinde okul veevde etkileflimli bir flekildeuygulan›r. Hâlihaz›rda ilk veortaö¤retime yöneliktir. Dr.William J. Bennett ve K12ekibi, yüksek standartlardabir program gelifltirmifltir.Bu çok yönlü program;bölgesel ve ulusal e¤itimstandartlar›n› aflacakflekilde daha üstüntasarlanm›flt›r. Amaç, enbaflar›l› e¤itim veren; devletve özel okullar›ylakarfl›laflt›r›labilir veya dahaüstün bir e¤itim vermeyisa¤lamakt›r.Kaynak:http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/ders/K12.htm#kneUlusal e¤itim standartlar›nda mekânsal düflünmenin önemini tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDEMekânsal düflünme, baflar›l› düflüncenin ve problem çözmenin bafllang›c›d›r.Mekânsal düflüncede becerili olma, K - 12 e¤itim müfredat›nda DÜfiÜNEL‹M hakim k›l›nm›flt›r,ancak formel ve sistematik olarak hiçbir yerde ö¤retilmemektedir. Bu e¤itimsel birkör noktaya neden olmaktad›r. Mekânsal fikirlerde, formel, sistematik SORUö¤retim, anaak›m e¤itim program›n›n bir parças› de¤ildir. Bu nedenden dolay›, mekânsal düflüncebölüm bafll›¤› alt›ndaki birçok genel kavram al›fl›lm›fl›n d›fl›nda de¤ildir veD‹KKATkomite mekânsal düflüncenin sistematik ve koordine bir biçimde, yeterince takdiredilmedi¤ine ve yeterince ö¤retilmedi¤ine inanmaktad›r.SIRA S‹ZDEMERKEZ‹ S‹STEMLERDE DESTEK S‹STEMLER‹NEOLAN ‹HT‹YAÇMekânsal düflünmeye destek için- yüksek ve düflük teknoloji - sistemlerin tasar›m,gelifltirme, test etme ve uygulamalar›n› kullanmak gerekmektedir. Bu sistemlergerçek dünya ba¤lam›ndaki problem çözümlerinde, araflt›rmac› yaklafl›ma (hipotezK ‹ T A Püretimi ve test edilifli) olanak sa¤layabilmektedir. Farkl› disiplinler geleneklerin veproblem çözme ba¤lamlar›n›n gereksinimlerini sa¤lamak için ince ayar çekilebilmekteve bireysel performans farkl›l›klar›n›, yafl ve beceri fonksiyonu olarak yans›tacakbiçimde yap›land›rabilmektedir (geliflimsel ve e¤itimsel uygunluk kavram-TELEV‹ZYONlar›). Mekânsal düflünme için destek sistemleri iki nedenden dolay› önemlidir:1. Mekânsal düflünce karmafl›k ve sorunlu bir kavramd›r. Destek sistemleri bukarmafl›kl›klar› düzenlemeye flunlar› kullanarak yard›m edebilirler; ‹NTERNET4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET
40 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MCBS (Co¤rafi Bilgi Sistemleri(GIS), SORU Geographic‹nformation System): Co¤rafiverilerin oda¤› yeryüzününhemen üstünde ya da hemenalt›ndaki D‹KKAT yerler hakk›ndabilgi olarak tan›mlanabilir.‹NTERNET5• Çeflitli ve genel olarak genifl veri tak›mlar›n› saklama ve idare etme;• Sürecin tekrarl› ve zahmeti temel k›s›mlar›n› rutin hale getirme (kelime ifllemciprogramlarda makrolar›n geliflime benzer bir biçimde).• Kay›t alt›na al›nm›fl ifllem dizilifllerinin sonuçlar›n› takip etmek;• Süreç içi geribildirimler ve yard›mlar sa¤lamak,• Sonuçlar›n, çal›flmalar›n ve finalin, kendisi ve di¤erleri için, görüntülenmesive iletiflimi için bir araç sa¤lamak.2. Mekânsal düflünme güçlü bir süreçtir. Destek sistemleri bu gücün uygunkullan›m›n› flu flekilde sa¤lama alabilirler;• Rolleri kesin k›larak;• Prati¤ini genifl bir kesim kullan›c›ya eriflilebilir k›larak;• Ba¤lamlar›n genifl bir kesiminde e¤itimi ve uygulamalar› baflar›l› k›larak,• Olabilecek kadar çok farkl› kesimde disiplinlerin deneyimlerinden ve bu disiplinlerinüyelerinin uzmanl›¤›ndan yararlanarak (en iyi pratiklerin fikirleri);• Veri ve sonuç sunumlar› için birçok ve farkl› format sunarak,• Ana aktivitelere eriflilebilirlik sa¤layarak (de¤iflim, ifllem ve analiz gibi)• Veride eksiklik ve hatan›n, analizde belirsizli¤in ve buna ba¤l› olarak sonuçlardakimu¤lakl›¤›n rollerinin fark›na vararak.Mekânsal düflünmenin alabilece¤i farkl› formlar ve farkl› alanlardaki ba¤lamlaraolan uygulanabilirli¤i, göz önüne al›nd›¤›nda, mekânsal düflünmeye evrensel birdestek sistemi oluflturabilecek tek bir sistem yoktur.Mekânsal düflünmede SIRA S‹ZDEmerkezi sistemler ile destek sistemlerin iliflkisi nedir?MEKÂNSAL DÜfiÜNMEY‹ DESTEKLEMEDE YÜKSEKDÜfiÜNEL‹MTEKNOLOJ‹Birçok yaz›l›m arac› co¤rafi bofllukta ya da mekânsallaflt›rma yoluyla oluflturulanbaz› di¤er bilgi SORU boflluklar›nda objeleri temsil ve manipüle etme amac›yla gelifltirilmifltir.Co¤rafi mekânsal ba¤lamda, sekiz tak›m araç vard›r: Co¤rafi bilgi sistemleri(CBS) ve uzaktan alg›lama analiz sistemleri; yer bilim analitik sistemleri; CAD sistemleri;matematiksel ve istatistiki analiz sistemleri; üretim grafik ortamlar›; ani-D‹KKATmasyon ortamlar›; enformasyon görsellefltirme sistemleri ve kavram haritalamaSIRA S‹ZDEaraçlar› (Bu araçlar için detaylar sunan web sitelerine bak›n›z). Mekânsal düflünmeiçin, protein analizi, t›bbi görüntüleme ve y›ld›z sistemlerini haritalama gibi çeflitlibirçok alanda baflka birçok yüksek teknoloji sistemleri bulunmaktad›r. Bu yüksekSIRA S‹ZDECo¤rafi veri ba¤lant›s› üçunsur içermektedir. BunlarAMAÇLARIMIZ yer, zaman ve özellikleri.Örne¤in, bir bildirimde AMAÇLARIMIZdüflünün ki; 05 Temmuz2010 tarihinde enlem 33derece 62 dakika kuzey,K ‹ T A Pboylam› 39 derece 20 dakikado¤u, ö¤le saatlerinde 28 °C s›cakl›¤›nda idi, gibiörneklenebilir.TELEV‹ZYONteknoloji arac›n›n her biri farkl› olanaklar sunmaktad›r. Örne¤in, CBS ve KüreselKonumland›rma Sistemi (Global Positioning System - GPS) gibi ona ba¤l› olan uydusistemleri, K ‹ co¤rafi T A P mekânsal veri toplamas›nda, analizinde de gösteriminde devrimyaratm›flt›r. Bütün yüksek teknoloji sistemleri, analitik kapasite ekleyerek (1) ,görsel olarak ilgi çekici ve esnek grafik ve kartografik temsiller sa¤layarak (2) ,multimedya TELEV‹ZYON ve multiformat veriyi destekleyerek (3) , API gibi özel ama kullan›m›kolay ara yüz uygulamalar› üreten araçlar› destekleyerek (4) , ba¤lama duyarl› yard›mve yaz›l›m ustal›klar› taraf›ndan desteklenen, daha kolay kullan›labilen ifllevselliksa¤lamak (5) , ve yeni ç›kan özel yaz›l›m standartlar› yoluyla di¤er bilgi sistemürünleri ‹NTERNET ile daha iyi entegrasyon sa¤lamak, aç›kça belirtilmifl co¤rafi veri idaresininve ifllem kapasitelerinin bu sistemlerin bir ço¤una yerlefltirilmesini sa¤lamak(6) , yollar›yla daha güçlü hale gelmektedirler.
2. Ünite - Mekânsal Düflünme41Mekânsal düflünmeyi desteklemede yüksek teknolojinin önemi nedir? SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDE6Yaz›l›m sa¤layanlar›n görünürde koordineli bir planlar› olmamas›na ra¤men,DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹Msistemler ortak ç›karlar do¤rultusunda ve ifl, sanayi ve hükümet gereksinimleri nedeniylebirbirine yak›nsamaktad›r. Kullan›c›lar, de¤iflik ölçeklerde, de¤iflik duyarl›-l›klarda ve farkl› kaynaklardan gelen veri tak›mlar›n› idare etmek S ORU için daha esnekSORUsistemler talep etmektedirler. Bu sistemler fonksiyonel olarak daha güçlü bir halegeldikçe ve ortak ç›karlar do¤rultusunda birbirine yak›nsad›kça, kapasiteleri mekânsaldüflünmeye büyük oranda destek sa¤layacakt›r. Mekânsal düflünmenin ala-D‹KKATD‹KKATbilece¤i farkl› formlar ve mekânsal düflünmenin içinde meydana gelece¤i farkl›ba¤lamlar nedeniyle, tek bir sistemin mekânsal düflünceyi, bütünSIRAformlar›S‹ZDEve ba¤lamlar›içinde uygun hale getirmesi olas› de¤ildir. Mekânsal düflünce, tek bir siste-SIRA S‹ZDEmin evrensel destek vermesi için, çok karmafl›k, sorunlu ve güçlü olmas›na ra¤men,flu andaki birçok CBS yaz›l›m sistemleri mekânsal düflünmeye K - 12 ö¤ren-AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZcilerinin ihtiyac›ndan daha çok destek sa¤lamaktad›r. Gerçekten de tahmini hesaplargöstermektedir ki, CBS ürünlerinde mevcut olan fonksiyonlar, K ‹ birçok T A P profesyonelCBS kullan›c›s›n›n bile yaz›l›mlar›n›n fonksiyonelli¤inin sadece %10una erifle-K ‹ T A Pbilece¤i kadar genifl kapsaml›d›r (Tomlinson, 2003).TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
42 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖzetA MAÇ1A MAÇ2Mekânsal düflünme süreçlerini aç›klamakMekân›n anlam›n› anlarken, problemleri yap›land›rmak,cevaplar› bulmak ve ifade etmek ve iletiflimçözümleri için bir araç olarak onun özelliklerinikullanabiliriz. Mekânsal strüktür içindeki, iliflkileriifade ederken objelerin dinamik özelliklerinive objeler aras› iliflkileri statik ve dönüflümleryoluyla alg›layabilir, hat›rlayabilir ve analiz edebiliriz.Mekânsal düflünme hiçbir bilginin etki alan›ylas›n›rland›r›lamaz, örne¤in mekânsal düflünme,felsefe, iflletme, dilbilim ve karfl›laflt›rmal› edebiyatagöre mimarl›k, t›p, fizik ve biyolojide dahakarakteristik olabilir. Mekânsal düflünme biliminilerlemesinde derinden ima edilmifltir. Bu biliminsadece mekânsal düflünme yoluyla yap›labilece-¤ini tart›flmak de¤ildir. Bu söylem pek çok klasikkefliflerin ve bilimin gündelik süreçlerinin, mekânsaldüflünme süreçleri üzerinde kapsaml› flekildekullan›ld›¤›n› tart›flmak içindir.‹ki ve üç boyutlu olarak, mekansal kompozisyonve görsel alg› düzeyinde, geliflim ve uygulamalar›n›anlatmakGenel anlamda bir mekân› var edebilmek içinonun her yönden belirli yüzey ya da mimari elamanla(duvar, döfleme vb.) s›n›rlanmas› gerekmemektedir.Di¤er bir deyiflle mekân herhangibir bofllu¤un (uzayda, yeryüzünde, bir yerde,vb.) belirli bir parças›n›n ya da tamam›n›n s›n›rland›r›lmas›ile var edilen tan›ml› bir mekân› dakapsamaktad›r. Güneflin yayd›¤› ›fl›kla temaseden herhangi bir a¤ac›n gölgesinin s›n›rlar› damekân olarak tan›mlanabilir. Burada ›fl›k herhangibir engelleyici olmad›¤› halde, bir mekân› belirleyebilir.Demek ki mekân› oluflturan s›n›rlamafiziksel elamanlarla olabilece¤i gibi, yaln›zca görselde olabilmektedir. Mekân yaln›zca bir yap›-n›n duvarlarla ya da yüzeylerle s›n›rland›r›lm›fl,mekânlar›ndan oluflan bir iç hacim, “iç mekân”olarak düflünülmemelidir. Binalar›n tek bafllar›nave di¤er binalarla birlikte oluflturdu¤u bir “d›flmekân”da vard›r.Geometri bilgisi dâhilinde en, boy, yükseklik ileoluflturulan bir yap›y›, üç boyutlu bir kütleninötesinde tan›ml› hale getiren de mekând›r. Çünkübir yap›n›n içinde veya d›fl›nda yaflanan insaniliflkilerinin bütünü veya devingenli¤i sayesindeyap› mekân olarak anlamland›r›labilir. Mekân,A MAÇ3bir mimari yap›n›n üç boyutlulu¤unun ötesindeinsan iliflkileri ve nesnel etkileflimleriyle onundördüncü boyutudur.Mekân kavram›na, literatürde ilk yaklafl›m yaz›l›en eski bilinen kaynak oldu¤u için Vitruvius’dangelmifltir. Vitruvius’un insan vücudunun dikeyduruflunu arketipsel bir mekân olarak kabul etti-¤i görülmektedir. C. Norberg Schulz (1971), Vitruvius’unyaklafl›m›ndan yararlanarak bu dikeyli-¤in yatay düzlemdeki yans›mas›n› “varoluflsal mekân”olarak adland›rmaktad›r. Aristo ise mekân›“nesnelerin ya da yaflayan fleylerin bir kab› veyabütün bu nesnelerin ya da türlerin birbiri ard›nabelirli bir düzende ayn› zarf›n içindekiler gibi endar›ndan en genifline s›raland›klar› ve tamam›n›nda belli bir gökyüzüyle s›n›rland›¤›” olarak tan›mlamaktad›r.(Meiss, Pierre Von 1990, 101)Boflluk ve zaman içinde s›n›rland›r›lm›fll›k olarakkavranan mekân, alg›lanabilirli¤iyle do¤ru orant›l›olarak ay›rt edilebilmektedir.Belirli bir mekan çevresindeki dünyay› alg›layabilmesürecini tan›mlamakDuyum veya mekân›n insanda his yaratmas› insan›nfizyolojik k›s›tlamalar›, yaflad›¤›m›z an, geçmiflve gelece¤imiz taraf›ndan k›s›tlanm›fl belirlibir mekân ve mekân noktas›nda çevresindekidünyay› anlayabilme sürecidir. Asl›nda insanlargerçek dünyay› do¤rudan alg›lamazlar. Gerçekdünya ile alg›lanan dünya aras›nda duran en az›ndaniki grup filtre vard›r. ‹lk filtre bizi çevreleyenkültürden gelen kültür imgesidir. ‹kinci filtre isekiflinin kendi içinden gelen kiflisel imgedir. Bundandolay› ayn› A gerçek dünyas› farkl› kültürlerdengelen ve farkl› kifliliklere sahip iki farkl› kiflitaraf›ndan A’ ve A” olarak alg›lanabilir (Rapoport,1977, 38-40) Çevresel bilifl ve alg›lama, literatürdedönüflümlü olarak, çevresel alg›lama,çevresel bilifl, çevresel imaj ve biliflsel harita olarakda kullan›lmaktad›r. Çevresel alg›lama ve biliflinoluflumu (biliflsel harita) Downs ve Stea(1973, 9) taraf›ndan flu flekilde tan›mlanmaktad›r.Bir süreçte, bir bireyin kendili¤inden elde etti¤ibilgilerin psikolojik dönüflümlerinin bir dizisindenoluflturdu¤u, kodlamalar, depolamalar,an›msamalar ve göreli yerler hakk›nda çözümledi¤i,birlefltirdi¤i, bir olgudur. Bu da o kiflininkendi günlük yaflam›na ait mekânsal çevresini
2. Ünite - Mekânsal Düflünme43belirlemektedir. Örne¤in Costa (2001) davran›flsalhedefleri belirleme konusunda daha fazlaodaklanm›fl ve düflünmenin farkl› düzeylerde teminedilebilece¤ini; Düflünmenin Girdi, ‹fllemeve Ç›kt› olarak kodlanabilece¤ini belirtmifltir.Elde Edilen BilgiKazan›lan fiey veKarar Verme‹çlemlenmifl BilgininS›ralanmas›Kodlama, Depolama,An›msanma, GeriÇa¤›rma veÇözümleme‹fllevsel / FonksiyonlarKonumsal, Yerler veÇevrenin Niteliklerifiekil 2.4 Down ve Stea’n›n Önerdi¤i Çevresel Bilifl veAlg›laman›n Esaslar› kaynak: Altman,L., L., vd.,(1986, 45)A MAÇ4Mekânsal düflünme sürecini biçimsel olarak ifadeetmekDavid Canter (1977, 155-158), bir mekân›n Aktiviteler-Kavray›fl-FizikselNitelikler aras›ndaki karfl›l›kl›etkileflimin bir sonucu oldu¤unu söylemifltir.Farkl› bireylerin mekan anlay›fllar›ndaki farkl›l›konlar›n çevreleri ile olan farkl› etkileflimlerindenkaynaklanmaktad›r. Çevreleri ile olanfarkl› etkileflimler mekân kavram›n›n da farkl›l›kyaratmakla birlikte ayn› zamanda bu farkl›l›¤›nda sebebidir. Biliflsel sistemimiz aynen bir haritan›niçerdi¤i gibi bilgiler içerir. Fakat bireyler aras›ndaidrak aç›s›ndan farkl›l›klar olabilir.AKT‹V‹TELERYERLERKAVRAYIfiF‹Z‹KSEL N‹TEL‹KLERA MAÇ5Gestalt okulu psikologlar›n›n ortaya koydu¤u anakavramlardan biri “prägnanz”d›r. Bu, sözlük anlam›olarak “iyili¤e” yak›n anlam›na gelir, Bununarkas›ndaki fikir, herhangi bir konfigürasyonun,basit, aç›k ve olabildi¤ine anlafl›l›r görünmesinisa¤lamak için gereken flekilde alg›lanmas›d›r. Sadeceen ola¤anüstü durumlarda bunun alg›lanmas›iki birbirine geçmifl soyut flekil olarak gerçekleflir.Gölgelenmifl flekli, beyaz bir kareninüzerinde duran birtak›m anlafl›lamayan obje olarakgörmeye zorlan›r›z. Gerçekte, gölgeli k›smabir flekil/figürmüfl gibi ve gölgelenmemifl k›smabir zemin/ yermifl gibi davranmazsak, flekil-zeminiliflkisini tasvir etmek zordur.Mekânsal düflünmenin çeflitli ve farkl› bilimdallar› aras›nda neden önemli oldu¤unu aç›klamakMekânsal düflünme, çeflitli ve farkl› bilim dallar›,sosyal bilimler ve hatta befleri bilimler aras› iflleyen,yay›lm›fl ve güçlü bir düflünce biçimidir. Örne¤in:Kimya e¤itimi ö¤rencilerden çok fazla fleytalep etmektedir. Soyut teorileri anlamalar›n› (bazenbir fenomeni anlatmak için iki tane teoriyibile!), matematik becerilerinin olmas›n›, deneyselbecerilerinin olmas›n›, sözel ve yaz›nsal olarakiletiflim kurabilmelerini ve iki boyutlu olarakverilen bilgiyi üç boyutlu olarak hayal etmelerinigerektirir. Ve bu daha sadece bafllang›çt›r. Mekânsaldüflünme birçok standart doküman›, hiçbirindeaç›kça belirtilmese de, alttan desteklemektedir.Mekânsal düflünme ulusal K - 12 standartlar›n›nhepsinde olmasa dahi birço¤unda varoldu¤u farz edilmektedir. Geometri bilimindeki,görünüflte olan hâkimiyetine ra¤men, tek bir disiplinles›n›rl› de¤ildir.fiekil 2.5 soldaki Mekanlar›n Do¤as› ‹le ‹lgili GörselBenzetme Kaynak: Canter, D., (1977) sa¤daki flekilzemin iliflkisi, Kaynak: ‹nceo¤lu, M., (2007)
44 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m1. Mekânsal düflünmede, yap›c› kar›fl›m›n› temel alanüç eleman afla¤›dakilerden hangisinde do¤ru olarakverilmifltir?a. Mekân›n alg›s›, boyutu, fleklib. Mekânda hareket, gözlem ve s›n›rl›l›kc. Mekân›n konseptleri, temsilin araçlar› ve düflünceninsürecid. Mekân›n anlat›m›, flekli ve mekânda hareket edilmesie. Mekânsal analiz, mekânsal harita ve grafik anlat›m2. Mekânsal yetenek, bir insan›n sahip oldu¤u ve birinsan›n zihinsel gerçeklefltirme yetene¤ini, rotasyon,perspektif de¤iflimi ve benzeri gibi, karakterize etmeninbir yolu olan bir süreklilik olarak kabul edilmektedir.Mekânsal yetenek için üç kategori ile ilgili ifadelerdenhangisi do¤rudur?I. Mekânsal alg›lama II. Zihinsel dönüflüm III. Mekânsalgörsellefltirme IV. Kodlamaa. I, II ve IIIb. II, III ve IVc. I, III ve IVd. II ve IIIe. I, II, III ve IV3. Bir varl›¤›n, bir referansa dair iliflkisine ya da iki varl›-¤›n karfl›laflt›r›lmas›na dayanan önemli mekânsal de¤erlendirmelerve karfl›laflt›rmalar afla¤›dakilerden hangi fl›ktado¤ru olarak verilmifltir?I. Yönelim belirleme II. Yerinin belirlenmesi III. Mesafede¤erlendirmesiIV. Yer karfl›laflt›rmas› V. Boyut karfl›laflt›rmas›a. II ve IIIb. II, III ve IVc. I, II, III ve IVd. I, II ve IIIe. I, II, III, IV ve V4. Yer bilimciler ve ö¤rencileri taraf›ndan yap›lan, mekânsaldüflünmede, hangi ifade yanl›flt›r?a. Bir objenin fleklini kesin ve aç›k bir biçimde tan›mlamak,b. Do¤al bir objenin flekline anlam atfetmek,c. Bir flekli ya da dokuyu karmafl›k ve da¤›n›k bir arkaplan içinden ay›rt etmek,d. Elde edilmek istenen bilgie. Zaman hakk›nda düflünmek için mekânsal düflünmeyikullanmak,5. K12 e¤itim müfredat›nda mekânsal düflünme için hakimk›l›nan nedir?a. S›n›fland›rmab. Becerili olmac. Süreç canland›rmakd. Uzaktan Alg›lamae. Haritalama6. Mekânsal düflünme için destek sistemleri kaç adet nedendendolay› önemlidir?a. Birb. ‹kic. Üçd. Dörte. Befl7. CBS ürünlerinde mevcut olan fonksiyonlar, birçok profesyonelCBS kullan›c›s›n›n bile yaz›l›mlar›n›n fonksiyonelli¤ininsadece _________ genifl kapsaml›d›r. Bofllukluyere afla¤›daki ifadelerden hangisi gelmelidir?a. Dört tanesine göreb. Üç tanesine görec. %30una eriflebilece¤i kadard. %10una eriflebilece¤i kadare. Hiçbiri8. Afla¤›dakilerden hangisi mekânsal düflünme konusundaileri teknoloji ürünü de¤ildir?a. CBSb. Uzaktan Alg›lamac. CADd. GPSe. GPRS9. Walter Christaller’e göre yerleflimlerin temel özellikleriafla¤›dakilerden hangisidir?a. Büyüklük, say› ve konumb. Katman yap›s›, bölünebilirlik ve say›labilirlikc. Öznitelik, öznicelik ve özde¤erlendirmed. Zemin yap›s›, toprak kalitesi ve büyüklüke. Zaman, mekân ve büyüklük10. Afla¤›dakilerden hangisi de¤erlendirilebilir dinamiközelliklerden biri de¤ildir?a. Hareketin yönüb. Hareketin tarz›c. Bofllukd. H›z ya da ivmee. Kesiflme ya da çarp›flma
2. Ünite - Mekânsal Düflünme45Okuma Parças›CBS ile e¤itimin birçok faydalar› vard›r. Bunlardan biriö¤renci merkezli bir e¤itime olanak tan›mas›d›r. Özellikleson y›llarda e¤itim sistemi ö¤retmen merkezli e¤itimdenö¤renci merkezli e¤itime yönelmifltir. Dikkatindaha çok bireysel ve grup çal›flmalar› üzerinde yo¤unlaflt›¤›ö¤renci merkezli yöntemlerde ö¤renciler yarat›-c›l›¤a, problem çözmeye, kendi fikirlerini gelifltirmeyeve bu fikirlerini ortaya koymaya güdülendirilmektedir(Küçükahmet, 2000: 68).Çizelge 2.1 Co¤rafi Araflt›rma Aflamalar›Co¤rafiAraflt›rmaBecerisiBasamaklar›Soru SormakCo¤rafi Kaynaklar›Belirlemeve Elde EtmeCo¤rafi Verileri‹ncelemeCo¤rafi BilgiyiAnaliz EtmeCo¤rafi BilgiyiKulluanmaYap›lacaklarBir soru sorma ya da hipotezolufltuma•Nerede konumlanm›fllard›r?•Bölgeden bölgeye nas›l bir de¤iflimgöstermektedir?Sorulara cevap vermemize yard›mc›olacak bilgi ve verileri belirleme veelde etme• Hangi konulardaki verilereihtiyac›n›z var?• Hangi zaman aral›klar›ndakiverilere ihtiyac›n›z var?Verileri CBS program›nda harita,tablo veya grafi¤e dönüfltürmeCo¤rafi incelemeyi derinlefltirme vesoruya cevap olacak bir sonucaoluflturmaElde edilen bilgi ile karar vermeCBS ile e¤itimde ö¤rencilere tekdüze bilgiler ve becerilerinverilmesi yerine bilgi edinme sürecinin içerisinedâhil edilmektedir. Ö¤renci edilgen konumdan, bilgiyielde etmek için çaba göstererek etkin konuma geçmektedir.Problem belirlenerek ö¤rencilerin bu problemikendi bulduklar› yollarla çözmeleri istenmektedir. Buaflamalarda grup çal›flmalar› da yap›labilmektedir. CBSile e¤itimde ö¤retmenin rolü ise derslerde bilgiyi verende¤il rehberlik eden kiflidir. CBS’nin kullan›m› ö¤rencilerinproblem çözme ve araflt›rma becerilerini gelifltirmektedir(ESRI, 16 Ocak 2007; Kerski, 12 Eylül 2006;Johansson, 2003: 23; Shin, 2006a: 110). Araflt›rma becerisi,ö¤rencilerin uygun sorular sorarak problemi tespitetmesi, verileri toplamas› ve hipotezleri test ederek birsonuca ulaflmas›n› kapsar. CBS kullanan ö¤renci birproblemin çözümü için önce gerekli olan verileri belirler,verilere ulafl›r ve verileri CBS program›nda kullan›-lacak forma dönüfltürür.Verileri, CBS’nin önemli bir ifllevi olan farkl› flekillerde(harita, grafik, üç boyutlu görüntü vs.) görsellefltirir veanalizler yapar. Bu analizler sonucunda bir çözümeulafl›r. Bu süreçte problem çözme ve araflt›rman›n yan›s›ra ö¤rencilerin kaynaklar› tan›ma, baflkalar›yla birlikteçal›flma, bilgiyi kullanma ve karmafl›k iliflkilerianlama gibi becerileri de geliflir. Çizelge 1’de bir CBSçal›flmas›ndaki co¤rafi araflt›rma becerisi basamaklar›görülmektedir.CBS uygulamalar› ö¤retmenlerin s›n›flar›nda yap›land›rmac›yaklafl›m› uygulamalar›na yard›m eder (Johansson,2003: 23). Yap›land›rmac›l›¤a göre bilgi, duyular›-m›zla ya da çeflitli iletiflim kanallar›yla edilgen olarakal›nan ya da d›fl dünyada bulunan bir fley de¤ildir. Tersine;bilgi, bilen (ö¤renen) taraf›ndan yap›land›r›l›r, üretilir.Bu nedenle yap›lar kifliye özgüdür (Aç›kgöz, 2004:61). Bednarz (1995: 48), CBS ile yap›land›rmac›l›k aras›ndakiiliflkiyi afla¤›daki flekilde aç›klam›flt›r.CBS mekânsal alg›y› gelifltirmektedir (Johansson,2003: 23; Audet ve Ludwig, 2000: 4). Mekânsal düflüncenin3 boyutu vard›r; mekânsal görsellefltirme,mekânsal yön tayini ve mekânsal iliflkiler. Baz› mekânsaldüflünme becerileri flunlard›r; flekilleri tan›ma,mekânsal da¤›l›m› fark etme, yön bulma, haritalar›karfl›laflt›rma, bir alan› iki boyutlu düflünebilme (haritafleklinde), iki boyutlu bir görüntüyü 3 boyutlu düflünebilmedir(Bednarz, 2004: 193).Ö¤renciler CBS ile harita ve grafik çizebilirler. BirçokCBS yaz›l›m›n›n 3 boyutlu görüntüleme ara yüzü bulunmaktad›r.Gerekli veriler sa¤land›¤›nda ö¤rencilergerçek bir alan›n 3 boyutlu görüntüsünü ve bu alanailiflkin veri taban› oluflturulabilmektedir. Böylece mekânaait verileri görsellefltirirler. Görsellefltirme sayesindeö¤renciler mekân› daha iyi alg›lamaktad›r.
46 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÇizelge 2.2 Yap›land›rmac›l›k ve CBS’nin ÖzellikleriYap›land›rmac›l›¤›nÖzellikleriÖ¤renciler bilgiyikendileri olufltururlarCBS’nin ÖzellikleriÖ¤renciler veri setleri,haritalar ve grafiklerhaz›rlarken bilgiyi olufltururlar.s›ras›nda ö¤renciler hem bu bilgilerini kullanacak hemde yeni bilgiler ekleyeceklerdir. CBS program›n› verimlibir flekilde kullanan ö¤renci veri girifli, veri kaydetme,internetten veri indirme, sorgulama yapma gibi bilgisayarbecerilerini de edinecektir. Ö¤renciler, bilgisayardersinde edindikleri bilgileri gerçek hayat problemlerindeuygulama olana¤› bulacaklard›r.Ö¤renciler iliflkilerideneyimlerindenö¤renirlerÖ¤renciler mekansal iliflkilerioluflturduklar› haritalarlakeflfederlerKaynak: http://acikarsiv.gazi.edu.tr/dosya/elif_aladag_tez.pdfÖ¤renciler karmafl›kdurumlarda ö¤renirlerÖ¤renciler kendiö¤renmeleini sa¤larlarÖ¤renme sürecisonuçtaki ürün kadarönemlidirÖ¤renciler gerçek dünya verilerive mekanlarla ö¤renirlerÖ¤renciler kendilerinerehberlik edebilirler.Verileri inceleyerek iliflkileritan›mlayabilirler.CBS keflfetmek için bir araçt›rCBS’nin mekân alg›s›n› gelifltirmeye yard›mc› olan birdi¤er özelli¤i ö¤rencilerin iliflkileri ve mekânsal da¤›l›-m› kavramalar›n› sa¤layacak analizler yapabilmeleridir.CBS ile yo¤unluk, da¤›l›fl haritalar› çizilebilmektedir.Bu haritalar›n bas›l› haritalardan fark› interaktif olmalar›d›r.Ö¤renciler haritalar› renklerini, sembollerini, yaz›lar›n›vb. de¤ifltirebilmektedir. Örne¤in renklendirmebir haritay›, nokta yo¤unluk ya da grafik gösterim fleklinedönüfltürebilmektedirler. Böylece verilerin farkl›sunumu elde ederler. Bu ise onlara farkl› bak›fl aç›lar›sa¤layacakt›r.CBS ile iki nokta aras›ndaki mesafeyi ölçme, alan hesaplamas›,koordinat› verilen bir noktay› haritaya yerlefltirmegibi ifllemler de yap›labilmektedir. Ayr›ca birflekille belli mesafelerdeki ya da yar›çaptaki alanlar›belirleme gibi özellikler de bulunmaktad›r. Örne¤in;Sakarya Nehrine 1km mesafedeki sanayi tesislerini göstermeya da hastaneye 2 km yar›çap uzakl›ktaki evlerigösterme gibi. Bu analizler ö¤rencilerin mekân› dahaiyi alg›lamalar›n› ve mekân hakk›nda karar vermelerinisa¤layacakt›r.CBS, ö¤rencilerin bilgisayar kullanma becerileri ve teknolojiyekarfl› tutumlar›n› art›rmaktad›r (Baker, 2002:118; Pitts, 2005). CBS kullanabilmek için ö¤rencilerintemel bilgisayar bilgilerinin olmas› gerekmektedir. DersKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflünmenin Tan›m›”konusuna bak›n›z.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflüncenin Do-¤as›” konusuna bak›n›z.3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflüncenin Do-¤as›” konusuna bak›n›z.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Yaflamda, ‹flte veBilimde Mekânsal Düflünme” konusuna bak›n›z.5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ulusal E¤itim Standartlar›ndaMekânsal Düflünme” konusuna bak›n›z.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkezi Sistemlerde DestekSistemlerine Olan ‹htiyaç” konusuna bak›n›z.7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflünmeyi Desteklemede‹leri teknoloji Sistemleri” konusunabak›n›z.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflünmeyi Desteklemede‹leri teknoloji Sistemleri” konusunabak›n›z.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Günlük Yaflamda, ‹flte veBilimde Mekânsal Düflünme” konusuna bak›n›z.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mekânsal Düflüncenin Do-¤as›” konusuna bak›n›z.
2. Ünite - Mekânsal Düflünme47S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Mekânsal düflünme evrensel düflünme modu olmas›nara¤men, farkl› disiplinlerde farkl› görünümleri vard›r.Do¤rusal olmayan bu düflünme sürecinin parças›, bufarkl›l›klar› anlama ve avantaj›n› almay› içermektedir.Bu ünitede meslek disiplinleri aç›s›ndan mekânsal düflünmesürecine ait yorumlar sunulmufltur. Mekânsaldüflünme, fikirleri yap›land›rmak ve bütünlefltirmek içinmekân› kullan›r. Bu nedenle, farkl› disiplinlerden gelenfikirlerin entegrasyonu ve temsili için mekânsal düflünmeyikullanabiliriz.S›ra Sizde 2Mekânsal düflünmenin temeli bofllu¤un yap›s› ve o yap›n›niçinde ve üzerinde uygulad›¤›m›z ifllemlerdir. Mekânsalyap›larla ve mekânsal ifllemlerle ilgili, her birikök bir metafordan kurulmufl, birçok perspektiften düflünebiliriz.Örne¤in co¤rafya ve kartografi bize tan›mlama,temsil etme ve mekânsal iliflkileri anlama haritas›verir. Matematik bize geometri ve topolojinin analitikgücünü verir. Her kök metafor yarad›l›fltan mekânsalbir form içinde ifade edilebilir. Örne¤in harita kavramlar›ve haritalamalar kartografi ve matematikte bulunmaktad›rlarve dikkat çekici bir biçimde temsili formlaraneden olabilir: kartografik haritalar, a¤aç flekilleri,faz boflluklar› çizelgeleri, çapraz rakam tablolar›, ak›flgrafikleri, a¤lar vb. düflünebiliriz.S›ra Sizde 3Bir çocu¤un bisikletini kurmaya teflebbüs eden birisiiçin bir parça mobilya, bir stereo sistem ya da tavan fan›,dilin mücadelesi problemin yaln›zca bir parças›d›r.Talimatlar eylemleri kontrol eder. Kelimeler simgelereve fiziksel objelere sahiptir ve bu simgeler do¤ru bir flekildetan›mlanm›fl, düzenlenmifl ve bir araya getirilmiflolmal›d›r. Yukar› ve afla¤›, ön ve arka, üzerinde ve arkas›nda,sol ve sa¤ gibi yönlenmeler parçalar aras› iliflkilerikurmada çok önemli olmaktad›r. Parçalar çal›flan birbütün içinde ba¤lant›l› olmal›d›r. Metin, flematik diyagramve ihtiyaç duyulan eylemler aras›ndaki koordinasyon,montaj sürecinde baflar›l› olmak için kritiktir. Mekânsaldüflünme günlük yaflam›n aktivitelerinde derinbir flekilde gömülüdür ve bunu çözmenin zor oldu¤u vemekânsal düflünmenin oynad›¤› rolün takdirle karfl›land›¤›düflünülür. Biz bu rolü göremeyebiliriz bile.....S›ra Sizde 4‹çinde bulundu¤umuz zamandaki e¤itim ortam›n› düflünecekolursak, farkl› disiplinler için e¤itim standartlar›,mekânsal düflünmeye dikkat çekmeyi sa¤layacak önemlibir yerdir.Bu disiplin bazl› standartlar, 1990’lar›n ortas›nda ve sonzamanlar›nda gelifltirilmifl, ve K-12 ö¤rencilerinin bilmesi,anlamas› ve yapabilmesi gereken ifadeleri sa¤lam›flt›r;bu standartlar›n, e¤itim müfredat›, de¤erlendirme süreçleri,ö¤retmen e¤itim programlar› ve tamamlay›c› ö¤reticimateryallere temel sa¤lamalar› amac› güdülmüfltür.S›ra Sizde 5Mekânsal düflünme için destek sistemleri iki nedendendolay› önemlidir:1. Mekânsal düflünce karmafl›k ve sorunlu bir kavramd›r.Destek sistemleri bu karmafl›kl›klar› düzenlemeyeflunlar› kullanarak yard›m edebilirler;• Çeflitli ve genel olarak genifl veri tak›mlar›n› saklamave idare etme;• Sürecin tekrarl› ve zahmeti temel k›s›mlar›n› rutinhale getirme (kelime ifllemci programlarda makrolar›ngeliflime benzer bir biçimde).• Kay›t alt›na al›nm›fl ifllem dizilifllerinin sonuçlar›n›takip etmek;• Süreç içi geribildirimler ve yard›mlar sa¤lamak,• Sonuçlar›n, çal›flmalar›n ve finalin, kendisi ve di¤erleriiçin, görüntülenmesi ve iletiflimi için bir araç sa¤lamak.2. Mekânsal düflünme güçlü bir süreçtir. Destek sistemleribu gücün uygun kullan›m›n› flu flekilde sa¤lamaalabilirler;• Rolleri kesin k›larak;• Prati¤ini genifl bir kesim kullan›c›ya eriflilebilir k›larak;• Ba¤lamlar›n genifl bir kesiminde e¤itimi ve uygulamalar›baflar›l› k›larak,• Olabilecek kadar çok farkl› kesimde disiplinlerin deneyimlerindenve bu disiplinlerin üyelerinin uzmanl›¤›ndanyararlanarak (en iyi pratiklerin fikirleri);• Veri ve sonuç sunumlar› için birçok ve farkl› formatsunarak,• Ana aktivitelere eriflilebilirlik sa¤layarak (de¤iflim,ifllem ve analiz gibi)• Veride eksiklik ve hatan›n, analizde belirsizli¤in vebuna ba¤l› olarak sonuçlardaki mu¤lakl›¤›n rollerininfark›na vararak.Mekânsal düflünmenin alabilece¤i farkl› formlar ve farkl›alanlardaki ba¤lamlara olan uygulanabilirli¤i, göz önüneal›nd›¤›nda, mekânsal düflünmeye evrensel bir desteksistemi oluflturabilecek tek bir sistem yoktur.
48 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IS›ra Sizde 6Birçok yaz›l›m arac› co¤rafi bofllukta ya da mekânsallaflt›rmayoluyla oluflturulan baz› di¤er bilgi boflluklar›ndaobjeleri temsil ve manipüle etme amac›yla gelifltirilmifltir.Co¤rafi mekânsal ba¤lamda, sekiz tak›m araçvard›r: CBS ve uzaktan alg›lama analiz sistemleri; yerbilim analitik sistemleri; CAD sistemleri; matematikselve istatistiki analiz sistemleri; üretim grafik ortamlar›;animasyon ortamlar›; enformasyon görsellefltirme sistemlerive kavram haritalama araçlar› (Bu araçlar içindetaylar sunan web sitelerine bak›n›z). Mekânsal düflünmeiçin, protein analizi, t›bbi görüntüleme ve y›ld›zsistemlerini haritalama gibi çeflitli birçok alanda baflkabirçok yüksek teknoloji sistemleri bulunmaktad›r. Buyüksek teknoloji arac›n›n her biri farkl› olanaklar sunmaktad›r.Örne¤in, CBS ve küresel konumland›rma sistemlerigibi ona ba¤l› olan uydu sistemleri, co¤rafi mekânsalveri toplamas›nda, analizinde de gösterimindedevrim yaratm›flt›r.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAç›kgöz, Ü.K. (2004). Aktif Ö¤renme, ‹zmir: E¤itimDünyas›.Aguirre, G. K., E. Zarahn, & M. D’Esposito. (1998). Neuralcomponents of topographical representationProc. Natl. Acad. Sci. USA 95(3):839–846.Altman, I., & Zube, E.H. (Eds.) (1989). Public spacesand places: Human Behaviour. Oxford: PergamonArnheim, R. (1977). The Dynamics of ArchitecturalForm. Berkeley, Calif.: University of California.Baker, T.R. (2002). The Effects of Geographic InformationSystem (GIS) Technologies on Students’ Attitudes,Self-Efficacy and Achievement in Middle School ScienceClassrooms. (Unpublished PhD Thesis). Universityof Kansas.Bednarz, S.W. (1995). Researching new standards: GISand K-12 Geography. GIS/LIS '95 Conference Proceedings.Tennessee.Bednarz, S.W. (2004). Geographic Information System:A Tool To Support Geography and EnvironmentalEduction. GeoJournal:60,2Bilim E¤itim Atölyesi Dan›flma Kurulu’nda MolekülerGörsellefltirme (2001) Christaller taraf›ndan çevirisiyap›lan ve yeniden bas›lan, 1972, “Merkezi YerlerinTeorisi’ni Nas›l Buldum? Merkezi Yerlerin Kayna¤›Üzerine Bir Rapor ”Co¤rafya E¤itimi Standartlar› Projesi,1994Canter, D. (1977). The Psychology of Place. London:Architectural Press.Downs, R.M. & Stea, D. (Eds). (1973). Image andenvironment: Cognitive mapping and spatialbehavior. Chicago: Aldine.Eliot, J. (1987). Models of Psychological Space. NewYork: Springer-VerlagESRI (2007). GIS for Schools. http://www.esri.com/industries/k-12/index.htmlGardner, H. (1983). Frames of Mind: The Theory of MultipleIntelligences. New York: Basic Books.Gibson, E. J. (1969). Principles of Perceptual Learningand Development. Englewood Cliffs, N.J: Prentice-Hall.Golledge, R. G. & R. J. Stimson. (1997). Spatial Behavior:A Geographic Perspective. New York: Guilford.Gould, P. R. & R. White. (1974). Mental Maps. NewYork: Penguin Books.Heiser, J. & Tversky, B. (2002). Diagrams and descriptionsin acquiring complex systems. W. Gray & C.Schunn, (Eds.), in Proceedings of the Cognitive ScienceSociety Meetings (pp. 447–452). Hillsdale, N.J.:Erlbaum Associates.Hochberg, J. (1978). Perception. Englewood Cliffs, N.J.:Prentice-Hall.Johansson, T. (2003). GIS in Teacher Education –Facilitating GIS Applications in Secondary SchoolGeography.http://www.scangis.org/scangis2003/papers/20.pdfKerski, J. (2006). The Global GIS Project: GIS Dataand Lessons For the Worldhttp://education.usgs.gov/common/lessons/global_gis_education_overview.pdfKitchin, R. M. (1994). Cognitive maps: What are theyand why study them? Journal of EnvironmentalPsychology 14(1):1–19.Kitchin, R. M.& S. Freundschuh, (Eds.) (2000). CognitiveMapping: Past, Present, and Future. London andNew York:Routledge.Küçükahmet, L. (2000). Ö¤retimde Planlama ve De¤erlendirme.Ankara: NobelLinn, M. C. & A. C. Petersen. (1985). Emergence of characterizationof sex differences in spatial ability: Ameta-analysis. Child Development 56(6):1479–1498Longley, P.A, Goodchild, M.F., Maguire, D.J. & Rhind,D. W. (Eds.) (1999). Geographical InformationSystems: Principles, Techniques, Management andApplications. New York: John Wiley & Sons
2. Ünite - Mekânsal Düflünme49Yararlan›lan ‹nternet AdresleriMaguire, E.A., Frackowiak, R.S.J. & Frith, C.D. (1997).Recalling routes around London: Activation of theright hippocampus in taxi drivers. Journal of Neuroscience17(18):7103 7110.Meiss Von, P. (1990). Elements of Architecture: fromForm to Place, New York: Van Nostrand ReinholdMontello, D.R. (1993). Scale and multiple psychologiesof space. A.U. Frank & I. Campari, (Eds.), in SpatialInformation Theory: A Theoretical Basis for GIS. LectureNotes in Computer Science 716, Proceedings,European Conference, COSIT ’93, (pp.312–321).New York: Springer-Verlag.Newcombe, N. & Huttenlocher, J. (2000). Making Space:The Development of Spatial Representation andReasoning. Cambridge, Mass.: MIT PressO’Gorman, J. F. (1998). The ABC of Architecture. Philadelphia:University of PennsylvaniaPitts, L. (2005). GIS In High Schools A Case for TeachingGeography Through Technology. (UnpublishedMSci. Thesis). California State University.Podgorny, P. & R. N. Shepard. (1978). Functional representationscommon to visual perception and imagination.Journal of Experimental Psychology: HumanPerception and Performance 4(1):21–35Portugali, J. (Ed.) (1996). The Construction of CognitiveMaps. Dordrecht: Kluwer AcademicRapoport, A. (1977). Human Aspects Of Urban Form:Towards A Man - Environment Approach To UrbanForm And Design. Oxford: Pergamon.Shin, E. (2006). Using Geographic Information System(GIS) to Improve Fourth Graders Geographic ContentKnowledge and Map Skills. The Journal of Geography.105, 3.Schulz-Norberg, C. (1971). Existence, Space and Architecture.London: Studio Vista.Tomlinson, R. (2003). Thinking About GIS: GeographicInformation System Planning for Managers. Redlands,Calif.: ESRITversky, B. (1981). Distortions in memory for maps.Cognitive Psychology 13(3):407–433.Tversky, B. (2000). Levels and structure of cognitivemapping. R. Kitchin & S.M. Freundschuh (Eds.), inCognitive Mapping: Past, Present and Future(pp.24–43). London: Routledge.http://www.phys-astro.sonoma.edu/observatory/eratosthenes/#original.http://www.biyolojiegitim.yyu.edu.tr/ders/K12.htm#knehttp://acikarsiv.gazi.edu.tr/dosya/elif_aladag_tez.pdf
3CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Co¤rafi bilgi sistemlerinde mekânsal düflünmenin iliflkisini anlatabilecek,Mekânsal düflünmenin co¤rafi bilgi sistemleri ve bilimi için neden önemlioldu¤unu aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Mekânsal Düflünme• Modelleme• Co¤rafi Bilgi Bilimi• Mekânsal Analizler• Fiziksel Planlama‹çerik Haritas›CBS’de Proje Tasar›m›ve Yönetimi-ICo¤rafi BilgiSistemlerindeMekânsal Düflünme• MEKÂNSAL VER‹• PLANLAMA VE CBS ‹L‹fiK‹S‹• F‹Z‹KSEL PLANLAMADAMEKÂNSAL DÜfiÜNME• MEKÂNSAL ANAL‹ZLER• ÖRNEK OLAYLAR
Co¤rafi Bilgi SistemlerindeMekânsal DüflünmeMEKÂNSAL VER‹Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS) mekânsal düflüncenin oluflturulmas›nda ve modellenmesindeen önemli araçlardan biridir. Abler’in tan›m›na göre, CBS, mekânsalverilerin bölgesel analiz ve sentezini sa¤layan teleskop, mikroskop, bilgisayar vekopyalama makinesi gibi donan›mlar›n tamam›d›r (Ron Abler, 1988). CBS’nin ortayaç›kmas›nda mekânsal düflünme ve bu düflünme flekli dâhilinde karar üretenmeslek disiplinlerine iliflkin sorunlar›n çözümü önemli rol oynam›flt›r. CBS, co¤rafya,karto¤rafya, planlama, peyzaj mimarl›¤› ve peyzaj planlama, bilgisayar, istatistikve matematik gibi bilim dallar›ndan elde edilen bilgiler üzerine kurulu bir sistemolarak mekâna ait karar verme sürecinin flekillendirilmesinde önemli katk›sa¤lam›flt›r. Geçen zamana ba¤l› olarak CBS farkl› meslek disiplinlerinin de kat›l›-m› ile Co¤rafi Bilgi Bilimi, CBS teorisi ve CBS’nin kullan›m› üzerine dayal› yeni birdisiplinler aras› bilim dal› olarak ortaya ç›km›flt›r.SIRA S‹ZDEFarkl› alan ve meslek disiplinlerinde CBS’nin farkl› tariflerinin oldu¤u görülmektedir.Bu tan›mlar aras›ndaki ortak nokta ise, CBS için mekânsal verinin gereklili¤ive önemidir. Çünkü bu veriler haritalarla iliflkilidir (mekân önemlidir!). TemelDÜfiÜNEL‹Manlamda, CBS’de mutlaka bir veritaban›, harita bilgisi ve bu ikisi aras›ndaki ba¤lant›y›sa¤layacak bir bilgisayar deste¤i olmal›d›r (fiekil 3.1). SORUCo¤rafi Bilgi Bilimi, hemCBS hakk›nda, SIRA hem de S‹ZDE CBSile araflt›rma yapmakt›r.Co¤rafi bilgiye iliflkinözellikler hacim, DÜfiÜNEL‹M boyutsall›k,sürekliliktir.SORUHarita ölçe¤i temsili bir kesre dayan›r. Bu kesirde haritadaki mesafenin D‹KKAT dünya üzerindekiD‹KKATayn› iki nokta aras›ndaki mesafeye oran› verilir. CBS çal›flmalar›nda kullan›lan harita ölçeklerigenellikle 1/1.000.000 ile 1/1000 aras›nda de¤iflir. CBS ölçeksizdir, çünkü haritalarbüyütülüp küçültülebilir ve orijinal veriden çok daha de¤iflik ölçeklerde bas›labilir.SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDECBS ortam›nda haritalar› k›yaslamak veya kenar birleflimlerini yapmak için her iki haritan›nda ayn› ölçekte ve kapsamda olmas› gereklidir. CBS çal›flmalar›nda AMAÇLARIMIZ metrik sisteminkullan›lmas› daha kolay olmaktad›r. AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
52 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.1CBS’ninbileflenleri vemekânsaldüflünmeMekansalSorunlarYaz›l›m Mekansal veri Personel YöntemCBSMekansal DüflünceProsedürlerBilgisayar SistemiMekansalÇözümlerCBS, mekânsal veya co¤rafikoordinatlarlareferansland›r›lm›fl verilerleçal›flabilmek içintasarlanm›fl bir bilgisistemidir. Baflka birdeyiflle, CBS, hem mekânsalolarak referansland›r›lm›flverilerle çal›fl›lacak birveritaban› sistemi, hem debu verilerle çal›flmay›sa¤layacak ifllemlerbütünüdür. (Star and Estes,1990, p. 2).Mekânsal düflünme biçimininin CBS ortam›nda flekillenmesi sürecinde mekânsalveriler ve mekânsal veritaban› birinci bileflen olarak ortaya ç›kar. CBS ortam›ndahem verilerin, hem de haritalar›n say›larla temsil edilmesi gerekmektedir. CBSortam›nda veriler bilgisayar›n haf›zas›na fiziksel veri yap›s› (örne¤in dosyalar veklasörler) olarak yerlefltirilir. Dosyalar binary veya ASCII metinlere yaz›labilir. Binarymetinlerin okunmas› daha h›zl› olur ve daha küçük bir dosyad›r. ASCII kullan›c›lartaraf›ndan okunup düzenlenebilir; ancak daha fazla yer kaplar. En yayg›nkullan›lan flekliyle dosyalar veritaban› proje dosyalar› içinde saklan›r. Mant›ksal verimodeli, verilerin CBS ortam›nda kullan›labilmesi için organize edilmesidir. CBSortam›nda haritalarda geleneksel olarak ya raster, ya da vektörler kullan›l›r. BirCBS haritas›, nokta, çizgi, poligon ve hacim özelliklerinin ölçekli say›sal temsilleridir.CBS raster ve vektör yap›lar› yönetebilmektedir; ancak bunlardan sadece birimekânsal verinin dahili organizasyonunda kullan›l›r. Öznitelik verisi mant›ksal olarakflat dosyalarda tutulur. Flat dosya; sütun ve sat›rlarda tutulan say› matrislerin-
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme53den meydana gelir. Hem mant›ksal hem de fiziksel veri modelleri zaman içinde oldukçageliflmifltir. Veritaban› yönetim sistemleri (DBMS’ler); flat dosyalar›n fizikseldosyalarda tutulmas› ve yönetilebilmesi için birçok de¤iflik yöntemden faydalanmaktad›r.Raster veri modeli gridleri kullan›r. Grid hücresi bir birimdir veya bir tek özniteli¤itafl›r. Her bir hücrenin, kay›p bile olsa, bir de¤eri mutlaka vard›r. Bir hücrede,özniteli¤e karfl›l›k gelen bir rakam veya indeks de¤eri tutulabilir. Hücrenin çözünürlü¤üvard›r; bu çözünürlük yersel birimlerle hücre boyutu olarak ifade edilir(fiekil 3.2).Raster yap›daki nokta ve çizgilerinbir hücrenin merkezine yönelmesigerekmektedir. Bu durumda,çizgiler kal›nlaflabilir; poligonlarayr› ayr› kodlanm›fl kenarlarasahip olabilir. Her bir hücrede sadecetek bir özellik yer alabilir. Veriolarak, tüm hücrelerin olabileceken yüksek hücre de¤erini tutabilmesigerekmektedir. Raster verinin anlafl›lmas›, okunmas› ve yaz›lmas›kolayd›r; ayr›ca ekranda çizilmeside kolay olur. Grid veya raster harita, direkt olarak “dizi” (array) ad› verilenbilgisayar haf›za yap›s›n›n üzerine programlan›r. Gridler nokta, çizgi ve poligonlar›temsil etmekte zay›ft›r; ancak yüzeyleri iyi temsil ederler. Gridler sadeceçok iyi lokalize olmufl topolojilerde verimlidir. Taranan veya uzaktan alg›lanan verilergrid yap›dad›r. Gridlerde “kar›fl›k piksel sorunu” ortaya ç›kabilir. Gridlerdes›kl›kla gereksiz veya kay›p verilerle karfl›lafl›labilir.Vektör veri modeli koordinatlarla tutulan noktalar› kullan›r. Çizgiler ve poligonlars›ral› nokta serilerinden meydana gelir. Çizgiler s›ral› nokta dizilerine yönelerekoluflur. Poligonlar noktalardan veya çizgilerden meydana gelebilir. Vektörlertopoloji bilgisini saklayabilirler. ‹lk bafllarda CBS’de vektör veri ve kartografik spagettiyap›lar› kullan›lm›flt›r. Vektör veri yap›s› 1960’larda arc/node modelinin ortayaç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Arc/node modelinde poligonlar çizgilerden, çizgiler isenoktalardan oluflur. Noktalar, çizgiler ve poligonlar birbirleriyle iliflkilendirilerekkendi dosyalar›nda saklanabilir. Topolojik vektör modeli çizgiyi (arc) temel birimolarak kullan›r. Alanlar (poligonlar) arc’lardan meydana gelir. Bir çizginin (arc)bafllang›ç ve bitifl noktas›na “node” denir. Çizgilerin birbirleriyle kesifltikleri noktalarda “node” olarak adland›r›l›r. CBS yaz›l›mlar›n›n temelinde vektörel bazda çal›flmay›esas alan topolojik veri yap›s› yatmaktad›r. Topoloji ile hatalar otomatikolarak tespit edilip giderilebilir. Say›sallaflt›r›lm›fl veya d›flardan aktar›lm›fl verilergenellikle topolojik olarak temiz de¤ildir. Bir CBS yaz›l›m›, birleflmemifl objeleraras›nda topoloji kurabilecek özellikte olmal›d›r. Topoloji sayesinde birbirine yak›nolan, temas etmesi gerekirken temas etmemifl objeler yakalan›r (snap). Topolojiile çift say›sallaflt›rma neticesinde oluflan parçalar (sliver) ve çak›flmalar temizlenir.Özelliklerde de¤iflikliklere yol açabilece¤inden yakalama (snap), temizlemeve birlefltirme toleranslar›n›n çok dikkatli belirlenmesi gereklidir. Tamamlanm›fl topolojiile harita çak›flt›rma uygun flekilde gerçeklefltirilebilir. Topoloji sayesindebirçok CBS ifllemi, nokta dosyalar›na eriflmeye gerek kalmadan gerçeklefltirilebilir.Sat›rlarÇözünürlükSütunlarGrid büyüklü¤üGridhücresifiekil 3.2Grid yap›s›Bilgi, listeler, say›lar,tablolar, metinler, resimler,haritalar veya indekslerolarak organize edilebilir.Veri olarak adland›r›lan bilgikümeleri ise birveritaban›nda bir aradasaklan›r.Veritaban›, bilgisayardadosyalar fleklinde saklan›r.
54 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.3Mekânsal vemekânsalolmayan veriParça Numaras› Say›s› Tan›m›103456103457103458538SeleZilGidon3 May›s Tarihinde Eskiflehir Deliklitafl Mahallesinde ‹fllenen SuçlarTarih Adres Tipi3/3/003/3/003/3/00Atatürk Caddesi No:3Dalyan Sokak No:5-4Onar Sokak No:4-6H›rs›zl›kDarpH›rs›zl›kVeritaban› sütunlar (öznitelikler) ve sat›rlardan (kay›tlar) oluflur. fiekil 3.3’de üsttarafta görülen bisiklet parçalar› listesi mekânsal olmayan verileri içermektedir. Ancakalt tarafta görülen suç listesi mekânsald›r; çünkü sokak/adres bilgisi suçu haritaüzerindeki bir mekânla iliflkilendirmektedir. Bu veri CBS’de kullan›labilir.SIRA S‹ZDE1Mekânsal veritabanlar›n›n SIRA S‹ZDE günlük yaflamda çok kullan›lan örnekleri nelerdir? Kapsaml›flekilde araflt›r›n.Veritaban›nda DÜfiÜNEL‹MözniteliklerCo¤rafi DÜfiÜNEL‹M Bilgi Sistemleri mekânsal düflünmeyle ortaya ç›kan, alg›lanan, gözlemlenenveya ölçülen-hesaplanan mekânsal verilerin co¤rafi mekân›n özellik mode-(attribute) sütun, kay›tlar(record) da sat›r olaraksaklan›r. SORU Bir özniteli¤in tek line göre bilgisayar SORU ortam›nda modellenmesi esas›na dayanmaktad›r. Standart birbir kayda karfl›l›k geleniçeri¤ine de¤er denir. De¤er, özellik modeli, haritalanm›fl bir alan› nokta, çizgi ve poligonlarla ifade edilen özelliklereay›rmaktad›r. CBS’nin kullan›lmas›yla bu özelliklere ait mekânsal da¤›l›mlarsay› veya metin olabilir.D‹KKATD‹KKATCBS; verilerin saklanmas› ve yerküre veya haritalardan yap›lan ölçümlerle toplan›r. Neredeyse tüm insan aktivitelerive do¤al fenomenler mekânsal bir da¤›l›m göstermektedirler; dolay›s›ylayeniden düzenlenmesi;mekânsal SIRA S‹ZDE verilerin belirliCBS ortam›nda SIRA S‹ZDE incelenebilirler. CBS, verilerin yönetiminde kartografik özelliklerdenfaydalan›r (fiekil 3.4).amaçlar için gerçekdünyadan al›n›pdönüfltürülmesi veAMAÇLARIMIZ görüntülenmesini sa¤layangüçlü bir araç setidir AMAÇLARIMIZ(Burrough, 1986, p. 6). CBS;mekânsal verilerintoplanmas›, K ‹ T A saklanmas›, PK ‹ T A Pdüzenlenmesi, analizedilmesi ve görüntülenmesiiçin kullan›lanotomatiklefltirilmiflTELEV‹ZYONsistemlerden oluflur.(Clarke,TELEV‹ZYON1995, p. 13)‹NTERNET‹NTERNET
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme55fiekil3.4CBS Bileflenleri.(1) Veritaban› (ayakkab›kutusu).(2) Kay›tlar (BeyzbolKartlar›).(3) Öznitelikler (Kartlar›nüzerindeki kategoriler,örne¤in topa vuruflortalamas›).(4) Co¤rafi bilgi (stadyumunenlem ve boylam olarakkonumu).(5) Bilgiyi kullanmay›sa¤layan araç (bilgisayar).Kaynak: GIS’s Roots inCartography Lecture 2,Introduction to GISsGeographywww.geog.ucsb.edu/~guan/courses/176A_Summer06/lecture02.pptÖZELL‹KNOKTA Ç‹ZG‹ POL‹GONNehirx BM 123Göletfiekil 3.5Özellik Modeli:Nokta özelli¤i(nivelmannoktas›), çizgiözelli¤i (nehir) vepoligon özelli¤i(göl) örnekleriDünyan›n modellenmesi sürecinde mekânsal düflünme kapsam›nda basit co¤rafiözellikler kullan›larak daha karmafl›k olanlar›n› oluflturmak mümkündür. Poligonlarçizgilerden, çizgiler ise koordinatlarla tan›mlanan noktalardan oluflmaktad›r.Bu özelliklerin nitelikleri flu flekilde s›ralanabilir:• Boyut• Da¤›l›m• Pattern/desen• Bitifliklik/temas (contiguity)• Komfluluk• fiekil• Ölçek• Yönelme/oryantasyonCBS’de gerçek dünyaya aitelemanlar nokta, çizgi ya dapoligonlarla temsil edilirler(fiekil 3.5).CBS, amaca ba¤l›sorgulama ve analiz(mekanda, yer hakk›nda)yapmaya uygun olmal›d›r.CBS ile analiz, modelleme vetahmin yapabilmektedir.CBS analizlerinin vetan›mlamalar›n birço¤uco¤rafi özelliklerinniteliklerinin sorulmas› vebu nitelikler aras›ndakiiliflkilerin belirlenmesifleklinde meydana gelir.
SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹M56 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IS ORUSORUD‹KKATCo¤rafi koordinatlar D‹KKAT Dünya’n›n enlem ve boylamlar›d›r. Bunlar, kuzey ve güney yönlerinde90’ar derecelik enlemler ve do¤u ve bat› yönlerinde 180’er derecelik boylamlardanSIRA S‹ZDEmeydana gelmektedir. SIRA S‹ZDE Ekvatora paralel olarak dünya üzerinde do¤u-bat› yönünde uzand›-¤› varsay›lan dairelere paralel denmektedir. Ekvator, kutup noktalar›na eflit uzakl›kta dünyan›nortas›ndan geçti¤i varsay›lan en büyük paralel dairesidir. Kuzey ve güney kutuplardangeçti¤i varsay›lan dairelere ise meridyen daireleri denmektedir. Her meridyen dairesi,AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZkarfl›l›kl› iki meridyenin birleflmesi ile oluflur (Örne¤in, 0° meridyeni, tam karfl›s›ndabulunan 180° meridyeni ile birlikte bir meridyen dairesi oluflturur). 0 meridyeni bafllang›çmeridyeni K olarak ‹ T A Pkabul edilir ve Ingiltere’nin Greenwich rasathanesinden geçer. Bir ha-K ‹ T A Prita üzerinde gridler fleklinde gösterilen paralel ve meridyenlere “a¤” (graticule) denir.TELEV‹ZYON‹NTERNETCBS’nin kökleri tematikharitalamayadayanmaktad›r.Planlama TELEV‹ZYON ve CBS ‹liflkisiCBS, planlama çal›flmalar›nda birden fazla harita ile çal›flma gereksinimi sonucuortaya ç›km›flt›r. Amaç do¤rultusunda gerekli haritalar›n katmanlama ve farkl› katmanlar›nüst üste çak›flt›r›lmas› mant›¤› üzerine oturtulmufltur.‹NTERNETMc Harg’a göre yap›lacak planlama çal›flmas›nda, e¤er bu tür farkl› verilerin de-¤erlendirilmesi söz konusu ise, insan duyular› ile en fazla befl katman ile çal›fl›lmas›halinde do¤ruya en yak›n sonuç elde edilmesi mümkün olabilecektir. E¤er katmansay›s› beflin üzerine ç›kacak olursa, yap›lan çal›flmada do¤ruluk artan katmansay›s›na ba¤l› olarak giderek azalacakt›r. Katmanlama mant›¤›, çevreye iliflkin verilerinde¤erlendirilmesinde ve karar üretilmesi sürecinde Mc Harg taraf›ndan ortayakonulmufl olan ve CBS’nin ç›k›fl›nda katmanlama ve farkl› katmanlar›n üst üsteçak›flt›r›lmas› konusunda örnek ald›¤› modeldir.Birçok planc› geleneksel yöntemlerle harita çak›flt›rma yöntemini planlama çal›flmalar›ndakullanm›flt›r. Harita çak›flt›rma ilk olarak Jacqueline Tyrwhitt (1950)’inplanlama konusundaki kitab›nda yöntem olarak anlat›lm›flt›r. McHarg, Design withNature adl› kitab›nda fleffaf haritalar›n çak›flt›r›lmas›yla uygun alan seçimlerinin yap›lmas›n›örneklemifltir.CBS’nin ortaya ç›k›fl›ndaki temel tafllara bak›ld›¤›nda, haritac›l›k çal›flmalar› içinkullan›lmakla birlikte, temelleri ilk kez 1950’li y›llarda Jacqueline Tyrwhitt taraf›ndanortaya konulan harita çak›flt›rma (map overlay) mant›¤› üzerine kurulmufl veMc Harg’›n yorumlar›yla anlamland›r›lm›flt›r. Mc Harg, peyzaj planlama konular›ndauzmanlaflm›fl bir peyzaj mimar›d›r ve pek çok kaynakta Co¤rafi Bilgi Sistemlerininfikir babas› olarak an›lmaktad›r. Peyzaj mimarl›¤›n›n co¤rafi bilgi sistemleriçal›flmalar›ndaki geçmifline bakacak olursak; Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin akademikortamda geliflmesinde Harvard Üniversitesi Peyzaj Mimarisi ve Planlama Bölümüprofesörlerinden Carl Steinitz, Howard Fisher’in gelifltirdi¤i SYMAP yaz›l›m› kullanarak,ilk Co¤rafi Bilgi Sistemleri örneklerinden birisi olan Orta Boston’un co¤rafyas›üzerine çal›flm›flt›r. fiu anda ESRI firmas›n›n kurucusu ve baflkan› olan ve dünyadaCo¤rafi Bilgi Sistemlerinin ortaya ç›kmas›nda ve yayg›nlaflt›r›lmas›nda önemlirol oynayan Jack Dangermond, Harvard mezunu bir peyzaj mimar› ve yukar›daad› geçen kiflilerin ö¤rencisidir. Dolay›s› ile Co¤rafi Bilgi Sistemleri çal›flmalar›ndapeyzaj mimarl›¤› ve planlama konular›n›n önemli etkileri olmufltur.‹nsanlar›n daha sa¤l›kl›, rahat ve yaflanabilir ortamlarda bulunmas›na yönelikgerekli yaflam standartlar›n›n sa¤lanmas› karfl›s›nda artan çevre ve kentsel sorunlarve çözüm yollar›nda teknolojinin getirdi¤i h›z ve kolayl›klar, kent planlama, bölgeplanlama, peyzaj planlama, altyap› planlamas› gibi fiziksel planlama çal›flmalar›ndada uzaktan alg›lama ve CBS’nin kullan›m alanlar›n› ortaya ç›karm›flt›r;
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme• CBS’nin mevcut verinin daha etkin bir biçimde kullan›m›n›n sa¤lamas›,• Uydu görüntüleri; topluluk halinde yaflayan canl›lar›n göç yollar›n›n tespitedilmesini ve bitki türlerinin varl›¤›, çeflitlili¤i ve sa¤l›k flartlar› hakk›nda bilgisahibi olmam›z› sa¤lar. Böylece do¤a koruma alanlar›nda yaban hayat› vebitkisel ortam›n devaml›l›¤›n›n incelenmesi sa¤lanabilir. Bu ekosistemde bulunando¤al düzenleme güçlerinin saptanmas›, korunmas› ve bak›m› kapsam›ndaönemlidir.• CBS’nin çevresel de¤erlendirme çal›flmalar›nda büyük miktarlardaki veri vekriterlerle çal›flabilme yetene¤i,• Uzaktan alg›lama ve Co¤rafi Bilgi Sistemlerini birlikte kullanarak alan kullan›mçal›flmalar›nda arazi de¤ifliminin izlenmesi,• CBS kullanarak, çöp depolama alanlar›, kentsel geliflim alanlar›, korumaalanlar› vb. için, harita çak›flt›rma analizleri ile uygun yer belirlemede kullan›m›.Uzaktan alg›lama çal›flmalar› ile bu alanlara yönelik tercihleri etkileyebilecekfaktörleri belirleme,• CBS sayesinde çevre etkileri için ileriye dönük yapay simülasyonlar yapabilme,• Bitki varl›¤›, orman alanlar›, endemik türler, biyo-çeflitlilik, meralar, tar›msalkullan›mlar vb. alanlarda envanter oluflturma, izleme gibi konularda önemlidestekler sa¤lar.• CBS uygulamalar› sayesinde planlama çal›flmalar›nda kullan›labilecek uzunlukve alan ölçümü, harita üretimi yap›labilir.Fiziksel Planlamada Mekânsal DüflünmePlanlama çal›flmalar› aç›s›ndan CBS, standart, do¤ru sonuca ulaflmay› sa¤lamakta,h›zl› flekilde mekânsal analizlerin ve paftalar›n çak›flt›r›lmas›na olanak vermektedir.Bunun yan› s›ra CBS sonuca maliyet etkin ve hata pay› en düflük düzeyde ulafl›lmas›n›sa¤lamas› nedeniyle zamandan ve iflgücünden tasarruf sa¤lamaktad›r. Tümbu nedenlerle CBS art›k planc›lar için kaç›n›lmaz hale gelmifltir.Mekâna iliflkin fiziksel planlama çal›flmalar›nda CBS kullan›m›yla,• Mekânsal verilerin kolayl›kla toplanmas› ve düzenli flekilde saklanmas›,• Bunlar›n standart formatlarda saklanabilmesi,• Hatalar›n bilgisayar sistemi taraf›ndan bulunmas› ve düzeltilmesi,• Verilerin kolayl›kla güncellenmesi,• Farkl› kiflilerle elektronik ortamda paylafl›lmas›, verilen kararlarda hata pay›-n›n son derece az olmas›,• Verilere kolayl›kla ulafl›labilmesi ve gerekti¤inde analiz edilmesi,• Personel gereksiniminin azalmas›, verimlilik art›fl›,• Ayn› haritay› birden fazla kullan›c›n›n eflzamanl› olarak kullan›labilmesi,• Amaç do¤rultusunda gerekli analizlerin yap›larak sonuç üretilebilmesi,• Haritalar›n tümünde de¤il çal›fl›lacak k›sm›n ayr›labilmesiyle, çal›flmada ifleyaramayan bilgi yükünden kurtulunmas›,• Mekâna ait yaz›nsal ve grafik veri üzerinden sorgulama ve raporlama yap›-labilmesi,• Karar üretme ve karar verme sürecinin h›zlanmas›,• Karar verme sürecinde analiz araçlar› yard›m›yla gerekli analizlerin h›zl›,do¤ru ve etkin flekilde yap›lmas› ve do¤ru kararlar üretilmesimümkün olabilmektedir.57CBS uzayda nokta, çizgi vepoligonlarla ifade edilenmekânsal olarak da¤›t›lm›flözellikler, aktiviteler veyaolaylar hakk›ndakigözlemlerin meydanagetirdi¤i veritaban›na sahipözel bilgi sistemidir. CBSnokta, çizgi ve poligonlarhakk›ndaki verilerikullanarak onlar› düzenler,amaca yönelik sorgulama veanalizlerin yap›lmas›n›sa¤lar (Dueker, 1979, s106).CBS’nin h›zl› geliflimi önemlibir pazar›n ortaya ç›kmas›naneden olmufltur. Bu öyle birpazard›r ki, süreklili¤i sözkonusudur. CBS’nin günlükhayata her geçen gün dahafazla girmesiyle yak›ndainsanlar bu ifllerin CBSolmadan daha önceleri nas›lyap›ld›¤›n› hayal bileedemeyeceklerdir.1960’larda planlama ileilgili mekânsal sorunlarkarmafl›kl›¤› ve kullan›lmas›gereken verilerin say›s›nedeniyle birçok yeni co¤rafiveri formlar› ve haritalamayaz›l›mlar› ortaya ç›kmayabafllam›flt›r. 1950’lerin sonuve 1960’larda, bilgisayaradayal› karto¤rafya ile ilkolarak temel CBS kavramlar›ortaya ç›km›flt›r. Ba¤›ms›zprogramlar yerine birbiriyleiliflkili yaz›l›m modülleriortaya ç›km›flt›r. ‹lk hat›r›say›l›r veritaban› setleriDünya Veri Bankas› (WorldData Bank) ve GBF/DIMEdosyalar›d›r. ‹lk sistemler iseCGIS, MLMIS, GRID veLUNR’dir. HarvardÜniversitesi’nin ODYSSEYsistemi ise sahip oldu¤utopolojik arc-node (vektör)veri yap›s› ile önem arzetmifltir.
58 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.6’da planlama çal›flmalar›nda CBS kullan›m› metodolojisi ana hatlar› ileözetlenmifltir.fiekil 3.6Metodolojikyaklafl›mailiflkin ak›fldiyagram›Çal›flma yöntemininbelirlenmesiAlana iliflkin say›salortamda yer alanharitalarAmac›n belirlenmesi veçal›flma alan›na iliflkinverilerin toplanmas›Alana iliflkin mevcutharitalarArazi etüdleri ile eldeedilen verilerUydu görüntüleriAlana iliflkin yaz›nsalverilerGrafik verilerin bilgisayarorta›ndasay›sallaflt›r›lmas›Grafik verinin CBS’yeuygun olacak flekildedüzelilmesiCBS ortam›nda grafikverinin düzenlenmesive topoloji kurulmas›Yaz›nsal verilerle grafikverilerin çak›flt›r›lmas›Uydu görüntülerininco¤rafi koordinatlar›n›nayarlanmas›Uydu verilerinin amaçdo¤rultusunda farkl›bantlarda görüntülenmesiS›n›fland›rmaYaz›nsal verilere göreöznitelik tablolar›n›noluflturulmas›Yönetimin toplanan verileregöre yeniden de¤erlendirilmesive CBS içinyöntemin uygulanmas›Amaca yönelik çak›flt›rmalar›n,analizlerinvesorgulamalar›n yap›lmas›Verilerden gerekli sonuçlar›nüretilmesi/ç›kt›lar›nal›nmas›Stratejilerin vekararlar›nbelirlenmesi; gerekliraporlar›n yaz›lmas›Amaç do¤rultusundade¤iflenverileringüncelenmesiFiziksel planlama çal›flmalar›nda co¤rafi bilgi sistemleri deste¤i afla¤›daki flekildeözetlenmeye çal›fl›lm›flt›r.fiekil 3.7Planlamaçal›flmalar›ndaCBS SüreciCBSUzaktan alg›lama ile takip,Do¤al kaynaklar›n envanteri,Sosyal, ekonomik, do¤al verilerintoplanmas›, envanterin,CBS ile gerekli analizlerin vede¤erlendirmelerin yap›lmas›.SORUNLARÇarp›k kentleflme,Kontrolsüz sanayileflme,Kirlilik,Yaflam kalitesinde düflme,Do¤al kaynaklar›n zarargörmesi,‹NSAN ETK‹LER‹Demografik de¤iflim,Ekonomik kalk›nma,Teknolojik geliflim,Kentleflme,Do¤al kaynaklar›n azalmas›,Çevre kirlili¤iPLANLAMAPlanlar›n haz›rlanmas›,Politika ve stratejilerinbelirlenmesi
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal DüflünmeCBS yard›m›yla bilgisayar ortam›na aktar›lm›fl veriler üzerinden ne, hangi, kimin,nas›l, neresi, nerede vb. sorular›n sorulmas› ve bunlara iliflkin yan›tlar›n hemilgili yaz›nsal veri tablosundan ulafl›labilmesi hem de bu yan›tlar›n harita üzerindeiflaretlenmesi olas› hale gelmektedir. Örne¤in bir yol a¤› üzerinden iki nokta aras›ndanen h›zl› flekilde ‘’NASIL’’ gidilebilece¤i, ‘’HANG‹’’ yollar›n asfalt oldu¤u yada yol geniflli¤inin ‘’NE KADAR’’ oldu¤u sorgulanarak, bunlar›n yan›tlar› yaz›nsalolarak ya da grafik olarak al›nabilir. Benzer flekilde bir noktadan bir baflka noktayasabit h›zla ‘’NE KADAR ZAMANDA’’ ulafl›labilece¤i ö¤renilebilir. Bir konutun‘’K‹M‹N’’ oldu¤u, bir binan›n ‘’KAÇ’’ katl› oldu¤u, arazi yetenek s›n›flar› verisinden‘’NERELER‹N’’ 1.s›n›f, toprak verisi üzerinden ‘’NERELER‹N’’ humuslu toprak oldu-¤u, ya da bu iki veri setinin çak›flt›r›lmas›yla ‘’HANG‹’’ alanlar›n hem humuslu toprak,hem de 1.s›n›f arazi oldu¤u harita üzerinde belirlenebilir. Ayr›ca bir senaryodâhilinde örne¤in bir afet halinde olas› zarar önceden belirlenebilir ve bu do¤rultudazarar görecek yerler için gerekli tedbirler al›nabilir. Benzer flekilde bir konutalan›nda alan özelliklerine ba¤l› olarak bir taflk›n ya da do¤al afet olmas› halinde‘’HANG‹’’ binalar›n zarar görece¤i gerekli analizler yap›larak bulunabilir. Yukar›daörneklenen sorular asl›nda gerçek dünyada her gün her birimizin onlarca kez sordu¤usorular oldu¤unu söylemek mümkündür. Zaten Co¤rafi Bilgi Sistemleri gerçekdünyan›n bilgisayar ortam›nda modellenmesi ve yarat›lmas›d›r. Bu gereksinimlereyan›t verebilmek için Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin hangi özelliklere sahip olmas›gerekti¤i fiekil 3.8’de hipotetik bir örnekle verilmifltir.59CBS bir PC ve çal›flmaistasyonu halinedönüfltürülmüfltür.1980’lerde yeni CBSyaz›l›mlar› daha geliflmifldonan›mlar› gereklik›lm›flt›r. Kullan›c›arayüzünün gelifltirilmesi ile1990’larda CBS’nin geniflkitleler taraf›ndan kullan›m›daha kolay hale gelmifltir.fiekil 3.8SORUN:NEHR‹N YARATAB‹LECE⁄‹TAfiKIN R‹SK‹Hipotetik örneklemORMANA⁄AÇLANDIRMATARIMYERLEfi‹M“NE” AMAÇLA KULLANILIYOR?(ALAN KULLANIMI)TOPOGRAFYAYA BA⁄LI OLARAK“HANG‹” BELGELER EN ÇOK R‹SKALTINDA?SIRA S‹ZDEE⁄ER TAfiKIN OLURSA “NEREDEK‹”B‹NALAR ZARAR GÖRÜR?“K‹MLER‹N” EVLER‹ ZARAR GÖRÜR?“KAÇ K‹fi‹” OTURUYOR? DÜfiÜNEL‹MEN YAKIN HASTANE “NEREDE”?SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORUHaritalar›n CBS ortam›nda kullan›lmak üzere nas›l kodland›¤›n› anlamak D‹KKAT için karto¤rafyabilmek gerekmektedir. Karto¤rafya; haritalar›n oluflturulmas›, kullan›m› ve haritac›l›kprensipleriyle ilgilenen bilim dal›d›r. Harita, belirli bir ölçekte semboller kullanarak dünyan›nherhangi bir parças›n›n veya tamam›n›n betimlenmiflSIRA S‹ZDEfleklidir.D‹KKATSIRA S‹ZDEÖzetle CBS ortam›nda gerekli verilerin girilmesi ile gerçek AMAÇLARIMIZ dünyan›n bilgisayarortam›nda modellenmesi sonucu gerçek dünyada sorulan sorulara yan›t al›nabilir. AMAÇLARIMIZBu modellemenin yap›labilmesi için CBS yaz›l›mlar›;• Veri depolama, iflleme, sorgulama ve güncelleme, K ‹ T A PK ‹ T A P• Grafik görüntüleme ve görsellefltirme,• Koordinat sistemi,TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
60 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISferikal veya elipsoit dünyamodelinin düz bir k⤛tdüzlemi üzerineyans›t›lmas›na haritaprojeksiyonu denmektedir.Harita projeksiyonu düz biryüzey üzerine yap›labilece¤igibi silindir veya koni gibikesilmek suretiyledüzlefltirilmifl bir yüzeye deyap›labilir. Projeksiyonlardünyan›n dönme eksenineparalel (ekvatoryal), dönmeeksenine 90 derece aç›yla(enlemesine-transverse)veya dönme eksenineherhangi bir aç› yapan(oblik) akslara göreoluflturulabilir. Birharitadaki flekil özelliklerini(dolay›s›yla aç›y›) koruyanprojeksiyona konformalprojeksiyon denir. Haritaüzerinde alan› koruyanprojeksiyonlara ise eflit alanveya eflde¤er projeksiyondenir. Ayn› anda düzlemüzerindeki bir harita hemeflde¤er, hem de konformalolamaz. Birçok projeksiyonbu ikisinin aras›nda kalanprojeksiyonlar›d›r. Buprojeksiyonlarda alan, flekilve yönler distorsiyonau¤ram›flt›r ama budistorsiyonlar dengelidir.CBS ortam›ndakarfl›laflt›r›lacak veyabirlefltirilecek haritalar ayn›projeksiyonda olmal›d›r.• Verilerin yönetimi olana¤›,• Grafik ve yaz›nsal verilerin birbiriyle ayn› ortamda efllenmesi,• Verilerin analizi, mekânsal analizlerin yap›labilmesi özelliklerine sahip olmal›,ve• Harita projeksiyonlar›, koordinat sistemleri, datumlar ve elipsoitler aras›ndadönüflüm yapabilmeyi mümkün k›lmal›d›r.Örne¤in bir nehrin yaratabilece¤i taflk›n riskinin araflt›r›lmas› sürecinde fiekil3.7’de belirtilen iliflki do¤rultusunda öncelikle SORUN tan›mlanmal›d›r. Bu süreçtesorun “nehrin yaratabilece¤i taflk›n riski”dir. Buna ba¤l› olarak ulafl›lmas› istenilennokta, yani hedef “taflk›n riskine ba¤l› can ve mal kayb›n› en aza indirgeyebilecekplan ve stratejilerin üretilmesi”dir. Bu süreçte CBS, ne, neresi, kimin, nas›l, ne kadar,kaç, ne zaman vb. sorulara yan›t al›nabilmesi amac›yla o bölgedeki tüm mekânsalverilerin ayn› ortamda modellemesini sa¤layarak, karar vericilerin taflk›n riskineba¤l› can ve mal kayb›n› en aza indirgeyebilecek plan ve stratejilerin üretilmesikonusunda yapaca¤› çal›flmalara sa¤l›kl›, etkin ve h›zl› bir altl›k oluflturulmas›nayard›mc› olur. CBS karar verme sürecinde yap›lacak analizler yard›m›yla do¤rukararlar›n h›zl› flekilde verilmesini sa¤lar. Bu kapsamda “ne amaçla” kullan›l›yorsorusunun yan›t›nda alan kullan›m verilerinin görsellefltirilmesi sa¤lan›r, arazi topografyas›naba¤l› olarak yap›lacak üç boyutlu analizler yard›m›yla, “ne tipte” birtoprak yap›s›-jeolojik yap› oldu¤u ve arazi üzerinde “ne tipte ve ne yo¤unlukta” birbitki örtüsü oldu¤unun analizinin ve görsellefltirilmesinin yard›m›yla “hangi” bölgelerinrisk alt›nda oldu¤unun tespiti mümkün olabilecektir. Ayr›ca e¤er taflk›nolursa “hangi” binalar›n zarar görece¤i, “kimlerin” evlerinin zarar görece¤i, “nemiktarda” can ve mal kayb› olabilece¤i, bu binalarda “kaç” kiflinin oturdu¤u, “hangi”acil durum ve kurtarma ekibinin “nas›l” müdahale edece¤i, “hangi” hastaneninkullan›labilece¤i, en yak›n hastanenin “neresi” oldu¤u gibi sorulara yan›t al›nabilir.Bu süreçte CBS yard›m›yla mekânsal düflünme bir ileri ad›ma tafl›nm›fl olmaktad›r.Bu aflama dünyan›n modellenmesi aflamas›d›r. Bu kapsamda CBS sistemleriyard›m›yla baz› analizlerin yap›lmas› gerekmektedir. Ancak bu analizlere geçmedenönce yukar›daki verilmifl örnekte oldu¤u gibi baz› ifllemlerin tamamlanm›fl olmas›gerekmektedir. Bunlar;• Problemin tespit edilmesi,• Problemin çözümünde kullan›lacak yöntemin belirlenmesi,• Problemin çözümünde gerekli olan veri setlerinin tespit edilmesi,• Bu veri setleri için problemin çözümünde kullan›labilecek uygun kriterlerintespit edilmesi.Mekânsal AnalizlerMekânsal analizler genel olarak flu flekilde gruplanabilir:• Hidrolojik analizler (drenaj a¤› tespit edilmesi, su havzalar› bulunmas› vb.),• Topografik analizler (bak›, e¤im, vb.), 3 boyutlu analizler (görülebilirlikanalizleri, görünürlük analizi, görsellefltirme vb.) gibi yüzey analizleri (surfaceanalysis),• Yo¤unluk analizleri,• Mekânsal istatistik analizleri,• Komfluluk, yak›nl›k ve çak›flt›rma analizleri gibi konuma ba¤l› konumsalanalizler (spatial analysis)• A¤ analizleri (network analysis) vb.
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal DüflünmeCBS’de yer alan 3 boyutlu analizler ya da yüzey analizleri, arazide iki nokta aras›ndakidüfley mesafenin hesaplanmas›, e¤im aç›s›ndan en yüksek e¤imli ya da endüflük e¤imli yerlerin tespit edilmesi, planimetrik alan›n ve yüzey alan›n›n, hacminhesaplanmas›, kaz› dolgu miktar› hesaplanmas›, alana iliflkin özelliklerin modelüzerinde gösterilmesi, görünürlük analizlerinin yap›lmas›, farkl› aç›lardan alan›ngörsellefltirilmesi, sanal olarak alan üzerinde uçufl yap›lmas› gibi ifllemlerin yap›lmas›n›kapsar. Bu noktada üç boyutlu analizlerin üretilmesi sürecinde iki temel kavramkarfl›m›za ç›kmaktad›r. Bunlar DEM ve DTM kavramlar›d›r. DEM (digital elevationmodel), say›sal yükseklik modeli ve DTM (digital terrain model) say›sal arazimodeli olarak karfl›l›k bulmaktad›r. Say›sal modeller ile ilgili bir di¤er önemli kavramise TIN (Triangulated irregular network)’dür. TIN’ler rastlant›sal olarak say›salmodel üzerine konulmufl noktalardan yararlan›larak oluflturulan üçgenlerle yarat›lm›flbir say›sal yükseklik modelidir. fiekillerde say›sal yükseklik modeli, say›sal arazimodeli ve TIN örnekleri verilmifltir (fiekil 3.9a, fiekil 3.9b, fiekil 3.9c). Yumuflake¤imli yerlerde nokta say›s› azken, sert e¤imli yerlerde nokta say›s› fazlalafl›r.61Hacimler (yüzeyler) kenarveya üçgen topolojisi içerenTIN modeliyle oluflturulur.TIN’ler, düzensiz olarakda¤›t›lm›fl nokta kümelerininDelaunay üçgenlemesininyap›lmas›yla meydana gelir.fiekil 3.9aSay›sal arazimodeli örnekleriGRIDTINfiekil 3.9bEflyükselti e¤rileriile oluflturulan TINörnekleriSay›sal arazi modelinioluflturan efl yükselti e¤rileriile oluflturulanTIN’ler - vektörel model
62 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.9cRaster olarakoluflturulmuflörneklerRaster modeldeoluflturulmuflörneklerYak›nl›k (proximity) analizi bir noktadan, çizgiden ya da poligondan mesafelerinölçümü olarak tan›mlanabilir. Yayg›n olarak kullan›lan flekli tampon bölge(buffer) analizidir. Çizgilerden ve noktalardan belirli bir mesafe dahilinde yap›labilir.Yak›nl›k analizi sadece mesafeye ba¤l› olmak zorunda de¤ildir. Ayn› zamandazamana da ba¤l› olarak yap›labilir. Örne¤in bir yerden bir yere mesafe olarak ulaflmazaman› bulunabilir. Konuma dayal› analizlerden tampon bölge analizi (zonoluflturma - zonlama), bir akarsu, noktasal bir kayna¤a ba¤l› etki alan› ve yola yak›nl›k,nehir, bir su kayna¤›, arkeolojik veya do¤al sit gibi korunmas› gereken biralana iliflkin koruma zonlar› oluflturulmas› vb. gibi bir kriter ya da etki alan› olanbir kayna¤›n etki alan›n›n saptanmas› için yararlan›labilir. Tampon bölge analiziayr›ca belli bir noktadan belli bir alan› kapsayacak flekilde da¤›l›m gösteren dalgalargibi verilerinin kapsama alan›n› göstermek için de kullan›labilir. Ayr›ca tamponbölge analizinden yararlanarak noktasal kaynaktan yay›lan bir s›z›nt›n›n nerelerietkileyebilece¤ini belirlemek mümkün olabilir. Örnekleri farkl›laflt›rmak ve çeflitlendirmekmümkündür. Tampon bölge analizine ba¤l› olarak kimi zaman uygunlukderecelendirmesi de yap›lmaktad›r. fiekil 3.10a’ da tampon bölge analizine örnekverilmifl ve bu iki zonun ve / veya ba¤laçlar› ile çak›flt›r›lmas› örneklenmifltir.fiekil 3.10b’de tampon bölge analizi örnekleri verilmifltir.
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme63fiekil 3.10aAkarsu ve buna ba¤l› 100 metrelik zonZonlama veçak›flt›rmaKarayolu ve buna ba¤l› 200 metrelik zonve ba¤lac› ile çak›flt›rmaveya ba¤lay›c› ile çak›flt›rmaKarayoluna 200 metre mesafede“VE” akarsuya 100 metre mesafedeolan P‹KN‹K ALANI olabilir.Karayoluna 200 metre mesafede“VEYA” akarsuya 100 metremesafede olan P‹KN‹K ALANIolabilir.fiekil 3.10bAkarsu Koruma Zonlar›1.2.Koruma Zonu D›fl›Derecelendirilmifl tamponbölge analizi ile oluflturulmuflbir akarsu için koruma zonlar›Tampon bölgeanalizi örnekleri.Yollar ‹çin Tampon bölge Analizi0-500500-1000>1000 m.
64 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IA¤ analizleri, özellikle kentsel kullan›mlara yönelik yollar, servis ve hizmetalanlar›n›n belirlenmesi, en k›sa yol analizleri rota belirleme, belirli bir noktayayönlendirme, acil durum araçlar›n›n yönlendirilmesi ve en k›sa zamanda hedefeulaflt›r›lmas›, ulafl›labilirlik analizi, adres belirleme, kaynak tahsisi, seyahat zaman›belirleme, kentsel altyap› tesislerinin yönetilmesi vb. gibi Kent Bilgi Sistemi uygulamalar›ndayayg›n olarak kullan›lan, vektör tabanl› co¤rafi veriler ile gerçeklefltirilenanaliz türlerinden biridir. A¤ analizleri, çizgi tabanl› co¤rafi elemanlar›n modellenmesi,bunlara iliflkin kararlar›n üretilmesinde karar vermeye yönelik sonuçç›karmaya yarayan konumsal analizlerdendir. En k›sa yol analizi, belli bir noktadandi¤er bir noktaya en k›sa ve en uygun yoldan ulaflmay› sa¤lamas› nedeniyle,itfaiye, ambulans, kolluk güçlerinin olay yerine intikali hizmetleri gibi hizmetleriçin son derece hayati önem kazan›r. Yollara iliflkin a¤ analizlerinin yap›labilmesiiçin analize ba¤l› olarak sokaklardaki trafik lambalar›n›n yerleri ve k›rm›z› yanmaperiyotlar›, tek yönlü yollar, yol tipi, yoldaki maksimum h›z limiti, bina numaralar›,alt-üst geçifl ba¤lant›lar›, sola-sa¤a dönülmeyen sokaklar vb. veriler girilmelidir.A¤ analizleri, ayr›ca kanalizasyon, sulama a¤›, kullanma suyu borular›, elektrik,kablo TV, telefon hatlar› gibi amaçlarla da kullan›labilir. Örne¤in kablo TV a¤› içina¤ analizleri yard›m›yla kablo uzunlu¤u ve direncine ba¤l› olarak güç kayb› ve trafokonacak yerleri tespit etmek mümkün olabilir. Benzer flekilde kullanma suyuborular› için belirli bir noktadan kar›flan bir s›z›nt›n›n nereleri etkileyebilece¤initespit etmek mümkündür. fiekil 3.11a ve fiekil 3.11b’de a¤ analizi örnekleri verilmifltir.SIRA S‹ZDE2A¤ analizlerinin SIRA altyap› S‹ZDE hizmetleri için kullan›m›n› birkaç örnek üzerinden araflt›r›n.DÜfiÜNEL‹M fiekil 3.11aA¤ analiziörnekleri SORUDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A POlay yerine yönlendirme-servisalan› K tespit ‹ T etme A P ve zamana ba¤l›ulafl›labilirlik analizleriTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme65‹ki nokta aras› en k›sayol analiziNokta 1’den bafll›yor1 caddeye sola dön Cumhuriyet caddesinde 1.186 km12. sokaktan düz git 0.028 km3. caddeden sola dön 3. caddede 1.140 km git15. soka¤a sa¤a dön 15.sokakta 0.053 km git4. caddeye sa¤a dön ve 4. caddede 0.146 km git8. soka¤a sa¤a dön 8. sokakta 0.674 km git5. cadde sola dön 5. caddede 0.122 km git10. sokak sa¤a dön 10. sokakta 0.106 km git8. caddeye sola dön 8. caddede 0.144 km git11. sokak sola dön 11. sokakta 0.059 km git7. caddeye sola dön 7. caddede 0.105 km git10.caddeden sola dön 10. caddede 0.131 km git15. sokaktan sola dön 15. sokakta 0.422 km git11. caddeden sa¤a dön 11. caddede 0.292 km gitAtatürk caddesine dön Atatürk caddesinde 0.715 kmgit Nokta 2Gidilen mesafe 4.419 kmfiekil 3.11bA¤ analiziörnekleriÖrnek OlaylarBu bölümde baz› örnekler üzerinden CBS’de mekânsal düflünme aç›klanmayaçal›fl›lacakt›r.Birinci örne¤imizde rekreasyon olanaklar›n›n gelifltirilmesi üzerine bir araflt›rmayap›lacak olsun. Bu kapsamda SORUN : B‹R ‹LDEK‹ REKREASYON ALANI GEREK-S‹N‹M‹N‹N MEVCUT DURUMA BA⁄LI OLARAK ‹LÇELERE GÖRE TESP‹T ED‹LMES‹olarak ifade edilebilir. Bu sorunun çözülmesine ba¤l› HEDEF: HER ‹LÇEDE K‹fi‹BAfiINA EN AZ 5 M 2 AÇIK YEfi‹L ALANA ULAfiMAK, HER 7.5 KM MESAFE ‹Ç‹NDEB‹R YÜZME HAVUZU, HER 5 KM MESAFE ‹Ç‹NDE B‹R REKREASYON MERKEZ‹ BU-LUNMASI, YAfi GRUPLARINA GÖRE REKREASYON ALANI GEREKS‹N‹MLER‹N‹NTESP‹T ED‹LMES‹ VE GEREK‹YORSA YAfi GRUPLARI ‹Ç‹N ‹LÇE BAZINDA YEN‹ALANLAR OLUfiTURULMASI olarak s›ralanabilir. ‹lçeler nüfusunun yafl gruplar›nagöre da¤›l›m›, ilçedeki aktif ve pasif rekreasyon alanlar›n›n say›lar›n› belirlemedekullan›lacakt›r. Bu kapsamda kullan›lan veriler ve üretilen haritalar fiekil 3.12a -fiekil 3.12r aras›nda verilmifltir. Veriler do¤rultusunda CBS ortam›nda önce ilçelerinalan büyüklü¤ü, nüfus yo¤unlu¤u ve rekreasyonel alanlar›n›n say›s› bir arayagetirilmifltir.ÖRNEKfiekil 3.12a‹LÇELER‹N ALANLARI15 K‹LOMETREKARE‹lçelerin alansalbüyüklükleri
66 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.12b‹lçelere göre nüfusyo¤unluklar›fiekil 3.12c‹lçelere göre park,rekreasyonmerkezi, yüzmehavuzu, sporsahas›, çocuk oyunalan› say›lar›fiekil 3.12d‹lçelere göre parksay›lar›‹LÇEDE 1 PARK VAR‹LÇEDE 2 PARK VAR‹LÇEDE 3 PARK VAR‹LÇEDE 4 PARK VAR‹LÇEDE 5 PARK VAR‹LÇEDE 6 PARK VARREKREASYON ALANLARINIGÖSTEREN PAFTALAR
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme67fiekil 3.12eREKREASYON MERKEZ‹ OLMAYAN ‹LÇELERREKREASYON MERKEZ‹ OLAN ‹LÇELER‹lçelere görerekreasyon merkezidurumufiekil 3.12fYÜZME HAVUZU BULUNMAYAN ‹LÇELERYÜZME HAVUZU BULUNAN ‹LÇELER‹lçelere göre yüzmehavuzlar›fiekil 3.12g‹LÇEDE SPOR SAHASI YOK‹LÇEDE SPOR SAHASI VAR‹lçelere göre sporsahas›
68 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.12h‹lçelere göre nüfusyo¤unlu¤u ve alanbüyüklü¤ü iliflkisi3100 ALAN BÜYÜKLÜ⁄Ü(ha)167 NÜFUS YO⁄UNLU⁄U (kifli/ha)fiekil 3.12iKifli bafl›na düflenyeflil alanmiktarlar›K‹fi‹ BAfiI DÜfiENYEfi‹L ALAN M‹KTARI0-1 m 21-2 m 22-3 m 23-4 m 24-5 m 25-6 m 2> 6 m 2Bu aflamadan sonra ilçelerin yafl gruplar›n›n da¤›l›m oranlar›na ba¤l› olarak rekreasyonelönceliklerini tespit edebilmek amac›yla ilçelere göre yafl nüfus yüzdelerifarkl› yafl gruplar›na göre tespit edilmifltir.
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme690-12 YAfi ARASI AZ YO⁄UN0-12 YAfi ARASI NORMAL0-12 ARASI NÜFUS ÇOK YO⁄UNfiekil 3.12j‹LÇELERE GÖRE 0-12 YAfi ARASI‹lçelere göre 0-12NÜFUS YÜZDELER‹yafl aras› nüfusyüzdelerifiekil 3.12k‹LÇELERE GÖRE 13-25 YAfi ARASINÜFUS YÜZDELER‹13-25 YAfi ARASI AZ YO⁄UN13-25 YAfi ARASI NORMAL13-25 YAfi ARASI FAZLA YO⁄UN‹lçelere göre 13-25yafl aras› nüfusyüzdeleri26-50 YAfi ARASI AZ YO⁄UN26-50 YAfi ARASI NORMAL26-50 YAfi ARASI ÇOK YO⁄UNfiekil 3.12l‹LÇELERE GÖRE 26-50 YAfi ARASI NÜFUS YÜZDELER‹‹lçelere göre 26-50yafl aras› nüfusyüzdeleri
70 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.12m‹lçelere göre 50 yaflüzeri nüfusyüzdeleri‹LÇELERE GÖRE 50 YAfiIN ÜZER‹NDEK‹ NÜFUSYÜZDELER‹50 YAfiIN ÜZER‹NDEK‹ NÜFUS AZ YO⁄UN50 YAfiIN ÜZER‹NDEK‹ NÜFUS NORKAL50 YAfiIN ÜZER‹NDEK‹ NÜFUS ÇOK YO⁄UNBu aflamaya ba¤l› olarak farkl› yafl gruplar›n›n farkl› rekreasyonel gereksinimlerioldu¤u düflüncesiyle ve ilçelerdeki rekreasyon tesisleri say›lar›na ba¤l› olarakafla¤›daki sonuç paftalar› üretilmifltir.fiekil 3.12nYafl da¤›l›mlar› vetesis say›lar›na göreçocuk oyun alan›art›r›lmas› gerekenilçeler (Yaflgruplar›na veilçedeki mevcutduruma ba¤l›olarak çocuk oyunalan› yetersizli¤iolan ilçeler)ÇOCUK OYUN ALANI SAYISI ARTIRILMALIYafl gruplar›na ve ilçedeki mevcutduruma ba¤l› olarak çocuk oyun alan›yetersizli¤i olan ilçeler
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme71fiekil 3.12oÖNCEL‹KL‹ OLARAK SPOR SAHASISAYISI ARTIRILMALIYafl da¤›l›mlar› vetesis say›lar›na göreöncelikli olarakspor sahas› say›s›art›r›lmas› gerekenilçeler (Yaflgruplar›na veilçedeki mevcutduruma ba¤l›olarak spor sahas›yetersizli¤i olanilçeler)Yafl grubuna ve ilçedeki mevcut durumaba¤l› olarak spor sahas› yetersizli¤i olanilçelerfiekil 3.12pÖNCEL‹KL‹ OLARAK PARKSAYISI ARTIRILMALIYafl da¤›l›mlar› vetesis say›lar›na göreöncelikli olarakpark say›s›art›r›lmas› gerekenilçeler (Yaflgruplar›na veilçedeki mevcutduruma, nüfusyo¤unlu¤una veyeflil alanmiktarlar›na ba¤l›olarak parkyetersizli¤i olanilçeler)SONUÇ 4AÇIK YEfi‹L ALAN M‹KTARI B‹R‹NC‹ÖNCEL‹KLE ARTIRILMALIAÇIK YEfi‹L ALAN M‹KTARI ‹K‹NC‹ÖNCEL‹KLE ARTIRILMALIAÇIK YEfi‹L ALAN M‹KTARI ÜÇÜNCÜÖNCEL‹KLE ARTIRILMALIAÇIK YEfi‹L ALAN M‹KTARI YETERL‹OLAN YERLERfiekil 3.12r‹lçedeki mevcutduruma, nüfusyo¤unlu¤una veyeflil alanmiktarlar›na ba¤l›olarak yeflil alanmiktarlar›n›nöncelikli olarakart›r›lmas› gerekenilçeler‹lçedeki mevcut duruma,nüfusyo¤unlu¤una ve yeflil alanmiktarlar›na ba¤l› olarak aç›kyeflil alan miktarlar›n›n öncelikliolarak art›r›lmas› gereken ilçeler.
72 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖRNEKSORUN: Alanda yap›lacak çöp depolama sahas›n›n yoldan görünmesiAMAÇ: Yap›lacak görülebilirlik zonlar› ile mevcut a¤açlar›n ve yap›lar›n maskelemesigöz önünde bulundurularak, topografyaya ba¤l› olarak yoldan geçen araçlar›nçöp döküm sahas›n› görmemelerini sa¤lamakt›r. Bu kapsamda alandakimevcut a¤açlar ve yap›lara ba¤l› olarak görülebilirlik zonlar› ve yoldan geçenaraçlardaki kiflilerin yoldaki maksimum h›z limitlerine göre alan› görme sürelerive mesafeleri tespit edilmifl, karar vericilerin görülebilirlik analizine ba¤l› olarakgerekli tedbirleri almas›na yönelik altl›klar oluflturulmufltur. Yap›lan örnek çal›flmafiekil 3.13a -fiekil 3.13d aras›nda verilmifltir.fiekil 3.13aMevcut durumBinalarA¤aç topluluklar›Öneri at›k alan›Mevcut binalar ve a¤açtopluluklar› topografyayaba¤l› olarak öneri at›kdepolama alan›n›n yoldangörülmesine engel oluyor.fiekil 3.13bGörülebilirlikzonlar›ÖN PLAN (ilk 500m)ORTA PLAN (500m-1500m)ARKA PLAN (1500m-2500m)AZ GÖRÜLÜR (2500m-3500m)ÇOK AZ GÖRÜLÜR YA DA GÖRÜLEMEZ (>3500m)ÇÖP ALANI
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme73fiekil 3.13cÖN PLAN (ilk 500m)ORTA PLAN (500m-2000m)ARKA PLAN (2000m-3000m)AZ GÖRÜLÜR (3000m’den fazla)ÇÖP ALANITopografya, mevcutyap›lar ve a¤açlaraba¤l› görülebilirlikzonlar›Topografya,alandaki mevcuta¤açlar ve yap›lara ba¤l› olarakgörülebilirlik zonlar› ve yoldangeçen araçlardaki kiflilerin yoldakimaksimum h›z limitine göre alan›görme süreleri ve mesafelerfiekil 3.13dMASKELEME YAPILMASIGEREKEN ALANLARMaskelenmesigereken zonlarSon örne¤imiz ise kayak pisti için güzergah seçimi olsun. Bu örnekte,SORUN: Alanda yap›lacak kayak pistleriAMAÇ: Oluflturulacak kayak pistleri için, topografyaya ba¤l› olarak en uygun yerlerinbelirlenmesi olsun. Bu çal›flmada yükseklik, bak›, e¤im analizlerikullan›lacakt›r. Buna ba¤l› olarak yap›lm›fl yüzey analizleri ve sonuç paftalar fiekil3.14a - fiekil 3.14d aras›nda verilmifltir.ÖRNEK
74 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 3.14aYükseklik analiziTesfiye e¤rileri, alan›ngörünüflü ve yükseklikanaliziGüneydo¤uGörünüflTesviye E¤rilerifiekil 3.14bBak› analiziGÜNEYDO⁄U-KUZEYBATIGÖRÜNÜfiPLANBAKI ANAL‹Z‹KUZEYGÜNEYDO⁄UBATIKUZEYBATIKUZEYDO⁄UGÜNEYBATIGÜNEYDO⁄UDÜZ ALANLARfiekil 3.14cE¤im analiziPLANGÜNEYDO⁄U-KUZEYBATIGÖRÜNÜfiE⁄‹M ANAL‹Z‹0.0000%-5.0000%5.0000%-10.0000%10.0000%-15.0000%15.0000%-30.0000%30.0000%-45.0000%45.0000%-60.0000%60.0000%-1000.0000%
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme75fiekil 3.14dKuzey Bakarl› ve %10-20e¤imli alanlar/orta ve bafllang›çdüzeyi kayakç›lar içinAnalizleriçak›flt›r›lmas› ileelde edilensonuç haritas›Kuzey Bakarl› ve %20-45e¤imli alanlar/üst düzeykayakç›lar içinSONUÇ HAR‹TASIBak› ve e¤im analizinin çak›flt›r›lmas›ile bulunan e¤ime ve bak›ya göreuygun alanlarH›zl› kentleflen bir bölgede do¤al koruma alanlar›n›n saptanmas›na SIRA iliflkin S‹ZDE bir örnek senaryoiçin kullan›lacak veriler nelerdir? Yukar›da verilmifl örnek vakalara benzer bir flekildemodelleyin.DÜfiÜNEL‹M3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
76 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖzetA MAÇ1Co¤rafi bilgi sistemlerinde mekânsal düflünmeniniliflkisinin anlat›lmas›;CBS temelde iki ana soruya cevap verebilmelidir.Bunlar;• NE: Öznitelik veya özelliklerin karakteristi¤i.• NEREDE: Co¤rafi mekânda.Bu sorular›n do¤ru, h›zl› ve etkin flekilde yan›tlanabilmesiiçin CBS’nin do¤ru flekilde tasarlanmas›ve yönetilmesi gerekmektedir. Bu kapsamdabu iflleri yapacak kiflilerin mekansal düflünmekonusunda, ald›klar› görevlere ba¤l› olarak belirlidüzeylerde yetkinlik kazanm›fl olmas› gerekmekteoldu¤u gibi ayr›ca bu sistemleri tasarlayacakve yönetecek kiflilerin genifl kapsaml› düflünmebecerisine sahip olmalar› di¤er bir deyiflleCBS ile mekansal düflünmeyi iliflkilendirebilmesigerekmektedir.A MAÇ2Mekânsal düflünmenin Co¤rafi Bilgi Sistemlerive Bilimi için neden önemli oldu¤unun aç›klanmas›;CBS, nokta, çizgi ve poligon gibi konumsal nesnelerletan›mlanan özelliklere, aktivitelere veyaolaylara dayal› gözlemlerin mekansal veritaban›platformunda ifllendi¤i, analiz edildi¤i ve sorguland›¤›özel bir bilgi sistemidir. Bu nedenle mekansalve elefltirisel düflünme yetisi Co¤rafi BilgiSistemleri ve bilimi için önemli bir parametredir.
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme77Kendimizi S›nayal›m1. Bir veritaban› içinde tutulan afla¤›daki verilerdenhangisi mekânsal veritabanlar›na örnek say›lmaz?a. ‹llere göre nüfus da¤›l›m›b. Meteorolojik veric. Tapu kay›tlar›d. Ö¤renci ders notlar›e. Mahallelere göre trafik kazas› bilgileri2. Bir veritaban› içinde tutulan afla¤›daki verilerdenhangisi mekansal veritabanlar›na örnektir?a. Adres bilgisib. S›n›f listesic. Ö¤rencilerin ders notlar›d. Banka hesap bilgilerie. Demirbafl kay›tlar›3. Afla¤›dakilerden hangisi mekansal analiz de¤ildir?a. Komflulukb. Yüzeyc. Veritaban›d. Zonlamae. A¤4. Afla¤›dakilerden hangisi yüzey analizlerinden de¤ildir?a. Bak›b. E¤imc. Görülebilirlikd. Komfluluke. Yükseklik5. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’nin bileflenlerinden de-¤ildir?a. Personelb. Prosedürler ve yöntemlerc. Verilerd. Mekânsal düflüncee. Bilgisayar sistemleri6. Afla¤›dakilerden hangisi fiziksel planlama ile iliflkilide¤ildir?a. Kent planlamab. Bölge planlamac. Peyzaj planlamad. Stratejik planlamae. Altyap› planlamas›7. Koordinat de¤erleri ile tutulan noktalar› kullanan,çizgiler ve poligonlar›n s›ral› nokta serilerinden meydanageldi¤i, poligon, nokta ve çizgilerin bir veritaban›içinde tutudu¤u veri modeli afla¤›dakilerden hangisidir?a. Vektör verib. Grid veric. Pikseld. Raster verie. Query8. Afla¤›dakilerden hangisinde veriler gridler halindesaklan›r?a. Vektör verib. Topolojik veric. Spagetti verid. Raster verie. Query9. Afla¤›dakilerden hangisi a¤ analizlerine bir örnekteflkil etmez?a. Komflulukb. Servis alan›c. En k›sa yold. Güzergah belirlemee. Kaynak tahsisi10. CBS’de 3 boyutlu yüzey analizlerinde afla¤›daki kavramlardanhangisi kullan›lmaz?a. DXFb. DEMc. TINd. E¤ime. Efl yükselti e¤risi
78 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IOkuma Parças›Bilgi ve bilgisayar teknolojisinin geliflimi ile birlikte uygulanmayabafllanan Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS), birçokmeslek dal›nda ve ifl kolunda, takip ve planlamaiçin kullan›lmaktad›r. CBS en genel tan›m›yla, her türlüveriyi birbirleriyle ve co¤rafi konumlar› ile iliflkilendirerekbilgisayar ortam›nda toplamak ve bunlar› grafik yada bas›l› olarak izlemektir. Özellikle büyük flehirlerdeher türlü acil durum planlamas› yap›l›rken, tüm verilerbirbirleri ile iliflkilendirilebilmeli ve tüm bu verilerinbirlikte analizi yap›labilmelidir. Kent bilgi sistemi uygulamalar›nda,acil durumlarda; ambulans, itfaiye ve polisaraçlar›n›n istenen noktaya en k›sa sürede ulaflmas›, zamanaba¤l› çal›flan otobüs, okul tafl›tlar›, metro, çöptoplama, da¤›t›m ve benzeri hizmetleri sorgulama ve izlemeihtiyac› vard›r. Bütün bu analiz ifllemleri a¤ analiziile mümkündür. A¤ analizi, vektör tabanl› co¤rafi verilerile gerçeklefltirilen analiz türlerinden biridir. A¤analizleri, çizgi tabanl› co¤rafi varl›klar›n ba¤lant› flekillerinden,karar vermeye yönelik sonuç ç›karmaya yarayankonum analizleridir. A¤ analizinin gerçeklefltirilmesiiçin dü¤üm-çizgi (arc-node) topolojisinin oluflturulmuflolmas› gerekir.A¤ analizleri uygulamada üç flekildedir:• Optimum güzergâh belirleme (route optimization)• Adres belirleme (address matching)• Kaynak tahsisi (resource allocation)Birden fazla ba¤lant›s› olan iki dü¤üm noktas› aras›ndaba¤lant›lardan hangisinin en iyi çözüm oldu¤una kararvermek amac›yla yap›lan ifllemler optimum güzergahbelirleme olarak adland›r›l›r. En uygun çözüm en k›sauzakl›k olabilece¤i gibi ba¤lant› özelli¤ine ba¤l› olarakde¤iflim gösteren bir güzergâh da olabilir.Harita say›sallaflt›r›ld›ktan sonra üzerinde dü¤üm-çizgitopolojisi oluflturulur. Oluflturulan bu topoloji ile herbir dü¤üm noktas›n›n ve bu dü¤üm noktalar›n› birlefltirençizgilerin öznitelik bilgileri belirlenmifl olur. Bunagöre harita üzerinde tan›mlanan nokta veya çizgi kolayl›klabulunabilir. A¤ üzerinde öznitelik bilgisi bilinenbir noktay› tespit etme ifllemi adres belirleme olarakisimlendirilir.Kaynak tahsisi planlama ve yat›r›ma yönelik faaliyetlerdekiönemli ifllerden biridir. A¤ yap›s›ndaki co¤rafi varl›klar›nayn› anda analiz edilerek optimum merkezinnoktasal olarak tespit edilmesi ifllemlerine co¤rafi bilgisistemlerinde kaynak tahsisi (resource allocation) analiziad› verilir.A¤ analizinin temel amac› çizgi (hat) karakteristiklerininmekânsal analizidir. Haritadaki çizgi karakteristiklerifiziksel hatlar (çizgiler) ve sanal hatlar olmak üzereiki ana s›n›fa ayr›l›r. Genel olarak fiziksel hat gerçekdünyada vard›r ve hava foto¤raflar›nda gözlenebilir.Nehirler, k›y› çizgisi ve yollar fiziksel hatlar›n tipik örnekleridir.Sanal hat karakteristikleri ise politik s›n›rlarve yönetim s›n›rlar› gibi soyut yap›dad›r. Politik birimleraras›nda çeflitli ölçeklerdeki s›n›rlar sanal hatlar›n tipikörne¤idir. Co¤rafi gridi oluflturan meridyenler veparaleller sanal hatlar›n di¤er bir çeflididir.Hat karakteristiklerinin mekânsal analizi iki tip problemile ilgilenir;• Hatlar aras›ndaki ba¤lant›n›n yap›s›• Birbirine ba¤l› hatlar vas›tas›yla sistemdeki hareketBa¤lant›l› hatlar bir a¤› tan›mlar ve a¤›n analizi a¤ analiziolarak adland›r›l›r. Birçok durumda a¤ analizi sokaklar,yollar ve anayollar gibi fiziksel hatlar ile ilgilenir.Sanal hatlar a¤›n yap›s›n› pek etkilemez.Geleneksel olarak a¤ analizi ulafl›m araflt›rmalar›n›n bir altdisiplinidir. A¤ analizi ile ilgili konular, ulafl›m co¤rafyas›,k›rsal alan ulafl›m planlamas›, inflaat mühendisli¤i, endüstrimühendisli¤i ve ulafl›m ekonomisi ile ifade edilir.Bir a¤ çeflitli yollarla aralar›nda ba¤ kurulmufl hat parçalar›ndan(segment) oluflur. Her hat parças› koordinatlar›bilinen bafllang›ç ve bitifl noktalar› ile tan›ml›d›r. Bir parçabafllang›ç ve bitifl noktalar› aras›nda koordinatlar› bilinenara noktalar› da içerebilir. Dü¤üm noktalar› ile tan›mlanantopolojik iliflkiler bir a¤›n ba¤lant›l›¤›n› belirler.Bir hat parças› iki dü¤üm noktas› ile tan›mlanabilir. Örne¤inB,C,D,E parçalar› ara noktalara sahip de¤il ikendi¤er parçalar bir veya daha fazla ara noktaya sahiptir.Her iki durumda da her parça bafllang›ç ve bitiflte ikidü¤üm noktas›na sahiptir. Her parçan›n son noktas› ileparçalar›n kesiflim noktas› bir dü¤üm noktas› olmal›d›r.Di¤er bir deyiflle bir düzlemsel çizgide kesiflen iki hatparças›nda, kesiflim noktas›nda, bir dü¤üm noktas› olmas›zorunlulu¤u vard›r.Dü¤üm noktalar› ve ara noktalar›n konumlar›na ek olarak,her parça ile direnç faktörü vas›tas›yla iliflki kurulur.Bu faktör bir bitiflten di¤erine olan uzakl›¤› gösterir.A¤ analizinde direnç faktörü problemin do¤as›nagöre tan›mlanabilir. Örne¤in, yolculuk zaman› ana kriterolur ise, o zaman direnç uzakl›¤›n ortalama h›za bölünerekbulundu¤u yolculuk zaman› olarak tan›mlan›r.Di¤er s›n›rlamalar sisteme kat›labilir. Örne¤in baz› parçalartek tarafl› yollar gibi do¤rusal olabilir. Do¤rusalbilgi e¤er gerekli ise sisteme kat›labilir. Di¤er veri elemanlar›a¤ analizinin özel çeflitleri için yararl› olabilir.Örne¤in, flehir sokaklar›n›, yasaklanan dönüfller gibi
3. Ünite - Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde Mekânsal Düflünme79özel s›n›rlamalar› içeren flehir ulafl›m problemleri içinda¤›t›m yönlerini saptamak amac›yla en k›sa yolun belirlenmesiönemli olabilir.A¤ topolojisi sistem özelliklerinin kritik bir eleman›d›r.Topoloji nesneler aras›ndaki mekânsal iliflkidir. Bu durumdamekânsal iliflki dü¤üm noktas› ba¤l›l›¤›na dâhiledilir. E¤er bir parça di¤er bir parçaya do¤rudan ba¤l›ise iki parça genel bir dü¤üm noktas›n› kullan›r. ‹ki parçado¤rudan ba¤lant›l› de¤il ise aralar›na konulan di¤erparçalar ile iletim sa¤lan›r.Kaynak: CBS’de A¤ Analizi ve Ulafl›m Problemleri (TuranERDEN, Mehmet Z. COfiKUN, Cengizhan ‹PBÜKER)Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Veri bölümünebak›n›z.2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Veri bölümünebak›n›z.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Analizler bölümünebak›n›z.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Analizler bölümünebak›n›z.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Veri bölümünebak›n›z.6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Planlama ve CBS ‹liflkisi bölümünebak›n›z.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Veri bölümünebak›n›z.8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Veri bölümünebak›n›z.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Analizler bölümünebak›n›z.10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise Mekânsal Analizler bölümünebak›n›z.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Mekânsal veritabanlar› bugün yaflam›m›z›n büyük ölçüdeiçine girmifl durumdad›r. Asl›nda yaflam›m›z›n her yeriveritaban› uygulamalar› ile sar›lm›flt›r. Ço¤unlu¤u içindeadres bilgisi içerdi¤i için mekânsal veri örnekleridir.Örne¤in hastanelerdeki kay›tlar›m›z, ö¤renci kay›tlar›,banka kay›tlar›m›z, abonelik bilgilerimiz, cep telefonukay›tlar›m›z gibi pek çok uygulaman›n geri plan›nda adresbilgisi bulunmaktad›r.S›ra Sizde 2A¤ analizleri, altyap› hizmetlerinin büyük ço¤unlu¤undaönemli rol oynamaktad›r. Elektrik hatlar›, su kanalizasyonhatlar›, yollar gibi pek çok kentsel altyap› a¤analizlerine konu olan çizgisel verilerden oluflmaktad›rve bu hatlar›n iflletilmesi esnas›nda a¤ analizleri kararverme sürecinde önemli rol oynamaktad›r. Örne¤in biryerde bir vanan›n kapat›lmas›n›n hangi bölgelerdeki hatlar›etkileyece¤i, bir noktadan kullanma suyu flebekesinekar›flan at›k suyun hat boyunca nereleri etkileyebilece¤igibi karar verme sürecinde önem tafl›yan hususlar›nbelirlenmesinde a¤ analizleri önemli destek sa¤lar.S›ra Sizde 3Bu örneklemde sorun h›zl› kentleflmeye karfl› do¤alçevrenin korunmas›d›r. Bu kapsamda ormanlar, meralar,endemik bitkilerin yetiflti¤i bölgeler, su havzalar›,su yüzeyleri, do¤al çeflitlili¤in fazla oldu¤u alanlar gibialanlar veri seti içinde de¤erlendirilebilir. Bu veriler korumaönceliklerine göre yeniden s›n›fland›r›larak herveri seti için koruma öncelikleri haritalar› üretilebilir veüretilen bu haritalar çak›flt›r›larak alan bütününde korunmas›gereken tüm alanlar için koruma önceliklerisaptan›r ve bu önceliklere ba¤l› koruma zonlar›, tamponbölge analizi ile ortaya konabilir.Yararlan›lan KaynaklarÇabuk, A. (2001). Çevre Planlamada Co¤rafi Bilgi Sistemleri,Cilt 1. ‹stanbul: Peyzaj Mimarlar› Odas›.Uz, Ö. (2005). Eskiflehir Kent Merkezi Yeflil Alanlar›nUzaktan Alg›lama ve CBS Yard›m› ‹le De¤erlendirilmesi.(Yay›mlanmam›fl yüksek lisans tezi). <strong>Anadolu</strong>Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, Eskiflehir.http://www.geog.ucsb.edu/~guan/courses/176A_Summer06
4CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Model, modelleme kavram› ve gerekliliklerini aç›klayabilecek,Nesne yönelimli veri modeli kavram›n› tan›mlayabilecek,Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde modelleme ve sunum yöntemlerini anlatabilecek,CBS tabanl› modellemenin uygulama alanlar›n› listeleyebilecek bilgi ve becerileresahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Model• Nesne yönelimli tasar›m• Hücre modeli• TIN model• A¤ modeli‹çerik Haritas›CBS’de Proje Tasar›m›ve Yönetimi-IDünyay› Modelleme• NEDEN MODELL‹YORUZ?• MODELLEME VE CO⁄RAF‹ B‹LG‹S‹STEMLER‹• CBS ‹LE MODELLEME VESUNUMDA YÖNTEMLER• UYGULAMA ÖRNEKLER‹
Dünyay› ModellemeNEDEN MODELL‹YORUZ?Model Nedir?Günlük yaflant›m›zda karfl›laflt›¤›m›z yap›lar›n, binalar›n, cihazlar›n ve birçok olgununkarmafl›k yap›lardan olufltu¤unu görüyoruz. ‹nsan ne kadar zeki olsa da bukarmafl›k yap› ve kavramlar› alg›lamada ve çözümlemede bir limite sahiptir. Busüreç karmafl›k yap› ve olgular›n bütünüyle kavranmas›n›n olanaks›zl›¤› insanlar›çözüm aray›fl›na sürmüfl ve karmafl›k sistemlerin parçalar halinde incelenmesiylesonuçlanm›flt›r. Bu parçalar incelenen obje ya da olgunun benzetimleridir. Bu benzetimlerinher birine ya da oluflturdu¤u bütüne model ad›n› vermekteyiz.Model kavram› insanl›¤›n hayat›na planlama ile girmifltir. Planlama, öncedenbelirlenmifl amaçlar›n gerçeklefltirilmesi için yap›lmas› gereken ifllerin saptanmas›ve izlenecek yollar›n seçilmesidir. Bu yap›lmas› gereken ifller ve izlenecek yollar›ngösteriminde modelleri kullan›r›z. Eski ça¤lardan itibaren insanlar gök cisimlerininhareketinde, seyahat ve göç yollar›n›n belirlenmesinde, yerleflim ve alt yap› oluflturulmas›nda,savafl stratejileri gelifltirilmesinde, yap› oluflturulmas›nda, sistematikdavran›fllarda model örnekleri gerçeklefltirmifllerdir. Günümüze kadar gelen süreçtede¤iflen fley oluflturulan modellerin ayr›nt›s›, inceli¤i ve gerçe¤e yak›nl›¤›d›r.Neden ‹htiyaç Duyar›z?Sadelefltirilmifl flekliyle söylemek gerekirse model, gerçe¤in basitlefltirilmifl halidir.Model oluflturman›n temel nedeni gelifltirdi¤imiz sistemi daha iyi anlamakt›r. Modellemedeulaflmak istedi¤imiz 4 temel amaç vard›r. Bunlar:• Modeller bir sistemin bulundu¤u veya olmas›n› istedi¤imiz durumu görsellefltirir.• Modeller bize sistemin yap›s› veya davran›fl›n› belirlememizi sa¤lar.• Modeller bir sistemin inflaat›nda bize rehberlik eden bir flablon oluflturur.• Modeller verdi¤imiz kararlar› belgeler.Görsellik, Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde oldu¤u gibi modellemenin özüdür. Çünkügörsellik alg›n›n ve kavraman›n en etkin yöntemlerinden biridir. Görsel ö¤elerleifade edilen olgular en temel e¤itim bilinciyle bile anlafl›l›r olabilmektedir. ‹nsanlar›nilk anlat›m yöntemlerinin resim olmas›, ya da en eski alfabelerin karakterlerininobjeler veya benzetimler olmas› bundan ileri gelmektedir. Görsellik basit halleriylefarkl› dillere sahip insanlar›n bile birbirlerini ifade etmelerine olanak sa¤lar.
82 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISIRA S‹ZDE1Oluflturmak istedi¤imiz sistemin herkes taraf›ndan anlafl›labilir bir yap›ya sahip olmas›n›istiyorsak bunu görsellefltirmeliyiz.Nas›l ki planlama gelece¤e bakma ve onu yönetme flekliyse, modelleme de busürecin bir unsurudur. Oluflturdu¤umuz sistemlerin yap›s› ve karfl›lafl›lan durumlaraverece¤i tepkinin önceden bilinmesinde her zaman fayda vard›r. Bu tür canland›rmamodellerine simülasyon denir. Örne¤in bir hava koridoru modelinde, biruça¤›n veya çok yüksek bir yap›n›n farkl› rüzgarlara nas›l tepki verece¤ini görmekbize hayati kazançlar sa¤layacakt›r.Bir sistemin inflaat›nda neyin yap›laca¤›, ne zaman ve ne kadar sürede yap›laca¤›n›bilmek sistemin hayata geçirilmesinde en önemli parametrelerden birdir.Örne¤in karmafl›k bir bina inflaat›n› düflünürsek, hangi aflamada kaba inflaat›n bitirilece¤i,elektrik ve alt yap› sistemlerinin nereden ve inflaat›n hangi aflamas›ndayap›laca¤›, ne kadar malzeme kullan›laca¤›, kap›s› ve pencerelerinin nerede olaca-¤›, hangi malzemelerin kullan›laca¤›n›n plan›, modellerle gösterilerek inflaat›n herçal›flan›n›n anlamas›n› ve nerede ne yapaca¤›n› bilmesini sa¤layacakt›r.Modeller ayn› zamanda düflüncelerimizin ve kararlar›m›z›n belgeleridir. Üzerindesomut bir flekilde tart›flabilmemizi, savunabilmemizi ya da de¤ifliklikler yapabilmemizisa¤lar. Bunlar› soyut bir flekilde tart›flmak kavram karmaflalar›na veya do¤ruanlafl›lmam›za neden olabilir.Modellemenin Temel ‹lkeleriModelleme karmafl›k sistemlerin kendi içindeki bütünlü¤ünü anlayabilmemizisa¤lar.Modelleme kullanan tüm mühendislik disiplinlerinin zengin bir geçmifli vard›r.Bu deneyim modelleme için temel ilkeler oluflmas›nda yol gösterici olmufltur. Builkelerden söz edecek olursak;• Oluflturulacak modelin seçiminin, probleme yaklafl›mda ve çözümün flekillenmesiüzerinde derin bir etkisi vard›r. Yanl›fl bir modelleme sizi yan›lt›p,ilgisiz konulara odaklanman›za neden olur.• Her model farkl› hassasiyet düzeyleri ile ifade edilebilir.• En iyi modeller gerçe¤e ba¤l› modellerdir.• Tek bir model veya görünüm yeterli de¤ildir. En iyi yaklafl›mlar, modelindetay›n›n farkl› görünümlerini sa¤layan, alt modellerin veya ba¤›ms›z modelkümelerinin oldu¤u yaklafl›mlard›rModel nedir SIRA ve modellemede S‹ZDE ulaflmak istedi¤imiz temel amaçlar nelerdir?MODELLEME VE CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹DÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MCo¤rafi Bilgi Sistemlerinin amac›, dünya kaynaklar›n›n insanlar taraf›ndan ak›ll›cakullan›m›n› ve yönetimini desteklemek için mekânsal çerçeve sa¤lamakt›r. GenellikleCBS, haritalar SORUve sembollerle bilgiyi sunar. Haritaya bakmak, aranan fleyin ne-SORUrede oldu¤unu, ne oldu¤unu, nas›l ulafl›labilece¤ini, bitifli¤inde veya yak›n›nda neleroldu¤u hakk›nda bilgi verir. CBS ile ayn› zamanda bu haritalar› ve ilgili bilgileribir bilgisayar yoluyla etkileflimli (interaktif) bir flekilde yay›nlamak mümkündür.D‹KKATD‹KKATBununla beraber harita içindeki bilgileri sorgulamak, objeleri öznitelik bilgilerineSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEgöre listelemek, farkl› a¤lardaki yap›larla karfl›laflt›rmak, seyahat süresi, kirlilik ölçümüve da¤›l›m›, su ak›fl›-birikimi gibi simülasyonlar› gerçeklefltirmek mümkündür.Seçti¤iniz analiz, görüntüleme bilgisi olan konumsal nesneleri nas›l modelle-AMAÇLARIMIZ di¤inize ba¤l›d›r.AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON
4. Ünite - Dünyay› Modelleme83Bir sistemi modellemenin yollar›;Dünyadaki nesneler ile olan etkileflimimiz farkl› flekillerde olabilir ve bunlar› birçokfarkl› yolla modelleyebiliriz. Nehir örne¤ini ele al›rsak, do¤al özelliklerinden,siyasi veya idari alanlar›n s›n›rland›r›lmas›nda, hatta ulafl›mda kullan›lan önemli biryüzey fleklidir. CBS’de kullan›lan baz› nehir özelliklerini sayacak olursak,• Bir a¤› oluflturan çizgiler kümesi olabilir. Her parças› bir ak›fl do¤rultusuna,ak›fl miktar›na ve di¤er nehir öznitelik bilgilerine sahiptir. Hidrografik ak›fl›veya tafl›mac›l›k trafi¤ini analiz etmek için do¤rusal a¤ gibi bir model uygulanabilir(fiekil 4.1).fiekil 4.1Çizgiler kümesinehir örne¤i• ‹ki alan aras›ndaki s›n›r olabilir. Bu alanlar politik bir alan, devlet s›n›r› vb.olabilece¤i gibi vahfli bir yaflam›n do¤al bölgelerine bir bariyer de olabilir(fiekil 4.2).fiekil 4.2Meriç nehri s›n›rörne¤i
84 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.3• Örgü yap›s› ve k›y› resminin do¤ru ç›kar›m›yla su tafl›mac›l›¤›na uygun kanallarbelirlenebilir (fiekil 4.3).Örgü yap› örne¤i• Bir yüzeyde çukur oluflturan k›vr›ml› çizgi modeliyle, nehir yata¤›ndan yüzeyineprofil ve inifl h›z›n› hesaplayarak drenaj havzas› ve onun sel potansiyelielde edilebilir (fiekil 4.4).fiekil 4.4Topolojik örnekGörüyoruz ki nehir gibi çok genel bir co¤rafi yap› CBS’de çok farkl› flekillerdetemsil edilebilir. Oluflturulan modellerin hiç biri bir di¤erinden üstün de¤ildir. Çözümüaranan probleme göre oluflturmak istedi¤iniz harita sizin için en iyi modelinhangisi oldu¤u konusunda sizi yönlendirecektir.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme85Nesne Yönelimli Veri Modeli‹lk kez Çevresel Sistemler Araflt›rma Enstitüsü (Environmental Systems ResearchInstitute, “ESRI”), ürünü olan ArcInfo ile yaz›l›m alan›nda kullan›lan nesne yönelimliuygulama metodolojisini, Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin veri modellerine tafl›yarakbüyük bir geliflme sa¤lam›flt›r.Nesne yönelimli programlama, yaz›l›mlar›n karmafl›k yap›s›n› daha rahat kontroletmek amac›na yönelik ortaya ç›km›flt›r. 1950-60’larda nesne yönelimli programlamahenüz oturmam›fl iken karmafl›k algoritmalar içeren yaz›l›mlarda hatalar›nrahat tespit edilememesi ve bunun sonucu olarak kullan›ma aç›lan programlardabirçok hata ile karfl›lafl›l›yor olmas› önemli bir sorun olarak görülüyordu. 1960’lar›nbafl›nda yapay zeka çal›flmalar›yla oluflmaya bafllayan “nesne” kavram› belirliözellikler ile tan›mlanm›fl araçlar olarak ifade edilebilen, bu yöntem ile oluflturulmuflyap›lar›n temel bilefleni olarak ortaya ç›kt›.Nesne yönelimli yaz›l›mlarda metot olarak isimlendirilen, program›n di¤er bölümlerinindirek olarak eriflemedi¤i yap›lar bulunmaktad›r. Bunun sonucu olarakyaz›l›m›n içerisindeki bileflenlerin yetkilendirilmesi söz konusu olur. Metotlar›noluflturdu¤u gruplar ve bu gruplar›n iflledi¤i veriler bir nesne olarak isimlendirilir.Böylece nesneler belirli yetkilendirme prosedürleri ve o nesneye özgü di¤er özelliklerile tasarlanabilir. Bu tasar›m o nesneye özgü olur ve program›n geri kalan›ndanba¤›ms›z düflünülebilir. Bu nedenle program›n yaz›m›nda yaz›l›mc›, tüm program›bir bütün yap› gibi düflünerek tasarlamak yerine, nesnelerin tasar›mlar›na vearalar›ndaki ba¤lant›lara odaklanabilir. Bu durum daha karmafl›k sistemlerde gelifltirilenyaz›l›mlarda hata ihtimalini çok büyük ölçüde düflürmeyi sa¤lar.ESRI, ArcInfo ile bu metodolojiyi, nesne yönelimli veri modeli fleklinde Co¤rafiBilgi Sistemleri uygulamalar›na tafl›yarak, bu gün “co¤rafi veritaban› veri modeli”olarak adland›rd›¤›m›z, konumsal nesnelerin do¤al davran›fllar›n› ve iliflkilerinitemsil etme yetene¤ine sahip olan bir veri modelini oluflturmufltur.Nesne Yönelimli Veri Modelinde ÖzelliklerBir sistem gelifltiricinin, nesne yönelimli yaz›l›m çerçevesi üzerinden nesnel verilerleetkileflime girmesi sonucu, konumsal veritaban› veri eriflim nesneleri oluflur.Nesne yöneliminin üç anahtar kavram› vard›r: çok biçimlilik (polymorphism), kapsülleme(encapsulation), ve kal›t›m (inheritance).• Çok biçimlilik, bir nesne s›n›f›n›n farkl› nesne varyasyonlar›na uyum sa¤layabilendavran›fl›d›r (ya da metodudur). Örne¤in bir konumsal nesneyiçizmek, eklemek, silmek gibi tan›mlanm›fl temel davran›fl›n veritaban› alt›ndabulunan bütün shape dosyalar› için geçerli olmas›.• Kapsülleme, anahtar kelimelerle veriye nas›l eriflilebildi¤ini özetler. Birnesne içinde veri, özel (private) ya da genel (public) olabilir. Özel veriyenesnenin d›fl›ndaki program›n di¤er parçalar› taraf›ndan eriflilemez. Veri geneloldu¤unda ise bir nesne içinde tan›mlanm›fl olsa bile program›n di¤erparçalar› veriye eriflebilir.• Kal›t›m, bir nesnenin di¤er bir nesnenin özelliklerini elde edebildi¤i sürecedenir. Bu durum s›n›fland›rma kavram›n› destekledi¤i için önemlidir. Örne¤inArcInfo yaz›l›m›nda, kendi oluflturdu¤unuz bir konumsal nesne(feature) tipinin kal›t›m yoluyla standart konumsal nesnelerin davran›fllar›n›sergilemesini sa¤layabilirsiniz.Birleflik Veri Modeli: Konumsal veritaban› veri modeli, birçok kaynaktan gelenkonumsal verinin (konumsal veritabanlar›, shape dosyalar› vb.) nesnelere eriflimini,bir örnek olarak sa¤layan yaz›l›m teknolojisini içerir. ArcInfo yaz›l›m›n›n
86 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISIRA S‹ZDE2gelifltiricileri, konumsal verinin, veri setleri, tablolar, konumsal nesne tablolar›, veriö¤eleriyle etkileflebilmesi üzerinde durmufllard›r. Bu ö¤eler yaz›l›mda konumsalveriyle ortak ve tutarl› bir görünüm sergilerler. Birleflik veri modeli sayesinde kullan›c›lar,konumsal veritabanlar›, shape dosyalar› ayn› flekilde ve eflzamanl› çal›flabilirler.Bu flekilde birleflik veri modeli kullan›c›lar›n, verilerin ortak özelliklerinivurgulayarak çal›flabilmesini kolaylaflt›r›r.Geniflletilebilir Özellikler: Konumsal veritabanlar›n›n önemli yönü nokta veçizgiler yerine iste¤e ba¤l› özellikler (yollar veya trafolar gibi) oluflturulabilmesidir.Bu durum Kullan›c› için trafo ya da yol gibi konumsal nesnenin standart bir gösterimininolabilece¤i, sorgulamas›n›n yap›labilece¤i, standart bir çizgi veya noktaözelliklerinin davran›fllar›na ve bunlara ek olarak kendi özel davran›fllara sahipolabilece¤i anlam›na gelir. Bir veri modelleyicisi, zengin bir model gelifltirmedestandart konumsal nesne tipleriyle yetinebilir. Ama ileri düzey uygulamalar› gelifltirmekiçin modelleyici, standart konumsal nesne tiplerinin fazlas›na ihtiyaç duyacakve nesne yönelim teknikleriyle kendine veya yap›lan ifle özgü nesne tipleri gelifltirebilecektir.Yaz›l›mdaki bu geniflleyebilme özelli¤i kullan›c›ya sofistike uygulamalargelifltirmede s›n›rs›z olanaklar sunacakt›r.Konumsal nesne ve Nesne Yönelim: Konumsal veritaban›ndaki konumsalnesneler, bir dizi iliflkisel tablolarla uygulamada gösterilebilir. Bu tablolar konumsalnesne gruplar›n›n gösterdi¤i gibi, geçerlilik kurallar›n› ve öznitelik etki alanlar›n›gösterebilir. ArcInfo bu tablolar›n bütünlü¤ü ve yap›s›n› yöneten, co¤rafik verilerden,nesne yönelimli konumsal veri modeli sunan bir ortam sa¤lam›flt›r. Birçokkullan›c› ve uygulama gelifltirici, konumsal veritaban›n›n içyap›s›n›n detaylar›n› bilmekistemez veya önemsemez. ArcInfo yaz›l›m›n›n ArcCatalog uygulamas›, bu veritaban›yap›s›n›n ifllenmesi ve de¤ifliklikler yap›lmas›n›n sa¤land›¤› bir ara yüz olarakkullan›l›r. Bu ara yüz sayesinde kullan›c› ve uygulama gelifltiricilerin, kolayl›klaveritaban› üzerinde hakimiyet kurmas› sa¤lanm›flt›r.Nesne yönelimli SIRA veri S‹ZDE modelinin anahtar kavramlar›n› birer cümleyle aç›klay›n›z.CBS ‹LE MODELLEME VE SUNUMDA YÖNTEMLERDÜfiÜNEL‹M Model uygulamalar›, DÜfiÜNEL‹M ortam›n do¤al ya da infla edilmifl hallerine zaman boyutununda kat›ld›¤› bir durum olarak düflünülebilir. Bu durumu de¤erlendirerek hava, insanSORUfaaliyetleri, jeofizik SORUolaylar vb. etmenlerle de¤iflikliklerin tahmini hakk›nda fikir yürütmekmümkündür. CBS ile veri, farkl› özelliklerin bir arada tutuldu¤u vektör formatspektral veya öznitelik verilerinin oldu¤u hücresel (grid) yap›, ya da bir yüzeyinmodellendi¤i bir dizi üçgen noktalar olarak üç temel flekilde kullan›labilir.D‹KKATD‹KKATVektör veri ile: Vektör veri nokta, çizgi, poligon gibi özelliklerle ayr›k nesnelereuygulanan SIRA flekilleri S‹ZDE ve s›n›rlar› temsil eder, Bu özellikler modele ait kesin flekilSIRA S‹ZDEve konum bilgisini, öznitelikleri ve metadatas›n› içerebilir.Raster veri ile: Raster veri görüntülü veya sürekli veriyi temsil eder. RasterAMAÇLARIMIZveride her AMAÇLARIMIZ hücre (ya da piksel) ölçülebilir bir niceliktir. Raster veri için kullan›lanen yayg›n kaynak uydu görüntüsü veya hava foto¤raf›d›r. Ama bir bina foto¤raf›da raster veri için kaynak oluflturabilir. Raster veri yükseklik, kirlilik konsantrasyonu,ortam gürültü K ‹ T Aseviyesi P gibi sürekli verilerin depolanmas›nda ve bu verilerle ça-K ‹ T A Pl›flmada di¤er veri modellerine göre üstünlük sa¤lar.Üçgenlenmifl veri ile: TIN (Tringulated Irregular Network - Düzensiz ÜçgenTELEV‹ZYON A¤) bir kara TELEV‹ZYON parças›n›n yüzey görüntüsünü yakalamada en etkili ve kullan›fll› yöntemdir.TIN modelin perspektif görüntüyü destekleyen bir yap›s› vard›r. Üzerinefoto¤raf görüntüsü düflürülerek, gerçekçi arazi yüzey görüntüleri elde etmek müm-‹NTERNET‹NTERNET
4. Ünite - Dünyay› Modelleme87kündür. TIN, özellikle su havzalas›, görünürlük, bak›, e¤im, s›rt, nehir ve hacimölçme ile ilgili modellerin oluflturulmas›nda kullan›l›r.A¤ Yap›s› ‹le Do¤rusal ModellemeAlt Yap› ModellemesiDünyadaki ekonominin temel altyap›s›n› insanlar›n, enerjinin, hammadde ve fikirlerindolan›m›n› sa¤layan karayollar›, boru hatlar› ve kablo a¤lar› oluflturur. Bu altyap›lara¤ fleklinde modellenir ve bu a¤lar›n form, kapasite ve verimlili¤i çevremizdekidünyay› alg›lamam›zda ve sürdürdü¤ümüz yaflam standard› üzerinde önemlibir etkisi vard›r. A¤ yap›s›nda modelleme çal›flmalar›, deneyimin artmas› ve y›llarcasüren çal›flmalar›n birikimi ArcInfo yaz›l›m›n›n yeni bir a¤ modeli olan “Geometrika¤” modelinin ortaya ç›kmas›na önayak olmufltur. Gelifltirilen modelin a¤modellemeye sa¤lad›¤› bafll›ca faydalar flu flekildedir:• A¤lar› düzenlemek kolaylaflm›flt›r. A¤ yap›s›na yeni bir konumsal nesne ekledi¤inizde,bu konumsal nesnelerin a¤ ba¤lant› kurallar› ile düzgün bir flekildeba¤lant›l› oldu¤undan emin olabilirsiniz.• A¤ konumsal nesneleri, a¤ yap›s› üzerindeki karmafl›k yap›lar›n (anahtarlargibi) temsilini yapabilir. Bu durum a¤ yap›s›n›n düzenini gösteren haritalardadaha az özellik kullan›lmas›n› sa¤lar ve karmafl›kl›¤› azalt›r.• A¤ analizlerinde eskisine göre çok büyük veri kümeleri kullan›larak çok h›zl›analizler yap›lmas› sa¤lanm›flt›r.• Birçok kiflinin ayn› anda, ayn› genifl a¤ yap›s› üzerinde, kendi kuruluflununifl ak›fl› ile uyumlu uygulamalar› düzenleyebilmesi sa¤lanm›flt›r.A¤ Yap›s› ve Uygulamalar›A¤lar, iki temel bileflenden (kenar ve ba¤lant›) oluflan basit yap›lard›r. Kenarlaraörnek olarak sokaklar›, iletim hatlar›n›, borular› örnek gösterebilirken, ba¤lant›noktalar›na kavflaklar›, sigortalar›, flalter ve hizmet musluklar›n› örnek gösterebiliriz.Kenarlar ba¤lant› noktalar› ile baflka kenarlara ba¤lanarak a¤lar infla edilir. A¤yap›lar›n›n ve analizinin kullan›m›na örnek vermek istersek; bir sürücünün haritasistemi ile GPS sitemini kullanarak hedefine ulaflmakta en uygun yola karar vermesini,elektrik hatlar›ndaki kesintinin yerinin bulunmas›n›, suyun ak›fl yönüneba¤l› olarak kirletici bir etmenin su kaynaklar›n›n hangi bölgelerini kirletebilece-¤ini sayabiliriz.A¤ ModeliKonumsal veritabanlar› do¤rusal a¤ yap› üzerinde iki flekilde temsil edilirler. Bunlargeometrik a¤ ve mant›ksal a¤d›r. Geometrik a¤ do¤rusal sisteme kat›lan konumsalnesne veri kümesidir.Geometrik A¤Geometrik a¤, kenarlar ve ba¤lant› noktalar›n›n ba¤l› oldu¤u bir sistemin özelliklerininderlenmesiyle oluflur. Bir kenar iki ba¤lant› noktas›na sahiptir ve bir ba¤lant›noktas› birçok kenarla ba¤lant› oluflturabilir. Kenarlar iki boyutlu gösterimde birbirinikesmeden üst üste çak›flabilirler. (Örne¤in yol üzerinden geçen bir köprü) Budurumda iki nesne ayn› düzlemde de¤ildir. Kenar ve ba¤lant› gibi yap›lar› temsileden konumsal nesnelere a¤ (flebeke) konumsal nesneleri denir. Sadece bu a¤konumsal nesneleri bir geometrik a¤da kendine yer edinebilir. A¤ konumsalnesneleri, geometrik a¤da basit ba¤lant›, karmafl›k ba¤lant›, basit kenar, karmafl›k
88 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ikenar özellikleri ile konumsal nesne tablolar›n› oluflturur. Birden fazla konumsalnesne tablosu, bir geometrik a¤da verilen topolojik bir ifadeyi temsil edebilir. Birkonumsal nesne tablosu sadece bir geometrik a¤la iliflkili olabilir.fiekil 4.5Mant›ksal A¤Mant›ksal a¤, geometrik a¤ gibi kenar ve ba¤lant› noktalar›ndan oluflur. Ama aralar›ndakiönemli fark, mant›ksal a¤lar koordinat de¤erlerine sahip de¤ildir. Bafll›caamaçlar› belirli özelliklerdeki ba¤lant› bilgilerini saklamakt›r. Mant›ksal a¤daki kenarve ba¤lant› noktalar›, geometrik bilgi içermedi¤inde, onlar birer a¤ konumsalnesnesi de¤il birer a¤ eleman›d›r. Geometrik a¤daki a¤ konumsal nesneleri ilemant›ksal a¤daki a¤ elemanlar› aras›nda “bire bir” veya “birden çok” fleklinde iliflkilervard›r. Geometrik a¤ her zaman mant›ksal bir a¤ ile iliflkilidir. Mant›ksal a¤elemanlar›, a¤ konumsal nesneleri güncellendi¤inde bunlara ba¤l› olarak otomatikgüncellenir. Mant›ksal a¤ kullan›c›ya do¤rudan görünmez, kullan›c›yla etkileflimigeometrik a¤ üzerinden olur. Mant›ksal a¤, a¤ konumsal nesnelerin sofistike davran›fllar›n›ntemelini oluflturur.Geometrik a¤ ve mant›ksal a¤ aras›ndaki iliflkiyi gösteren flekildeki diyagramlarda,mant›ksal a¤a dair birçok detay basitlefltirilmifltir. Mant›ksal a¤daki temel kavramlar›anlamak, a¤ modeli inflas›nda fikir vermesi aç›s›ndan bu aflamada yeterlidir.(fiekil 4.5)Geometrik a¤ ve mant›ksal a¤ karfl›laflt›rmas›Havaalan› Havayolu rotas›Demir YoluHavaalan›Havayolu rotas›OtoyolTren ‹stasyonuOtoyolDemir YoluFabrikaKöprüNehirKöprüNehirGeometrik a¤, birleflimnoktas› özelli¤i ve kenarözelli¤i ileiliflkilendirilmektedir. Birbirleflim noktas› hareketetkinli¤inde ona ba¤l›olan kenarlarda dade¤ifliklik gösterecektir.Bir a¤ özelli¤i bir veyadaha çok a¤ eleman›ylailiflkili olabilir. Budurum tekil bir özelli¤inbir a¤ yap›n›n karmafl›kbir parças›n› temsiletmesine olanak verir.Geometrik a¤ Mant›k a¤Tren yollar›id geometryYollarid geometryidTren istasyonlar›id geometryA¤ elemanlar›, kenar ve birleflim noktalar›tablolar›nda bulunurlar. Ba¤lant› tablosunda buelemanlar›n nas›l ba¤land›klar›n› tan›mlar.geometryHavaalanlar›id geometryKenarlarElemanlarBir özellik s›n›f›n›n keyfi say›daki kenar ve birleflimnoktas› özelli¤ine, ba¤lant› veya birleflim noktalar›tablosunda karfl›l›k gelen bir a¤ eleman› bulunur.Birleflim noktalar›Mant›ksala¤tablolar›Mant›ksal a¤ geometriveya koordinatiçermez. Kenar vebirleflim noktalar›n›nnas›l ba¤land›¤›n›gösteren yal›ngrafiklerdir.Ba¤lant›birleflim komflu birleflimnoktalar› noktalar› veID kenarlar›Mant›ksal a¤ AreMap ve Arc Catalog’dagörünmezler ancak zengin geometrik a¤yap› ve yüksek performans için gereklitemeli olufltururlar.Kaynak: Zeiler, M: Modelling Our World, ESRI Inc. 1999.
4. Ünite - Dünyay› ModellemeKonumsal Nesnelerin Ba¤lanmas›Mant›ksal bir a¤›n merkezinde, a¤ elemanlar›n›n nas›l iliflkilendirildi¤ini gösterenbir ba¤lant› tablosu vard›r. A¤daki her ba¤lant› noktas› için, birleflim tablosu ba¤lant›l›oldu¤u kenarlar› ve bu kenarlar›n ba¤lant›l› oldu¤u komflu ba¤lant› noktalar›n›listeler. Bu ba¤lant› tablosu, a¤ bütünlü¤ünün geometrik a¤da nas›l sürdürülece¤inigösterir. Mant›ksal a¤ ayn› zamanda bir birleflim elemanlar› tablosu ve kenarelemanlar› tablosu içerir. Bu tabloda, ba¤lant› elemanlar› ve kenar elemanlar›,konumsal nesne tablosu ID (feature class) ve konumsal nesne ID (feature) numaralar›n›nkombinasyonundan efli olmayan bir eleman ID numaras› üretir (fiekil 4.6).Basit kenar ve birleflim noktas›özellikleri geometrik a¤dakiözellik ve mant›ksal a¤dakieleman ile birebir iliflkiiçindedir.J3J1r1J2t1r2J4fiehirleridj1j2j3j4geometriAna Demiryollar›id geometrir1r2Kara Yoluidt1geometriBirleflim Eleman TablosuÖzellik sinif Özellik ID Eleman ID1234j1j2j3j40123Köfle Eleman TablosuÖzellik sinif Özellik ID2 r12 r23 t1Eleman ID101112fiekil 4.6A¤ elemanlar›iliflkilendirmetablosu,mant›ksal vegeometrikgösterim.Kaynak:Zeiler, M:Modelling OurWorld, ESRIInc. 1999.89Geometrik A¤ Mant›ksal A¤A¤ Konumsal NesnesiGeometrik a¤da konumsal nesneler, dört farkl› rol üstlenebilir. Bunlar basit kenar, karmafl›kkenar, basit ba¤lant› noktas›, karmafl›k ba¤lant› noktas› olarak listelenebilir. Geometrika¤daki her konumsal nesne tablosu (feature class) bu dört rolden birini içerir. Bir geometrika¤ ayn› role sahip birden çok konumsal nesne tablosuna sahip olabilir. fiekil 4.7’dekonumsal veritaban›n›n, veri eriflim modelinin basitlefltirilmifl bir k›sm› görülmektedir.fiekil 4.7A¤ ÖzellikleriVeri eriflim modeliBa¤lant›ÖzellikleriKenarÖzellikleriBasit Ba¤lant›ÖzellikleriBasit KenarÖzellikleriKarmafl›k Ba¤lant›ÖzellikleriKarmafl›k Ba¤lant›Özellikleri
90 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.8Basit Kenar ve Ba¤lant› Noktas› Konumsal NesnesiA¤ konumsal nesneleri a¤ elemanlar› ile birebir ba¤lant› iliflkisi gösterir. Bu yap›-lar, a¤›n basit parçalar› için uygundur ama kenar bölünmelerinin oldu¤u senaryolardabölünme say›s› limitlidir (fiekil 4.8).Basit kenar veba¤lant› noktas›konumsalnesneleriflematikgösterim.Kaynak:Zeiler, M:Modelling OurWorld, ESRI Inc.1999.Su flebekesiid cape1 15Servis vanas›id geometrit1t2tip geometribetonh1e1h2Servisid geometrih1h2Su flebekesiid cape1 15e2 15e3 15tip geometribetonbetonbetone1e2e3Servisidh1h2geometriBu örnekteki iki eve hizmet veren bir ana su yoluvard›r. Bu su yolu üzerinden iki eve su ak›fl›n›nsa¤lanmas› için iki ek kavfla¤›n ana gövdeyeba¤lanmas› gerekir.Basit köfleler ile kavflak eklemenin tek yoluana yolu üç ayr› köfle olay›na bölmektir.Çünkü bir basit köfle köfle elemanlar›ylabire bir eflleflebilir.Su flebekesiide1e2e3Cap151515TipbetonbetonbetongeometriOzellik sinifi Ozellik ID1 e11 e21 e32 h12 h2Eleman ID1011121314Karmafl›k Kenar Konumsal NesnesiDüflününki veriniz bir cadde üzerinde yüzlerce metre ilerleyen belediyenin ana suboru hatt›. Bu cadde boyunca ev servis borular›na ba¤l› servis musluklar›n›z var(ba¤lant› noktalar›). ‹deal bir a¤ yap›da, tüm verilerin sorgu ve bak›m fonksiyonlar›n›nbir özellik üzerinden ele al›nmas› uygundur. Ama a¤ analiz fonksiyonlar›-n›n iflleyebilmesi için suyun ak›fl yönüne ve dolay›s›yla her servis vanas›n›n hangiyönde ve di¤er hangi vanalara su aktard›¤›n›n belirtilmesi gerekir. Bu süreçte basitkenarlar, her bir ba¤lant› noktas›yla ayr›lan bölümleri, ayr› bir sistem ve ayr› birtablo olarak tan›mlayacak ve veri sorgulama ve yönetimini kullan›c› için ola¤anüstüzorlaflt›racakt›r. Karmafl›k kenar konumsal nesnesi bu parçalanma probleminiyeni bir kenar konumsal nesnesi yaratmadan herhangi bir anda ba¤lant› noktas›eklenmesine izin vererek çözüm üretir. Karmafl›k kenar özellikli bir geometrik a¤da,her konumsal nesnesi için bir çok kenar yaratmak mümkündür (fiekil 4.9).
4. Ünite - Dünyay› Modelleme91Su flebekesiide1cap15tip geometribetonfiekil 4.9Karmafl›k kenarkonumsalnesnesi flematikgösterimi.Servis vanas›id geometrit1t2t1e1h1h2t2Servisidh1h2geometrie1-1e1-2h1h2e1-3Mant›ksal GösterimKaynak:Zeiler, M:Modelling OurWorld, ESRI Inc.1999.Bu karmafl›k köfle için geometrik a¤ bir köfle nesnesinden, her nesneye bir sub-IDtan›ml›yarak (e1-1,e1-2 ve e1-3 olacak flekilde) üç köfle elementi yaratm›flt›r.Geometrik a¤Su flebekesiide1cap15tipbetongeometriServis vanas›id geometrit1t2Kenar eleman› tablosuOzellik sinifi Ozellik ID Sub-ID Eleman ID1 e1 1101122e2e3h1h2231111121314Birleflim noktas› eleman tablosuOzellik sinifi Ozellik ID Sub-ID Eleman ID3 t1103 t21 11312Ba¤lant› tablosuBirleflim nok Komflu birleflim ve kenar0 -- ,10 1,11 - ,141 0,11 - ,12 - ,13111010 14 Mant›ksal a¤Karmafl›k Ba¤lant› Noktas› Konumsal NesnesiKarmafl›k bir ba¤lant› noktas›, mant›ksal a¤da herhangi bir say›da kenar ve ba¤lant›noktas›yla etkileflimde olabilir. Karmafl›k ba¤lant›y› anlaman›n en iyi yolu birelektrik panosunu gözümüzün önünde canland›rmakt›r. Elektrik panolar›, içeri¤indebasit kenar ve ba¤lant› noktalar› içeren minyatür a¤lard›r. Karmafl›k ba¤lant› a¤›içinde baflka bir a¤ modellemek uygundur.
92 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.10A¤ Ak›fl›A¤ ak›fllar› operasyonel ba¤lamda iki flekilde tan›mlan›r. Hizmet ve ulafl›m a¤lar›.Bir ulafl›m a¤›nda, obje (örne¤in otomobil) a¤ üzerinde nas›l hareket edece¤inekendisi karar verir. Bir hizmet a¤›nda ise obje(su, elektrik, petrol vb.) ak›fl yönünekendi karar vermez. A¤›n kaynak, gider, anahtar gibi konfigürasyonlar›na ba¤l›olarak bir ak›fl yönünde hareket eder.Hizmet a¤ uygulamalar›nda metan›n ak›fl yönünü belirlemek gerekir. A¤ içindekarar verme durumunda (örne¤in bir anahtar› ya da vanay› aç›p ya da kapatt›¤›-m›zda) ak›fl yönünün ne yönde devam edece¤ini, ak›fl›n kesilip kesilmeyece¤iniveya a¤›n ne kadar›n›n bundan etkilenece¤inin bilinmesi gerekir. Geometrik a¤yap›s›nda bu ak›fl› gösteren bir metot bulunmaktad›r. Bu gösterim için kaynak vegiderler kullan›l›r. Her hangi bir birleflim noktas›, bu iki rolden sadece birini üstlenir.Kayna¤› model içerisindeki meta ak›fl›n› sa¤layan bir pompa gibi düflünebiliriz.Gider, metan›n akt›¤› ve ak›fl›n sonland›¤› yerdir. Bir a¤ içinde ak›fl kaynaktangidere do¤rudur.A¤ ak›fl› flematikve tablogösterimi.Kaynak:Zeiler, M:Modelling OurWorld, sayfa140. ESRI Inc.1999.g3J2giderg1g2J1kaynakKenar özellik s›n›f›ID Geometrig1g2g3Birleflim noktalar› ak›fl özellik s›n›f›IDRolGeometriJ1 kaynakJ2giderSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE3CBS’de geometrik SIRA S‹ZDE a¤ modelinin modellemeye getirdi¤i faydalar neler olmufltur?Hücre Tabanl› ModellemeDÜfiÜNEL‹MRaster, veriyi bütün olarak resim, spektral veya tematik olarak temsil eden eflit aral›kl›hücresel dikdörtgenlerdir. Uydu görüntülerinden, taranm›fl harita ve foto¤raflarile oluflturulan SORU raster veri ile toprak yüzey kaliteleri, yükseklik ya da bitki örtüsü gibibilgilerin gösterimi yap›labilir. Raster veri format› çok basit fakat çok zengin veritürünü destekleyen bir formatt›r. Bu bölümde konumsal verileri raster veri yoluylaD‹KKATmodelleme fleklini inceleyece¤iz.SIRA S‹ZDERaster Veri Formlar›Uydu GörüntüleriUydu görüntüleri, bir yerin peyzaj›ndaki de¤iflimi alg›lamakta Co¤rafi Bilgi Sistemlerininkulland›¤› en etkin yoldur. Ayn› yerin, y›l›n farkl› zamanlardaki görüntülerinikarfl›laflt›r›p, K analizini ‹ T A P yapabilirsiniz. Uydu görüntüleri renkli veya siyah beyaz olabilmektedir.Renk bilgisinin kompozit piksel de¤eri RGB (K›rm›z›-Yeflil-Mavi) ya da bir-AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
4. Ünite - Dünyay› Modelleme93çok renklerin temsil edildi¤i raster bantlarda depolan›r. Uydu görüntülerinin zamans›kl›¤› kullan›m amac›na göre de¤iflim gösterir. Kimi uydu görüntüsü sa¤lay›c› firmalar,günlük hatta saatlik de¤iflimlerin bile gösterilebildi¤i görüntüler pazarlamaktad›r.Bu tarz görüntüler sel ve orman yang›n› gibi çevre olaylar›n›n yönetimindefaydal› olmaktad›r.Hava foto¤raflar›Detayl› harita üretiminde kullan›lmak üzere, hava araçlar›ndan çekilen foto¤raf yada dijital görüntülerdir. Bu görüntüler sonras›nda yüzey flekillerinde oluflan ölçekbozulmas›n›n giderilmesi için konumland›rma ifllemi yap›l›r.Taranm›fl HaritalarEn sa¤l›kl› altl›k haritalar taranm›fl haritalardan elde edilir. Taranan haritalara co¤rafireferanslar atanarak, di¤er konumsal verilerle kullan›m› sa¤lanabilir. ÜlkemizdeHarita Genel Komutanl›¤›’n›n üretti¤i haritalar buna en güzel örnektir. Bu haritalararazi bilgisi, yer, nehir, yol isimleri ve di¤er önemli özellikleri içermektedir.ResimlerArazi görüntülerinin yan› s›ra foto¤raflar da raster görüntülerde kullan›lmaktad›r.Foto¤raflar bir haritada bilgi detay› vermekte veya yap›lan modellerde doku olarakkullan›l›r.Dönüfltürülmüfl verilerRaster görüntüler tin veri setleri veya vektörel veri setleri gibi verilerden oluflturulabilir.Bu dönüflümlerden elde edilen rasterlarla e¤im haritas› ya da arazi örtüsügörüntü s›n›fland›rmas› vb. modeller üretilebilir.Raster Veri TipleriRaster veri iki genel kategoriye ayr›l›r. Bunlar tematik veri ve görüntü verisidir. Tematikveri arazi kullan›m›n›n co¤rafi analizi için kullan›l›r. Görüntü veri ise di¤erco¤rafi verilere altl›k harita oluflturmada ve tematik veri elde etmede kullan›l›r.Tematik VeriTematik haritada her hücre (piksel) nicel olarak ölçülebilir ya da s›n›fland›r›labilir.Ölçülebilir nicel veri, sürekli ve ayr›k olarak ikiye ayr›l›r.• Mekansal Sürekli Veri: Raster piksel de¤erleri yükseklik, kirlilik konsantrasyonu,ya¤›fl miktar› gibi ölçülebilir de¤erleri temsil eder. Bir hücreden di¤erinede¤er de¤iflimi oldukça yumuflak geçiflli ve kolektifdir. Sürekli mekânsalverilerde hücre de¤eri, hücre merkezlerinin nicelik de¤eriyle temsil edilir(fiekil 4.11).
94 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.11Mekansal sürekliveri örne¤ifiekil 4.12• Mekansal Ayr›k Veri: Raster piksel de¤erleri, parsel haritas›, imar plan› gibitaranm›fl altl›k haritalar için ayr›k veri kullan›l›r. Bir hücreden di¤erine de¤erde¤iflimi ya özdefl ya da çok keskindir. Sürekli verilere k›yasla veri büyüklükleridaha azd›r. Sürekli veriden farkl› olarak hücre de¤eri hücrenin tam alan de¤eriyletemsil edilir (fiekil 4.12).Mekansal ayr›k veriörne¤i
4. Ünite - Dünyay› Modelleme95Görüntü VerisiRaster verinin üstünlü¤ü say›lan görüntü verisi uydu ve uçaklara monte edilen farkl›kameralar yordam›yla elde edilir.• Spektral ve Resim Verisi: Spektral ve resim görüntüleme sistemleri ›fl›¤›n bir veyabirçok banttaki yans›ma de¤erlerinin ölçülmesine dayan›r. Her objenin yans›made¤erlerinin farkl› olmas› bize gözlenen objelerin içeri¤ine dair farkl› verilerelde etmemizi sa¤lar. Görüntü verisi genellikle k›rm›z›, yeflil ve mavi bantlardaçal›fl›rken çok farkl› hassasiyetteki bantlarda çal›flan görüntüleme cihazlar›da kullan›lmaktad›r. Bu verilerle yine yüzey jeolojisi ve bitki örtüsü analizleriyap›labilmektedir.fiekil 4.13Resim verisi örne¤iRaster Verinin Kullan›m›Raster veri görüntüleme ve analiz için kullan›l›r. Raster verinin kullan›m alanlar›ndanbaz›lar›n› inceleyecek olursak bunlar:Altl›k HaritaGenellikle raster veri görsel zemin olarak kullan›l›r. Çal›flmalarda üstlerine vektörve yüzey verisinin çizildi¤i alt katman› (layer) olufltururlar. Örne¤in oluflturulacakvektörel bir haritada yol elemanlar› raster görüntünün üstünden çizilebilir veya(yol) benzeri bir a¤ yap›s›n›n nerelerinin güncellenmesi konusunda anl›k fikirverir. Ayr›ca yüksek çözünürlüklü görüntünün harita dokusu olarak kullan›lmas›,haritaya bir derinlik katabilir, kullan›c›lar›n haritaya duydu¤u güveni artt›rabilir.Altl›k haritalar› gerçeklefltirilen uygulama modellerindeki co¤rafi verilerin do¤rulu-¤u için de iyi bir kontrol yöntemidir.
96 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.14Altl›k haritas›örne¤ifiekil 4.15Arazi Kullan›m Senaryolar›Raster veri, arazi kullan›m haritalar› ve arazi kullan›m de¤ifliklikleri için ideal birmodeldir. Arazi kullan›m› çal›flmalar›, uydu ve hava foto¤raflar›n›n yorumlanmas›ve sonras›nda (kent, tar›m, orman vb.) kategorize edilmesiyle bafllar. Zamanla buçal›flmalar tekrarlanarak y›llara ba¤l› de¤iflimler analiz edilebilir.Arazi Kullan›mharitas› örne¤i
4. Ünite - Dünyay› Modelleme97Hidrolojik AnalizlerRaster modelde hücre de¤erlerinin yükseklik bilgisini içermesi arazi bilgisi kullan›malan›d›r. Bu yap›lara say›sal yükseklik modeli (SYM-digital elevation modelDEM) ad› verilir (fiekil 4.16). Raster CBS araçlar› ile dere ak›fl yönü, ya¤›fl birikimi,su ve drenaj havzalar› belirlenmektedir. Bu model ve edinilen bilgiler, hidrolojikanalizlerin temelini oluflturur. Sel riski olan bölgeler için, sigorta oranlar›, baraj vegölet bölgeleri, tar›ma uygun arazilerin belirlenmesi hidrolojik analizler kullan›larakyap›l›r.fiekil 4.16Say›sal Yükseklikmodeli örne¤iÇevre AnalizleriBitki örtüsü, arazi bilgisi gibi birçok veri raster olarak sakland›¤›ndan, ço¤u çevreselanalizlerde raster veri ile yap›l›r. Raster CBS araçlar› çevre analizlerinde farkl›ölçeklerde karfl›lafl›lan birçok problemin çözümü için gelifltirilmifllerdir. Bu araçlarile kentleflme ve küresel ›s›nma sonucu de¤iflen yaban hayat ve yok olan ormanlariçin çözümler üretilmektedir (fiekil 4.17).fiekil 4.17Çevre Analiziyap›lan görüntüörne¤i
98 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.18Arazi AnalizleriSay›sal yükseklik modelleri yükseklik de¤erleri içermektedir. Raster analiz araçlar›ile bu de¤erlerden, görünürlük, e¤im, bak› analizleri, arazi kullan›m planlamas› veyer seçimi gibi hesaplamalar yap›lmaktad›r. Örne¤in 1500m ile 3000m kotunda kuzeyya da kuzey do¤u bölgesine bakan, 12 dereceden az e¤ime sahip bölgelerinkonumlar› bu hesaplamalar ile üretilebilir (fiekil 4. 18).Gölgelendirilmiflharita örne¤iRaster Veri ModeliRaster yap›lar›n hücrelerden olufltu¤unu söylemifltik. Hücreler tek tip bir yap›d›r.Bir metrekare veya bir kilometrekare gibi dünya üzerindeki belli bir alan› temsileder. Her raster hücresi, sahip oldu¤u karakter veya spektral yans›ma de¤eriylepozisyon, s›n›f, tür, say› gibi bir de¤er al›r. Hücrenin ek bir de¤eri varsa bu da özniteliktablosunda saklan›r. Hücre temsil büyüklü¤ü görüntüsü çözünürlü¤üneba¤l›d›r. Hücre gereksinim duyulan detay› verebilecek kadar küçük, depolama veanalizde verimli olarak çal›flacak kadar büyük olmal›d›r.Hücre ÖznitelikleriHücre ile ilgili de¤er, s›n›f, grup, kategori veya hücrenin pozisyonu ile ilgilide¤erlere hücre özniteli¤i denir. Hücre de¤erleri tamsay› veya reel say›lardan oluflur.Hücre için bir tamsay› de¤eri kullan›ld›¤›nda, bu de¤er muhtemelen daha karmafl›kbir yap›n›n kodlamas›d›r. Örne¤in, hücrede kullan›lm›fl 4 de¤eri, arazi kullan›mharitas›nda, müstakil konutlar›n parsellerini belirten bir kod olabilir. Bununlaberaber bu de¤er, parselin ortalama ticari de¤eri, bölge sakinlerinin ortalamas›,nüfus say›m kodu gibi daha baflka önemli öznitelikleri de tan›ml›yor olabilir. Genelliklehücre de¤eri ile bu de¤erin atand›¤› hücre say›s› aras›nda birden ço¤a biriliflki vard›r. Müstakil konutlar›n hücre de¤eri olan 4, 350 hücrede bulunurken, ticarialanlar› ifade edebilecek 5 de¤eri 150 hücrede görünebilir. Hücre (kod) de¤eriniraster görüntüde bir çok defa görebiliyorken, eklenti nitelik de¤erleri özniteliktablosunda bir kere karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu flekilde bir tasar›m, depolama etkinli¤iniazalt›rken, öznitelikteki bir de¤iflimin yüzlerce hücreyi etkileyece¤i düflünüldü¤ündegüncellemenin basitleflti¤i görülecektir.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme99Veri TipleriRaster içindeki her hücre tek bir de¤ere sahiptir. Bu de¤erin temsil edebilece¤i 4genel veri tipi vard›r. Bunlar:• Nominal veri: Nominal veri, isim olarak adland›r›lan veridir. Belli konumdakinesneyi ba¤l› oldu¤u grup, s›n›f, üyelik, cinsiyet, kategoriye göre tan›mlar.Bu de¤erler vas›f ve nitelik bilgisi içerirler. Nominal veriler, nicelik, miktargibi de¤erler almaz, do¤rusal bir ölçekle ya da sabit bir de¤er veya noktaylailiflkilendirilemezler matematiksel ifllem yapamazlar. Arazi kullan›m›, topraks›n›f› gibi de¤erler nominal ölçü olarak nitelendirilir. Nominal ölçekleyorum ancak yüzde ifadelerle, azl›k ve çokluk de¤erlendirmesi yap›labilir.• Ordinal (kademeli) veri: Ordinal veri varl›klar›, di¤er varl›klar karfl›s›ndarütbelendirir. Varl›¤›n özellikleriyle ilgili verilerini s›ralama (birinci, ikincivb.) olas›l›¤› verir. Verilen de¤erleri azdan ço¤a, k›sadan uzuna do¤ru s›ralayabilirancak derecelendirmede 1. ile 2. Aras›ndaki nitelik fark› anlamland›ramaz.Verilen de¤erler aras›nda anlamland›r›labilecek aral›k yoktur. Karfl›laflt›rmagöreceli ve belli olas›dad›r.• Interval (aral›kl›) veri: Günün saati, s›cakl›k gibi bir ölçüm aral›¤› veri de¤erinitemsil eder. Ölçü de¤erleri varl›¤›n kendi özelli¤inden ileri gelir. De¤eraral›klar›n›n bir anlam› vard›r, yorumlanabilir ve karfl›laflt›rma yap›labilir. Fakatoran almak ve oranl› karfl›laflt›rma yapmak anlam tafl›maz. Çünkü böylebir karfl›laflt›rma için mutlak s›f›r (özelli¤in yoklu¤u) de¤erinin bilinmesi gerekir.• Ratio (oranl›) veri: Oranl› veri, aral›kl› veri gibidir, aralar›ndaki fark, ölçüde¤erini oranl› yapan mutlak bir s›f›ra sahip olmas›d›r. Mutlak s›f›ra sahip olmakaral›k de¤erleri ile anlaml› iliflkiler kurabilece¤imiz ve yorumlayabilece¤imizanlam›na gelir. Matematiksel ifllemler bu verilerde kullan›labilir, yafloran›, uzakl›k, a¤›rl›k, hacim gibi de¤er ölçümleri ve oranlar› yap›labilir.Tematik veri tipleri nelerdir k›saca aç›klay›n›z.SIRA S‹ZDETIN (Düzensiz Üçgen A¤) ‹le Yüzey ModellemeDÜfiÜNEL‹MHaritadaki co¤rafi objelerin ço¤u dünyan›n yüzeyinde bulunur. Binalar, yollar, kuyularvb. yap›lar genellikle konumsal nesne (feature) olarak modellenir. Drenaj,yükselti ve zirve gibi di¤er yap›lar bir yüzeyin tamamlay›c› unsurlar›d›r. SORU Bu yap›lar›konumsal nesne olarak (flekilleri düzgünce harita üzerine çizilebilir) sunabilirsiniz.Fakat hidrografi çal›flmalar› gibi yüzey analizi gerçeklefltirmek D‹KKAT istiyorsan›z bufarkl› yap›lar› bir yüzeyin elemanlar› olarak tan›mlamal›s›n›z.Bu bölümde raster ve TIN’lerin yüzey modellemedeki yarar› karfl›laflt›r›p dahaSIRA S‹ZDEsonra TIN veri yap›s› incelenmektedir.4SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEYüzeylerin NitelikleriYüzeyler, sonsuz say›da nokta ile sürekli bir z-de¤erleri alan› sunarlar. Bilgisayarlarve sonsuzluk kavram› genellikle birlikte düflünülemez, CBS’de yüzeyin kabuledilebilir bir tahmininin ç›kar›labilmesi için bir çeflit örnekleme K gereklidir.‹ T A PArc‹nfo yaz›l›m› model yüzeyler için iki sunum kullanmaktad›r: rasterler veTIN’ler. Rasterlar örneklenmifl ya da ara de¤erler ekli z-de¤erleri ile birlikte yüzeyiola¤an bir gridi fleklinde sunar. TIN’ler yüzeyi, her dü¤ümdeki TELEV‹ZYON z-de¤erleri ile üçgena¤ oluflturan, düzensiz olarak yerleflmifl noktalar bütünü olarak sunar.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
100 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IHem raster hem de TIN yüzey modelleme konusunda olumlu ve olumsuz yönlerivard›r: eriflilebilir kaynak verilerinin ba¤lam› ile analizin kapsam› ve desteklenecekkartografi, belirli bir uygulama için hangisinin seçilece¤ini gösterir.Yüzeyin Raster SunumuRasterler yüzeyi, düzenli bir grid fleklinde sunarken z-de¤erlerini kullan›rlar. Yak›ngrid noktalar› aras›ndaki ara z-de¤erleri ile herhangi bir konum için yüzey de¤erinitahmin edebilirsiniz. Gridin çözünürlü¤ü - hücrelerin geniflli¤i ve yüksekli¤i -raster sunumunun kesinli¤ini belirler. Raster yüzey sunumunda yükseklik verisinedaha kolay eriflilebilir. “ABD Jeolojik Araflt›rmalar Kurumu (USGS) taraf›ndanüretilen say›sal yükseklik modelleri (DEM) raster yüzey sunumlar›na bir örnektir.Rasterlar konumsal, yak›nl›k, da¤›lma vb. konumsal analizleri destekler. Rastersunumunun dezavantaj›, yükselti gibi yüzey devams›zl›klar› iyi sunulamaz ve zirvegibi yap›lar için kesin konumlar rasterlerin grid örneklemesinde kaybolurlar. Rasterler,konumsal kesinli¤in çok önemli olmad›¤› ve yüzey özelliklerinin birebir tan›mlanmas›n›ngerekmedi¤i küçük boyutlu uygulamalar için uygundur.Yüzeyin TIN SunumuYükseklikler TIN’de düzensiz olarak örneklendi¤inden dolay›, arazinin keskinolarak de¤iflti¤i alanlara de¤iflken nokta yo¤unlu¤u uygulanabilir. Böylece verimlive kesin (do¤ru) bir yüzey modeli kazan›l›r. TIN, kesin konumu ve yüzeyözelliklerinin fleklini korur. Göller ve adalar gibi alansal özellikler kapal› üçgenkümeleri ile sunulur .yükseltiler gibi do¤rusal özellikler ba¤l› üçgen kümeler ile,da¤ zirveleri ise bir üçgen dü¤ümü ile sunulur.TIN’ler yükseklik, e¤im, cephe hesaplama, hacim hesaplamalar› yapma ve hizalanm›flprofiller oluflturma gibi çeflitli yüzey analizlerini destekler. TIN’lerin dezavantaj›,ço¤u zaman haz›r olarak eriflilebilirliklerinin olmamas› ve veri toplamagerektirmesidir. TIN’ler, konumsal kesinli¤in ve yüzey özellik flekillerinin önemlioldu¤u büyük boyutlu haritalama uygulamalar› için uygundur.TIN’in Yap›s›TIN veri yap›s› kesin olarak her tür yüzeyi sunman›za olanak tan›r. Sadece yüksekliklerTIN’in içindeki herhangi bir konum için ara de¤er olmakla kalmaz, ayn› zamandayükseltiler ve akarsular gibi yüzeyin e¤iminde kesintiler oluflturan do¤alözellikler de korunur.TIN’in Tan›m›Triangulated ‹rregular Network (Düzensiz Üçgen A¤) terimi TIN’in karakteristiklerinink›sa bir aç›klamas›d›r (fiekil 4.19).Triangulated”, bir nokta kümesinden optimize edilen bir üçgen kümenin oluflumuanlam›na gelir. Üçgenler yüzeyin lokal bir parças›n›n iyi bir sunumunuoluflturur çünkü z-de¤erleri olan üç nokta benzersiz bir flekilde üç boyutlu düzlemdebir düzlem tan›mlar.“Irregular” TIN’lerin yüzey modellemedeki kilit avantajlar›ndan birini tan›mlar.Noktalar, yüzey rölyefinde beklenmedik de¤iflikliklerin oldu¤u model alanlarade¤iflken yo¤unluk ile örneklenebilir.“Network “ TIN’de gizli olan topolojik yap›y› yans›t›r. bu yap›, bir yüzeyin yo-¤un sunumu kadar çok yönlü yüzey analizine de olanak sa¤lar.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme101fiekil 4.19Arazi modeli TINgösterimiTIN’leri OluflturmakTIN’ler kütle noktalar›ndan oluflur. Bu yüksekli¤i olan noktalar çeflitli kaynaklardantoplan›r. TIN’ler genellikle fotogrametrik enstrümanlardan toplan›r. Bu enstrümanlar,bir stereo modelde kesin olarak s›ralanan çift hava foto¤raflar›ndan yükseklikleriörneklendirir. Ayn› zamanda, TIN’ler araflt›rma verilerinden, say›sallaflt›-r›lm›fl efl yükselti e¤rilerinden, z-de¤erleri olan rasterlerden, dosyalardaki ve veritabanlar›ndakinokta kümelerinden ve baflka TIN’lerdeki ifllemlerden oluflturulabilir.Üçgenleme, girdi noktalar›n›n noktakümeleri üzerinde gerçeklefltirilir.zTIN’de üçgenler yüzey (faces), noktalarbir yüzeydeki dü¤ümler (node), yüzeylerinçizgileri kenar (edge) olarak ad-yüzeydü¤ümkenarland›r›l›r (fiekil 4.20).TIN’deki her yüzey, üç boyutlu uzaydakibir düzlemin parças›d›r. TIN’dekixbüyün yüzler, komflular› ile kesinlikle her ydü¤ümde ve her kenar boyunca birleflir.Yüzeyler birbirleri ile kesiflemez.fiekil 4.20Yüzey kenar vedü¤üm noktalar›Üçgenleme ve TopolojiBelirli bir nokta kümesinde, birçok olas› üçgenler oluflturulabilir. ArcInfo, yüzlerinyüzeyi modelleme fleklini optimize etmek amac›yla “Delaunay triangulation”ad› verilen bir algoritma kullan›r. Bu algoritman›n temel amac›, toplu halde eflkenarflekillere olabildi¤ince yak›n üçgenler oluflturmakt›r.Üçgenlemede, noktalar, çizgiler ve alanlarla sunulan yüzey özellikleri bir girdigrubundan oluflturulabilir. ‹lk olarak, üçgen noktalardan oluflur. Sonra, çizgiler üçgeneeklenir ve bu çizgilerin yüzleri ay›rd›¤› yerlerde yeni dü¤ümler oluflturulur.Son olarak, alanlar eklenir. alanlar da ayn› zamanda yüzleri ay›rabilir ve kesebilir.Üçgen tamamland›ktan sonra, TIN her yüz için dü¤ümlerin bir listesini ve komfluyüzlerin listesini saklar. Bu sunum, düzlemsel topolojiler taraf›ndan sunulan topolojilerlebenzerlik göstermektedir. Aradaki fark, dü¤ümlerin yüksekliklerinin olmas›ve yüzlerin rastlant›sal beflgenler yerine üçgen olmas›d›r (fiekil 4.21).
102 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.21TIN topolojikgösterim2C3B1A4ÜÇGEN DÜ⁄ÜM KOMfiULUKA 1,4,5 BBC1,2,42,3,4A,CB5Yüzey Özelliklerini ModellemeNokta yükseklikleri, zirveler, akarsular ve yükseltiler gibi alan›n unsurlar›n› gösterenyüzey özelliklerini girerek TIN oluflturabilirsiniz. Nokta yükseklikleri TIN’dekien bask›n girdi olup yüzeyin genel fleklini oluflturur. E¤er gerekliyse, kontürçizgilerinden girdiler olabilirler. Fakat operatör alan rölyefini yans›tan noktalar›görsel olarak örneklendirirken daha iyi çal›flabilece¤inden dolay› fotogrametrikaletler ile toplanm›fl noktalar›n kullan›lmas› daha uygundur.Daha sonra, s›rtlar, yükseltiler, akarsular gibi yüzey özellikleri, yüzey modelinidüzeltmek ve rölyefteki de¤ifliklikleri belirginlefltirmek amac›yla modele eklenir.Bu özellikler TIN de korunur ve modelin kesinli¤ini artt›r›r.Yüzey Morfolojisinin SunumuNoktasal Yüzeyli Konumsal NesnelerNokta kümeleri (mass points), z- de¤erinin ölçüldü¤ü noktalar› temsil eder. Üçgentamamland›ktan sonra, ayn› konum ve yüksekli¤e sahip dü¤ümler olarak korunur.Çizgisel Yüzeyli Konumsal NesnelerK›r›k (kesikli) çizgiler, yollar gibi insan yap›m› özellikler, yükseltiler gibi do¤alözellikleri sunan do¤rusal yap›lard›r. Sert ve yumuflak olmak üzere iki çeflit k›r›kçizgi vard›r. Sert k›r›k çizgiler bir akarsu yata¤›ndaki gibi e¤im süreksizli¤ini sunar.Yüzey devam ederken, e¤imi devam etmeyebilir. Sert k›r›k çizgiler yüzeyin keskinli¤inikorur ve TIN’in analizini ve görüntüsünü gelifltirir. Yumuflak k›r›k çizgiler çizgiözelliklerini sunmak için kenarlar eklemenizi sa¤lar, fakat e¤im devams›zl›¤›n›sunmaz. Örne¤in, bir yolun izdüflümünü yüzey modelinize eklemek isteyebilirsiniz,fakat bu bölgesel yüzey e¤imini önemli ölçüde de¤ifltirmez.Alansal Yüzeyli Konumsal NesnelerPoligonlar, göller ve k›y›lar gibi objeleri sunar. “Replace polygons” s›n›ra ve bütüniç yüksekliklere bir sabit z-de¤eri atar. “Erase polygons”, poligonun içindeki tümalanlar› biçim için ara de¤er alan›n›n d›fl›nda olarak iflaretler. Hacim hesaplamalar›,kontürleme ve arade¤er gibi analitik ifllemler bu alanlar› yok sayar. “Fill Poly-
4. Ünite - Dünyay› Modelleme103gons”, poligondaki bütün yüzlere tam say› öznitelik de¤eri atar. Hiçbir flekildeyükseklik de¤iflimi, silme veya kesme gerçekleflmez.‹fllevsel YüzeylerTIN, her bir nokta için tek bir z-de¤eri olan bir yüzey sunumudur. TIN veri sunumununönemli ve ilgi çekici bir özelli¤i, yüzeylerin topolojik a¤lar› iki boyutla k›-s›tland›r›lm›flken, üç boyutlu uzayda noktalar› sunmas›d›r. Bu nedenle, kimi zamanTIN veri sunumunun “iki buçuk” boyutu modelledi¤i söylenir. Bu aç›klama tamolarak do¤ru olmasa da, yüzeylerin üç boyutta hesaplanm›fl noktalar› oldu¤unuama her noktan›n sadece bir z-de¤erinin oldu¤unu göstermektedir.Sonuç olarak, TIN’ler tek de¤er fonksiyonlar›na örnektir. Verilmifl bir girdi konumundasadece tek bir z-de¤eri interpolasyona u¤rayabilir. TIN’lerin küçük birk›s›tlamas› da sarkan uçurumlar ve ma¤aralar gibi negatif e¤imin seyrek oluflumlar›n›modelleyememeleridir.UYGULAMA ÖRNEKLER‹Modelleme kavram›, modern yaflant›m›zdaki neredeyse her uygulaman›n bir parças›olarak kendini göstermektedir. Bu genifl uygulama kümesi içerisinden birkaççal›flmay› modellemenin Uzaktan Alg›lama ve Co¤rafi Bilgi Sistemleri destekli uygulamaörne¤i olarak inceleyelim.Kültür Varl›klar›n›n BelgelenmesiArkeolojik ve kültürel miras›n belgelenmesi ve izlenmesi sürecinde kullan›lan ileriteknolojik yöntemler, sanat tarihi, mimarl›k tarihi, arkeoloji ve mimarl›k araflt›rmalar›na,mimari koruma uygulamalar›na büyük katk›lar sa¤lamaktad›r. UzaktanAlg›lama, Co¤rafi Bilgi Sistemleri, yersel fotogrametri, lazer tarama, küresel konumland›rmagibi teknolojik ürünler, do¤ru ve h›zl› belgeleme olana¤› sunmaktad›r.Bu ürünlerle oluflturulan yöntemler birçok farkl› çal›flma alan›nda özellikle;tahrip olmufl yap›lar, y›k›lma tehlikesi gösteren yap›lar ve klasik yöntemlerle ölçülemeyecekyükseklikte olan yerlerde baflar› ile uygulanmaktad›r.‹leri Teknolojiler Destekli Belgeleme YöntemleriÜniversitemizde yap›lan belgeleme çal›flmalar›nda kullan›lan ileri teknoloji yöntemleriniflu bafll›klar alt›nda toplayabiliriz.Tek Resim De¤erlendirmesiTek resim de¤erlendirmesi, kalibre edilmifl foto¤raf makinesinden elde edilmifl birfoto¤raf›n, ölçüm aleti kullan›larak al›nm›fl koordinat verileri ile özel yaz›l›mlar kullan›larakkoordinatland›r›lmas› ifllemidir. Tek resim de¤erlendirmesi, obje yüzeyindederinlik farklar›n›n bulunmad›¤› nesneler için kullan›lan bir yöntemdir.Çal›flmada yap› üzerine kontrol ve koordinat noktalar› iflaretlenir. Kalibrasyonuyap›lm›fl bir foto¤raf makinesiyle objenin görüntüsü al›n›r. Bilgisayar yaz›l›mlar›deste¤iyle kalibrasyon ve koordinat veri de¤erlerine uygun olarak görüntü üzerindedüzeltmeler yap›l›r. Düzeltilmifl resimlerin CAD tabanl› yaz›l›mlar yard›m›ylak›ymetlendirilmesi (amaca yönelik çizimleri) yap›l›r. Yap›lan çizimler bize yap›n›ncephe düzeni hakk›nda bilgiler vermektedir. Tek bir resme s›¤amayacak büyüklükteolan objelerde farkl› noktalardan çekilmifl resimler, görüntüler koordinatl› oldu-¤u için kolayl›kla farkl› bir koordinat büyüklü¤ünde birlefltirilebilirler (fiekil 4.22).
104 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.22Tek resim düzeltmeyoluyla oluflturulançizim.Kaynak: Alanyal›,F. Çabuk A: KültürVarl›klar›n›nBelgelenmesi,<strong>Anadolu</strong>Üniversitesi, 2009.fiekil 4.23Balonfotogrametrisindekullan›lan havatafl›t› ve arazidetatbiki, Balonfotogrametresindekullan›lan foto¤rafmakinesi ve kontrolekipman›.Kaynak: Alanyal›,F. Çabuk A: KültürVarl›klar›n›nBelgelenmesi,<strong>Anadolu</strong>Üniversitesi, 2009.Bu yöntem ayn› zamanda vaziyet plan›n›n elde edilmesinde de kullan›l›r. Buyöntemde görüntüler balondan elde edildi¤i için “Balon Fotogrametrisi” olarak adland›r›l›r.Kalibrasyonu yap›lan foto¤raf makinesi balona (veya benzeri hava tafl›t›-na) monte edilir ve yerden kumanda edilen bir kontrol ünitesi yard›m›yla foto¤raf›çekilmek istenen alan, kontrol ünitesinin ekran›ndan görülerek foto¤raflan›r (fiekil4.23). Koordinatland›rma ifllemi için foto¤raf› çekilen alana kontrol noktalar›yerlefltirilir. Görüntüsü al›nan bölgenin bir cihaz yard›m›yla (örn. Total Station) koordinatlar›al›n›r. Sonras›nda görüntü vaziyet plan›na entegre edilir (fiekil 4.24).
4. Ünite - Dünyay› Modelleme105(a)(b)fiekil 4.24a) Havatafl›tlar›ndanal›nan resimb) Resimdüzeltmesindekullan›lankontrolnoktalar›c) Antik yollar›gösteren vaziyetplan›Kaynak: Alanyal›,F. Çabuk A: KültürVarl›klar›n›nBelgelenmesi,<strong>Anadolu</strong>Üniversitesi, 2009.(c)Çift Resim (Stereo) De¤erlendirmesiArkeolojik ve mimari belgeleme çal›flmalar›nda, karfl›lafl›lan alanlar genellikle yüzeyidüz olmayan ve derinlik farkl›l›klar›n›n bulundu¤u karmafl›k bir yap›ya sahiptir.Böyle durumlarda üç boyutlu de¤erlendirmeler yapmak gerekebilir. Bu yönteminçal›flma prensibi insan gözünün alg›lama prensibine benzemektedir. Çift resimde¤erlendirmesinde, çekim yap›lan mesafe ve çekim yap›lan noktalar›n aras›ndakimesafe belli bir baz uzunlu¤unda olmal›d›r. Çekilen iki farkl› resimde en az %60bindirme (çak›flma) olmal›d›r. Çekilen foto¤raflar yüksek kapasiteli bilgisayarlar,bu ifle uygun yaz›l›mlar, 3 boyutlu gözlük, emilatör vb. cihazlar kullan›larak istenilenalan›n üç boyutlu görülmesi sa¤lan›r (fiekil 4.25).fiekil 4.25Çift resim (Stereo)ölçüm ifllemi.Bindirme Alan›(En az %60)Kaynak: Alanyal›,F. Çabuk A: KültürVarl›klar›n›n Belgelenmesi,<strong>Anadolu</strong>Üniversitesi, 2009.Baz Uzunlu¤u
106 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 4.26Arkeolojik alandalazer tarama veoluflturulan 3boyutlu modelörnekleri.Kaynak: Alanyal›,F. Çabuk A: KültürVarl›klar›n›nBelgelenmesi,<strong>Anadolu</strong>Üniversitesi, 2009.Lazer Tarama YöntemiLazer tarama mekânsal veriyi oluflturan nokta kümelerinin (bulutu), lazer teknolojisikullan›larak objelere temas etmeden toplanmas› iflidir. Toplanan verilerle üçboyutlu görüntüler oluflturulabilir. Bu yöntem her türlü mühendislik ve mimarl›kçal›flmalar›nda, arkeolojide, t›bbi çal›flmalarda, üretimde, zarar tespit uygulamalar›nda,ulafl›m çal›flmalar›nda kullan›m imkan› olan bir teknolojidir. Bu teknoloji,h›zl› veri toplama, zengin üç boyutlu görsellefltirme özellikleri, renkli görüntü oluflturma,reflektörsüz ölçüm yapma, ulafl›lmas› zor veya güvenli olmayan yerlerde ölçümyapma imkan› sa¤lar.Lazer tarama ifllemi temelde iki aflamadan meydana gelmektedir. Birinci aflamaarazi çal›flmalar›, ikinci aflama ise ofis çal›flmalar›d›r. Arazi çal›flmalar›nda ortam›ns›cakl›¤›, nem miktar›, ›fl›k fliddeti ve buna ba¤l› olarak yans›ma miktarlar›, taramayap›lan nokta say›s› gibi unsurlar toplanan verinin kalitesini etkileyen faktörlerdir.Saha çal›flmas›nda elde edilen veriler, çal›flma alan›nda çekilen foto¤raflarla birlefltirilerek,yap›n›n birebir ve perspektiften ar›nd›r›lm›fl ölçekli görüntüleri olan ortafotolar›elde edilebilir. Bu görüntüler üzerinde detayl› cephe çizimleri yap›labilmesimümkün olmaktad›r. Mimari çizimlerin çok daha do¤ru ve h›zl› yap›labilmesiiçin nokta bulutu ve orto-foto görüntüler CAD yaz›l›mlar› ile üst üste çak›flt›r›larakkullan›l›rlar (fiekil 4.26).Lazer tarama teknolojisinin yüksek nokta yo¤unlu¤u avantaj›, baz› aç›lardanuygulay›c› ve kullan›c›lar›n karfl›s›na zorluklar olarak ç›kabilmektedir. Bu kadarçok verinin (milyarlarca nokta) verimli ve etkili bir flekilde saklanmas›, yönetilmesive kullan›lmas› bu yöntemin operatörlü¤ünün bafll› bafl›na bir uzmanl›k alan›olabilece¤ini gösterirken bu konuda yetiflmifl personel ihtiyac› ve kullan›lan teknolojikcihazlar›n›n çok yüksek maliyetli olmas› yöntemin yayg›nlaflmas›ndaki en büyükengel olarak görünmektedir.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme107Google EarthDünyan›n en yayg›n kullan›lan Co¤rafi Bilgi Sistemleri destekli modelleme uygulamas›naörnek olarak flüphesiz ki Google Earth’ü gösterebiliriz. 2000’li y›llar›nbafllar›nda “Keyhole” adl› flirket taraf›ndan gelifltirilmeye bafllanan, uydular taraf›ndande¤iflik çözünürlükte çekilmifl foto¤raflar›n yay›nland›¤› bir yaz›l›mken, GoogleLabs taraf›ndan sat›n al›narak gelifltirilen yaz›l›m, ücretsiz ve ücretli versiyonlar›ile bütün dünyadaki internet kullan›c›lar›n›n hizmetine sunulmufltur. 2005 y›l›ndasadece Amerika Birleflik Devletlerinin tamam›na yak›n›n›n uydu foto¤raflar› bulunurken,2006 y›l›nda program tüm Dünya’n›n görüntülerini kullan›ma sunmas›ylaküresel bir popülerlik ve kullan›m kazanm›flt›r.Yaz›l›m›n ücretsiz oluflu ve kolay kullan›labilir ara yüzü, k›sa zamanda program›dünyada en fazla kullan›lan Co¤rafi Bilgi Sistemleri uygulamas› haline getirmifltir.Yaz›l›mda, modellemenin neredeyse her türlü uygulamas›na örnek görülebilmektedir.Nokta belirleme, öznitelik tan›mlama, ulusal ve yerel s›n›r çizgilerininbelirlenmesi, üç boyutlu topografik görüntüleme, mesafe, yükseklik ve alan tayini,co¤rafik koordinatlara göre üç boyutlu objelerin görüntülenmesi, öznitelik bilgilerinegöre analiz vb. (fiekil 4.27).fiekil 4.27Google Earth CBSuygulamalar›‹lk zamanlar›nda uydu foto¤raflar›n›n sergilendi¤i bir ortamken zaman içindeCBS uygulamalar›n›n sergilendi¤i sonras›nda sorgulamalar›n yap›labildi¤i bir ortamadönüflen Google Earth, flu an birçok CBS ve grafik modelleme yaz›l›mlar›n›n,format olarak destekledi¤i yani bu uygulamalarda gelifltirilen modellerin sergilenebildi¤i,küresel CBS yaz›l›m› halini alm›flt›r. Google Earth art›k sadece kendi modülündede¤il, API (application programming interface- program uygulama arayüzü)uygulamalar›yla çeflitli yaz›l›m ve internet adreslerinde de karfl›m›za ç›kmaktad›r.
108 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖzetModel, modelleme kavram› ve gerekliliklerini1 aç›klamak;Model gerçe¤in basitlefltirilmifl halidir. Nas›l kiplanlama gelece¤e bakma ve onu yönetme flekliyse,modelleme de bu sürecin bir unsurudur.Oluflturdu¤umuz sistemlerin yap›s› ve karfl›lafl›-lan durumlara verece¤i tepkinin önceden bilinmesindeher zaman fayda vard›r. Bu tür canland›rmamodellerine simülasyon denir. Model oluflturman›ntemel nedeni gelifltirdi¤imiz sistemi dahaiyi anlamakt›r. Modellemede ulaflmak istedi-¤imiz 4 temel amaç vard›r. Bunlar:• Modeller bir sistemin bulundu¤u veya olmas›n›istedi¤imiz durumu görsellefltirir.• Modeller bize sistemin yap›s› veya davran›fl›n›belirlememizi sa¤lar.• Modeller bir sistemin inflaat›nda bize rehberlikeden bir flablon oluflturur.• Modeller verdi¤imiz kararlar› belgeler.Modelleme kullanan tüm mühendislik disiplinlerininzengin bir geçmifli vard›r. Bu deneyim modellemeiçin temel ilkeler oluflmas›nda yol göstericiolmufltur. Bu ilkelerden söz edecek olursak:• Oluflturulacak modelin seçiminin, probleme yaklafl›mdave çözümün flekillenmesi üzerinde derinbir etkisi vard›r. Yanl›fl bir modelleme sizi yan›lt›p,ilgisiz konulara odaklanman›za neden olur.• Her model farkl› hassasiyet düzeyleri ile ifadeedilebilir• En iyi modeller gerçe¤e ba¤l› modellerdir.• Tek bir model veya görünüm yeterli de¤ildir. Eniyi yaklafl›mlar, modelin detay›n› farkl› görünümlerinisa¤layan, alt modellerin veya ba¤›ms›z modelkümelerinin oldu¤u yaklafl›mlard›r.A MAÇA MAÇ2Nesne yönelimli veri modeli kavram›n› tan›mlamak;Bir sistem gelifltiricinin, nesne yönelimli yaz›l›mçerçevesi üzerinden nesnel verilerle etkileflimegirmesi sonucu, konumsal veritaban› veri eriflimnesneleri oluflur. Nesne yöneliminin üç anahtarkavram› vard›r: çok biçimlilik (polymorphism),kapsülleme (encapsulation), ve kal›t›m (inheritance).Çok biçimlilik, bir nesne s›n›f›n›n farkl› nesnevaryasyonlar›na uyum sa¤layabilen davran›fl›d›r.Örne¤in bir konumsal nesneyi çizmek, eklemek,silmek gibi tan›mlanm›fl temel davran›fl›n veritaban›alt›nda bulunan bütün shape dosyalar› içingeçerli olmas›.Kapsülleme, anahtar kelimelerle veriye nas›l eriflilebildi¤iniözetler. Bir nesne içinde veri, özel(private) ya da genel (public) olabilir. Özel veriyenesnenin d›fl›ndaki program›n di¤er parçalar›taraf›ndan eriflilemez. Veri genel oldu¤unda isebir nesne içinde tan›mlanm›fl olsa bile program›ndi¤er parçalar› veriye eriflebilir.Kal›t›m, bir nesnenin di¤er bir nesnenin özelliklerinielde edebildi¤i sürece denir. Bu durum s›-n›fland›rma kavram›n› destekledi¤i için önemlidir.Örne¤in ArcInfo yaz›l›m›nda, kendi oluflturdu¤unuzbir konumsal nesnenin standart özelliklerindavran›fllar›n› sergilemesini sa¤layabilirsiniz.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme109A MAÇ3Co¤rafi Bilgi Sistemlerinde modelleme ve sunumyöntemlerinin anlatmak;CBS ile veriyi üç temel flekilde kullanabilir vesunumunu yapabiliriz. Farkl› özelliklerin birarada tutuldu¤u vektör format, spektral veyaöznitelik verilerinin oldu¤u hücresel grid yap›s›ya da bir yüzeyin modellendi¤i bir dizi üçgennoktalar.A¤ yap› ile do¤rusal modelleme: Dünyadaki ekonominintemel altyap›s›n› insanlar›n, enerjinin,hammadde ve fikirlerin dolan›m›n› sa¤layan karayollar›,boru hatlar› ve kablo a¤lar› oluflturur.Bu altyap›lar a¤ fleklinde modellenir ve bu a¤lar›nform, kapasite ve verimlili¤i çevremizdekidünyay› alg›lamam›zda ve sürdürdü¤ümüz yaflamstandard› üzerinde önemli bir etkisi vard›r.Hücre tabanl› modelleme: Uydu görüntülerinden,taranm›fl harita ve foto¤raflar ile oluflturulanraster veri ile toprak yüzey kaliteleri, yükseklikya da bitki örtüsü gibi bilgileri gösteriminiyapabiliriz. Raster veri format› çok basit fakatbir çok zengin veri türünü destekleyen bir formatt›r.Raster veriler hücrelerden oluflur. Hücrelertek tip bir yap›d›r. Bir metrekare veya bir kilometrekaregibi dünya üzerindeki belli bir alan›temsil eder. Her raster hücresi, sahip oldu¤ukarakter veya spektral yans›ma de¤eriyle pozisyon,s›n›f, tür, say› gibi bir de¤eri belirtir.TIN ile yüzey modelleme: TIN yüzeyi, bitiflik kesiflmeyenüçgensel yüzler olarak sunar. YüksekliklerTIN’de düzensiz olarak örneklendi¤indendolay›, arazinin keskin olarak de¤iflti¤i alanlarade¤iflken nokta yo¤unlu¤u uygulayabilir. Böyleceverimli ve kesin(do¤ru) bir yüzey modeli kazan›l›r.TIN, kesin konumu ve yüzey özelliklerininfleklini korur.A MAÇ4CBS tabanl› modellemenin uygulama alanlar›n›listelemek;Çok genifl uygulama alan› olan modellemenin,Uzaktan Alg›lama ve Co¤rafi Bilgi Sistemleriylekesiflen uygulamalar›na örnek olarak “KültürVarl›klar›n›n Belgelenmesi” ve “Google Earth”örneklerini gösterebiliriz.Kültür varl›klar›n›n belgelenmesi: Uzaktan Alg›-lama, Co¤rafi Bilgi Sistemleri, yersel fotogrametri,lazer tarama, küresel konumland›rma gibi teknolojikürünler, do¤ru ve h›zl› belgeleme olana-¤› sunmaktad›r. Bu ürünlerle oluflturulan yöntemlerbirçok farkl› çal›flma alan›nda özellikle;tahrip olmufl yap›lar, y›k›lma tehlikesi gösterenyap›lar ve klasik yöntemlerle ölçülemeyecekyükseklikte olan yerlerde baflar› ile uygulanmaktad›r.Google Earth: Bütün dünyan›n uydu görüntüsünüaya¤›m›za getiren bu yaz›l›m, kullan›m kolayl›¤›ve ücretsiz versiyonlar›yla küresel çapta birkullan›c› kazanm›flt›r. Uygulama alanlar›yla sadecegörüntüleme de¤il ayn› zamanda basit Co¤rafiBilgi Sistemler analizlerinin ve uygulamalar›n›ngerçeklefltirildi¤i yaz›l›m popüleritesini verilerinis›k güncelleyerek ve yeni Co¤rafi Bilgi Sistemleriuygulamalar› gelifltirerek korumaktad›r.
110 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi modellemenin temel amaçlar›ndanbiri de¤ildir?a. Sistemin bulundu¤u durumunu veya olmas›n›istedi¤imiz halini görsellefltirir.b. Bize sistemin yap›s› veya davran›fl›n› belirlememizisa¤larc. Bir sistemin fayda zarar analizinin kolay ve h›zl›cayap›lmas›n› sa¤lar.d. Bir sistemin inflaat›nda bize rehberlik eden birflablon sa¤lare. Verdi¤imiz kararlar› belgeler.2. Afla¤›dakilerden hangisi modellemenin temel ilkelerindenbiridir?a. Gösterim zenginli¤i ve etkileme için yap›lan modelgerçe¤in abart›s› olmal›d›r.b. En iyi yaklafl›mlar, modelin detay›n›n farkl› görünümlerinisa¤layan, alt modellerin veya ba-¤›ms›z model kümelerinin de oldu¤u yaklafl›mlard›rc. En kullan›fll› model en az detaya sahip modeldir.d. Bir model tek bir hassasiyet düzeyi ile ifade edilebilir.e. Modellemede yap›lan hatalar bize farkl› modeloluflturmada ilham kayna¤› olabilir.3. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’de mant›ksal a¤›n özelliklerindenbiri de¤ildir?a. Kenar ve ba¤lant› noktalar›ndan oluflur.b. Kullan›c›ya do¤rudan görünmez, kullan›c›ylailiflkisi geometrik a¤ üzerinden olur.c. Koordinat de¤erine sahip de¤ildir.d. Ba¤lant› ve kenarlar, a¤ yap›da birer a¤ konumsalnesnesidir (network features).e. A¤ konumsal nesnelerinin sofistike davran›fllar›-n›n temelini oluflturur.4. Afla¤›dakilerden hangisinde nesne yönelimininanahtar kavramlar› do¤ru gruplanm›flt›r?a. Çok biçimlilik, kapsülleme, tek yönlü aktar›mb. Tek biçimlilik, kapsülleme, aktar›mc. Tek biçimlilik, geniflleyebilme, kal›t›md. Çok biçimlilik, geniflleyebilme, kal›t›me. Çok biçimlilik, kapsülleme, kal›t›m5. Afla¤›dakilerden hangisi geometrik a¤›n özelliklerindenbiri de¤ildir?a. Geometrik a¤daki kenarlar ve ba¤lant› noktalar›birleflmezler.b. Bir kenar iki ba¤lant› noktas›na sahiptir ve birba¤lant› noktas› birçok kenarla ba¤lant› oluflturabilir.c. Geometrik a¤daki a¤ konumsal nesneleri ilemant›ksal a¤daki a¤ elemanlar› aras›nda “birebir” veya “birden çok” fleklinde iliflkiler vard›r.d. Kenarlar iki boyutlu gösterimde birbirinikesmeden üst üste çak›flabilirler.e. Kenar ve ba¤lant› gibi yap›lar› temsil edenkonumsal nesnelere a¤ konumsal nesneleri denir.6. Varl›klar›n, di¤er varl›klar karfl›s›nda rütbelendirildi-¤i, varl›¤›n özellikleriyle ilgili verilerini s›ralama olas›l›-¤›n›n verildi¤i veri tipi afla¤›dakilerden hangisidir?a. Nominal verib. Ordinal veric. Ratio verid. Interval verie. Raster veri7. Matematiksel ifllemler yap›labildi¤i, nicel de¤erlerinoran› ve de¤er ölçümlerinin yap›labildi¤i veri tipi afla¤›-dakilerden hangisidir?a. Nominal verib. Interval veric. Ratio verid. Ordinal verie. Ham veri8. Afla¤›dakilerden hangisi TIN gösteriminin özelliklerindenbiri de¤ildir?a. Yüzeyi, bitiflik kesiflmeyen üçgensel yüzler olaraksunar.b. Kesin konumu ve yüzey özelliklerinin fleklinikorur.c. Noktalar, yüzey rölyefinde de¤iflikliklerin oldu-¤u alanlara de¤iflken yo¤unluk ile örneklenebilir.d. Yükseklik, e¤im, cephe hesaplama, hacim hesaplamalar›yapma ve hizalanm›fl profiller oluflturmagibi çeflitli yüzey analizlerini destekler.e. Görüntüdeki her bir üçgen, sahip oldu¤u karakterveya spektral yans›ma de¤eriyle pozisyon,s›n›f, tür, say› gibi bir de¤eri belirtir.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme1119. Afla¤›dakilerden hangisi Raster veri modelinin kullan›malanlar›ndan biri de¤ildir?a. Arazi kullan›m senaryolar›b. Bak› analizic. Hidrolojik analizlerd. En k›sa yol analizie. Çevre analizleri10.Afla¤›dakilerden hangisi mekânsal ayr›k verinin özelliklerindenbiri de¤ildir?a. Piksel de¤erleri yükseklik, kirlilik konsantrasyonu,ya¤›fl miktar› gibi ölçülebilir de¤erleri temsileder.b. Hücre de¤eri hücrenin tam alan de¤eriyle temsiledilir.c. Sürekli verilere k›yasla veri büyüklükleri dahaazd›r.d. Bir hücreden di¤erine de¤er de¤iflimi ya özdeflya da çok keskindir.e. Piksel de¤erleri, parsel haritas›, imar plan› gibitaranm›fl altl›k haritalar için kullan›l›r.Okuma Parças›3D Model Nedir?3D Türkçesi 3 boyut anlam›na gelen 3 dimension (boyut)demektir. Genifl anlamda 3 boyutun olmas› demekyüksekli¤in (1), derinli¤in (2), geniflli¤in(3) olmas›d›r.Bunlara 4.sünü eklersek bu da “zaman” olur ki bu animasyonlailgilidir. 3D’nin meydana gelebilmesi için birdüzlem, 3 boyutlu bir obje ve bir ›fl›k kayna¤›n›n olmas›gereklidir. 3D, 3 koordinat sistemi üzerine kurulur.Bunlar X, Y ve Z eksenleridir. 3 boyutlu grafik çizimleroluflturmak için dünyada en çok kullan›lan programlar›nbafl›nda 3ds max gelir.3 boyutlu modelleme bilgisayar ortam›nda bir nesneninmatematiksel olarak vektörel bir formatta oluflturulmas›d›r.Ortaya ç›kan ürün, model al›nan nesnenin geometrikbir temsilidir ve 3 boyutlu modeldir. 3D modelolarak an›l›r. Ancak sadece modelin oluflturulmas›, amaçgörsellefltirme oldu¤u zaman yeterli olmaz. Modelingörselli¤i, model görsellefltirme (Rendering) diye adland›r›lanbir süreçten daha geçirilerek artt›r›l›r veya modelkullan›larak çeflitli animasyonlar oluflturulabilir.Görsellefltirme SüreciKaplama: 3 Boyutlu bir model tamamland›¤›nda gerçe¤indenfarkl› olarak renksiz ve modeli oluflturan çizgilerdenoluflur. Model gerçe¤ine uygun hale getirilmekiçin önce üzerine desen ve doku kaplamalar› yap›l›r vegerçek maddelerin görsel özelliklerini simüle eden sanalmalzemeler oluflturulur. Bu sanal malzemeler renk,›fl›¤› k›rma, yans›tma, matl›k, parlakl›k gibi gerçek maddelerintüm özelliklerini simüle edebilirler.Ayd›nlatma: Model üzerine malzemeler giydirildiktensonra ortama ›fl›k kaynaklar› eklenir ve görüntüyü oluflturacakolan bu son elemanlar›n parametreleri ayarlan›r.Son Ürün (Render): Render kelimesi 3D alan›nda ençok kullan›lan terimlerden birisidir. Türkçe karfl›l›¤›“sunmak”, “derlemek” manas›na gelen render, çizdi¤imizsahnedeki objelerin bütün hesaplamalar›n›n yap›laraken son sunufl aflamas›na gelmesi demektir. Çizimesnas›nda sahnedeki objeler, ›fl›klar kaplamalar ve efektleruygulanm›fl olsalar dahi belirgin bir biçimde gerçekgörüntüyü yans›tmazlar. Çünkü çizim esnas›nda hembu hesaplamalar›n yap›lmas› hem çizimin yap›lmas› normalbilgisayarlar›n gücünün üstünde bir ifllemdir. Baz›sahnelerin render süresi saatleri bulabilir ve saatler sürenbir sahnenin gerçek zamanl› olarak hem çizilmesihem hesaplanmas› oldukça maliyet gerektirir.Render sahnedeki objelerin, ›fl›klar›n ve yans›malar›n›nbirbirinden etkilenerek ortama yay›lan ›fl›k kümelerininhesaplanmas›d›r. Render motoru baflta sahnedeki objelerive ›fl›k kaynaklar›n›, varsa efektleri tespit eder vehesaplamaya bafllar. Örnek olarak sa¤ taraftan vuranbir ›fl›k kayna¤›n›n nereye ›fl›¤›n› gönderece¤ini ve sonundanerelerde gölge ve bu ›fl›¤›n parlakl›k oluflturaca¤›n›hesaplar ve çizimi sunufl haline getirir.Animasyon (Canland›rma): 3D animasyon; karakterve objelerin görüntü karelerinin farkl› metot ve tekniklerlebilgisayar ortam›nda 3D modelleme, animasyonprogramlar› ile hareketlendirilmesi ifllemidir. 2D karakterlerinaksine 3D animasyonlar, karakterlerin çevresindeserbestçe hareket edebiliyormuflsunuz hissi yarat›rkenonlar› tüm aç›lardan alg›layabilmenizi sa¤lar.
112 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neden Modelliyoruz” konusunugözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Neden Modelliyoruz” konusunugözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS ile Modelleme ve SunumdaYöntemler” konusunu gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modelleme ve Co¤rafi BilgiSistemleri” konusunu gözden geçiriniz.5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “CBS ile Modelleme ve SunumdaYöntemler” konusunu gözden geçiriniz.6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hücre Tabanl› Modelleme”konusunu gözden geçiriniz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hücre Tabanl› Modelleme”konusunu gözden geçiriniz.8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “TIN ile yüzey modelleme”konusunu gözden geçiriniz.9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hücre Tabanl› Modelleme”konusunu gözden geçiriniz.10.a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hücre Tabanl› Modelleme”konusunu gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Günlük yaflant›m›zda karfl›laflt›¤›m›z karmafl›k yap› ve olgular›nbütünüyle kavranmas›n›n olanaks›zl›¤› insanlar›çözüm aray›fl›na sürmüfl ve karmafl›k sistemlerin parçalarhalinde incelenmesiyle sonuçlanm›flt›r. Bu parçalar incelenenobje ya da olgunun benzetimleridir. Bu benzetimlerinher birine ya da oluflturdu¤u bütüne model ad›n› vermekteyiz.Modellemede ulaflmak istedi¤imiz 4 temel amaç vard›r.Bunlar:• Modeller bir sistemin bulundu¤u durumunun veya olmas›n›istedi¤imiz halinin görsellefltirilmesini sa¤lar.• Modeller bize sistemin yap›s› veya davran›fl›n› belirlememizisa¤lar• Modeller bir sistemin inflaat›nda bize rehberlik eden birflablon sa¤lar• Modeller verdi¤imiz kararlar› belgeler.S›ra Sizde 2Çok biçimlilik, bir nesne s›n›f›n›n farkl› nesne varyasyonlar›nauyum sa¤layabilen davran›fl›d›r. Örne¤in birkonumsal nesneyi çizmek, eklemek, silmek gibi tan›mlanm›fltemel davran›fl›n veritaban› alt›nda bulunan bütünshape dosyalar› için geçerli olmas›.Kapsülleme, anahtar kelimelerle veriye nas›l eriflilebildi¤iniözetler. Bir nesne içinde veri, özel (private) ya da genel(public) olabilir. Özel veriye nesnenin d›fl›ndaki program›ndi¤er parçalar› taraf›ndan eriflilemez. Veri genel oldu-¤unda ise bir nesne içinde tan›mlanm›fl olsa bile program›ndi¤er parçalar› veriye eriflebilir.Kal›t›m, bir nesnenin di¤er bir nesnenin özelliklerini eldeedebildi¤i sürece denir. Bu durum s›n›fland›rma kavram›-n› destekledi¤i için önemlidir. Örne¤in ArcInfo yaz›l›m›nda,kendi oluflturdu¤unuz bir konumsal nesne tipinin kal›t›myoluyla standart özelliklerin davran›fllar›n› sergilemesinisa¤layabilirsiniz.S›ra Sizde 3Geometrik a¤ modelinin, a¤ modellemeye sa¤lad›¤› bafll›-ca faydalar flu flekildedir:• A¤lar› düzenlemek kolaylaflm›flt›r. A¤ yap›s›na yeni birkonumsal nesne ekledi¤inizde, bu nesnelerin a¤ ba¤lant›kurallar› ile düzgün bir flekilde ba¤lant›l› oldu¤undanemin olabilirsiniz.• A¤ özellikleri, a¤ yap›s› üzerindeki karmafl›k yap›lar›n(anahtarlar gibi) temsilini yapabilir. Bu durum a¤ yap›-s›n›n düzenini gösteren haritalarda daha az özellik kullan›lmas›n›sa¤lar ve karmafl›kl›¤› azalt›r.• A¤ analizlerinde eskisine göre çok büyük veri kümelerikullan›larak çok h›zl› analizler yap›lmas› sa¤lanm›flt›r.• Birçok kiflinin ayn› anda, ayn› genifl a¤ yap›s› üzerinde,kendi kuruluflunun ifl ak›fl› ile uyumlu uygulamalar›düzenleyebilmesi sa¤lanm›flt›r.S›ra Sizde 4Tematik veri tipleri ikiye ayr›l›r. Bunlar:Mekansal Sürekli Veri: Raster piksel de¤erleri yükseklik,kirlilik konsantrasyonu, ya¤›fl miktar› gibi ölçülebilirde¤erleri temsil eder. Bir hücreden di¤erine de¤erde¤iflimi oldukça yumuflak geçiflli ve kolektifdir. Süreklimekânsal verilerde hücre de¤eri, hücre merkezlerininnicelik de¤eriyle temsil edilir.Mekansal Ayr›k Veri: Raster piksel de¤erleri, parselharitas›, imar plan› gibi taranm›fl altl›k haritalar içinkullan›l›r. Bir hücreden di¤erine de¤er de¤iflimi ya özdeflya da çok keskindir. Sürekli verilere k›yasla veribüyüklükleri daha azd›r. Sürekli veriden farkl› olarakhücre de¤eri hücrenin tam alan de¤eriyle temsil edilir.
4. Ünite - Dünyay› Modelleme113Yararlan›lan KaynaklarÇabuk, A. & Alanyal›, F. (Eds.) (2009). Kültür Varl›klar›n›Belgelenmesi, Eskiflehir: <strong>Anadolu</strong> ÜniversitesiZeiler, M. (1999). Modeling Our World. California: ESRI.
5CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bir CBS projesi tasar›m›n›n neden önemli oldu¤unu ve projenin genel çerçevesinioluflturabilmek için nas›l bir yol izlenmesi gerekti¤ini aç›klayabilecek,Temel düzeyde bir CBS projesi için gerekli olan faktörlerin neler oldu¤unulisteleyebilecek,CBS projeleri için veri kaynaklar›n›n neler oldu¤unu ve nas›l temin edilebilece¤inianlatabilecek,Hedeflenen sonuçlara ulaflabilmek için uygun analizlerin/yöntemlerin belirlenmesinin,do¤ru donan›m ve yaz›l›m seçimlerinin yap›lmas›n›n öneminiaç›klayabilecek,Grafik ve grafik olmayan verilerin etkin bir flekilde yönetilebilmesi ve analizedilebilmesinde veritaban› tasar›m› ve yönetiminin önemini anlatabilecek,CBS projelerinin proje hedef ve amaçlar› ile sunumun yap›laca¤› taraflar›nbeklentisine uygun olarak etkin bir flekilde nas›l sunulmas› gerekti¤ini ifadeedebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• CBS• Proje Tasar›m›• Mekânsal Veri‹çindekiler• Donan›m ve Yaz›l›m Altyap›s›• Veri Temini• Veri SunumuCBS’de Proje Tasar›m›ve Yönetimi-ICBS’de ProjeTasar›m›• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹PROJES‹ TASARIMININ ÖNEM‹• PROJE TASARIMININfiEK‹LLEND‹R‹LMES‹• PROJEN‹N AMAÇ VEHEDEFLER‹N‹N BEL‹RLENMES‹• MEVCUT VE OLUfiTURULMASIGEREKEN VER‹LER‹N BEL‹RLENMES‹• UYGUN YÖNTEM, DONANIM VEYAZILIM ÇÖZÜMLER‹N‹NBEL‹RLENMES‹• VER‹TABANI TASARIMI• ANAL‹Z SONUÇLARI VESONUÇLARIN DO⁄RULU⁄UNUNDE⁄ERLEND‹R‹LMES‹• SONUÇLARIN SUNUMU
SIRA S‹ZDESIRA S‹ZDECBS’de Proje Tasar›m›CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ PROJES‹ TASARIMININÖNEM‹Günümüzde Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS), küresel ölçekteki karmafl›k ve zor araflt›rmalardan,basit günlük ihtiyaçlar›n giderilmesine kadar pek çok alanda hayat›-m›z› kolaylaflt›ran önemli bir araç haline gelmifltir. Küresel ›s›nma konusunda gerçeklefltirilençok disiplinli ve onlarca profesyonelin beraber çal›flt›¤› projelerden,adres bulmak için internet üzerinden yap›lan basit sorgulamalara kadar genifl biryelpazede CBS’nin kullan›m alan› bulunmaktad›r. Özellikle karar destek sistemlerininvazgeçilmez bir parças› olmas›, kritik öneme sahip birçok faaliyet ve kararaç›s›ndan CBS teknolojisini daha da önemli k›lm›flt›r. Çok say›daki mekânsal veriyleayn› anda, h›zl› ve çoklu ifllem ile analiz yap›lmas›na imkân veren bu teknoloji,yap›lan iflin kalitesini, hassasiyetini ve do¤rulu¤unu artt›r›rken vakitten, kaynaklardanve maliyetten önemli ölçüde tasarruf yap›lmas›n› sa¤lamaktad›r. Bu nedenle,kamu veya özel sektördeki birçok kurum ve kurulufl, art›k CBS’yi günlük ifllemlerdenuzun vadeli planlamalara ve karar verme süreçlerine kadar pek çok alandakullan›r hale gelmifltir. Bu sayede sunulan hizmetlerin kalitesi artmakta, güncellemelerçok daha h›zl› ve sa¤l›kl› bir flekilde gerçeklefltirilebilmekte, sonuçlar etkileyicive anlafl›l›r biçimde ilgililere sunulabilmektedir.CBS’nin hayat›m›za bu kadar girmifl olmas› ve bu teknolojiden yararlanma konusundaher geçen gün artan talep, CBS’nin ve ondan sa¤lanacak faydalar›n dahaiyi anlafl›lmas› gereklili¤ini ortaya ç›karmaktad›r. CBS kullan›larak gerçeklefltirilmekistenen araflt›rma veya çal›flmalar›n en etkin flekilde yürütülebilmesi için neflekilde tasarlanmalar› gerekti¤i ve izlenmesi gereken aflamalar konusunda çeflitlisorular kaç›n›lmaz flekilde karfl›m›za ç›kmaktad›r. Baflar›l› bir CBS projesi yürütebilmek,en verimli, h›zl› ve etkili sonuçlara ulaflabilmek için nelerin göz önüne al›-naca¤› bu sorular›n temelini oluflturmaktad›r. Pek çok proje tasar›m›nda oldu¤u gibi,CBS projelerinin tasarlanmas›nda da disiplinli, iyi tarif edilmifl, anlafl›l›r ve birbiriyleiliflkili bir dizi aflama izlenmesi kaç›n›lmazd›r. Birçok örnek göstermektedirki, iyi tasarlanmam›fl bir CBS projesi baflar›dan çok baflar›s›zl›k getirmektedir.Mekansal Veri: Dünyaüzerindeki do¤al ve insanyap›m› özellikler ile s›n›rlar›nco¤rafi konumlar›n› vekarakteristiklerinitan›mlayan bilgileri içerenveridir.CBS teknolojisinin her geçen gün daha çok tercih edilmesinin nedenleri SIRA nelerdir? S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M1SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKAT
116 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IProje gerçeklefltirmeden önce, CBS’den beklenilenin tam olarak ne oldu¤unubilmek, elde edilecek baflar›da hayati bir öneme sahiptir. Her ne kadar, birçokalanda kullan›lan bir teknoloji haline gelmifl olsa da, projenin CBS teknolojisindenyararlan›larak yap›lmas›n›n sa¤layaca¤› katk› ve gerekliliklerin iyi analizedilmesi flartt›r. Bu bilinçle hareket edilmesi, proje ile ilgili çerçevenin çok dahasa¤l›kl› ve dikkatli flekilde ortaya konmas›n› sa¤layacakt›r. Sadece hakk›ndaki iyisöylemler nedeniyle CBS teknolojisine gözü kapal› yat›r›m yapmak, beraberindeplans›zl›¤› getirir. CBS tabanl› bir proje yapmak, sadece piyasadaki en pahal› donan›mveya yaz›l›m› sat›n almak demek de¤ildir. CBS, baflar›l› bir uygulama gerçeklefltirebilmekiçin uygun flekilde planlanmas› gereken çoklu bir bilgi teknolojisidir.Dolay›s›yla, öncelikle CBS teknolojisini iyi anlamak, do¤ru verileri, yöntemleri,donan›m›, yaz›l›m› ve personeli seçmek gerekmektedir. Aksi takdirde,çaba, zaman, para ve hatta kurumsal ya da organizasyonel anlamda itibar kayb›-n›n yaflanmas› kaç›n›lmazd›r.PROJE TASARIMININ fiEK‹LLEND‹R‹LMES‹CBS projesinin bir bütün olarak ele al›n›p baflar›l› ve iyi flekilde tasarlanm›fl olmas›,çal›flman›n bafl›nda belirlenen proje amac›na ulafl›lmas›nda çok büyük kolayl›klarsa¤lar. Ancak, bir proje tasarlarken çok iyi belirlenmifl bir yöntem bile, projenindi¤er aflamalar›n›n iyi flekilde tasarlanmamas› halinde kaliteli ve do¤ru sonuçlaraulafl›lmas›n› olanaks›z k›lacakt›r. Baflka bir örnek vermek gerekirse, temin edilenher türlü veriyi almak ve sistemde saklamak, e¤er proje amac›na, hedeflerimize vedonan›m altyap›m›za uygun de¤ilse, bize arzu edilen sonuçlar› vermeyecektir.Benzer flekilde, iyi bir yöntem kullanarak do¤ru verilerle yürütülen bir proje sonundahassas ve do¤ru sonuçlar elde edilmiflken, bunlar›n uygun flekilde sunulupanlat›lamamas›, elde edilen baflar›y› ciddi anlamda sekteye u¤ratacak ve proje sonuçlar›arzu edildi¤i kadar ciddiye al›nmayacakt›r. Bu örneklerle anlat›lmak istenen,proje tasar›m›n›n bir bütün oldu¤u ve her aflaman›n do¤ru flekilde tasarlanmas›n›nönemidir. Zira, projenin bafl›ndan sonuna kadar izlenen aflamalar›n baflar›s›birbiriyle kesinlikle iliflkilidir. Zincirdeki bir zay›fl›k, sistemin bütününü olumsuzolarak etkileyecektir. Bu nedenle, CBS projesi tasarlarken, proje yürütücüsününbaz› sorular› sormas› kendi yol haritas›n› belirlemesinde önemli faydalar sa¤layacakt›r.Afla¤›da, bu konuya iliflkin baz› örnekler verilmifltir:• Gerçeklefltirece¤im projenin amaç ve hedefleri nelerdir?• Bu proje ile hangi sonuçlar› elde etmeyi arzuluyorum?• Hedeflerime ne kadar zamanda ulaflmay› düflünüyorum, iflin tamam› hangisürelerde tamamlanabilir?• Bu projeyi yürütürken, bafllang›çtan sonuçlara ulaflana kadar tüm aflamalardakullanabilece¤im bütçem nedir?• Proje amaç ve hedeflerine, bütçeye ve verilerin niteli¤ine/niceli¤ine uygunolarak kullanabilece¤im en etkin ve do¤ru yöntem, donan›m ve CBS yaz›l›-m› hangisidir?• ‹nsan kayna¤›m bu yöntem, yaz›l›m ve donan›m› kullanabilecek yeterliliktemidir?• Çal›flmam için en yüksek fayday› sa¤layacak ve amac›ma hizmet edecek verigruplar› hangileridir?• Verilerimi nas›l temin edebilirim?• Verilerimi en uygun flekilde nas›l saklayabilirim, yönetebilirim ve analizedebilirim?
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›• Hangi yöntemleri izlemem ve hangi analizleri yapmam proje hedeflerimebeni en h›zl› ve do¤ru flekilde götürür?• Elde etti¤im sonuçlar›n do¤rulu¤u ve hassasiyetini nas›l kontrol edebilirim?• Sonuçlar›n do¤rulu¤unu ölçerken arazi çal›flmas› yapmam gerekir mi?• Elde etti¤im sonuçlar gerekti¤inde güncellenebilir mi?• Sonuçlar› paylaflaca¤›m gruplar kimlerdir ve bu sonuçlar› en etkin flekildenas›l sunabilirim?Yukar›daki soru örneklerini ço¤altmak, daha kapsaml› ve detayl› hale getirmek elbettemümkündür. Sorular›n niteli¤i, hedeflenen CBS projesine göre flekillenecektir.Soru örneklerinden de görüldü¤ü gibi, proje tasar›mc›s›n›n ilk ç›k›fl noktas› gerçeklefltirilecekprojenin amaç ve hedeflerinin neler oldu¤udur. Herhangi bir projedeoldu¤u gibi, CBS projelerinde de tasar›m›n ilk aflamas› proje ile ne amaçland›-¤›n›n tarif edilmesidir. Di¤er aflamalarla birlikte CBS projesi tasar›m›na yönelik anabafll›klar› afla¤›daki gibi özetlemek mümkündür:• Proje amaç ve hedeflerinin belirlenmesi,• Mevcut ve oluflturulmas› gereken verilerin belirlenmesi,• Uygun yöntem, donan›m ve yaz›l›m çözümlerinin belirlenmesi,• Veritaban› tasar›m›,• Analiz sonuçlar› ve sonuçlar›n do¤rulu¤unun de¤erlendirilmesi,• Sonuçlar›n sunumu.Yukar›da bahsedilen aflamalarla ilgili çözümler birbirinden kopuk üretilemezve efl zamanl› düflünerek bütüncül bir proje tasar›m›n›n yap›lmas› önemlidir. Örne¤inyöntem belirlenirken, proje amaç ve hedeflerinin neler oldu¤u, projedehangi verilerin kullan›laca¤›, bunlara uygun hangi donan›m ve yaz›l›mlar› tercihedebilece¤imiz gibi konular› da ayn› zamanda göz önünde tutmak gerekir. Veritaban›tasarlarken de kullan›lacak veriler, yöntem, donan›m ve yaz›l›m altyap›s›düflünülmelidir.117Proje Yürütücüsü: Birprojenin bafl›ndan sonunakadar gerekli tümaflamalar›n›n, proje amaç vehedeflere uygun olarakyap›land›r›lmas› veyürütülmesini temin etmesorumlulu¤u tafl›yan kiflidir.Veritaban›: Bilgisayarortam›nda sistematik olaraksaklanan ve birbirleriaras›nda iliflki kurulacakflekilde yap›land›r›lm›flveriler toplulu¤udur. Buverilere gerekti¤inde kolayeriflim sa¤lanmal›,güncelleme, de¤ifltirme vetafl›ma gibi ifllemleryap›labilmelidir.CBS projesinin tasar›m aflamalar›n› niye bir bütün olarak ele almak SIRA gerekmektedir?S‹ZDE‹zleyen bölümlerde, yukar›da verilen CBS projesi tasar›m aflamalar›na iliflkinDÜfiÜNEL‹Mdaha detayl› bilgiler verilecek ve örneklenecektir.2SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MPROJEN‹N AMAÇ VE HEDEFLER‹N‹N BEL‹RLENMES‹SORU‹yi ve baflar›l› biçimde tasarlanm›fl herhangi bir proje, plan veya program›n birinci aflamas›;amaç ve hedeflerin aç›k olarak belirlenmesi ve ilgili tüm paydafllar›n D‹KKAT anlayaca-¤› flekilde ortaya konmas›d›r. Amaç ve hedefler; var›lmak istenen noktay› belirleyenve o noktaya ulafl›rken en uygun rotan›n çizilmesinin yolunu gösteren itici güçlerdir;SIRA S‹ZDEproje ile elde edilmek istenen sonuçlar›n kapsam›n› tarif eden bildirimlerdir.Bir projenin amaç ve hedefleri, o projeden elde edilmek istenen fayda ile iliflkilidir.Bu fayda projeyi gerçeklefltiren kuruma, organizasyona ve sonuçlardan etkilenecekgruplara yönelik olarak ortaya ç›kar. Elde edilmek istenen faydan›n sa¤lanmas›amac›yla bir proje tasarlan›r, amaç ve hedefler belirlenir ve nihayetinde sonuçlar›nda bu fayday› yaratm›fl olmas› beklenir. Örne¤in, afet planlamas›yla K ‹ T A P ilgili çal›-flan bir kurumun, içinden nehir geçen veya sulak alan bulunan belirli bir bölgedekitaflk›n risklerini tespit etmeyi amaçlayan bir proje gelifltirdi¤ini düflünelim. Kurum,söz konusu proje amac›na yönelik olarak yap›lacak çal›flma TELEV‹ZYON hedefleri ortayakoyacak, buna uygun çal›flma takvimleri ve yöntemler gelifltirecek ve o bölgedekitaflk›n riskini detayl› ve arzu edilen kriterler çerçevesinde gösteren sonuçlara ulafla-SORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
118 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 5.1cakt›r. Bu sonuçlar, baflta planlama departmanlar› ve bölgede yaflayan halk olmaküzere birçok grup için faydal› bilgiler sunmaktad›r. Bu bilgiler kullan›larak bölgeiçin en do¤ru planlamay› yapmak, en uygun alan kullan›m tiplerini belirlemek veyap›laflma flartlar›n› ortaya koymak mümkündür. Olas› taflk›n riskleri ve taflk›n zonlar›bilinerek yap›lan planlama ve bu sonuçlar kullan›larak üretilecek taflk›n acil eylemplanlar›, can ve mal kay›plar›n›n olmas›n› büyük ölçüde önleyecektir. fiekil5.1’de fayda, amaç, hedefler ve sonuçlar aras›ndaki iliflki gösterilmektedir.Fayda, amaç,hedefler vesonuçlarTan›m olarak bak›ld›¤›nda amaç; genel olarak elde edilmek istenen sonucu anlatanve proje ile ulafl›lmak istenen genel kapsam› ortaya koyan ifadedir. Ço¤unluklabir projede tek bir amaç olur. Hedefler, amaç belirlendikten sonra o amac›nyerine getirilmesini sa¤lamak üzere oluflturulan spesifik, gerçekçi, ulafl›labilir vesomut anlat›mlard›r. Hedeflerin süre belirtmesi iflin daha iyi planlanmas› ve yönetilmesindeönemlidir. Genelde birden fazla hedef olur. Hedeflerin ölçülebilir olmas›,gerekti¤inde de¤erlendirme ve iyilefltirilmelerin yap›lmas›nda da önemli bir roloynamaktad›r. Çizelge 5.1’de amaç ve hedefler aras›ndaki farklar özetlenmektedir.Çizelge 5.1Amaç ve hedefleraras›ndaki farklarKaynak:http://www.diffen.com/difference/Goal_vs_ObjectivePlanEylemÖrnekAmaçGenifl kapsaml› bir plan söz konusudur.HedefDar kapsaml› bir plan sözkonusudur.Genel ve kapsaml› bir eylem söz konusudur. Spesifik bir eylem söz konusudur.Eskiflehir’in tar›msal niteli¤inin CBSTar›msal niteli¤in belirlenmesi alan›nda, CBSortam›nda belirlenmesitabanl›, baflar›l› ve kimsenin yapmam›fl oldu¤ukonusundaki araflt›rmam› 6 aybir çal›flma yapmak istiyorum.içinde tamamlamak istiyorum.ÖlçülebilirlikAmaç, kesin bir biçimde ölçülebilir veyasomut olmak zorunda de¤ildir.Hedefler, ölçülebilir ve somutolmal›d›r.Süre Uzun vadelidir. K›sa ve orta vadelidir.AnlamGösterilen çaban›n yap›lmas›na neden olanmaksatÇaba ve eylemlerle ulafl›lmak veyabaflar›lmak istenen fley‹lke Fikir odakl›d›r. Gerçe¤e dayal›d›r.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›119Yukar›da verilen bilgiler do¤rultusunda, bir CBS projesi gelifltirirken ilk olarakamac›n ve hedeflerin belirlenmesiyle ifle bafllamak gerekti¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r.Yap›lacak projenin amac›n›n belirlenmesi ve CBS kullan›larak elde edilmesidüflünülen faydalar›n iyi anlafl›lmas›, iflin en bafl›nda yap›lmas› muhtemel yanl›flyat›r›m ve zaman kayb›n›n önüne geçilmesini sa¤layacakt›r. CBS teknolojisi, kullan›c›larabirçok potansiyel uygulamalar sunmakta, hatta kullan›c› isteklerine göreözellefltirilmifl yeni uygulamalar›n gelifltirilmesini mümkün k›lmaktad›r. Dolay›s›yla,tam olarak amac›n ve hedeflerin neler oldu¤unu aç›k bir flekilde belirlemek, sonuçlaraodaklanm›fl bir yol haritas› oluflturulmas›nda, bu potansiyel uygulamalar içindenen uygun ve hedefe yönelik olanlar›n seçilebilmesinde oldukça önemlidir.Böylelikle, oluflmas› muhtemel bir kargaflan›n da önüne geçilmifl olacakt›r.Bir CBS projesi tasarlarken, uzun vadede ulafl›lmak istenen sonucun ortaya konaca¤›bir proje amac› ile daha k›sa ve orta vadede elde edilmek istenen süreli, somut,gerçekçi ve ölçülebilir sonuçlarla ilgili hedeflerin ortaya konmas› gereklidir.Bu amaç ve amaca ba¤l› hedefler sayesinde; projenin süresinin, bütçesinin, kaynaklar›n›n,kullan›lmas› gereken veri ve yöntemlerin, analiz ve de¤erlendirme tekniklerininve sonuçlar›n sunulmas›na yönelik alternatiflerin belirlenmesi hem dahakolay, hem de daha do¤ru olacakt›r. Sonuç olarak, bir CBS projesi tasar›m›nda herfley do¤rudan projenin amac› ile iliflkilidir.Amaç: Ankara ‹l s›n›rlar› içinde toplu konut yap›m›na uygun alanlar›nderecelendirilerek belirlenmesiHedef 1: Çal›flma s›n›rlar›içindeki mekansal verilerintoplanmas›Hedef 2: Veri gruplar›na göres›n›fland›r›lm›fl ve önceliklereuygun olarak ilk kademeuygunluk haritalar›n›n eldeedilmesiHedef 3: ‹lk kademeuygunluk haritalar›na ba¤l›olarak çal›flma alan›içindeki toplu konutyap›m›na uygun alanlar›ntespit edilmesiÇizelge 5.2CBS amaç vehedeflerine yönelikbasit bir programörne¤i‹zlenecekYöntemSay›sal veri temini,say›sallaflt›rma,dönüfltürme,enterpolasyon veanalizler (e¤im, bak›,yükseklik vb.)Çal›flma alan›ndaki önceliklerinbelirlenmesi, veri gruplar›n›nuygunluk derecelerininbelirlenmesi, a¤›rl›kl›çak›flt›rma, çak›flt›rma, bufferanaliziA¤›rl›kl› çak›flt›rmaGerekliVerilerHedeflenenSüreDemografik veriler,flimdiki alan kullan›m›verileri, toprak verileri,jeolojik veriler,topo¤rafik veriler,ulafl›m verileri, gürültüverileri, hava kirlili¤iverileri, altyap› verileriDemografik veriler, flimdikialan kullan›m› verileri, toprakverileri, jeolojik veriler,topo¤rafik veriler, ulafl›mverileri, gürültü verileri, havakirlili¤i verileri, altyap› verileriVeri gruplar›na göres›n›fland›r›lm›fl ilk kademeuygunluk haritalar›6 ay 2 ay 1 aySonuçÜrünüÇal›flma alan›na ait,CBS ortam›nda ifllenmiflmekansal veri altl›¤›Veri gruplar›na göres›n›fland›r›lm›fl ilk kademeuygunluk haritalar›Toplu konutlar için uygunalanlar› gösteren uygunluksonuç haritas›Çizelge 5.2’de CBS ortam›nda uygulanacak bir projenin amac›na yönelik belirlenenhedefler ve bu hedeflere ulafl›lmas›nda izlenecek yol haritas›n› gösteren
120 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ibasit bir örnek verilmifltir. Gerçek bir CBS projesi olufltururken amac›m›za yönelikolarak çok daha detayl› ve kapsaml› hedefler belirlemek, bu hedeflere uygunyöntem ak›fl flemalar› ve zaman çizelgeleri oluflturmak mümkündür. Ayr›ca projedeçal›flacak personel ihtiyac›ndan, kurulmas› gereken donan›m ve yaz›l›m altyap›s›na,geçeklefltirilecek iflin performans›n› ölçmeye yönelik kriterlerden, projegiderlerine kadar detayl› bilgileri içeren planlar oluflturmak da mümkündür.‹flin en bafl›ndan iyi tarif edilmifl olmas›, daha k›sa sürede do¤ru sonuçlara ulafl›lmas›nayard›mc› olacakt›r.Günümüzde CBS projeleri, kurumda tek bir karar verme sürecine yard›mc› olacakflekilde, spesifik bir hedef do¤rultusunda ve tek bir departman taraf›ndan k›sasüreli bir çerçevede yürütülebildi¤i gibi, farkl› departmanlar›n iflbirli¤i ile çoklu hedeflereyönelik planlanan çok daha uzun vadeli CBS projeleri de bulunmaktad›r.SIRA S‹ZDE3CBS ortam›nda SIRA gerçeklefltirilebilecek S‹ZDEhipotetik bir projeye ait amaç ve hedef ler belirleyin.Seçti¤iniz projeden fayda sa¤layacak gruplar kimler olabilir? Tart›fl›n.DÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MMEVCUT VE OLUfiTURULMASI GEREKEN VER‹LER‹NBEL‹RLENMES‹AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PTELEV‹ZYON‹NTERNETCBS teknolojisi, SORU projenin veya çal›flman›n gerçeklefltirilece¤i alana ait çevrelerdenelde edilen her türlü mekânsal verinin saklanmas›nda, yönetilmesinde, analiz edilmesindeve D‹KKAT sunulmas›nda büyük kolayl›klar sa¤layan bir araçt›r. Mekânsal verilerinkayna¤› olan çevre, tan›m olarak, canl›lar›n yaflamlar› boyunca di¤er canl› vecans›z varl›klarla etkileflim halinde olduklar› ortamlar olarak tarif edilmektedir. ‹nsan,hayat› boyunca sürekli bu çevredeki di¤er canl› ve cans›z varl›klarla kurdu¤uSIRA S‹ZDEiliflkilerle örülü bir yaflam sürer. Bazen bu çevreyi kendi ihtiyaç ve vizyonuna uygunolarak de¤ifltirir ve flekillendirir; bazen de çevresindeki di¤er etmenlerin etkisialt›nda kalarak ortam flartlar›na boyun e¤er. ‹nsanlar›n eylemleri ve do¤al yollardanmeydana gelmifl çevreleri;• Canl› K varl›klar›n ‹ T A P meydana getirdi¤i biyolojik çevre,• Cans›z varl›klar›n meydana getirdi¤i fiziksel çevre,• Toplumlar›n kültürleri ve bu kültürle meydana gelen tüm unsurlar› bar›nd›-ran TELEV‹ZYON kültürel çevre,• ‹nsanlar›n yaflam biçimi, iliflkileri ve bunlardan kaynaklanan olgular› içerensosyal çevre,• Ekonomik durum, endüstriyel yap›, gelir düzeyi ve gelir da¤›l›m› gibi faktörlerleortaya ç›kan ekomomik çevre,‹NTERNETolarak grupland›rmak mümkündür. Söz konusu bu ortamlara ait verilerin büyükbir ço¤unlu¤unun mekânsal olarak ifade edilebilir olmas›, CBS’yi günümüzprojelerinin çok büyük bir k›sm›nda kolayl›kla kullan›labilir hale getirmektedir.CBS teknolojisi, bu ortamlardaki mekânsal unsurlar›n farkl› yöntemlerle kay›t alt›naal›nmas›, görüntülenmesi, analiz edilmesi ve izlenmesi için önemli araçlarsunmaktad›r. Yukar›da aç›klanan biyolojik, fiziksel, kültürel, sosyal ve ekonomikçevrelerden elde edilebilen mekânsal veri tiplerini afla¤›daki gibi örneklemekmümkündür:• Nüfus, yafl, cinsiyet, e¤itim durumu, gelir da¤›l›m›, evlilik, do¤um ve ölümoranlar›, göç vb. konular› içeren demografik veriler,• Ülke, bölge, flehir, habitatlar, k›y› hatlar›, sit bölgeleri vb. do¤al, idari ve siyasialanlar› gösteren s›n›r verileri,• ‹mar durumlar›n› gösteren veriler,
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›• Mevcut alan kullan›m verileri,• Ulafl›m verileri,• Altyap› (elektrik, su, at›k su, ya¤mur suyu, do¤algaz, telefon, internet vb. flebekeler)verileri,• Do¤al afet zonlar›na (deprem, sel, heyelan, 盤 vb.) iliflkin veriler,• Gürültü da¤›l›m›n› gösteren veriler,• Hava kirlili¤i da¤›l›m›n› gösteren veriler,• Bitki ve hayvan varl›¤›n› ve yay›l›m›n› gösteren veriler,• Her türlü yüzey flekillerini içeren topo¤rafik veriler,• Hidrolojik veriler,• Toprak verileri,• Jeolojik veriler,• Klimatolojik veriler,• Maden verileri vb.Mekânsal veri, dünya üzerinde bilinen bir yere, gerçek bir co¤rafi referansaba¤l› olan, baflka bir deyiflle, konumu belli olan veridir. Bir harita üzerinde görünenözellikler (yollar, binalar, parseller, nehirler vb.), CBS ortam›ndaki çeflitlikatmanlar› olufltururlar. Mekânsal olarak ifade edilen bu verilerin birço¤u çizgi,nokta veya poligon (alan) fleklinde gösterilirler ve grafik veri olarak adland›r›l›rlar.Bu mekânsal verilerle iliflkilendirilen ve genellikle çizelge format›nda saklananveriler ise grafik olmayan, baflka bir deyiflle sözel verileri meydana getirmektedir.Sokak isimleri, bina kat say›lar›, malik adlar› gibi grafik olmayan bilgilerbuna örnektir. CBS’de belli bir mekâna ait bu sözel ifadelere öznitelik denmektedir.Mekânsal verileri CBS’de bu kadar güçlü ve etkili araçlar haline getiren fleyde asl›nda bu öznitelik verileridir.Bir CBS projesinden elde edilen temel fayda ve sonuç, yukar›da bahsedilen verilerkullan›larak üretilen bilgilerdir. Bilgi, proje amac›na ve hedeflere uygun olarak,belirlenen yöntemler do¤rultusunda verilerin de¤erlendirilerek anlaml› halegetirilmifl fleklidir. Di¤er bir anlat›mla, bilgi, faydaya dönüflmüfl veridir. Örne¤in,suç verilerini analiz ederek belirli bir alandaki yay›l›m›n› ve niteli¤ini/niceli¤inigösteren görsel haritalar elde etti¤imizde bu bilgi içeren bir üründür. Elde edilenbilgi çeflitli formlarda olabilir ve sunulabilir. Haritalar, görüntüler, raporlar, grafiklerve listeler bilgi içeren ürünlere örnektir. Veriler, CBS ortam›nda saklan›r, analizedilir, güncellenir ve sunulur. CBS yaz›l›mlar› ve uygun donan›m yard›m› ile gerçeklefltirilenanalizler, say›sal ve bas›l› formatlarda bilgi içeren ürünlerin elde edilmesinive bunlar›n sunulmas›n› sa¤lamaktad›r.Verilerle bilgi aras›ndaki bu do¤rudan iliflki, CBS projesi gerçeklefltirirken teminedilmesi gereken veri gruplar›n›n belirlenmesinde önemli bir katk› sa¤lamaktad›r.Elde etmeyi düflündü¤ümüz bilgilerin neler oldu¤unu ortaya koydu¤umuzda,bu bilgilerin üretilmesi için hangi verilerden faydalan›labilece¤ini saptamakzor olmayacakt›r. Örne¤in günlük ölçülen s›cakl›k de¤erleri, nem miktar›vb. sadece veridir. Bu verileri kullanarak havan›n nas›l olaca¤›na ve insanlar üzerindekietkilerine dair yorumlarda bulundu¤umuzda söz konusu verileri bilgiyedönüfltürmüfl oluruz. Daha kapsaml› ve de¤iflik bir örnek vermek gerekirse, belirlibir bitki türünün yetifltirilmesine elveriflli alanlar› tespit etmek istedi¤imizivarsayal›m. Bu tespitin yap›labilmesi ve dolay›s›yla bilgi içeren sonuç ürünlerininortaya konabilmesi için baz› verilere ihtiyac›m›z vard›r. Öncelikle çal›flma s›n›rlar›içerisindeki araziye ait toprak verileri, iklim verileri (ya¤›fl, nem, s›cakl›k vb.),121Grafik veri: Gerçek dünyayaait do¤al veya insan yap›m›özellikleri ve bilgileri,flekiller veya geometrilervas›tas›yla grafik olaraktemsil eden verilerdir. CBSortam›nda nokta, çizgi vepoligon ile bunlar›n çeflitlibirleflimler, olarak ifadeedilen grafik veriler, dünyaüzerindeki gerçek özelliklerinfarkl› geometrik flekillerledüzenlenebilmesinisa¤larlar.Öznitelik verisi: Grafikverilerle iliflkilendirilebilenve bu verilere ait tan›msalbilgileri içeren verilerdir.Örne¤in CBS ortam›ndapoligon olarak gösterilen birbinaya ait yap›m y›l›, katadedi, ikamet eden bilgilerivb. söz konusu grafik veri ileiliflkilendirilen öznitelikverileridir.Raster veri: Her biri eflitbüyüklükteki piksellerdenmeydana gelen ve herpikselde ayr› bir öznitelikbilgisinin tutuldu¤u veritipidir. Piksel boyutlar› nekadar küçülürse verininçözünürlü¤ü ve içerdi¤idetaylar da o kadar artar.Taranm›fl haritalar,foto¤raflar raster veri tipineörnektir.Vektör veri: Co¤rafiözellikleri temel olaraknokta, çizgi ve poligonolarak temsil eden verilerdir.Çizilmifl haritalar vektör veritipine örnektir.
122 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Itopo¤rafya verileri (e¤im, bak›, yükseklik), yüzey suyu verileri vb. o bitki türününvar olmak için ihtiyaç duyaca¤› optimum koflullarla karfl›laflt›rma yap›labilmesiiçin mutlaka gerekli olacakt›r. Kulland›¤›m›z veriler sayesinde söz konusubitkinin seçti¤imiz bölgede yetiflip yetiflemeyece¤i bilgisini böylelikle edinmifl vebunlar› haritalarla görsellefltirmifl oluruz.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M4‹çinden h›zl› SIRA tren S‹ZDE hatt› geçen bir kent merkezinde, tren hatt›n›n belirli bir güzergâh› boyuncaoluflabilecek gürültünün azalt›lmas›na yönelik önlemlerin belirlenmesi için bir CBSprojesi gerçeklefltirdi¤imizi düflünelim. Bu tespiti en uygun flekilde yapabilmek için kullan›lmas›gereken mekânsal veriler neler olabilir?DÜfiÜNEL‹MTart›fl›n.S ORUD‹KKATSIRA S‹ZDEÇal›flmada SORU kullan›lacak verilerin önceden tespit edilmesi sayesinde, veritaban›-n›n tasarlanmas›n› ve bu verilerle ilgili yap›lacak ifllemlere yönelik uygulamalar›n,donan›m›n ve D‹KKAT yaz›l›m›n seçilmesi aflamalar› kolaylaflt›racakt›r. Hatta proje kapsam›ndaele al›nmas› gereken bütçe yönetimi, personel ihtiyac›, zaman çizelgelerininoluflturulmas› ve risklerin belirlenmesi gibi konular da daha kolayl›kla gerçeklefltirilebilecektir.fiekil 5.2’de, verilerin CBS ortam›nda de¤erlendirilmesi sonucu bilgiSIRA S‹ZDEiçeren sonuç ürünlerinin elde edilmesini gösteren CBS temel bölümleri verilmifltir.AMAÇLARIMIZfiekil 5.2 AMAÇLARIMIZCBS’nin temelK bölümleri ‹ T A PVER‹ CBS B‹LG‹K ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONfiehirlerNOKTAHAR‹TALAR‹NTERNETÇ‹ZG‹POL‹GONNehirler‹NTERNETOrmanlarVEKTÖRVER‹LERMODELLERÜRÜNLERHÜCRE/P‹KSELAlanKullan›m› RASTERVER‹LERVER‹ANAL‹Z‹GRAF‹KLERTABLOLAR,RAPORLARÜretilmesi planlanan bilgiye ba¤l› olarak, CBS projesi kapsam›nda temin edilmesigereken veriler belirlenirken afla¤›daki baz› sorular yol gösterici olacakt›r:• Amac›ma yönelik olarak elde etmek istedi¤im sonuçlara/bilgiye ulaflmakiçin kullanabilece¤im çal›flma alan›na ait mevcut veriler nelerdir ve hangiformdad›r?• Mevcut verileri kullan›larak elde edebilece¤im yeni veriler var m›d›r?• Kullanaca¤›m haritalar›n ölçe¤i ne olmal›d›r?
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›• Verileri hangi yöntemlerle ve hangi formatta temin etmem gerekir?• Verileri dönüfltürmem gerekir mi? Gerekirse hangi formatlara dönüfltürmemgerekir?CBS projesi için gerekli olan mevcut ve oluflturulmas› gerekli verilerin öncedenbelirlenmesi ve teminine yönelik gerekli planlaman›n yap›lmas›, sadece ihtiyaç duyulanverilerin al›nmas› ve sistemimizde yer tutmas›n› sa¤lam›fl olur. Böylece gereksizverilerin neden olabilece¤i performans düflüklü¤ünün önüne geçilmifl olacakt›r.Amaca hizmet etmeyen veriler, sistem h›z›n› a¤›rlaflt›racak, vakit ve parakayb›na neden olacakt›r. Çünkü veri miktar› ço¤ald›kça bu verileri saklamak, yönetmek,paylaflmak ve güncellemek için gerekli donan›m, a¤ ve yaz›l›m altyap›s›-n›n da gelifltirilmesi gerekmektedir. Ayr›ca bak›m masraflar›n›n da oransal olarakyükselece¤i kesindir.Proje gerçeklefltirilecek alana ait baz› veriler haz›r olarak karfl›m›za ç›kabilmektedir.Günümüzde k⤛t haritalar ve di¤er bas›l›/yaz›l› kay›tlar, CBS projelerindegerek duyulan fiziksel verilerin büyük bir ço¤unlu¤unu oluflturmaktad›r. Bu bas›-l›/yaz›l› kay›tlar›n taranmas› veya say›sallaflt›r›lmas› suretiyle zengin say›sal verikaynaklar› elde etmek mümkündür. Ayn› zamanda mekânsal verilere haz›r say›salformatlarda da ulafl›labilmektedir. Bunlar sat›n alma veya internet üzerinden paylafl›mlarvas›tas›yla temin edilebilmektedir. Verilere art›k çok daha kolay ulafl›labiliyorolmas›n›n nedeni, CBS teknolojilerinin art›k kurum ve flirketlerin kulland›¤›spesifik araçlar olmaktan çok toplumlar›n hizmetine sunulan güncel uygulamalarhaline gelmesinden kaynaklanmaktad›r. CBS sektörünün h›zl› geliflmesi ve teknolojidekiyenilikler her geçen gün daha fazla verinin, daha kolay flartlarda üretilmesineyard›mc› olmaktad›r. Bu veriler önceki y›llara nazaran çok daha makul fiyatlarlasay›sal olarak ilgililere sunulmaktad›r. Mekânsal verilerin sunumu ve pazarlanmas›nayönelik çok büyük bir pazar oluflmufl durumdad›r. Ayr›ca, birçok kurumdeneyim ve sonuçlar›n› paylaflmakta ve bilgi al›flveriflinde bulunmaktad›r.Haz›r olarak temin edilen bu mevcut verilerin yan› s›ra, gerçeklefltirece¤imizproje için oluflturulmas› gereken baz› veriler de olabilir. Örne¤in alana ait tesviyee¤rileri ve kot noktalar› kullan›larak üretilecek e¤im, yükseklik ve bak› verileri;farkl› katmanlar çak›flt›r›larak oluflturulacak mevcut alan kullan›m verileri; gürültüve hava kirlili¤i gibi noktasal ölçümlere dayanarak enterpolasyon yöntemi ile üretilecekhava kirlili¤i ve gürültü verileri bunlara örnektir. Bunun d›fl›nda mevcut olmayanve ulafl›lamayan baz› veriler do¤rudan arazide yap›lacak ölçümler ve uzaktanalg›lama yöntemleriyle elde edilecek say›sal görüntüler vas›tas›yla da elde edilebilir.Örnek olarak; GPS, lazer taray›c›lar, yersel fotogrametri ekipmanlar›yla gerçeklefltirilenölçümler, hava foto¤raflar› ve say›sal CBS verisi üreten di¤er araçlarmekânsal veri temin etmenin ve paylaflman›n önemli yollar› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.Kullan›lacak veri kaynaklar›n› do¤rudan raster veya vektör olarak teminetmek mümkün olmaktad›r. fiekil 5.3’te önemli baz› veri kaynaklar›, fiekil 5.4’te isebu veri kaynaklar›n›n elde edilmesi ve kullan›m›n› gösteren flekiller verilmifltir.123Mekânsal enterpolasyon:Enterpolasyon, temel olarak,bilinen iki de¤eri kullanarakbilinmeyen üçüncü birde¤eri hesaplamayöntemidir. Mekânsalenterpolasyon ise, bir veritoplulu¤u içindeki mekânsalörüntülerin kullan›larakbelirli bir alan içintahminlerin yap›lmas›esas›na dayan›r. Mekânsalenterpolasyon, birbirineyak›n noktalar›n benzeröznitelikler tafl›d›¤› fikrindenhareketle gerçeklefltirilir.Kartografya: Bir haritayapmak için, mekânsal veritoplama iflleminden,toplanan bu bilgileri iflleme,grafik hale getirme ve haritabas›m›na uygun olarakyap›land›rmaya kadar tümaflamalardaki çal›flmalar›içeren bilim ve sanat dal›d›r.Jeodezi: Dünyan›n flekli veölçüleriyle ilgilenen bilimdal›d›r. Yerçekimi vedünyan›n dönüflü, kutuplar›ndurumu, zamana ba¤l›olarak farkl›l›k gösterenolaylar vb. jeodezinininceleme konular›d›r.
124 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 5.3Veri kaynaklar›BASILI HAR‹TA VE KAYITLAR ARAZ‹ÖLÇÜMLER‹HAVAFOTO⁄RAFLARIGPSUYDUFOTO⁄RAFLARICBSVerilerin Temini veOrganizasyonuLAZER TARAYICILARHAZIR SAYISALSAYISALLAfiTIRMAVER‹LER INTERNET VER‹ DÖNÜfiTÜRMEfiekil 5.4Veri kaynaklar›n›nelde edilmesi vekullan›m flekliPiksel: Say›sal görüntününtan›mlanabilir ve kontroledilebilir en küçükparças›d›r.Veri Temin Etme YöntemleriVeri temin etme yöntemlerinden belli bafll›lar› daha detayl› olarak afla¤›da aç›klanmaktad›r:• Mevcut say›sal verilerin temini ve dönüfltürülmesi: Günümüzde birçokmekânsal veriyi haz›r say›sal formlarda elde etmek mümkün olmaktad›r.Bu verilerin bir k›sm› ücretsiz olarak paylafl›lmakla birlikte, bir bölümüsektörde say›sal mekânsal veri üreten özel veya kamu kurumlar›ndanbelirli bir ücret karfl›l›¤›nda sat›n al›nabilmektedir. Ülkemizde, özel firma-
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›lar d›fl›nda say›sal mekânsal veri temin edilebilecek kurumlar aras›nda HaritaGenel Komutanl›¤›, Çevre ve Orman Bakanl›¤›, Bay›nd›rl›k ve ‹skânBakanl›¤›, Köy Hizmetleri Genel Müdürlü¤ü, Devlet Meteoroloji ‹flleri GenelMüdürlü¤ü, Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü, Belediyeler vb. yer almaktad›r.Temin edilecek verilerin, CBS projesinde kullan›lacak yaz›l›mlarauygun olmas› önemlidir. Bu nedenle, farkl› formattaki mekânsal verilerindo¤rudan arzu edilen formata, ya da farkl› yaz›l›mlar›n tan›d›¤› ara formatlaradönüfltürülmesi gereklidir. Ayr›ca vektör verilerin raster verilere,ya da raster verilerin vektör verilere dönüfltürülmesi suretiyle de mekânsalveri elde etmek mümkündür.• Tarama: Mekânsal verilerin bir k›sm›n› say›sal formatta bulmak her zamanmümkün olmayabilir. Bu durumlarda bas›l› haritalar ve kay›tlar önemli birerveri kayna¤› olarak kullan›labilmektedir. Bas›l› haritalardan say›sal veri teminedebilmek için 2 önemli yöntem vard›r. Bunlardan ilki haritalar›n taray›c›larvas›tas›yla taranmas› ve raster veri format›nda say›sal olarak elde edilmesidir.Taranacak harita ve görüntülerin yüksek kalitede, tüm özelliklerin, sembollerinve iflaretlerin rahatça anlafl›laca¤› kadar okunakl› ve temiz, çizgi kal›nl›klar›n›nise 0.1mm veya üzerinde olmas› önemlidir. Tarama ifllemi s›ras›ndapikseller (hücreler) sat›r ve sütunlar fleklinde saklan›r. Bu sat›r ve sütunlardadaha sonra gerçek koordinatlara dönüflümün yap›lmas›n› sa¤layacak x ve yde¤erleri tutulur. Taranm›fl haritalarda öznitelik bilgisi bulunmaz. Ancak farkl›piksel özelliklerinden faydalan›larak yeniden s›n›fland›rma (reclasssification)iflleminin yap›lmas›, ayn› özellikteki piksellere ayn› öznitelik verisininatanmas›na yard›mc› olacakt›r. Örne¤in, orman olan bir alandaki pikseller tan›mland›¤›nda,ayn› özellikte piksele sahip di¤er bölgeler de orman alan›olarak yeniden s›n›fland›r›labilecektir. Taranm›fl haritalar bilgisayar ortam›ndasaklan›p arzu edildi¤inde görüntülenebilir, ancak vektör verilere k›yasladaha fazla yer tutacaklar› ve sistemi yavafllatabilecekleri unutulmamal›d›r.Raster veriler, bilgisayar ortam›nda uygun yaz›l›mlar vas›tas›yla vektör veriyede dönüfltürülebilirler. Bu iflleme vektörizasyon ad› verilmektedir. Vektörizasyons›ras›nda baz› deformasyonlar›n oluflmas›, özellikle vektör kesiflimyerlerinde k›r›lmalar›n ve çeflitli kar›fl›kl›klar›n meydana gelmesi muhtemeldir.Bu hatalar›n daha sonra uygun yöntemlerle düzeltilmesi gerekir. Ayr›cavektör hale gelen özelliklere ait etiketlemenin yap›l›p öznitelik bilgilerinin ifllenmesigereklidir. Say›sal hale getirilmifl haritalar›n rektifikasyon ifllemi ileuygun bir co¤rafi koordinat sistemi ile iliflkilendirilmesi önemlidir.• Say›sallaflt›rma: Say›sallaflt›rma ifllemi yaparken, do¤rudan bas›l› harita vegörüntüler, taranm›fl haritalar ve görüntüler, haz›r say›sal görüntüler altl›kolarak kullan›labilmektedir. Bas›l› harita ve görüntülerin kullan›lmas› durumundabir tablet ve imleçten oluflan masa tipi say›sallaflt›r›c›lara ihtiyaç vard›r.Bu say›sallaflt›r›c›lar›n daha sonra yersel koordinatlara dönüflümün yap›lmas›n›sa¤layacak kendi koordinat sistemleri bulunmaktad›r. Tablet üzerinesabitlenen harita, imleç yard›m› ile rektifiye edilir. Say›sallaflt›rma ifllemi operatörtaraf›ndan harita üzerindeki nokta ve çizgilerin (yollar, binalar, nehirler,tesviye e¤rileri, kot noktalar›, parseller vb.) imleç vas›tas›yla tek tek izlenmesisuretiyle yap›labilece¤i gibi, imleçle iflaretlenen belli bir çizgiden itibareno çizginin otomatik olarak izlenmesi yoluyla da gerçeklefltirilebilir. Bu otomatiksay›sallaflt›rma daha çok süreklilik arz eden tesviye e¤rileri gibi karakterlerinsay›sallaflt›r›lmas› için uygundur. Say›sallaflt›rma sonucu elde edilecekVektörizasyon: Rasterformattaki verilerin vektörformattaki veriyedönüfltürülmesi ifllemidir.125Rektifikasyon: Raster veyavektör verilerdeki geometrikbozuklar› giderme ve gerçekdünya koordinatlar›na uygunolarak olarak düzeltmeifllemidir.
126 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ITeodolit: Yatay ve düfleydüzlemlerdeki aç›lar›nölçmesi suretiyle mesafe veboyut bilgisi elde etmeyeyarayan hassas bir optikölçüm aletidir.Radyometre:Elektromanyetikradyasyonun gücünü ölçenbir alettir. Elektromanyetikspektrumdaki farkl› dalgaboylar›n›n gücünü ölçenradyometrelerbulunmaktad›r.vektör verinin hassasiyeti altl›k olarak kullan›lan haritan›n hassasiyeti ve say›sallaflt›rmay›yapan operatör veya yaz›l›m›n becerileriyle do¤rudan iliflkilidir.Say›sallaflt›rma ifllemi yapman›n bir di¤er yolu ise taranm›fl harita ve görüntülerile say›sal olarak temin edilen raster görüntülerin kullan›lmas›d›r. Budurumda uygun yaz›l›mlar kullanmak suretiyle bilgisayar ekran› üzerindenaynen masa tipi say›sallaflt›r›c›lar kullan›larak yap›lan ifllemler gerçeklefltirilereksay›laflt›rma yap›lmaktad›r. Günümüzde birçok CAD ve CBS yaz›l›m› butarz say›sallaflt›rma iflleminin yap›lmas›n› mümkün k›lmaktad›r.• Arazi ölçümleri: ‹lk zamanlarda teodolit denen araçlarla yap›lan arazi ölçümüçal›flmalar›, 2 nokta aras›ndaki mesafenin bilinmesine ba¤l› olarakherhangi bir üçüncü noktayla olan mesafenin trigonometri kullan›larak tespitedilmesine dayanmaktad›r. Bu yönteme üçgenleme ad› verilmektedir. Busayede yüzey flekillerini modellemek mümkün olmaktad›r. Geliflen teknolojisayesinde günümüzde teodolitlerin yerini çok daha geliflmifl elektronik cihazlaralm›flt›r. Örne¤in total istasyon teodolitleri kullan›larak 10 cm.’lik yan›lmapay›yla ölçümleme yapmak mümkün olmaktad›r. Bu veriler say›salolarak temin edildi¤inden herhangi bir CBS ortam›nda girdi olarak kullan›lmaktad›r.Böylece say›sal haritalar kolayl›kla üretilebilmektedir.• Uzaktan alg›lama: Uzaktan alg›lama, en genel tarifiyle herhangi bir objehakk›nda ona dokunmadan bilgi edinme bilimidir. ‹lk bafllarda (1800’lü y›llar)balondan çekilen resimler uzaktan alg›laman›n ilk örneklerini oluflturmufltur.Günümüzde uzaktan alg›lama teknolojisi oldukça geliflmifl durumdad›r.En çok kullan›lan uzaktan alg›lama verileri flüphesiz hava ve uydu foto¤raflar›d›r.Bu foto¤raflar, görüntülenen alana ait topo¤rafya, mevcut alankullan›m›, bitki örtüsü, yerleflim alanlar›n›n özellikleri, okyanuslarla ilgili bilgilervb. özelliklerin ortaya konmas›nda etkilidir. Sensör özelliklerine ba¤l›olarak foto¤raflar›n çözünürlükleri de de¤iflkenlik göstermektedir. Eskiden,hava foto¤raf› kullan›larak fotogrametrik haritalar›n üretilmesi çok yayg›nbir yöntemken, günümüzde bunun yerini uydu foto¤raflar›ndan elde edilenyüksek kalite ve do¤ruluktaki veriler almaya bafllam›flt›r. Hatta uydu foto¤raflar›yersel ölçümlerle veri temin etme yöntemlerinin de alternatifi olarakkarfl›m›za ç›kmaktad›r. Hava ve uydu foto¤raflar›n›n yan› s›ra; radarlar, radyometreler,fotometreler, sonar cihazlar›, laser taray›c›lar vb. uzaktan alg›lamaaraçlar› aras›nda say›labilir.• Küresel Konumland›rma Sistemi (GPS): GPS genel anlam›yla dünyaüzerinde bulunulan konumu belirleyen bir cihazd›r. Geliflen teknoloji sayesindebugün GPS günün her saati ve her türlü hava koflulunda rahatl›klakullan›labilen bir araç haline gelmifltir. GPS’in çal›flma flekli, al›c›lar› sayesindedünya etraf›nda dönen uydulardan konum bilgilerini almas› prensibinedayal›d›r. GPS üzerindeki al›c› ile uydu aras›ndaki mesafenin hesaplanmas›co¤rafi konumun belirlenmesini sa¤lamaktad›r. GPS uydular› konum ve zamanverileri gönderirler. Ifl›k h›z›nda seyahat eden bu uydu sinyalleri GPSal›c›lar› taraf›ndan alg›land›¤›nda, sinyalin ç›k›fl ve al›nmas› aras›ndaki geçensüre kullan›lmak suretiyle GPS uydular› ve GPS aras›ndaki mesafe hesaplanmaktad›r.En az 4 GPS uydusunun verisi al›nd›¤›nda 3 boyutlu konum bilgisielde etmek mümkün olmaktad›r. Elde edilen co¤rafi bilginin do¤rulu¤uGPS al›c›s›n›n çeflidine göre de¤iflkenlik gösterebilmektedir. Günümüzde 1cm hata pay›yla konum bilgisi elde edilebilmektedir. GPS verileri veri teminiyan› s›ra, yap›lan ifllerin do¤rulanmas› amac›yla da kullan›lmaktad›r.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›127UYGUN YÖNTEM, DONANIM VE YAZILIMÇÖZÜMLER‹N‹N BEL‹RLENMES‹CBS, ayn› alan için birçok farkl› veri katman›n›n ayn› ortamda oluflturulmas›na vesaklanmas›na olanak sa¤layan bir teknoloji oldu¤undan, ihtiyaç duyuldu¤u zamanfarkl› özellikteki her türlü haritay› üretmenin de en etkin yollar›ndan biridir. Haritalar›nüretilmesi, CBS ortam›na aktar›lan verilere ait mekânsal analizlerin yap›lmas›yolu ile sa¤lan›r. O halde, CBS’nin en önemli özelli¤inin ve CBS’nin sa¤lad›¤›esas avantaj›n multiveri setleriyle mekânsal analizler yapmak oldu¤unu söylemekyanl›fl olmayacakt›r. Bu haritalar› üretebilmek için ilk olarak ne üretmek istedi¤imiziiyi tarif etmek ve üretilmek istenen bilgiye ulaflmak için kullan›lacak veri setlerinido¤ru belirlemek gereklidir. Bu iki temel sorunun cevaplanmas›, sonuca ulaflmakiçin hangi mekânsal analiz yönteminin kullan›lmas› gerekti¤ini belirlememizeyard›mc› olur. Uygun yöntemi seçebilmek için mümkün oldu¤unca sonuca odakl›bir ifl tarifi yapmak, di¤er bir deyiflle yeterince belirleyici olmak gereklidir. Örne-¤in “trafik kazalar›n›n belirlenmesi” gibi bir çerçeve kullanmak yerine, “Antalya flehirmerkezi içinde, son 6 ayda, ticari araçlar›n kar›flt›¤› kazalar›n hasar türlerine göreda¤›l›m›n›n belirlenmesi” gibi belirleyici bir hedef ortaya koymak çok daha do¤ruolacakt›r. Bir CBS projesinin gerçeklefltirilmesinde seçilecek yöntem, sonuca nas›lulaflaca¤›m›z› gösteren bir yol haritas› gibidir. Yöntemin seçilmesinde proje hedeflerive kullan›lacak veri tipleri önemli rol oynar. Do¤ru yöntemlerin seçimi, sonuçlar›ndaha güvenilir olmas›n› ve daha h›zl› üretilmesini sa¤layacakt›r.Günümüzde CBS analizi gerçeklefltiren araç setleri, sat›n al›nan yaz›l›m paketlerininiçinde haz›r olarak kullan›c›ya sunulmakta, kullan›c›lar taraf›ndan amacauygun olarak gelifltirilebilmekte veya üçüncü flah›slardan temin edilip yaz›l›m içineentegre edilebilmektedir. Web tabanl› birçok uygulamay› ücretsiz olarak bulmakveya sat›n almak da mümkündür.Söz konusu analiz araç setleri kullan›larak verilere ait çift tarafl› ve çoklu sorgulamalar›nyap›lmas›; alan, hacim, aç›, mesafe gibi hesaplamalar›n gerçeklefltirilmesi;birden fazla katman›n tek bir katman olarak bir araya getirilmesi; önemliözelliklerin çevresinde kademeli yaklaflma veya tehlike s›n›rlar›n›n oluflturulmas›;en h›zl› ve en k›sa rotalar›n tespit edilmesi; e¤im, yükseklik ve bak› analizlerininyap›lmas›; araziye ait 3 boyutlu modellerin üretilmesi; su ak›fl rotalar›n›n bulunmas›,hareketli bir topo¤rafyada yer alan bir vericinin kapsama alan›n›n tespit edilebilmesivb. say›s›z analiz kolayl›kla gerçeklefltirilebilmektedir.Analiz YöntemleriGünümüzde en çok kullan›lan baz› analiz yöntemlerini afla¤›daki gibi özetlemekmümkündür:• Sorgulama (query): CBS ortam›nda hem öznitelik verileri, hem de mekansalveriler bulunmaktad›r. Bu veriler, atanan kimlik numaralar› vas›tas›ylabirbiriyle iliflkilendirilmifl olarak saklan›r. Örne¤in bir mahalledeki binalar›nyer ald›¤› haritaya ait öznitelik tablolar›nda, her bir binan›n ad›, kat adedi,yap› tipi, kullan›m amac›, ›s›t›lma flekli, rengi vb. birçok veriyi bulmak mümkündür.Kullan›c› istei¤ine ba¤l› olarak grafik bir veriye ait istenilen miktardaöznitelik verisi atanabilir. Bu iki veri tipi aras›ndaki iliflki grafik veridensözel verileri, ya da sözel verilerden grafik verileri aratmay› ve görüntülemeyisa¤lamaktad›r. Bu basit arama d›fl›nda bir ve daha fazla ifadenin operatörleryard›m›yla oluflturulmas›yla daha kapsaml› sorgulamalar yap›l›p sorgulamasonucunu yeni bir harita olarak kaydetmek mümkündür. Örne¤in, “has-
128 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Itanelere en fazla 1 km. mesafede bulunan, konut olarak kullan›l›p do¤algazla›s›t›lan 5 katl› binalar” CBS ortam›nda kolayca belirlenebilir.• Çak›flt›rma (overlay): En çok kullan›lan analiz yöntemlerinden biridir. Çak›flt›rma,ayn› alandaki farkl› veri katmanlar›n› kullanarak yeni haritalar eldeetme iflidir. Ama bu ifllem basit bir pafta birlefltirme ifllemi de¤ildir. Çak›flt›rmadaçeflitli veri setlerini içeren komposit haritalar oluflturulur. Örne¤in belirli birbölgedeki ulafl›m hatlar›n› gösteren haritay›, ayn› bölgedeki taflk›n riski tafl›-yan bölgeleri gösteren haritalar ile çak›flt›r›p, taflk›n alanlar›nda kalan yollar›gösteren yeni bir harita elde etmemiz mümkün olacakt›r. Çak›flt›rma analizinindaha geliflmifl bir türü olan a¤›rl›kl› çak›flt›rmada ise ilk olarak her bir katmaniçindeki öznitelikler amaca göre, en uygundan en az uygun olana do¤rus›ralan›r. Daha sonra bu s›n›flara, en uygun olan s›n›fa en yüksek de¤er gelecekflekilde puanlar atan›r. Bu yöntemle normalde farkl› birimlerle ifade edilebilenöznitelikleri ortak bir paydada de¤erlendirmek mümkün olmaktad›r.• Yak›nl›k analizi (proximity analysis): En yayg›n kullan›lan yak›nl›k analizibuffer (zonlama) analizidir. Bu analizde nokta, çizgi veya poligon verininçevresine istenilen mesafe ve kademelerde zonlar atan›r.• A¤ analizi (network analysis): Karayollar›, uçufl rotalar›, enerji nakil hatlar›gibi çizgisel özellikler a¤ yap›s›na sahiptir. Bu tarz verilerin da¤›t›m sistemlerinin,en k›sa, en h›zl›, en ekonomik ve uygun rotalar›n analiz edilmesigibi ifllemler a¤ analizi ile gerçeklefltirilir. A¤ analizinin kullan›lan veri tiplerinegöre farkl› tipleri vard›r.• Say›sal arazi analizi (digital terrain analysis): Say›sal arazi analizi gerçeklefltirmekiçin say›sal arazi modelinin kullan›lmas› gerekmektedir. Buanalizler içinde e¤im, bak›, yükseklik, görünürlük analizlerinin yap›lmas›,hacim hesaplanmas› ve kesit ç›kar›lmas› gibi ifllemler say›labilir.• Grid analizi: Raster verilerle yap›lan analizdir. Optimum koridor belirleme,komfluluk analizi gibi çeflitleri vard›r.• ‹statistiksel analizler: Sonuçlar› genellikle grafik olarak verilen istatistikselanalizlerin gerçeklefltirilmesi mümkündür. Mekânsal verilere ait toplam de-¤er, ortalama de¤er, maksimum de¤er, minimum de¤er, standart sapma gibianalizler gerçeklefltrilebilir.CBS projesinde kullan›lacak yöntem/yöntemler belirlendikten sonra yap›lmas›gereken ifllerden bir di¤eri seçilen verilerin saklanmas›na, yönetilmesine, güncellenmesine,sunumlar›n yap›lmas›na uygun donan›m ve a¤ çözümlerinin gelifltirilmesi veuygulamalar›n en h›zl›, do¤ru ve etkin flekilde gerçeklefltirilebilece¤i yaz›l›m›n seçilmesidir.Zaten bilindi¤i gibi, yaz›l›m ve donan›m CBS’yi oluflturan temel bileflenlerdenikisidir. Teknolojinin do¤ru anlafl›lmas›, kullan›c› ihtiyaçlar›n›n tespit edilmesi,do¤ru donan›m teknolojisinin ve do¤ru yaz›l›m›n seçilip uygun çözüm altyap›s›n›nkurulmas› ile iflin en bafl›nda zaman ve paradan tasarruf sa¤lanm›fl olur. E¤er zaman›ndado¤ru bir planlama yap›lmadan yaz›l›m ve donan›m altyap›s› oluflturulmuflsaoluflabilecek hata ve kay›plar, CBS projesi ile elde edilebilecek potansiyel faydalar›nfark›na var›lamamas› ve projenin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›na neden olabilir.Donan›m ve yaz›l›m›n performans›, sonuçta ortaya konulacak ürüne etki etmektedir;CBS çal›flmalar›nda kritik bir öneme sahiptir. En üst seviyede kullan›c› performans›elde edebilmek için donan›m ve donan›m çözümlerinin uygun flekilde tasarlanmas›gereklidir. Bir sistem tasarlarken tasar›mdaki en zay›f ba¤lant›, sistem performans›n›k›s›tlar. Dolay›s›yla donan›m ve yaz›l›m›n kullan›lacak veri ve yönteme uygunolmas› gerekti¤i kadar, birbirleriyle de uyumlu olmas›; birlikte en etkin çal›flabi-
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›lecekleri flekilde yap›land›r›lmalar› önemlidir. Ayr›ca mevcut teknoloji, donan›m, a¤ve veri altyap›s›, bak›m ve teknik destek olanaklar›, personelin yeterlili¤i ve bütçe gibikonular da donan›m ve yaz›l›m çözümlerinin belirlenmesinde önemlidir.Önceden oluflturulmufl bir donan›m ve a¤ yap›s›n›n varl›¤› CBS projesini çözümönerileri gelifltirirken önemli kazan›m ve faydalar sa¤layacakt›r. Personelin becerive tecrübeleri nihai çözümlerin üretilmesinde önemli bir temel oluflturmaktad›r. Çözümönerilerinin ekonomik olmas›, eldeki bütçe kaynaklar›n› aflmamas› gerekir.Hiçbir kurum ya da flah›s kendi finansal kaynaklar›n› aflan bir çözümü uygulamay›tercih etmeyecektir. Donan›m ve yaz›l›m çözümü belirlerken yap›lan masraflar sözkonusu oldu¤unda ekonomiyle birlikte performans ve güvenilirlik de ön plana ç›kmaktad›r.Özellikle bilgisayar donan›m› ve a¤ altyap›s› giderleri, CBS projelerinintoplam maliyetinin önemli bir k›sm›n› oluflturmaktad›r. Birçok uygulamada donan›mtemini ve bilgi teknolojileri yönetimi ve deste¤i için yap›lan masraf›n CBS yaz›-l›m giderini aflt›¤› görülmektedir. Bu giderlerin tamam›n›n projenin tasarlan›rken tan›mlanmas›ve donan›m ve yaz›l›m altyap›s›n›n oluflturulmas› sürecinde iyi flekildeyönetilebilmesi gerekmektedir. Bu sayede, CBS projesinin gerçeklefltirilebilmesiiçin gerekli kaynaklara sahip olup olmad›¤›m›z› anlamak daha kolay olacakt›r.Çözümün ekonomik olmas›, istenilen veri yönetimini gerçeklefltiremeyen, arzuedilen analiz ve sunumlar› yapacak performans› göstermeyen, personelin yeterlili¤iyleörtüflmeyen ve yeterince güvenli olmayan bir donan›m ve yaz›l›m tercihi yapmakdemek de¤ildir. Böyle bir durumda tam tersine, ortaya konan çözüm hiç de ekonomikolmayacak ve olas› zararlar›n telafisi için çok daha yüklü masraflar›n yap›lmas›nave de¤erli vaktin kaybedilmesine neden olacakt›r. Dengeli yap›lm›fl bir donan›m veyaz›l›m yap›land›rmas›, yap›lacak yat›r›m›n mümkün olan en yüksek sistem performans›n›sa¤larken toplamda en düflük masraf›n yap›lmas›n› mümkün k›lar. Örne¤inbasit bir harita ihtiyaca cevap verebiliyorken, çok yüksek çözünürlüklü bir haritan›nçözüm olarak sunulmas› performans ve ekonomi dengesinin kurulmas›n› engeller.Sonuç olarak, yukar›da bahsi geçen etmenlerin beraberce göz önünde tutulmas›ve dengeli olarak ele al›nmas› önemlidir. fiekil 5.5’te donan›m ve yaz›l›m çözümleribelirlerken flekilde göz önüne al›nmas› gereken konular özetlenmektedir.fiekil 5.5Donan›m veyaz›l›mçözümlerinde gözönüne al›nacaktemel konular129
130 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKonfigürasyon: Bir sistemoluflturmak için uyumlu veihtiyac› karfl›layacak flekildebir araya getirilmiflparçalar›n tümü.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE5CBS’de donan›m, yap›lacak projeye girdi sa¤layan, veri yönetimini gerçeklefltirenve proje ç›kt›lar›n› elde etmemizi sa¤layacak donan›mlardan meydana gelmektedir.Bunlar aras›nda say›sallaflt›r›c›lar, taray›c›lar, GPS, klavye, fare, bilgisayar, ekran, çiziciler,yaz›c›lar, kesintisiz güç kaynaklar› vb. birçok araç sistemin kurulmas›nda veCBS projesinin gerçeklefltirilmesinde kullan›labilecek donan›m örnekleridir.Donan›m çözümleri üretirken a¤ gerekliliklerini de düflünmek gereklidir. BirçokCBS projesi, veri paylafl›mlar›n›n farkl› ortamlarda yo¤un flekilde yap›ld›¤› vefarkl› kiflilerin farkl› ortam ve donan›mlarla çal›flt›¤› platformlarda yürütülmektedir.Bu donan›m, yaz›l›m ve veri paylafl›m› ve haberleflmesi iyi tasarlanm›fl bir a¤ altyap›s›kurulumunu da gerekli k›lmaktad›r. CBS yo¤un ifllem performans› ve zenginveri altyap›s›n› gerektiren bir teknolojidir. Yo¤un CBS uygulamalar› merkez sunucularüzerine önemli yükler bindirir ve oldukça yüksek hacimli bir a¤ trafi¤ine nedenolabilir. E¤er do¤ru bir konfigürasyon seçilmiflse bu trafik iyi flekilde yönetilir.Günümüzde birçok kurum, yerel alan a¤›na (local area network/LAN) ba¤l› ifl istasyonlar›nasahiptir ve paylafl›lan mekânsal veriyi belirli sunucu platformlar› üzerindenpaylaflmaktad›rlar. Yerel alan a¤lar›n›n birbirine ba¤lanmas› gereken durumlardaise, genifl alan a¤› (wide area network/WAN) kullan›lmakta; böylece çokdaha genifl kapsaml› bir veri transferi ve paylafl›m› söz konusu olabilmektedir.Donan›m ve a¤ kurulumu kadar yaz›l›m çözümlerinin seçimi de oldukça önemliad›mlardan biridir. Proje için gerekli verilerin temin edilmesi, depolanmas›, analizedilmesi, sonuçlar›n de¤erlendirilmesi ve sunumuna (say›sal ortam veya bas›l›ortam sunumlar›) kadar pek çok ifllem için uygun yaz›l›m›n belirlenmesi gereklidir.Önceleri kartografik ihtiyaçlara ba¤l› olarak basit say›sallaflt›rmalar, çizgi haritaüretimi, projeksiyon dönüflümleri ve istatistiksel veri analizi gibi ifllemleri yerinegetiren basit yaz›l›mlarla CBS yaz›l›mlar› gelifltirilmeye ve bu alanlarda kullan›lmayabafllanm›flt›r. Özellikle son 15-20 y›ld›r CBS teknolojisinin inan›lmaz bir h›zlabüyüyerek küçük gruplardan, küresel ölçekteki operasyonlar›n yürütüldü¤ü projelerekadar birçok alanda kullan›l›r hale gelmesi, CBS yaz›l›m sektörünün de sürekligeliflmesine, mevcut yaz›l›mlar›n güncellenmesine neden olmufltur. CBS yaz›-l›m sektörünün CBS piyasas›ndaki en bask›n ticari alanlardan biri oldu¤unu söylemekyanl›fl olmayacakt›r. Dolay›s›yla, CBS yaz›l›mlar› aç›s›ndan piyasada pek çokfarkl› seçenek bulmak da mümkün olmaktad›r. Ancak bu seçenek çoklu¤u, avantajkadar dezavantajlar da getirebilmektedir. Günümüzde pek çok donan›m, birlikteuyumlu çal›flt›¤› yaz›l›m alternatifleriyle birlikte pazarlanmaktad›r. Gerçekte hemteknoloji, hem de standartlar sürekli de¤iflmektedir. Asl›nda yeni teknolojiler biranlamda baz› yeni riskleri de içermektedir. Piyasaya yeni sürülen bir donan›m veyaz›l›m›n bir süre denenmesi ve beklenen performans› verip vermeyece¤inin testedilmesi önemlidir. Ayr›ca yeni yaz›l›m ve donan›m›n mevcut altyap›ya ve kullan›-lacak verilerle kolayca entegre edilebilir olmas› önemli bir k›stast›r.CBS projeleri SIRA gerçeklefltirirken S‹ZDE iyi kurulmufl bir a¤ altyap›s›n›n sa¤layaca¤› faydalar nelerolabilir?DÜfiÜNEL‹MYaz›l›m seçimindeki bir di¤er önemli faktör, CBS projesinin yürütülece¤i ortam›nbelirlenmesi, birden fazla ortam olmas› durumunda bunlar aras›ndaki uyumunsa¤lanmas›d›r. SORU Söz konusu ortamlar masa üstü uygulamalar, bir a¤ altyap›s›n› gereklik›lan uygulamalar, web uygulamalar› ve mobil uygulamalar olabilmektedir.Birden fazla ortamda yürütülecek bir CBS projesi söz konusu ise, farkl› ortamlardaD‹KKATçal›flacak yaz›l›mlar›n birbiriyle kolay entegre edilebilir olmas› ve uygun konfigü-SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›131rasyonlar›n sa¤lanmas› flartt›r. Ayr›ca seçilecek yaz›l›m›n sonuçlar›m›z› ne flekildesunmak istedi¤imizle do¤rudan bir iliflkisi bulunmaktad›r. Seçilen yaz›l›m, CBSprojesinin amaç ve hedeflerine uygun olarak sonuçlar›n sunumu ve görsellefltirilmesindearzu edilen etki ve performans› sa¤lamal›d›r. Ço¤u zaman kullan›lacakveri format› seçilecek yaz›l›ma karar verilmesinde en önemli rolü oynamaktad›r.fiekil 5.6’da CBS yaz›l›m teknolojileri alternatifleri özetlenmektedir.fiekil 5.6ESRI yaklafl›m›çerçevesinde CBSyaz›l›m teknolojilerialternatifleriKaynak: Peters, D. 2009. System Design StrategiesDonan›m, a¤ ve yaz›l›m çözümlerinin belirlenmesinde temel olarak göz önündebulundurulacak faktörler afla¤›da özetlenmifltir:• CBS projesinin amaç ve hedeflerine uygun olarak seçilmelidir.• CBS projesinde kullan›lacak raster ve vektör verilerin girifline, saklanabilmesine,yönetilebilmesine, mekânsal ve istatistiksel olarak analiz edilmesine,görüntülenmesine ve sunumlar›n yap›lmas›na uygun olmal›d›r. Raster vevektör verilerle ayn› anda çal›fl›labilmesine imkân tan›mal›d›r.• Hem verimli, hem de ekonomik bir konfigürasyon ve bunlara uygun yaz›-l›m seçilmelidir.• Yaz›l›mda uygun bir veritaban› yönetim sistemi bulunmal›d›r.• Kullan›c›lar›n ihtiyaçlar›na cevap verebilir yeterlilikte ve say›da olmal›d›r.• Projenin yürütülece¤i ortam (masaüstü, mobil vb.) ve uygulamalara uygunolarak seçilmeli ve birbirleriyle kolay entegre edilebilir olmal›d›r.• Yaz›l›m›n gerektirdi¤i sistem ihtiyaçlar› ile donan›m ve a¤ altyap›s› örtüflmelidir.• Yaz›l›m menüleri kolay anlafl›l›r, gelifltirilebilir ve arzu edilen sunumlar› sa¤layabilirolmal›d›r. Donan›m altyap›s› bu sunumlar›n h›zl› ve kolay biçimdeyap›labilmesini sa¤layacak deste¤i vermelidir.• Hem donan›m, hem de yaz›l›m çözümleri için gerekti¤inde kolay ve kaliteliteknik destek al›nabilmeli, bak›m hizmetleri kolay yap›labilmelidir.
132 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-I• Yaz›l›m çözümü veri kaynaklar›n›n ihtiyaç halinde ortak baflka formatlardakullan›labilmesi, saklanabilmesine ve farkl› ortamlardan ve formatlardakiverilerin kullan›m›na olanak sa¤lamal›d›r.• Yaz›l›m çözümü, farkl› koordinat sistemlerini tan›mal› ve dönüflüm yapabilmelidir.• Yaz›l›m, yeni uygulamalar›n gelifltirilmesine imkan veren çözümler sunmal›d›r.CBS Yaz›l›mlar›Afla¤›da günümüzde s›kl›kla kullan›lan baz› CBS yaz›l›mlar› tan›t›lmaktad›r:• ArcView: ESRI firmas› taraf›ndan gelifltirilmifl masa üstü bir CBS yaz›l›m›d›r.Co¤rafi verilerin üretilmesi, yönetilmesi, analiz edilmesi ve görüntülenmesineyönelik ifllemlerin yap›lmas›n› sa¤lar. Kullan›c›lar, ArcView ile veritabanlar›nakolayca eriflip farkl› formattaki verileri seçip görüntüleyebilirler. Görüntülenenbu verilerle sorgulama ifllemleri gerçeklefltirilebilir.• ArcEditor: Co¤rafi verilerin düzenlenmesine ve yönetilmesine yönelik ifllemleringerçeklefltirildi¤i bir ESRI masa üstü ürünüdür. ArcView yaz›l›m›ndakifonksiyonlara ek olarak, ArcEditor’da daha geliflmifl düzenleme araçlar›bulunmaktad›r. Bu yaz›l›m ile ayn› anda birden fazla kullan›c› veri düzenlemesiyapabilmektedir. Olas› senaryolar›n de¤erlendirilmesi ve raster veridenvektör veriye dönüfltürme ifllemlerinin gerçeklefltirilmesini sa¤lar.• ArcInfo: ESRI firmas›na ait en güçlü ve donan›ml› masa üstü CBS yaz›l›m›-d›r. ArcView ve ArcEditor yaz›l›mlar›ndaki tüm fonsiyonlar› içerir ve bunlaraek olarak daha geliflmifl mekânsal analizler (çak›flt›rma, yak›nl›k, yüzeyanalizi, görüntü iflleme vb.) veri dönüflümleri ve görüntüleme çözümlerisunmaktad›r. Yüksek kalitede ve amaca yönelik haritalar›n üretilmesi, gereklietiketleme ve kodlamalar›n yap›lmas›n› mümkün k›lar.• ArcSDE (Spatial Database Engine): Raster veya vektör verilerin uygun birveritaban› sistemine girilip yönetilebilmesine olanak sa¤layan bir ESRI ürünüdür.Konumsal veriyi baflka bir konumsal olmayan veriyle bütünlefltirmeolana¤› tan›r.• MapInfo Professional: MapInfo, farkl› platformlarda (Unix, Linux vb.) çal›flabilenve farkl› uygulamalar için gelifltirilmifl yaz›l›mlar üreten bir firmad›r.CBS yaz›l›mlar› içerinse s›kl›kla kullan›lan MapInfo Professional ise, özelliklemekânsal analizlerin yap›lmas› ve sonuçlar›n sunulmas›nda sa¤lad›¤› araçlarlaönemli avantajlar sa¤lamaktad›r.• MapBasic: MapInfo’nun bir ürünü olan MapBasic, MapInfo Professional üzerindeyeni uygulamalar gelifltirmeye yard›mc› olan bir üründür. Basic benzeribir programlama dili kullan›larak s›kl›kla kullan›lan ifllemlerin otomasyonu vefarkl› uygulamalar›n MapInfor Professional’a entegre edilmesini sa¤lar.• MapX: Visual Basic, Visual C++ ve Delphi gibi programlama dilleri kullan›-larak herhangi bir uygulamay› harita uygulamalar›na entegre etmeyi mümkünk›lan bir MapInfo yaz›l›m›d›r. MapInfo Professional veya MapBasic olmadanda her makinada çal›flabiliyor olmas› etkin uygulamalar›n gerçeklefltirilmesindeönemli tasarruf imkân› da sa¤lamaktad›r.• MicroStation GeoGraphics: MictoStation, Bentley taraf›ndan gelifltirilmifl 2ve 3 boyutlu CAD tasar›mlar› yap›lmas›na imkan tan›yan genifl tabanl› biryaz›l›md›r. MicroStation GeoGraphics mühendisler ve uygulama gelifltiricileriiçin raster ve vektör verilerin CAD ve CBS çözümlerini bir araya getirmifltir.CBS, konumsal planlama, problem çözme ve karar verme gibi tasar›m tabanl›analizleri ortaya ç›karmay› sa¤lar.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›• AutoCAD MAP: AutoCAD, Autodesk taraf›ndan gelifltirilmifl ve tüm dünyadayayg›n flekilde kullan›lan bir CAD yaz›l›m›d›r. Ayn› firma taraf›ndan gelifltirilenAutoCAD MAP, AutoCAD üzerinde harita ve CBS uygulamalar› gerçeklefltirilebilmekiçin oluflturulmufl bir platformdur. Harita üretimi, analizleringerçeklefltirilmesi, veri bak›m› ve sunumu için araçlar sunar.• GeoMedia Professional: Intergraph firmas›n›n bir ürünü olan GeoMedia,co¤rafi veri iflleme için entegre edilmifl bir dizi uygulamalar sunan bir yaz›-l›md›r. Verilerin analizi, paylafl›m› ve haritalama uygulamalar› için farkl› sektörlertaraf›ndan kullan›c›lar› olan bir platformdur. GeoMedia Professional’daGeoMedia’n›n tüm fonksiyonlar› bulunmakta, buna ek olarak mekânsal verininoluflturulmas› ve düzenlenmesine yönelik özel araçlar yer almaktad›r.• Global Mapper: Farkl› formatlarda ve katmanlardaki harita bilgileriyle ilgiliçeflitli uygulamalar›n yap›lmas›n› mümkün k›lan harita araçlar›ndan meydanagelmifl bir yaz›l›md›r. Raster ve vektör formatlar, ASCII dosyalar›, kartografikveri formatlar›, GPS dosyalar›, AutoCAD dosyalar›, CBS dosyalar›desteklenen formatlardan baz›lar›d›r. Vektör veriyi, yaz›l›m›n destekleri herhangibir formata dönüfltürüp internete (Google Maps, Virtual Earth vb.)göndermeyi sa¤lar. Ayr›ca yaz›l›m›n içindeki Koordinat Dönüfltürücü sayesindefarkl› koordinat sistemlerine dönüflüm yapmak mümkün olmaktad›r.• SmallWorld: Mekânsal verilerle çal›fl›lmas› konusunda uygulamalar gelifltirilmesinisa¤layan bir yaz›l›md›r. A¤ altyap›s›n›n etkin bir flekilde tasarlanmas›ve modellenmesinde çözümler sunar.• IDRISI Taiga: Mekânsal verilerle analiz yap›lmas› ve görüntülenmesini sa¤layan300’den fazla modülü ile CBS ve Uzaktan Alg›lama çözümleri sunanbir yaz›l›md›r. IDRISI ile raster verilerin sorgulanmas›, yeni veri katmanlar›-n›n oluflturulmas›, mekânsal iliflkilerin ölçümü ve de¤erlendirilmesi ve s›n›fland›rmaifllemlerinin yap›lmas› mümkündür. Ayr›ca modellemeler yap›lmas›n›sa¤layan farkl› platformlar sunmaktad›r.• GRASS (Geograhic Resources Analysis Support System): Co¤rafi verilerinyönetimi ve analizi, uzaktan alg›lama, harita ve grafik üretimi, mekânsalmodellemelerin ve görsellefltirilmelerin yap›lmas› için kullan›lan ücretsiz birCBS yaz›l›m›d›r. Akademik ve ticari çal›flmalarda kullan›lmaktad›r. GRASSsundu¤u 350’nin üzerinde program ve araç sayesinde raster, vektör ve araziverilerinin yönetilmesini; multi spektral görüntülerin ifllenmesini; mekânsalverilerin oluflturulmas›n›, yönetilmesini ve saklanmas›n› sa¤layan çözümlersunmaktad›r.• CARIS: CARIS, arazi ve denizcilik uygulamalar›na yönelik olarak gelifltirilmiflbir yaz›l›md›r. ‹lk olarak arazi yönetimi, planlama ve jeoloji gibi yersel uygulamalarayönelik CBS çözümleri gelifltirmifltir. Yaz›l›m daha sonra denizcilikve hidrografik uygulamalar› da içerecek flekilde zenginlefltirilmifltir. Bu yaz›-l›mlardan CARIS GIS Professional, denizcilikle ilgili çal›flmalarda kapsaml› birmekânsal bilgi yönetimi sa¤lamak üzere tasarlanm›flt›r ve veri temini, tematikharitalama, topolojik iliflkilerin kurulmas›, kodlama, veri modelleme ve analizi,say›sal arazi modeli üretimi ile görsellefltirmeler sa¤layan bir yaz›l›md›r.• NETCAD: Belediyeler baflta olmak üzere ülkemizdeki pek çok kamu kuruluflundakullan›lan bir CBS yaz›l›m›d›r. CAD, CBS ve Uzaktan Alg›lama çözümlerisunan NETCAD yaz›l›mlar›, harita, imar, kadastro ve mühendislikalanlar›nda kullan›lmaktad›r. Modüler yap›ya sahip bir yaz›l›md›r. Ana modülve ihtiyaçlara göre flekillendirilmifl farkl› modülleri içerir.• EGHAS (Etkileflimli Grafik Harita Sistemi): Genel olarak harita mühendisli¤iuygulamalar›nda tercih edilen CAD tabanl› bir yaz›l›md›r. Arazi çal›fl-133Multispektral görüntü: Çoksay›daki farkl› spektralbandlardan ayn› anda andaelde edilen görüntü.
134 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Imalar› gerçeklefltiren farkl› meslek disiplini ve sektörler taraf›ndan da kullan›labilenyerli bir programd›r. S›n›rs›z bir nokta kapasitesine sahip olmas›,senkronize ekranlarla çal›flma olana¤› sunmas›, dosya boyutunu küçük tutmas›,raster formatlar›n ço¤unu tan›y›p ekran üzerinden say›sallaflt›rma yap›lmas›n›sa¤lamas›, Basic dili ile yeni uygulamalar›n gelifltirilebilmesi program›nönemli özellikleri aras›nda yer almaktad›r.VER‹TABANI TASARIMIVeritaban›, bilgisayar ortam›nda yap›land›r›lm›fl flekilde saklanan veriler toplulu¤udur.Bu yap›land›rman›n ihtiyaç halinde veriye kolay ve h›zl› flekilde eriflim, güncelleme,düzenleme ve tafl›ma gibi imkânlar› sunmas› gereklidir. Veritaban›ndakiveriler birbirinden kopuk ve ba¤›ms›z olarak saklanmazlar; birbirleriyle iliflkilendirilmiflbir flekilde tutulurlar. Bu sayede amaca ve gerçeklefltirilen iflleme uygun olarakbu verilerin birbiriyle iletiflim kurmas› sa¤lanm›fl olur. Kullan›c›n›n veritaban›-na eriflimi ve yönetimi için oluflturulan karfl›l›kl› etkileflim ise Veri Taban› YönetimSistemi (DBMS) sayesinde oluflturulur. Verilerin ve veritaban› elemanlar›n›n birbirleriyleolan iliflkilerini tan›mlayan flekil ve raporlara ise flema denir. Bir veritaban›oluflumunda flemalar›n iyi tasarlanm›fl olmas› daha sonra sorunlar›n ortaya ç›kmas›n›önler; karar verme süreçlerinin daha kolay ifllemesine yard›mc› olur. fiemalarvas›tas›yla kullan›m amac›na uygun veri modelleri meydana getirilir. Veritaban›olufltururken kullan›lan birçok farkl› yaz›l›m bulunmaktad›r. Bunlar aras›nda Oracle,SQL, Access, Firebird, Sybase say›labilir.Veritabanlar›, doktor randevusu verilmesi gibi basit ifllerden do¤al kaynaklar›nyönetimi gibi kapsaml› proejelere kadar birçok alanda kullan›lmaktad›r. Daha öncedende belirtildi¤i gibi, dünya üzerindeki verilerin çok büyük bir k›sm›n›n mekânsalolmas› nedeniyle, veritabanlar›n›n önemli bir bölümünün de co¤rafi verilerdenolufltu¤unu söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Dolay›s›yla bu veritabanlar› kullan›laraksa¤l›kl› uygulamalar›n yap›labilmesi için co¤rafi özelliklerin yer ald›¤› tablolar›niyi organize edilmesi ve di¤er tablolarla do¤ru flekilde iliflkilendirilmesiönemlidir. CBS veritaban› flemalar›n›n iyi tasarlanmas› gereklidir. Etkin bir CBS veritaban›yönetimi sa¤layabilmek için ihtiyaç duyulan tüm verileri içeren, bütçe pay›n›aflmayan, ilgili kiflilerin eriflimine aç›k, güvenli¤i iyi yap›land›r›lm›fl ve iyi birdonan›m ve yaz›l›m altyap›s›yla iliflkilendirilmifl bir veritaban› oluflturulmal›d›r. Veritaban›tasar›m›na gereken önem ve ciddiyetin verilmemesi, er ya da geç ihtiyaçlaracevap vermeyen zay›f ve yetersiz bir veritaban› ile karfl› karfl›ya kal›nmas› riskinido¤uracakt›r. Veritaban›ndaki bu yetersizlik; tekrarlanan, eksik ya da gereksizverilerin varl›¤›, veri sunumunun amaca hizmet etmemesi veya uygun olmayan veriyönetimi tekniklerinden meydana gelebilmektedir.CBS’de veritaban› tasar›m› flüphesiz zaman alan ve yo¤un çaba gerektiren birifltir. Sadece teknik anlamda bir bilgi ve tecrübe birikimi de¤il, ayn› zamandaCBS’nin ve CBS’den beklenen faydan›n ne oldu¤unun do¤ru flekilde anlafl›lmas›n›gerektirir. Bunun için co¤rafi verinin ne oldu¤unun, CBS analizlerinin gücünün veöznitelik bilgilerinin öneminin iyi kavranmas› önemlidir. Harcanan bu zaman veçabaya karfl›l›k olarak iyi tasarlanm›fl bir veritaban›n sa¤layaca¤› avantajlar saymaklabitmez. Her fleyden önce, milyon dolarl›k bir pazar haline dönüflmüfl CBS yaz›-l›m sektöründe, kullan›c›ya güçlü, kullan›fll› ve kolay bir yönetim sa¤layan veritaban›altyap›s›n›n sunulmas›, yaz›l›m seçimini etkileyen önemli faktörlerden biri halinegelmifltir. Veritaban› ve veritaban› vas›tas›yla gerçeklefltirilen uygulamalar birbiriyledo¤rudan iliflkilidir. Dolay›s›yla veritaban› tasar›m› yap›l›rken, bu verilerinoluflturuldu¤u, kullan›ld›¤› ve yönetildi¤i uygulamalar›n da tarif edilmesi gerekir.‹yi bir veritaban› ile ihtiyaç halinde verilerin kolayca ça¤›r›lmas› ve analiz edilme-
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›135si mümkün olur. Kullan›c›lar, gerekti¤inde daha kolay bir flekilde uygulama gelifltirebilirve gereksiz veri kalabal›¤›n›n önüne geçilir.‹yi bir veritaban›, fonksiyonel ve operasyonel olarak beklenen performans› sa¤lamal›d›r.Tüm verilerin tek bir veritaban›nda tutulmas› ve merkezi olarak yönetilmesifarkl› veritabanlar›n›n entegrasyonundan do¤abilecek olas› sorunlar› önler.‹yi tasarlanm›fl bir veritaban›n›n bafll›ca özellikleri afla¤›daki gibi s›ralanabilir:• Projenin amac› ve hedeflerini karfl›l›yor olmal›d›r. Projeden elde edilecek sonuçlar›faydaya dönüfltürülmesini sa¤layacak performans› gösterebilmelidir.• Projede kullan›lacak verilere uygun olarak tasarlanm›fl olmal›; gerekli tümverileri içermeli; gereksiz verilerle iflgal edilmemelidir.• Veriler aras›ndaki iliflkiyi do¤ru ve etkin olarak kurmal›, farkl› veri formlar›-n› ayn› anda saklayabilmelidir.• Co¤rafi özellikleri uygun flekilde sunmal›, kodlamal› ve düzenlemelidir.• Farkl› kullan›c›lar›n ayn› verilere eriflebilmesini sa¤layacak flekilde düzenlenmiflolmal›d›r.• Verinin kullan›ld›¤› uygulamalarla veri bak›m›n›n yap›ld›¤› uygulamalar› birbirindenay›rt etmelidir.Bunlarla birlikte, verilerin tutulaca¤› alan›n büyüklü¤ü, eriflim h›z›, yap›lacak uygulamalarlauyumlu bir yap› sergilemesi gibi konular da göz önüne al›nmal›d›r.Bunca faktörün söz konusu olmas› veritaban›n›n çok karmafl›k olmas› gerekti¤i anlam›nagelmemektedir. Tam aksine, CBS veritabanlar› düflünüldü¤ünde kolay yönetilebilir,esnek ve basit bir sistem oluflturmak daha önemlidir. Veritaban›n›n as›l öznesininveri oldu¤u düflünülürse bu verilerle ilgili baz› özelliklerin tasar›mda ön planaç›kt›¤› görülmektedir. Örne¤in verilerin hangi kaynaklardan gelece¤i ve ne formatlardasaklanaca¤›, veriler aras›nda nas›l bir iliflki kurulaca¤›, kullan›lan verilerinhangi yap›da olaca¤› ve bu verilerin CBS ortam›nda ne flekilde temsil edilece¤i, veritaban›n›noluflumuna do¤rudan etki eder. fiekil 5.7’de veritaban› tasarlarken verilerinözelliklerine göre göz önüne al›nmas› gerekli faktörler k›saca özetlenmifltir.fiekil 5.7Veritaban›tasar›m›nda gözönüne al›nacakveri özellikleri
136 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IVeriler; genellikle hiyerarflik, a¤, iliflkisel ve nesnesel yap›daki veritabanlar›ndasaklanmaktad›r. Hiyerarflik modelde veriler belirli bir düzen ve hiyerarfli içinde birbirleriyleiliflkilendirilirler. Hiyerarflinin çok aç›k ve kesin flekilde görüldü¤ü veritipleri için uygundur. CBS’de daha çok uzaktan alg›lama verileri gibi görüntülerdenoluflan veri tiplerinin kullan›m› uygundur. A¤ sistemler, birbiriyle çarpraz iliflkilerinkurulabildi¤i, birbiriyle alakal› ba¤lant›lar›n söz konusu oldu¤u durumlardakullan›l›r. ‹yi bir planlama ile söz konusu iliflkilerin kar›fl›kl›¤a neden olmadan kurulmas›sa¤lanabilir. ‹liflkisel veritabanlar›nda, veriler sütun (öznitelik de¤erleri) vesat›rlardan (kay›tlar) oluflan tablolarda saklan›p birbirleriyle bir kimlik numaras›(ID) vas›tas›yla iliflkilendirilir. ‹liflkisel veritaban› yönetim sisteminde verilere ayn›anda birden fazla kullan›c› h›zl› bir flekilde eriflebilme imkân›na sahiptir. CBS’de ençok tercih edilen veritaban› iliflkisel veritaban›d›r.ANAL‹Z SONUÇLARI VE SONUÇLARINDO⁄RULU⁄UNUN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹CBS ortam›nda gerçeklefltirilen çal›flmalar›n do¤rulu¤u ve sonuçlar›n hassasiyetiönemli bir konudur. Ortaya ç›kan sonuç ürünlerindeki do¤ruluk ve hassasiyet, projekapsam›nda temin edilen ve kullan›lan verilerin do¤ruluk ve hassasiyeti ile iliflkilidirDaha önceki bölümlerde de bahsedildi¤i gibi, veri kaynaklar› oldukça de¤iflkenlikgöstermektedir. Bu kaynaklara ba¤l› olarak elde edilen her verinin do¤rulu-¤u ve hassasiyeti de farkl›l›k arz etmektedir. Örne¤in bas›l› haritalar›n taranmas›, rektifikasyonuve say›sallaflt›r›lmas› s›ras›nda oluflan belirli hata oranlar› söz konusudur.Bu ifllemler yap›l›rken kullan›lan haritalar›n kalitesi ve ölçe¤i, taray›c›n›n özellikleri,say›sallaflt›rmada kullan›lan donan›m ve yaz›l›m›n özellikleri ile kullan›c›n›n becerileribu hatalar›n ortaya ç›kmas›ndaki belli bafll› faktörlerdir. Benzer flekilde uydu foto¤raflar›n›nçözünürlük de¤erlerine ba¤l› olarak oluflan hassasiyet farklar› veya arazideyürütülen ölçüm çal›flmalar›yla temin edilen verilerin kullan›c› ve donan›m kaynakl›hata paylar› de¤iflkenlik gösterecektir. Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür.Veri kaynaklar›ndan ortaya ç›kacak hatalar kadar, CBS yaz›l›m›n›n özellikleri,veritaban›n›n kalitesi, kullan›c›lar›n becerileri vb. CBS ortam› uygulamalar›ndankaynaklanacak belirli do¤ruluk ve hassasiyet de¤erleri söz konusudur. Bir çal›flmayürütürken tüm bu etmenlerden kaynaklanacak hata paylar›n›n elde edilmek istenensonuç ürünüyle ne kadar örtüflece¤i ve beklentimize cevap verip vermeyece-¤i iyi analiz edilmelidir. Hangi do¤ruluk ve hassasiyetteki veriler ve bilgi ürünleri,istenilen fayday› elde etmeye engel teflkil etmez? Elde edilen ürünlerdeki asgarido¤ruluk ve hassasiyet miktar› ne olmal›d›r? Bu tariflerin iyi yap›lm›fl olmas› flartt›r.Ayr›ca farkl› verilerin entegrasyonu s›ras›nda yine bu do¤ruluk ve hassasiyet oranlar›n›nölçülü flekilde dengelenmesi gerekir. Örne¤in rektifiye edilmifl bir uydu görüntüsüüzerinden yapt›¤›m›z bir say›sallaflt›rma düflünelim. Bu say›sallaflt›rma neticesindeelde etti¤imiz veri katmanlar›n›, ayn› çal›flma alan› s›n›rlar› içindeki do¤rudansay›sal olarak temin etti¤imiz farkl› veri katmanlar›yla çak›flt›rd›¤›m›zda mekânsalolarak bu verilerin örtüflmesini bekleriz. Rektifikasyon ifllemi ve say›sallaflt›rmas›ras›nda kaynaklanan birtak›m hatalardan dolay› tam bir örtüflme sa¤lanamayabilir.Benzer flekilde farkl› yöntemlerle temin edilen farkl› veri gruplar› için deçeflitli örnekler vermek mümkündür. Burada önemli olan amac›m›za uygun olaraksonuçlar›m›z› etkilemeyecek asgari do¤ruluk ve hassasiyet miktar›n› yakalamakt›r.Bu ifllemi yaparken sadece sonuç ürünlerinde de¤il, sonuç ürünü elde edilene kadarkitüm aflamalar boyunca uygun kontrollerin yap›lmas› flartt›r. Bu sayede analizsonuçlar›n›n istenilen do¤rulukta olmas› sa¤lanabilir.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›137Baz› durumlarda, sonuçlar›n do¤rulu¤unu kesinlefltirmek için arazide baz› çal›flmalar,sa¤lamalar yapmak gerekebilir. Arazi çal›flmalar›n›n hangi durumlarda gerekliolabilece¤ini önceden planlamak önemlidir. Sadece arazi çal›flmalar› de¤il,tüm proje sürecinde söz konusu de¤erlendirmelerin nas›l ve hangi aflamalarda yap›lmas›gerekti¤ini önceden planlamak, süreç boyunca çok daha h›zl› ve do¤ru yolal›nmas›n› sa¤layacakt›r.SONUÇLARIN SUNUMUDaha önceki bölümlerde anlat›ld›¤› gibi, bir CBS projesi tasarlarken göz önüne al›-nacak aflamalar›n tamam› birbiriyle iliflkilidir ve projenin bütününün baflar›s›n› etkiler.Çok iyi veriler ve yöntemler, güçlü bir veritaban›, uygun donan›m ve yaz›l›maltyap›lar› kullan›larak elde edilmifl do¤ru ve hassas sonuçlar, bunlar›n ilgili kiflilereyeterince anlafl›l›r ve etkili sunulamamas› durumunda arzu edilen faydaya dönüflmeyecektir.Bir CBS projesinin amaç ve hedeflerini ortaya koyarken proje ilevar›lmak istenen sonuçlar ifade edilmektedir. Bu sonuçlar›n da belirli bir faydasa¤lamas› beklenmektedir. Elde edilen sonuçlar›n kimleri etkileyece¤i, bu sonuçlardanfaydalanacak gruplar›n kimler oldu¤u, söz konusu sonuçlar›n ne flekilde sunulmas›gerekti¤ine karar verilmesinde büyük rol oynamaktad›r.CBS ortam›ndaki veriler temel olarak 4 farkl› flekilde sunulmaktad›r. Bunlar;• Nokta, çizgi ve poligon geometrilerden oluflan ve CBS’deki özellikleri (yollar,binalar, nehirler, tesviye e¤rileri vb.) temsil eden vektör veriler, (fiekil 5.8a)• Görüntüler, gridli yap›daki tematik veriler ve yüzeyleri temsil eden raster veriler,(fiekil 5.8b)• Yüzey özelliklerinin (yamaçlar, nehirler, tepeler, vadiler vb.) temsiliyetindekullan›lan TIN’ler (triangulated irregular network), (fiekil 5.8c)• Adres ve konum bilgileri gibi grafik olmayan verilerden oluflan sözel veriler(fiekil 5.8d)olarak grupland›r›labilir.fiekil 5.8aNokta, çizgi vepoligongeometrilerindenoluflan vektörveriler.
138 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 5.8bGörüntüler, tematikveriler ve yüzeyverilerini temsileden raster veriler.Hava foto¤raf› Yükseklik haritas› E¤im haritas› Bak› haritas›fiekil 5.8cDüzensiz üçgen a¤(TIN) verileri.fiekil 5.8dGrafik olmayansözel veriler.YOL KODU YOL ADI YOL TÜRÜ YOL UZUNLU⁄U1 Bar›fl Sokak 854.072 Birlik SokakTC K‹ML‹K NO ADI SOYADI4 Papatya Sokak57002694449 YAD‹KAR GÜNEY5 Okul Sokak65382756310 NURC‹HAN BAYSAL6 Atatürk Cadde57002694449 YAD‹KAR GÜNEY7 Anafartalar Cadde65382756310 NURC‹HAN BAYSAL57002694449 YAD‹KAR GÜNEY65382756310 NURC‹HAN BAYSAL57002694449 YAD‹KAR GÜNEY65382756310 NURC‹HAN BAYSAL57002694449 YAD‹KAR GÜNEY65382756310 NURC‹HAN BAYSALLejand: Haritalardakiflekillerin, gösterimlerinanlamlar›n› aç›klayantablodur.Sonuçlar›n sunumunda da bahsi geçen bu temel veriler ve bunlar›n kombinasyonuile oluflturulacak sunumlar› arzu edilen format ve ortamlarda gerçeklefltirmekmümkün olmaktad›r. Bu sunumlar do¤rudan bilgisayarlar ve ekranlarüzerinde say›sal haritalar›n, arazi modellerinin, grafiklerin, görsellefltirme tekniklerindenfaydalan›larak elde edilmifl daha karmafl›k ürünlerin gösterilmesi biçimindeolabilece¤i gibi, arzu edilen ölçek ve temalardaki haritalar›n, ifllenmifluzaktan alg›lama verilerinin, 3 boyutlu modellerin, raporlar›n, grafiklerin, tablo-
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›139lar›n vb. bas›l› olarak sunulmas› fleklinde de yap›labilir. Poster sunumlar, videolar,powerpoint sunumlar› vb. birçok alternatif sunum çeflidini kullanmak mümkündür.Bas›l› olarak gerçeklefltirilecek sunumlarda, özellikle haritalarda, odaklan›lmas›istenilen teman›n ön plana ç›kar›lmas›, görüntülenmek istenen uygunölçe¤in belirlenmesi, bafll›k, aç›klay›c› bilgi notlar›, ölçek, kuzey iflareti, lejandvb. özelliklerin anlafl›l›r ve etkileyici flekilde tasarlanmas› oldukça önemlidir. Buaflamada geliflmifl sunum tekniklerinden ve grafik tasar›ma yönelik baz› yaklafl›mlardanfaydalanmak gerekebilir.Sonuçlar›n bas›l› olarak sunulmas›n›n yan› s›ra, daha genifl kitlelere ulaflt›r›lmas›için interaktif uygulamalara da olanak verecek flekilde internet üzerindensunulmas› ve paylafl›ma aç›lmas› da mümkündür. Say›sal sunumlar›n sa¤lad›¤›önemli avantajlardan baz›lar› an›nda ölçe¤e müdahale ederek istenilen detaylar›nekrana yans›t›labilmesi, istenilen katmanlar›n kapat›l›p aç›lmas› suretiyle arzuedilen özelliklerin görüntülenebilmesi ve izleyicilerden gelecek sorulara gerekti-¤inde CBS ortam›nda yeni sorgulamalar gerçeklefltirerek eflzamanl› olarak cevaplar›nverilebilmesidir.
140 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖzetA MAÇ1Bir CBS projesi tasar›m›n›n neden önemli oldu¤uve projenin genel çerçevesini oluflturabilmek içinnas›l bir yol izlenmesi gerekti¤ini aç›klamakGünümüzde Co¤rafi Bilgi Sistemleri (CBS), küreselölçekteki karmafl›k ve zor araflt›rmalardan,basit günlük ihtiyaçlar›n giderilmesine kadar pekçok alanda hayat›m›z› kolaylaflt›ran önemli biraraç haline gelmifltir. Pek çok proje tasar›m›ndaoldu¤u gibi, CBS projelerinin tasarlanmas›nda dadisiplinli, iyi tarif edilmifl, anlafl›l›r ve birbiriyleiliflkili bir dizi aflama izlenmesi kaç›n›lmazd›r. Birçokörnek göstermektedir ki, iyi tasarlanmam›flbir CBS projesi baflar›dan çok baflar›s›zl›k getirmektedir.Proje gerçeklefltirmeden önce, CBS’denbeklenilenin tam olarak ne oldu¤unu bilmek, eldeedilecek baflar›da hayati bir öneme sahiptir.Her ne kadar, birçok alanda kullan›lan bir teknolojihaline gelmifl olsa da, projenin CBS teknolojisindenyararlan›larak yap›lmas›n›n sa¤layaca¤›katk› ve gerekliliklerin iyi analiz edilmesi flartt›r.CBS projesinin bir bütün olarak ele al›n›p baflar›-l› ve iyi flekilde tasarlanm›fl olmas›, çal›flman›nbafl›nda belirlenen proje amac›na ulafl›lmas›ndaçok büyük kolayl›klar sa¤lar. Proje tasar›m› birbütündür ve her aflaman›n do¤ru flekilde tasarlanmas›önemlidir. Zira projenin bafl›ndan sonunakadar izlenen aflamalar›n baflar›s› birbiriylekesinlikle iliflkilidir. Zincirdeki bir zay›fl›k, sisteminbütününü olumsuz olarak etkileyecektir.Temel düzeyde bir CBS projesi için gerekli olan2 faktörlerin neler oldu¤unu listelemekBir CBS projesi tasarlaman›n ilk aflamas› projehedef ve amaçlar›n›n ortaya konmas›d›r. Bu amaçve hedeflerin sa¤layaca¤› fayda ile söz konusuprojede CBS teknolojisinin sa¤layaca¤› avantajlar›niyi analiz edilmesi önemlidir. Hedef ve amaçlar›nbelirlenmesinde sonra, CBS projesi tasar›m›gerçeklefltirirken öncelikli olarak göz önüne al›nmas›gerekli di¤er faktörleri afla¤›daki gibi s›ralamakmümkündür:• Mevcut ve oluflturulmas› gereken verilerin belirlenmesi,• Uygun yöntem, donan›m ve yaz›l›m çözümlerininbelirlenmesi,• Veritaban› tasar›m›,A MAÇ• Analiz sonuçlar› ve sonuçlar›n do¤rulu¤unun de-¤erlendirilmesi,• Sonuçlar›n sunumu.Bu faktörlere ait çözümler birbirinden kopuk üretilemezve efl zamanl› düflünerek bütüncül birproje tasar›m›n›n yap›lmas› önemlidir. Örne¤inyöntem belirlenirken, proje amaç ve hedeflerininneler oldu¤u, projede hangi verilerin kullan›laca-¤›, bunlara uygun hangi donan›m ve yaz›l›mlar›tercih edebilece¤imiz gibi konular› da ayn› zamandagöz önünde tutmak gerekir. Veritaban›tasarlarken de kullan›lacak veriler, yöntem, donan›mve yaz›l›m altyap›s› düflünülmelidir.A MAÇ3CBS projeleri için veri kaynaklar›n›n neler oldu¤unuve nas›l temin edilebilece¤ini anlatmakBiyolojik, fiziksel, kültürel, sosyal ve ekonomikçevreye ait verilerin büyük bir ço¤unlu¤ununmekânsal olarak ifade edilebilir olmas›, CBS’yigünümüz projelerinin çok büyük bir k›sm›ndakolayl›kla kullan›labilir hale getirmektedir. CBSprojesi için gerekli olan mevcut ve oluflturulmas›gerekli verilerin önceden belirlenmesi ve teminineyönelik gerekli planlaman›n yap›lmas›, sadeceihtiyaç duyulan verilerin al›nmas› ve sistemimizdeyer tutmas›n› sa¤lam›fl olur. Proje gerçeklefltirilecekalana ait baz› veriler haz›r olarak karfl›m›zaç›kabilmektedir. Günümüzde k⤛t haritalarve di¤er bas›l›/yaz›l› kay›tlar, CBS projelerindegerek duyulan fiziksel verilerin büyük bir ço-¤unlu¤unu oluflturmaktad›r. Ayn› zamanda mekânsalverilere haz›r say›sal formatlarda da ulafl›-labilmektedir. Bunlar sat›n alma veya internetüzerinden paylafl›mlar vas›tas›yla temin edilebilmektedir.Haz›r olarak temin edilen bu mevcutverilerin yan› s›ra, gerçeklefltirece¤imiz proje içinoluflturulmas› gereken baz› veriler de olabilir.Bunun d›fl›nda mevcut olmayan ve ulafl›lamayanbaz› veriler do¤rudan arazide yap›lacak ölçümlerve uzaktan alg›lama yöntemleriyle elde edileceksay›sal görüntüler vas›tas›yla da elde edilebilir.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›141A MAÇ4A MAÇ5Hedeflenen sonuçlara ulaflabilmek için uygunanalizlerin/yöntemlerin belirlenmesinin, do¤rudonan›m ve yaz›l›m seçimlerinin yap›lmas›n›nönemini aç›klamakCBS’nin en önemli özelli¤i ve CBS’nin sa¤lad›¤›esas avantaj, multiveri setleriyle mekânsal analizleringerçeklefltirilmesidir. Yöntemin seçilmesindeproje hedefleri ve kullan›lacak veri tipleriönemli rol oynar. Do¤ru yöntemlerin seçimi, sonuçlar›ndaha güvenilir olmas›n› ve daha h›zl›üretilmesini sa¤layacakt›r. CBS projesinde kullan›lacakyöntem/yöntemler belirlendikten sonrayap›lmas› gereken ifllerden bir di¤eri seçilen verilerinsaklanmas›na, yönetilmesine, güncellenmesine,sunumlar›n yap›lmas›na uygun donan›mve a¤ çözümlerinin gelifltirilmesi ve uygulamalar›nen h›zl›, do¤ru ve etkin flekilde gerçeklefltirilebilece¤iyaz›l›m›n seçilmesidir. Donan›m ve yaz›l›m›nperformans›, sonuçta ortaya konulacakürüne etki etmektedir. Donan›m ve yaz›l›m›n kullan›lacakveri ve yönteme uygun olmas› gerekti-¤i kadar, birbirleriyle de uyumlu olmas›; birlikteen etkin çal›flabilecekleri flekilde yap›land›r›lmalar›önemlidir. Ayr›ca mevcut teknoloji, donan›m,a¤ ve veri altyap›s›, bak›m ve teknik destek olanaklar›,personelin yeterlili¤i ve bütçe gibi konularda donan›m ve yaz›l›m çözümlerinin belirlenmesindeönemlidir.A MAÇ6Grafik ve grafik olmayan verilerin etkin bir flekildeyönetilebilmesi ve analiz edilebilmesindeveritaban› tasar›m› ve yönetiminin önemianlatmakVeritabanlar›, doktor randevusu verilmesi gibibasit ifllerden do¤al kaynaklar›n yönetimi gibikapsaml› proejelere kadar birçok alanda kullan›lmaktad›r.Veritabanlar› kullan›larak sa¤l›kl› uygulamalar›nyap›labilmesi için co¤rafi özelliklerinyer ald›¤› tablolar›n iyi organize edilmesi vedi¤er tablolarla do¤ru flekilde iliflkilendirilmesiönemlidir. Etkin bir CBS veritaban› yönetimi sa¤layabilmekiçin ihtiyaç duyulan tüm verileri içeren,bütçe pay›n› aflmayan, ilgili kiflilerin eriflimineaç›k, güvenli¤i iyi yap›land›r›lm›fl ve iyi birdonan›m ve yaz›l›m altyap›s›yla iliflkilendirilmiflbir veritaban› oluflturulmal›d›r. Veritaban› ve veritaban›vas›tas›yla gerçeklefltirilen uygulamalarbirbiriyle do¤rudan iliflkilidir. Dolay›s›yla veritaban›tasar›m› yap›l›rken, bu verilerin oluflturuldu¤u,kullan›ld›¤› ve yönetildi¤i uygulamalar›nda tarif edilmesi gerekir. ‹yi bir veritaban› ile ihtiyaçhalinde verilerin kolayca ça¤›r›lmas› ve analizedilmesi mümkün olur. Kullan›c›lar, gerekti-¤inde daha kolay bir flekilde uygulama gelifltirebilirve gereksiz veri kalabal›¤›n›n önüne geçilir.Veriler; genellikle hiyerarflik, a¤, iliflkisel ve nesneselyap›daki veritabanlar›nda saklanmaktad›r.CBS’de en çok tercih edilen veritaban› iliflkiselveritaban›d›r.CBS projelerinin proje hedef ve amaçlar› ile sunumunyap›laca¤› taraflar›n beklentisine uygunolarak etkin bir flekilde nas›l sunulmas› gerekti-¤ini ifade etmekÇok iyi tasarlanm›fl ve yürütülmüfl bir CBS projesisonras›nda, elde edilen sonuçlar›n ilgili kiflilereyeterince anlafl›l›r ve etkili sunulamamas›, CBSprojesinden arzu edilen faydan›n elde edilmesiniengeller. Dolay›s›yla, etkili ve etkin sunumlar›ngerçeklefltirilmesi, projenin kendisi kadar va hattadaha fazla bile önemli olabilmektedir. CBSprojesi ile elde edilen sonuçlar›n kimleri etkileyece¤i,bu sonuçlardan faydalanacak gruplar›nkimler oldu¤u, söz konusu sonuçlar›n ne flekildesunulmas› gerekti¤ine karar verilmesinde büyükrol oynamaktad›r. Baz› sunumlar say›sal ortamlardahaz›rlanan tablolar, haritalar, Powerpointsunular›, görsellefltirmeler vb. fleklinde olabilece-¤i gibi, baz›lar› da bas›l› olarak elde edilecek haritalar,posterler ve afifller fleklinde de gerçeklefltirilebilir.Önemli olan, verilmek isteneni h›zl›,çarp›c›, kolay anlafl›l›r ve direkt flekilde ilgililereyans›tabilmektir.
142 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m1. CBS Projesi tasar›m›nda, proje yürütücüsünün ilk ç›-k›fl noktas› afla¤›dakilerden hangisi olmal›d›r?a. Projenin amaç ve hedeflerinin belirlenmesib. Projeye uygun donan›m›n seçilmesic. Projeye iliflkin veritaban›n›n tasarlanmas›d. Projede kullan›lacak yaz›l›m›n temin edilmesie. Analiz sonuçlar›n›n do¤rulu¤unun de¤erlendirilmesi2. Amaç, hedef ve fayda ile ilgili ifadelerden hangisido¤rudur?a. Fayda, proje ile ulafl›lmak istenen genel kapsam›ifade eder.b. Hedefler, genel ifadelerdir ve süre belirtmelerinegerek yoktur.c. Amaç, fikir odakl› ve k›sa vadeli eylemleri bildirir.d. Projenin amaç ve hedefleri, projeden elde edilmekistenen fayda ile iliflkilidir.e. Hedefler, proje amac›ndan ba¤›ms›z olarak ortayakonmal›d›r.3. Afla¤›dakilerden hangisi fiziksel çevreden elde edilenmekansal bir veridir?a. Gelir da¤›l›m›b. ‹mar ve mülkiyet durumuc. Fay hatlar›d. Siyasi s›n›rlare. E¤itim durumu4. CBS projesi için temin edilecek verilerin belirlenmesindehangisi göz önüne al›nmas› gereken faktörlerdenbiri de¤ildir?a. Çal›flma alan›ndaki mevcut verilerb. Kullan›lacak harita projeksiyonuc. Projenin amaç ve hedeflerid. Elde edilmek istenen bilgie. Verinin güncelli¤i5. Hava ve uydu foto¤raflar›yla görüntülenen alanlara aitdo¤al ve insan yap›m› özelliklerle ilgili bilgi elde edilmesi,veri temin etme yöntemlerinden hangisini ifade eder?a. S›n›fland›rmab. Vektörizasyonc. Rektifikasyond. Uzaktan Alg›lamae. Haritalama6. Afla¤›dakilerden hangisi bir CBS projesi için yaz›l›mseçimini etkileyen faktörlerden biri de¤ildir?a. CBS projesinin yürütülece¤i ortam (masa üstü,web, mobil uygulamalar vb.)b. Mevcut donan›m altyap›s›n›n özellikleric. Teknik destek personelinin çal›flma saatlerid. Projede kullan›lacak veri tiplerie. Güvenlik gereklilikleri7. Afla¤›dakilerden hangisi bir CBS projesinde kullan›-lacak donan›m örneklerinden biri de¤ildir?a. GPSb. Say›sallaflt›r›c›c. Taray›c›d. Bilgisayare. Veritaban›8. Afla¤›dakilerden hangisine bak›larak bir CBS veritaban›n›niyi tasarlanm›fl oldu¤u sonucuna var›lamaz?a. Verilere eriflim h›z›b. Sistemin karmafl›kl›¤›c. Veriler aras›ndaki iliflkinin nas›l kuruldu¤ud. Farkl› veri formlar›n› saklama fleklie. Güncelleme olanaklar›9. Afla¤›dakilerden hangisi CBS projelerinde analizsonuçlar›n›n do¤rulu¤unu etkileyen faktörlerden biride¤ildir?a. A¤ altyap›s›n›n özelliklerib. Uygulama personelinin becerileric. Kullan›lan haritalar›n ölçe¤id. CBS yaz›l›m›n›n özelliklerie. Donan›m özellikleri10. CBS projelerinin sonuçlar›n›n sunumuyla ilgili ifadelerdenhangisi do¤ru de¤ildir?a. Sunumlarda grafik tasar›m yaklafl›mlar›ndan yararlan›labilir.b. Sunumlar›n kime yap›laca¤› sunum flekline kararverilmesinde önemlidir.c. Yap›lacak sunumun etkinli¤i elde edilecek fayday›artt›r›r.d. Sunumlarda grafik ve tablo kullanmak dezavantajsa¤lar.e. Say›sal haritalar üzerinden yap›lacak sunumlardaölçe¤e an›nda müdahele edilebilir.
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›143Okuma Parças›1990’l› y›llar›n bafl›ndan itibaren tüm dünyada bilgi toplumuolma yönünde çabalar›n artt›¤› gözlenmektedir.Bu çabalar, öncelikle ekonomik ve sosyal gereklerdenkaynaklanmaktad›r. ABD’nin 1990’l› y›llardan itibaren,özellikle bilgi ve iletiflim teknolojilerine dayal› olaraksa¤lad›¤› verimlilik art›fl› ve ekonomik büyümenin etkisiyleyo¤unlaflan bu çabalar içerisinde Avrupa Birli¤i(AB) de önemli bir aktör olarak yerini alm›flt›r. 23 Mart2000’de Lizbon’da yap›lan Avrupa Konseyi toplant›s›nda,Avrupa’n›n gelecek 10 y›lda dünyadaki en rekabetçive dinamik bilgi tabanl› ekonomisi haline gelmesistratejisi ortaya konmufl, bu strateji çerçevesinde, 19-20Haziran 2000 tarihinde Fieria’da e-Avrupa 2002 Giriflimibafllat›lm›fl ve buna iliflkin Eylem Plan› haz›rlanm›flt›r. e-Avrupa 2002’nin hedefleri afla¤›daki gibi belirlenmifltir:• Daha ucuz, daha h›zl›, daha güvenli Internet• Insan kayna¤›na yat›r›m• ‹nternet kullan›m›n›n teflvik edilmesiDaha sonra, söz konusu giriflimin aday ülkelere geniflletilmesikararlaflt›r›lm›fl ve aday ülkelerle Türkiye,Malta ve Güney K›br›s Rum Yönetimine kat›l›mlar› içindavette bulunulmufltur. “e-Avrupa+” ad› verilen bu giriflim,yukar›daki hedeflere ilave olarak “Bilgi toplumununtemel yap› tafllar›n› oluflturma çal›flmalar›n›nh›zland›r›lmas›” hedefini de içermektedir. Bu çerçevedehaz›rlanan Eylem Plan›, aday ülkeleri rekabet güçleriniart›rmak amac›yla reformlar›n› h›zland›rmalar›,ekonomilerini modernize etmeleri, kurumsal ve idarikapasitelerini gelifltirmeleri yönünde teflvik eden veaday ülkelerin özel durumlar›n› da göz ününe alan eylemleriçermektedir. Avrupa Birli¤i’nin iktisadi alandayürüttü¤ü en önemli proje olan e-Avrupa Giriflimi vebununla ba¤lant›l› olarak aday ülkeler taraf›ndan bafllat›lane-Avrupa+ Giriflimi ile Türkiye, bilgi toplumuolma yolunda yürüttü¤ü çal›flmalar› h›zland›rm›flt›r.Haziran 2002’de Sevilla’da yap›lan Avrupa KonseyiToplant›s›’nda, e-Avrupa hedefleri revize edilerek afla-¤›daki ana bafll›klarda yer alan e-Avrupa 2005 hedefleribelirlenmifltir:• e-Devlet, e-E¤itim ve e-Sa¤l›k baflta olmak üzereçevrimiçi hizmetlerin sunumu,• Dinamik e-‹fl ortam›n›n yarat›lmas› ve• Bunlar› mümkün k›lacak rekabetçi fiyatlarla yayg›ngenifl bant eriflimi ile• Güvenli bilgi altyap›s›n›n sa¤lanmas›Budapeflte’de 26-27 fiubat 2004 tarihinde düzenlenenBilgi Toplumu Avrupa Bakanlar Konferans›nda, kat›l›maflamas›ndaki ve aday ülkelerin yay›nlad›¤› e-Avrupa+Eylem Plan›n›n uygulamas›na iliflkin son ilerleme raporumemnuniyetle karfl›lanm›fl, sarfedilen çaba ve eldeedilen sonuçlar takdir edilmifltir. e-Avrupa+’da tan›mlananortak hedeflere ulafl›lmas› için ulusal eylem planlar›n›nhayata geçirilmesinde sa¤lanan önemli ilerlemeler,geniflletilmifl Avrupa Birli¤i üyeleri ve ilgili aday ülkelerine-Avrupa 2005 Eylem Plan› kapsam›nda birlikteyapacaklar› çal›flmalar için somut bir temel teflkil etti¤ivurgulanm›flt›r. e-Avrupa+’n›n tamamlanmas›yla, 2004y›l› May›s ay›nda tam üye olan on ülkenin yan› s›ra,Türkiye, Romanya ve Bulgaristan da e-Avrupa 2005’etaraf olmufllard›r.Ülkemizde Hükümet taraf›ndan haz›rlanan Acil EylemPlan›nda, e-Dönüflüm Türkiye Projesi’ne yer verilmifl,söz konusu projenin koordinasyonu, izlenmesi, de¤erlendirilmesive yönlendirilmesi ile ilgili olarak DPT Müsteflarl›¤›görevlendirilmifltir. Bu görevin yerine getirilmesiamac›yla DPT bünyesinde Bilgi Toplumu DairesiBaflkanl›¤› kurulmufltur. Ayr›ca, 27 fiubat 2003 tarihindeyay›mlanan 2003/12 say›l› Baflbakanl›k Genelgesi ile e-Dönüflüm Türkiye Projesi’nin amaçlar›, kurumsal yap›s›ve uygulama esaslar› belirlenmifltir. 2003/12 say›l› Baflbakanl›kGenelgesi’nde belirtildi¤i üzere, e-DönüflümTürkiye Projesi’nin bafll›ca hedefi; vatandafllar›m›za dahakaliteli ve h›zl› kamu hizmeti sunabilmek amac›yla;kat›l›mc›, fleffaf, etkin ve basit ifl süreçlerine sahip olmay›ilke edinmifl bir devlet yap›s› oluflturacak koflullar›nhaz›rlanmas›d›r. e-Dönüflüm Türkiye Projesi’nin yürütülmesinde,günümüze kadar yap›lan çal›flmalardan,bilgi birikiminden ve oluflumlardan yararlanma yaklafl›-m› benimsenmifltir. Bu yaklafl›m çerçevesinde, daha önceülkemizin e-Avrupa+ Giriflimine taraf olmas›n› takibenbafllat›lan e- Türkiye Giriflimi kapsam›nda oluflturulançal›flma gruplar› koordinatörleriyle 28 Mart 2003 tarihindenitibaren yap›lan çal›flmalar, K›sa Dönem EylemPlan›n›n (KDEP) haz›rlanmas› ile neticelenmifltir.Yukar›da belirtilen kapsamda, Avrupa Birli¤ine kat›l›msürecinde olan ülkemizde, parsel baz›nda bilgi sistemiolarak da tan›mlanabilecek olan harita-tapu ve kadastrofaaliyetlerinin bilgi teknolojileri kapsam›nda modellenebilmesive kullan›c›lar›na sunulmas›, sürdürülebilirkalk›nman›n temel eleman› olarak de¤erlendirilmektedir.e-Dönüflüm Türkiye K›sa Dönem Eylem Plan›nda,
144 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›bilgi ve iletiflim teknolojileri politikalar› ve mevzuat›n›nöncelikle Avrupa Birli¤i müktesebat› çerçevesinde gözdengeçirilerek yeniden düzenlenmesi ve e-Avrupa 2005Giriflimi hedefleri göz önünde bulundurularak eylemlereyer verilmifltir. Bu çerçevede, K›sa Dönem EylemPlan›’nda 47 no’lu “Türkiye Ulusal Co¤rafi Bilgi Sistemininoluflturulmas› için bir ön çal›flma yap›lmas›” kararlaflt›r›lm›fl,sorumlu kurulufl olarak Tapu ve KadastroGenel Müdürlü¤ü belirlenmifltir.Bu amaçla TAPU VE KADASTRO GENEL MÜDÜRLÜ-⁄Ü koordinatörlü¤ünde, Harita Genel Komutanl›¤›n›nda katk›lar›yla, kamu kurum ve kurulufllar›, belediye veüniversite temsilcilerinden oluflturulan çal›flma grubuile yürütülen çal›flmalar, eylem takvimine uygun olarakTÜRK‹YE ULUSAL CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEM‹ OLUfiTU-RULAB‹LMES‹ ‹Ç‹N ÖN ÇALIfiMA isimli raporun haz›rlanmas›ile sonuçlanm›flt›r. Raporda, Ülkemizdeki vedünyadaki Co¤rafi bilgi sistemi çal›flmalar› incelenmifl,detayl› mevcut durum analizleri yap›lm›fl, sorunlar belirlenmifl,beklentiler ortaya konmufl ve 2005 y›l› UygulamaPlan› önerisi getirilmifltir.Kaynak: http://www.bilgitoplumu.gov.tr/Documents/1/KDEP/050100_Eylem47.pdf1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Tasar›m›n›n fiekillendirilmesi”konusuna bak›n›z.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Projenin Amaç ve HedeflerininBelirlenmesi” konusuna bak›n›z.3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mevcut ve Oluflturulmas›Gereken Verilerin Belirlenmesi” konusuna bak›n›z.4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mevcut ve Oluflturulmas›Gereken Verilerin Belirlenmesi” konusuna bak›n›z.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Temin Etme Yöntemleri”konusuna bak›n›z.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uygun Yöntem, Donan›mve Yaz›l›m Çözümlerinin Belirlenmesi” konusunabak›n›z.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uygun Yöntem, Donan›mve Yaz›l›m Çözümlerinin Belirlenmesi” konusunabak›n›z.8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veritaban› Tasar›m›” konusunabak›n›z.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Analiz Sonuçlar› ve Sonuçlar›nDo¤rulu¤unun De¤erlendirilmesi” konusunabak›n›z.10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sonuçlar›n Sunumu” konusunabak›n›z.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Dünya üzerindeki verilerin birço¤unun mekansal olmas›,bu verilerin saklanmas›, ifllenmesi, analiz edilmesivb. ifllemlerin h›zl› ve kolay biçimde gerçeklefltirilmesinisa¤layan CBS teknolojisini her alanda kullan›labilirk›lmaktad›r. CBS’nin sa¤lad›¤› do¤ruluk, h›z ve ekonomi,basit uygulamalardan kapsaml› bilimsel projelerekadar birçok çal›flmada bu teknolojiyi önemli bir araçve karar destek sistemlerinin vazgeçilmez bir parças›haline getirmektedir. Taleplerin art›fl› ile birlikte CBSteknolojisi sürekli geliflmesine ve daha kolay temin edilebilmektedir.S›ra Sizde 2Bir CBS projesinin temel aflamalar› afla¤›daki gibi özetlenmektedir.• Proje amaç ve hedeflerinin belirlenmesi,• Mevcut ve oluflturulmas› gereken verilerin belirlenmesi,
5. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m›145• Uygun yöntem, donan›m ve yaz›l›m çözümlerininbelirlenmesi,• Veritaban› tasar›m›,• Analiz sonuçlar› ve sonuçlar›n do¤rulu¤unun de-¤erlendirilmesi,• Sonuçlar›n sunumu.Bu aflamalara bak›ld›¤›nda asl›nda birbirleriyle son dereceiliflkili oldu¤unu ve bir di¤erindeki aksaman›n di-¤erini olumsuz etkileyece¤ini görmek mümkündür. Örne¤inveritaban› tasar›m› sadece kullan›lacak veri gruplar›ylade¤il, gerçeklefltirilecek analizlele de do¤rudaniliflkilidir. Benzer flekilde, donan›m ve yaz›l›m çözümüverilere uygun olmal› ve çal›flman›n en sonunda gerçeklefltirileceksunumu destekleyebilmelidir.S›ra Sizde 3Örne¤in Karadeniz k›y› hatt›n›n belirli bir bölümündebir proje gerçeklefltirdi¤imizi varsayal›m. Bu projeninamac›, çal›flma alan› içindeki k›y›sal alan kullan›mlar›n›nCBS ortam›nda de¤erlendirilmesi olsun. Bu ba¤lamda,belirlenecek hedeflerden baz›lar› afla¤›daki gibi olabilir:• K›y› alan› içindeki kullan›m biçimlerinin ve zamaniçindeki gelifliminin belirlenmesi,• Mevcut k›y›sal kullan›mlar›n do¤al, kültürel, sosyal,ekonomik ve yasal gerekliliklere uyumununtespit edilmesi,• Öneri k›y› kullan›m alternatiflerinin oluflturulmas›Böyle bir çal›flma kapsam›nda, k›y› alan›ndaki mevcutkullan›m›n ne derece uygun oldu¤u ve uygun olmayankullan›m flekillerinin do¤urdu¤u riskler de belirlenmiflolacakt›r. Dolay›s›yla, bölgenin gelifliminde, korunmas›nda,acil önlem al›nmas› gereken alanlarda nas›l birstrateji izlenmesi gerekti¤i gibi önemli konular için de-¤erli bir altl›k elde edilecektir. Bu çal›flman›n etkileyece¤iilk grup flüphesiz bölge halk›d›r. Daha sonra alan›nplanlanmas›ndan, korunmas›ndan ve gelifltirilmesindensorumlu kamu kurumlar› (belediyeler, valilikler,ilgili bakanl›klar vb.) proje sonuçlar›ndan önemli faydalarsa¤layacakt›r.S›ra Sizde 4Örnekte verildi¤i gibi bir proje yapabilmek için, önceliklebelirli noktalara yerlefltirilen gürültü ölçen cihazlarlabelirli bir süre boyunca hassas gürültü ölçümlerininyap›lmas› gerekmektedir. Bu ölçüm sonuçlar›, CBSortam›nda noktasal de¤erler olarak ifade edilebilirler.Bu noktasal de¤erlerden yola ç›karak gürültü da¤›l›m›-n› gösteren haritalar üretilebilir. Ancak gürültünün da-¤›l›m› söz konusu oldu¤unda, tren hatt›n›n çevresindekitopo¤rafyan›n özellikleri, bitki varl›¤› (bitki cinsleri,yo¤unlu¤u vb.), yap›lar›n özellikleri (yap› büyüklü¤ü,kat say›s›, malzemesi vb.) ve di¤er fiziksel engellerönem arz eder. Çünkü ses dalgalar› bu fiziksel engellereçarpt›¤›nda gücünü kaybedebilir veya yön de¤ifltirebilir.Dolay›s›yla ses dalgalar›n›n da¤›l›m›n› ve gücünügösteren haritalar›n oluflturulabilmesinde fiziksel çevreninuygun flekilde haritalanmas› önemli olacakt›r. Ayr›-ca bölgenin hangi amaçla kullan›ld›¤› (alan kullan›mtipleri), nüfus yo¤unlu¤u gibi veriler al›nacak önlemlerinsa¤l›kl› flekilde belirlenmesi için gereklidir.S›ra Sizde 5Günümüzde CBS projeleri ço¤unlukla ayn› anda birdenfazla ortamda yürütülmekte ve çok say›daki kullan›c›-n›n birlikte çal›flmas›yla gerçeklefltirilmektedir. Bu çal›flmaortamlar›n›n ve kullan›c› donan›mlar›n›n birbirleriylesürekli iletiflim halinde olmas› gereklidir. ‹yi yap›lad›-r›lm›fl bir a¤ altyap›s› bu iletiflimin h›zl› ve sa¤l›kl› flekildegerçeklefltirilmesini sa¤lar. Bu sayede veriler daharahat paylafl›labilir ve kullan›labilir, farkl› platformlardanveri girifli ve güncellemeler gerçeklefltirilebilir.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarPeters, D., 2008. Building a GIS: System ArchitectureDesign Strategies for Managers, ESRI Press, ISBN:9781589481596, 320 p., USA.Peters, D. 2009. System Design Strategies, An ESRI TechnicalReference Document. ESRI Press, USA.Smith, M. J., Goodchild, M. F, Longley, P. A., 2009. GeospatialAnalysis, A Comprehensive Guide to Principles,Techniques and Software Tools. ISBN 13:9781848761575, UK.Tomlinson, R., 2007. Thinking About GIS: Geographic InformationSystem Planning for Managers. Third Edition,ESRI Press, ISBN: 9781589481589, 256 p., USA.Zeiler, M., 1999. Modelling Our World. The ESRI Guideto Geodatabase Design. ESRI Press, ISBN I-879102-62-5, 199 p., USA.Yararlan›lan ‹nternet Adreslerihttp://www.diffen.com/difference/Goal_vs_Objectivehttp://www.esri.comhttp://www.rrcap.unep.org/semis/projetoutput/guide_output/
6CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;CBS projelerinin oluflturulmas› ve gelifltirilmesinde programa ve soruna yönelikçözümler üretebilecek,CBS projelerinde kullan›lan yönetim modellerini anlatabilecek,Projenin büyüklü¤üne göre gereksinimleri belirleyebilecek,Projenin sunumuna yönelik rapor, araflt›rma, fizibilite, sonuç kavramalar›n›aç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Co¤rafi bilgi sistemlerinde projeyönetimi,• Yaflam döngüsü sistemi,• fielale modeli,• Proje de¤erlendirme,• Proje yönetiminin amaçlar›‹çindekilerCBS’de ProjeTasar›m› veYönetimi-ICBS’de ProjeYönetimi ve Amaçlar›• PROJE YÖNET‹M‹• YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹• YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹N‹N(fiELALE MODEL‹) BAZIDEZAVANTAJLARI• PROTOT‹P YAKLAfiIM• PROJE YÖNET‹M‹NDEPROBLEMLER• PROJE DE⁄ERLEND‹RME• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDEPROJE YÖNET‹M‹N‹N AMAÇLARI
CBS’de Proje Yönetimi veAmaçlar›PROJE YÖNET‹M‹Co¤rafi bilgi sistemleri, gerçek dünyan›n bilgisayar ortam›nda modellenmesi vede¤erlendirilmesidir. Ç›k›fl noktas› olarak, planlama çal›flmalar›nda kullan›lmas› gerekençok say›da veriyi ayn› anda de¤erlendirmek ve karar vermek oldu¤u düflünülürse,alt yap›s›nda bilgi (teknolojileri) sistemleri modellerinin var oldu¤unu düflünmekyanl›fl olmaz.Co¤rafi bilgi sistemleri, veri yap›lar› ve dolay›s›yla analizleriyle di¤er bilgi sistemlerindenfarkl›l›k gösterir. Veriler, co¤rafi konumlara sahiptir, bu durum bilinenveritaban› iliflkilerine ek olarak, konuma ba¤l› iliflkilerin ve analizlerin de¤erlendirilmesinigerektirir. Bu farkl›l›klar mevcut bilgi sistemleri modellerinin aynen kullan›lmas›yerine, co¤rafi bilgi sistemlerine uygun bir model oluflturulmas›nda kaynakmodel olarak kullan›l›r.Co¤rafi bilgi sistemleri projelerinin baflar›s›z olmas›nda yatan bafll›ca nedenleraras›nda, yanl›fl planlanan bütçeler, haz›rlanan projenin beklenen ifllevselli¤i sa¤layamamas›,projenin belirlenen zamanda bitmemesi ve sonuç olarak verilerin de-¤erini kaybetmesi gösterilebilir. Projelenen bir bilgi sistemi yap›s›ndan farkl› olarakco¤rafi bilgi sistemleri kullan›lacak verinin toparlanmas›, sisteme girilmesi, kullan›-lacak yaz›l›m›n seçilmesi ve haz›rlanmas›, verilerin analizi ve de¤erlendirilmesi süreçleridüflünüldü¤ünde, bilgi sistemi modelleriyle harmanlanm›fl proje yönetimimodellerinin gelifltirildi¤ini görüyoruz. Co¤rafi bilgi sistemi tasar›mc›lar›n›n, bilgisistemleri yönetiminde ki birçok yaklafl›mdan genellikle ikisini kulland›¤›n› görüyoruz.Bunlar “Yaflam Döngüsü Sistemi” ve buna alternatif modellerden biri olan“Prototipleme” dir.YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹Bilgi sistemlerinde bir yaz›l›m›n üretim ve kullan›m süreçleri boyunca geçirdi¤iaflamalar›n bütününe yaflam döngüsü sistemi denir. Yaz›l›m›n ifllevleri ile ilgili gereksinimleride¤ifltikçe, söz konusu döngü içinde geriye dönmek, de¤iflikli¤i yapmakve tekrar ilerlemek mümkündür. Yaflam döngüsü sisteminin temel avantaj›,co¤rafi bilgi sistemi projelerinin yönetimi için iyi planlanm›fl bir altyap› sa¤lar. Budurum, iyi bir zaman yönetiminin en büyük beklentilerden biri oldu¤u projelerdeçok önemlidir. Buna ilaveten, yaflam döngüsü sisteminin ihtiyaç duydu¤u kaynaklar›bütçelemek, sistemin ihtiyaçlar› projenin ön aflamalar›nda saptand›¤› için dahakolayd›r. Sistem yaflam döngüsü tek yönlü ve do¤rusal de¤ildir.
148 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 6.1Yaflam döngüsüsistemiBAKIMF‹Z‹B‹L‹TEUYGULAMAANAL‹ZTASARIMfiekil 6.1’de sistem yaflam döngüsünün temel aflamalar› görülmektedir. Bunlar›fizibilite, analiz, tasar›m, uygulama ve bak›m olarak s›ralamak mümkündür. Fizibilite,proje plan›n›n oluflturuldu¤u, insan kaynaklar› ve donan›m gibi ihtiyaçlar›nbelirlendi¤i, proje maliyetlendirmesinin yap›ld›¤› aflamad›r. Analiz, sistem ve yaz›-l›m gereksinimlerinin ve iflleyiflteki temel sorunlar›n belirlendi¤i, tasar›m, analizaflamas›nda belirlenen gereksinimleri karfl›layacak olan yaz›l›m›n temel yap›s›n›noldu¤u aflamad›r. Uygulama ve bak›m aflamalar› sistemin kurulum, bileflen gelifltirme,test edilme ve test sonras› iyilefltirme aflamalar›n› göstermektedir.Bilgi sistemlerinde, yaflam döngüsü sisteminde k›saca özetlenen aflamalar›n nas›lgerçeklefltirilece¤ine yönelik çeflitli modeller kullan›lmaktad›r. Model sistem faaliyetininnas›l yap›laca¤›na ve genel gelifltirmenin nas›l olaca¤›na dair bir rehberniteli¤i tafl›r. Bafll›ca modellere örnek flunlar verilebilir;• Barok Modeli• fielale Modeli• Spiral Model• Art›ml› Gelifltirme Modeli• Döngüsel Model vb.fiekil 6.2fielale modelindesüreç (J.G.A.Bestebreurtje,1997)ZAMANF‹Z‹B‹L‹TEHATA DÜZELTMEANAL‹ZKULLANICIHATA DÜZELTMETASARIMHATA DÜZELTMEUYGULAMAHATA DÜZELTMEBAKIM
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›149Co¤rafi bilgi sistemlerinde, yaflam döngüsü sistemi denildi¤inde anlat›lmak istenenmodel flelale modeli olarak karfl›m›za ç›kar (Skidmore ve Wroe, 1988). Bubenzetmenin kullan›lmas›na sebep bir ifllemde birinci aflaman›n ç›kt›lar›, ikinciaflaman›n girdilerini, ikinci aflaman›n ç›kt›lar›, üçüncü aflaman›n girdilerini oluflturmas›ya da etkilemesidir (fiekil 6.2). fielale modeli yaklafl›m›n›n aflamalar›n› birazdaha açarsak:i. Fizibilite: Fizibilite, haz›rlanan projenin vizyonu ve misyonu dahilinde belirledi¤ihedeflerin gerçeklenebilirli¤ini gösteren çal›flmad›r. Buradaki yaklafl›m, vizyonugerçeklikle ayn› do¤rultuya getirmektir. Co¤rafi bilgi sistemleri projelerinde,bir y›ll›k süreç için kullan›m ve planlama, projenin yap›lmaya uygun olmad›¤› sonucunuortaya koyar. 10 y›ll›k bir plan ise teoride uygun olarak gözükürken, ölçmeve bulgularla görülmüfltür ki, de¤iflimlerin nitelikli tahminlerinin yap›lamamas›vizyonun bileflenlerinin belli bir periyod içerisinde düflüflüne ve çökmesine sebepolacakt›r. Fizibilite üç aflamada uygulanabilir (Huxhold ve Levinsohn, 1995):• Finansal Fizibilite: Uygulanacak projenin maliyet-yarar analizi olarak eleal›nabilir. Bu analiz belirlenen yaklafl›mlar için alternatif yollar›n belirlenmesinisa¤lar. Bilgi sistemlerinin uygulanmas›na yönelik maliyet yarar analizindebaz› olgular›n tart›fl›lmas›na ihtiyaç vard›r. Bu olgular yarar›n maddi varl›¤›olmayan, dolayl› fleyler olmas›, ölçülebilen bir parametreye çevrilmesindeki güçlüklerdir. Bir co¤rafi bilgi sisteminde as›l maliyet, veriyle iliflkilioland›r. Verinin toplanmas›, say›sallaflt›r›lmas›, veritaban› tasar›m›, uygulamas›,güncellenmesi vb. Veriye iliflkin maliyet tüm uygulaman›n yaklafl›k%65-80’ini içerir (Huxhold ve Levinsohn, 1995).• Teknik Fizibilite: Bu aflamada proje için uygun donan›m ve yaz›l›mlar de¤erlendirilir.En iyi teknoloji yerine uygun olan teknoloji koflulu aran›r. Geliflenve de¤iflen teknolojiye uyum sa¤lamak ad›na kullan›lacak yaz›l›m ve donan›mlargelifltirilebilir ve yenilenebilir özellikte olmal›d›r. Yaz›l›m ve donan›mlar›nfarkl› kullan›c›lara göre düflünülmesi ve kullan›c›lar›n karfl›laflabilecekleriproblemlerde teknik destek alabilmeleri hesap edilmelidir. Uzun solukluprojelerde yaflanan yaz›l›m ve donan›m de¤iflikliklerinde, verinin geçiflisonucunda oluflacak problemler de yine bu aflamada düflünülmelidir.• Kurumsal Fizibilite: Bir proje birçok kurum için hizmet verecekse, uzun süreçliprojelerde kurumsal de¤erlendirmeyi de hesaba katmak gerekir. Kurumsalfizibilite, kurum politikalar›, bütçeleri ve planlama yöntemleri ile de-¤erlendirilebilir. E¤er proje politikas› uzun süreli projelere uygun de¤ilse,birbiri ile iliflkili küçük projelere ayr›lmas› daha uygun olabilir. Bu aflamadadikkate al›nacak konular; veri toplama, kaydetme, de¤ifltirme, de¤erlendirme,personel say›s›, e¤itimi, politik problemler vb. dir.ii. Analiz: Mevcut sistemin analizinin yap›ld›¤›, veriyi tan›mlayan, analiz ihtiyaçlar›n›ve tercih edilen ç›k›fl türleri ve kullan›c› seçeneklerinin tespitinin yap›ld›-¤› aflamad›r (fiekil 6.3). Bu aflamada tasar›ma esas teflkil edecek olan sistem özellikleriortaya ç›kar.fiekil 6.3MEVCUTS‹STEM‹NANAL‹Z‹‹HT‹YAÇLARINTESP‹T ED‹LMES‹KULLANICISEÇENEKLER‹N‹NTESP‹T‹fielale modelindeanaliz
150 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 6.4iii. Tasar›m: Önceki aflaman›n bilgileriyle co¤rafi bilgi sistemi veri ve ifllemmodeli oluflturulur (fiekil 6.4).fielalemodelindeanaliz vetasar›mMEVCUT S‹STEM‹NANAL‹Z‹VER‹TASARIMI‹fiLEMTASARIMI‹HT‹YAÇLARINTESP‹T ED‹LMES‹S‹STEMÖZELL‹KLER‹F‹Z‹KSEL TASARIMKULLANICISEÇENEKLER‹N‹NTESP‹T‹fiekil 6.5iv. Uygulama: Proje gerçeklefltirmede üzerinde en çok vakit harcanacakaflamad›r.fielale modeliak›fl flemas›bütünüMEVCUT S‹STEM‹NANAL‹Z‹DONANIM VE YAZILIMSEÇ‹M‹‹HT‹YAÇLARINTESP‹T ED‹LMES‹DONANIM VE YAZILIMINKURULMASIKULLANICISEÇENEKLER‹N‹NTESP‹T‹VER‹ TABANININKURULMASIVER‹TASARIM‹fiLEMTASARIMP‹LOT PROJEPROGRAMINHAZIRLANMASIUYGULAMAF‹Z‹KSEL TASARIMBAKIMv. Bak›m: Sistemin bak›m›, verinin güncellenmesi ve geliflen ihtiyaçlara göreyenilenmesi.
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›151YAfiAM DÖNGÜSÜ S‹STEM‹N‹N (fiELALE MODEL‹)BAZI DEZAVANTAJLARI• Çok iyi tan›mlanm›fl ve üretimi az zaman gerektiren projeler için uygundur.• Her ne kadar model aflamalar› içerisinde geri dönüfller yap›labilse de, analizaflamas›ndan sonra geri dönüfl kompleks sorunlara ve büyük maliyetleresebep olabilmektedir. Bu yüzden analiz ve tasar›m aflamalar› projenin en incelikliçal›fl›lmas› gereken bölümleridir. Bu durum ayn› zamanda uzun süreçliprojelerde de¤iflen gereksinimlerin karfl›lanmas›nda yüksek maliyetlerlekarfl›lafl›lmas›na sebep olmaktad›r. Bunun sonucunda gelifltirilen sistembelli bir süre sonunda at›l durumda kalacakt›r.• Kullan›c›, sistemin gelifltirilme aflamas›nda genellikle sürecin içerisinde yeralmaz. Bu uygulama aflamas›nda geri dönüflleri artt›rabilir. Bu geri dönüfllerdeyaz›l›m maliyetini yükselten bir etmendir.Bir projede yap›lan finansal, teknik ve kurumsal fizibilitelerin içeriklerini SIRA k›saca S‹ZDE aç›klay›n›z.PROTOT‹P YAKLAfiIMSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MPrototip yaklafl›m, bilgi sistemleri proje yönetiminde, yaflam döngüsü sistemininDÜfiÜNEL‹Melefltirilerine bir yan›t olarak gelifltirilen bir sistemdir. Bu yaklafl›m, bir bilgi sistemindenspesifik beklentilerin vurguland›¤› bir modeldir. (Vonk, SORU 1990) PrototipSORUmodel, kullan›c› ihtiyaçlar›n›n daha iyi anlafl›lmas›, geliflen teknolojinin anlafl›lmas›,bir proje gelifliminde fizibilite çal›flmas› gibi çeflitli amaçlar D‹KKAT için gelifltirilmifltir.D‹KKATBu yaklafl›m her zaman bir sistemin bütününü modellemeyi gerektirmez.Prototip yaklafl›m, oluflturulan bilgi sistemi modelinde, belirli problemi çözmeyeyönelik bir program ile bafllar. Sistem kullan›c›lar›na, sistemin bitmifl halinin önSIRA S‹ZDEgörünümünü sa¤lar. Modelin sorunlar›n› parça parça çözen yaklafl›m daha sonrabu parçalar› birlefltirerek modelin bütününe de ulaflabilir. AMAÇLARIMIZPrototip yaklafl›m›n en yayg›n s›n›fland›r›lma biçimi nas›l kullan›ld›¤›na iliflkinSIRA S‹ZDEolarak ikiye ayr›l›r. Bunlar:• ‹htiyaçlardan Do¤an Prototipler:K ‹ T A PK ‹ T A PBir sistemin ihtiyaçlar› do¤rultusunda beklentiyi karfl›lamak için oluflturulur.Kullan›lan prototip daha sonra at›l›r.• Evrimsel Prototipler:TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONBu prototip bir sistemin içine adapte olacak bir yap›d›r. Sistemin baz› parçalar›bu uyum için tekrar tasarlanmas› gerekebilir.Prototip yaklafl›m için aflamalar flu flekildedir:‹NTERNETBafllama: Temel ihtiyaçlar›n belirlendi¤i aflamad›r. Haz›rlanacak modelin amaçlar›na‹NTERNETkarar verilir. Belirsizliklerin bir listesi ç›kar›l›r.Gelifltirme: Planlanan kullan›m amac›na yönelik ön gösterimler yap›labilir. Buradaamaç yap›lan sistemi savunmak de¤il elefltirmek olmal›d›r.Yerlefltirme: Bu aflamada prototip kullan›c›ya sunulur. Bu ön gösterimden farkl›olarak kullan›c›lar›n karfl›laflt›klar› sorunlar tart›fl›l›r.Bak›m ve gözden geçirme: Kullan›c›lardan gelen geri dönüfller do¤rultusundaihtiyaç durumunda prototip gelifltirilmeye devam edilir (fiekil 6.6).1
152 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 6.6Prototip yaklafl›mak›fl flemas›KULLANICILARIN TEMEL‹HT‹YAÇLARININ BEL‹RLENMES‹Aflama1:BafllamaÇALIfiAN B‹R PROTOT‹P‹NGEL‹fiT‹R‹LMES‹Aflama2:GelifltirmePROTOT‹P‹N KULLANILMASIAflama3:YerlefltirmeKULLANICI TATM‹NOLDUMUEVETAflama4:Bak›m ve gözden geçirmeHAYIRPROTOT‹P‹N TEKRARGÖZDEN GEÇ‹R‹LMES‹OPERASYONELPROTOT‹PPrototip Yaklafl›m›n Avantajlar› ve Dezavantajlar›Avantajlar:• Prototip yaklafl›m›n bafll›ca amac›, kullan›c› ihtiyaçlar›n› büyük ölçüde karfl›layansistemler gelifltirmektir.• Çok h›zl› ve k›sa sürede anlaml› sonuçlar elde edilebilmektedir.• Prototip yaklafl›m›, hatalar› öngörebilmektedir. Alternatif sistemlerde hatalarkimi zaman y›llar sonra fark edilebilmektedir.• Gelifltirilmekte olan her bir alt sistem veya bileflenin ç›kt›lar› görülebilmekteve bu sayede yöneticiler projelerin geliflim sürecinde de¤iflim önerileri getirebilmektedir.• E¤er para ve zaman proje sürecinde elverirse, kullan›c› tatmin olana kadarprototipler gelifltirilebilir.Dezavantajlar:• Prototip yönetimi zor bir yaklafl›md›r. Çok say›da kullan›c›, çok say›da fikirve görüfl demektir.• Sistemi gelifltirmeye ne zaman son verilece¤ine do¤ru zamanda karar vermekgüç olabilmektedir.• E¤er yöneticinin sürekli olarak sistemde de¤ifliklik ihtiyac› söz konusu isegelifltirme maliyetinin yüksek olmas› kaç›n›lmazd›r.
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›153• Erken haz›rlanan bir prototip kullan›c›n›n teslim süresi için beklentisini yükseltebilir.Prototip yaklafl›m modelinin yaflam döngüsü sistemine göre avantajlar› SIRA S‹ZDE ve dezavantajlar›nelerdir?2SIRA S‹ZDEPROJE YÖNET‹M‹NDE PROBLEMLERDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MCo¤rafi bilgi sistemleri projeleri, proje aflamalar›n›n iyi tasarlanamamas›, tasarlananaflamalara sad›k kal›namamas› gibi sebeplerle baflar›s›zl›¤a u¤ramaktad›r. SORU BuradaS ORUbaflar›s›zl›ktan kas›t projenin planlanan sürede, öngörülen bütçede hedeflenen fayday›sa¤layamamas›d›r. Dünyan›n en büyük dört denetçi ve dan›flmanl›k firmas›ndanbiri olan KPMG 2000 li y›llar›n bafl›ndaki verilerine göre, inceledi¤i co¤rafi bil-D‹KKATD‹KKATgi sistemleri projelerinin %85’i baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl. Baflar›s›zl›¤a u¤rayanprojelerin %87’si planlanan bütçelerini %50 oran›nda geçmifl, SIRA %45’i S‹ZDEhedeflenenSIRA S‹ZDEfayday› sa¤layamam›fl, %86-92’si ise projelerini belirlenen süreçte tamamlayamam›fl.Bu verilerden co¤rafi bilgi sistemi projelerinin gerçekten zor planlanan projeleroldu¤u sonucuyla beraber farkl› ülkelerdeki birçok kurum ve kuruluflun buAMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZmodelleri yönetmede güçlükler yaflad›¤› sonucu ç›kar›labilir. Bu karfl›lafl›lan güçlükler,yap›lan çal›flmalar incelendi¤inde kurumdan kuruma, ülkeden ülkeye veK ‹ T A PK ‹ T A Pproje içeri¤ine göre farkl›l›klar gösterebilmektedir. Bunlardan ba¤›ms›z karfl›lafl›langüçlükleri genel bafll›klar alt›nda s›ralarsak, bunlar:• Üst yönetim deste¤i: Her yap›lan çal›flmada ki baflar› ve baflar›s›zl›¤›nTELEV‹ZYONTELEV‹ZYONönemli bir faktörünü projenin karar verici mekanizmas› olan üst yönetimoluflturur. Yönetim projeye olan ba¤l›l›¤›n› ald›¤› kararlara oluflturamazsasorunlar ortaya ç›kt›kça kaç›n›lmaz olarak proje çökecektir. Bu durumdaprojenin bütçesini ve zamanlamas›n› etkin olarak yürütebilecek ‹NTERNET bir yönetim‹NTERNETde¤iflikli¤ine gitmek gerekir. Co¤rafi bilgi sistemi projelerinin üst yönetimlerindearanabilecek en önemli özellik, karfl›lafl›labilecek sorunlar› öngörebilenve karfl›laflt›¤›nda h›zl› çözüm üretebilen proje deneyimidir. Projenin bafl›ndadeneyimsiz bir yöneticinin olmas› projenin çok yüksek ihtimalle baflar›s›zl›klasonuçlanmas›na sebep olur.• Teknik liderlik: Projenin teknik liderlerinin de ayn› üst yönetim gibi tecrübeliolmas› ve baflar›l› bir flekilde proje sonland›rabilmifl olmas› beklenir. Üstyönetimden farkl› olarak teknik liderler kalabal›k bir ekip olabilir ama bununproje bütçesine yans›mas›na dikkat etmek gerekir. Üst yönetim ne kadartecrübeli olsa da teknik liderlikten yoksun bir bilgi sistemi projesi deçok yüksek ihtimalle baflar›s›zl›¤a u¤rayacakt›r.• Kötü planlama: Bir söz vard›r; “e¤er plan› baflar›s›zl›¤a u¤rat›rsan, baflar›-s›zl›¤› planl›yorsundur.” Baflar›s›z projelerin ana nedenlerinden biriside bitifltarihlerinin kaç›r›ld›¤› ve haz›rlanan takvime uyum sa¤lanamayan kötü planlamad›r.Planlama eksikli¤i, yetersiz haz›rl›klara, beklenmeyen problemlereve kötü uygulamalara sebep olur. Planlaman›n en büyük anahtar›, projeoluflturma sürecinde karfl›lafl›labilecek her durumu kay›t alt›na almakta yatar.E¤er planlama oluflturulmaz ve ka¤›t üstüne dökülmezse üzerinde çal›-fl›lan ve hala yap›lmas›na ihtiyaç duyulan ifllerin aç›k bir flekilde görülmesimümkün olmayacakt›r. Kay›t alt›na al›nmam›fl ve plans›z bir çal›flmada neöncelikler belirlenebilir ne de zaman efektif kullan›labilir. Yanl›fl planlamaylaprojenin ön aflamalar›nda çözüme ulaflt›r›labilecek problemler çözümsüzb›rak›ld›¤›nda, projenin hem istenen zamanda bitmemesine hem de belirlenenbütçenin d›fl›na ç›k›lmas›na sebep oldu¤u görülür.
154 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-I• Proje sürecindeki hedef de¤ifliklikleri: Bir proje sürecinde hedef de¤ifliklikleriylekarfl›laflabiliriz. Bunun alt›nda plandaki belirsizlik, çevresel de-¤iflim, son kullan›c› ihtiyaçlar› veya proje sürecinde karfl›lafl›lan problemlerekarfl› projeyi hayatta tutma iste¤i olabilir. Her türlü amaçla yap›lan hedef de-¤iflikli¤i proje sürecini ve bütçesini genellikle olumsuz etkilemektedir.• Gerçekçi olmayan proje süreçleri: Çok uzun süreçli projelerde karfl›lafl›lan,hedef de¤iflikli¤i, verinin güncelli¤ini yitirmesi ya da beklenen faydayaveya hizmete art›k ihtiyaç duyulmamas› projenin önündeki en büyükengellerden biridir. Böyle durumlarda önerilen, projeyi bafl›ndan küçükparçalar halinde tasarlamak ve aflamal› bir flekilde ilerleyen hedefler koymakt›r.Bu flekilde eldeki verilerin güncelli¤ini kaybetmeden de¤erlendirilmesive projenin bütünün sonuçlanmas›n› beklemeden projeden faydalarsa¤lamak mümkündür. Birçok yöneticinin düfltü¤ü bir baflka yanl›flta, projeleregerçekçilikten uzak bir k›sal›kta süreçler belirlemektir. Bu durumhem planlanan bütçenin d›fl›na ç›kmaya hem de iflin kalitesinin düflmesinesebep olmaktad›r.• D›fl etkiler: Projeyi etkileyebilecek öngörülmesi zor güçlüklerden biridir.Karfl›lafl›lan sorunlar içerisinde ekonomik çalkant›lar ve buna ba¤l› bütçe de-¤ifliklikleri, yüksek enflasyon, mülkiyet de¤ifliklikleri, do¤al afetler, kamuskandallar›, politika de¤ifliklikleri örgütsel ve kurumsal rekabetleri sayabiliriz.• Faaliyet alan›ndan sapmalar: Hedef de¤iflikliklerine benzer bir durumdur.Ama burada projenin ana hedefinden de¤il, proje kapsam›n› oluflturanalt hedeflerden bahsedilmektedir. Projenin içindeki birçok uygulama kendiiçlerinde süreçleri, bitifl tarihleri ve bütçeleri olan birer küçük projedir veana projenin kapsam›n› (faaliyet alan›n›) oluflturur. Planlanan›n d›fl›nda istenenkapsam de¤iflikliklerinin projeye çok etkisi olmayaca¤› düflünülse de,birçok baflar›s›zl›k nedenlerinin aras›nda yer almaktad›r.• Proje ekibindeki iletiflimsizlik ve tak›m ruhu: Ayn› düflünce ve vizyonasahip birçok insan› bir araya getirmek oldukça zor bir ifltir. Herkesin farkl›do¤rular›, fikirleri ve görüflleri vard›r. Farkl› bak›fl aç›lar›na sahip olsalar bileortak bir amaç için hareket eden ve birbirleriyle iletiflim kurabilen bir ekibeihtiyaç vard›r. Birbirleri aras›ndaki iletiflim sorunu projeyi baflar›s›zl›¤agötürecektir.• Veri uyumu: Verinin gelifltirilmesi aflamas›nda gelecekteki de¤iflikliklerdehesaba kat›lmal›d›r. E¤er bu durum verinin oluflturulma aflamas›nda dikkateal›nmazsa gelecekte çal›flma bölgesine ait farkl› referans sistemlerine sahipmekânsal verilerle ve farkl› öznitelik bilgilerine sahip verilerin projedeki verilerimizleuyumlu çal›flmas› beklenemez.• Standart oluflturma: Gerçeklefltirilen projede, verilerde ve uygulamalardabir standart oluflturulmal›. Özellikle mekânsal veride bir standart oluflturulmamas›sonucu yap›lan veri dönüflümlerinde birçok veri kayb› ve verininkalitesinde düflüfl yaflanmaktad›r. Bir standard›n olmamas› veri toplamadada gereksiz bir eforun harcanmas›na sebep olabilir. Proje içerisinde gerçeklefltirilenfarkl› uygulamalar›n birbirleriyle uyumlu çal›flabilmesi için ortakbir semboloji dilinin oluflturulmas›na dikkat edilmelidir.• Kültürel ve etik sorunlar: Özellikle uluslararas› firmalarda meydana gelmektedir.Bir çok farkl› ulus ve farkl› kültürlerden bir araya gelen insanlar›nbulundu¤u ortama uyum sa¤layamamas› ve tak›m ruhu oluflturamamas›n›nsonucudur.
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›155• Test ve de¤erlendirmedeki yetersizlikler: Birçok projede zaman yetersizli¤indenyeterli test ve de¤erlendirmelerin yap›lamad›¤› görülmektedir.Bir sistemi test etmeden faaliyete sokmak bir havuza su olup olmad›¤›n›kontrol etmeden dalmaya benzer. Test sadece sistemin çal›fl›p çal›flmad›¤›n›kontrol etmek için de¤ildir. Sistemdeki çeflitli sorunlar›, farklar› görmemizesistemin s›n›rlar›n› bilmemize, sistemin en yüksek performans gösterdi¤i koflullar›bulmam›za ve varsa güvenlik aç›klar›n›n fark›na var›lmas›n› sa¤lar.Proje yönetiminde karfl›lafl›lan bafll›ca güçlükler nelerdir?PROJE DE⁄ERLEND‹RMESIRA S‹ZDECO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹NDE PROJEYÖNET‹M‹N‹N AMAÇLARIBir proje yönetiminin bafll›ca amac› projenin, belirlenen süreçte ve bütçede baflar›ylasonuçland›r›lmas›d›r. Proje bafll›klar›, süreçler, metotlar farkl›l›k gösterse devar›lmak istenen nokta olumlu sonuçlar ve baflar›d›r. Co¤rafi bilgi sistemleri, fonksiyonelyönüyle asl›nda proje yönetim sisteminin bir parças›d›r. Üzerinde bu kadardurulma sebebi, yönetimsel süreçlerin hemen her aflamas›nda bu sistemin ç›kt›lar›ndanve analizlerinden faydalan›lmas›d›r. Bu ba¤lamda co¤rafi bilgi sistemlerininamaçlar› proje yönetiminin amaçlar›yla birçok noktada benzerlik sergilerler. Buamaçlar› birkaç bafll›k alt›nda birlefltirirsek:3SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MBir co¤rafi bilgi sistemi uygulamas› infla edildikten sonra, baz› sorunlarla karfl›laflabiliriz.Sistem taraf›ndan üretilen ç›kt›lar›n geçerli, kullan›fll› olmas› ve projenin ba-sonlar›nda genellikle baz›Proje Kapama: Projefleyler atlan›r ve sonrakifl›nda belirlenen hedefleri karfl›lamas› önemlidir. Özellikle sonuçlar SORU tahminler fleklindeoldu¤unda, bu tahminlerin do¤rulamas› genellikle zordur ama proje organi-veya kötü gitmiflse birçokfleylerle ilgilenilir.S ORUProje iyizasyonunun da önemli bir parças›d›r. Birçok durumda veri modelinde veya proje fley ö¤renilebilir, projeninD‹KKATbaflar›s› ölçülerek D‹KKAT birçoktasar›m›nda de¤iflikliklerle, ayarlamalarla olumlu sonuçlar al›nabilirken, s›ra d›fl› faydalar sa¤lanabilir. Bubaz› durumlarda proje iptaline ve yeniden bafllamaya gerekçe olabilir. Bu geri bildirimsürecinin pahal›ya mal olmas› neden birçok organizasyonun SIRA S‹ZDEgereken bir k›s›msüreç yerine getirilmesiproje yönetimSIRA standart S‹ZDEprosedürlerden oluflur. (S.sürecinde prototip yaklafl›m› tercih etti¤ini aç›klayabilir.fiakar, Proje Kapama 2006)Gelifltirilen uygulaman›n bafllang›çtaki hedefleri gerçeklefltirip gerçeklefltiremedi¤initest etmenin üç yolu vard›r. Birincisi proje tasar›m› ve gelifltirmesinde rol oy-AMAÇLARIMIZHayat Döngüsü: Nas›lAMAÇLARIMIZ kullan›ld›?nayan tüm taraflara bu uygulamay› tasarland›¤› amaç için kullan›p, kullanmad›klar›n›sorabiliriz. E¤er kullanm›yor ve hala eski metotlarla sonuca ulaflmaya çal›fl›yor-Planlar: Ne kadar iyitan›mland›? / KaynakK ‹ T A Pkullan›m› iyi yap›lm›fl K ‹ T m›d›r? A Plarsa, bu bir fleylerin yanl›fl oldu¤una dair bir iflarettir. Projede belirlenen hedef ve / Tahminler iyi midir? /öncelikler zaman içinde de¤iflmifl olabilir ve bu durum karmafl›kl›¤a ve de kullan›- Oluflan sapmalar venedenleri nedir?c›lar›n uygulamay› kullanmas›nda güçlükler yaflamas›na sebep olabilir. Bu gibi durumlardasistemin etkin bir flekilde kullan›lmas› için gelifltirilen uygulamalar hak-Kontroller: Kullan›lan TELEV‹ZYONTELEV‹ZYONsüreçler ve ne kadar iyik›nda bir de e¤itim ekibi oluflturmak gerekli olabilir.iflledikleri daha sonra‹kinci test uygulama ç›kt›lar›n›n gerçe¤i yans›t›p yans›tmad›¤›n›n testidir. Buradayap›lan uygulamay› geçmiflte yaflanm›fl gerçek senaryolarla ‹NTERNET test edebiliriz. Ör-m›d›r?kullan›lmak üzere saklanm›fl‹NTERNETne¤in su taflk›nlar›n›n analizi için yap›lan bir uygulamay›, bu felaketi gerçekten yaflam›flbir bölge üzerinde kullanarak test edebiliriz.gerçekleflen ne olmufltur?Bütçeler: Planlanan-Farklar ve nedenleri?Üçüncü test ise bafllang›çta planlanan proje ile süreç içinde yap›lan uyarlamave de¤iflikliklerle ortaya ç›kan uygulaman›n de¤erlendirilmesi. Bu de¤erlendirmedeuyarlama ve de¤iflikliklerin hangi sebeplerle oldu¤u incelenmeli (bilgi eksiklik-Gerçekleflen-TahminlerZaman çizelgesi:Farklar ve nedenleri? vb.leri, sistem uyumsuzluklar›, karfl›lafl›lan problemlerin tan›mlanmas› vb.), ve yap›lan Bu prosedürler proje süreciuyarlama ve de¤iflikliklerin uygulaman›n geliflmesini ne kadar bask›lad›¤› incelenmeli,varsa teknik çözüm yollar› araflt›r›lmal›d›r.bafll›klar için sorulacakaflamalar›n›n ve heraflamada tan›mlanansorular ve cevaplar›ndanoluflur. Bu sorular vecevaplar› bizimdeneyimlerimizi oluflturur veperformans gelifltirici birmekanizma sa¤lar
156 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-I• Karar verme ve planlama etkinli¤ini maksimuma ç›karmak,• Gereksiz veri ve veritaban› kullan›m›n› ortadan kald›rmak,• Verinin h›zl› ve ekonomik güncellenmesi,• Bir çok farkl› kaynaktan gelen bilgileri entegre edip derlemek,• Co¤rafi bilgi içeren verilerle karmafl›k sorgu ve analizlerle yeni bilgi üretmek,• Veri ifllenmesi ve da¤›t›m›n›n en etkin flekilde kullan›lmas› için araç sa¤lamak.Karar Verme ve Planlama Etkinli¤iÇa¤dafl yönetim sistemlerinin temelinde planlama yatar. Lorsen’e göre planlama “Belirli bir amac›n gerçeklefltirilmesi için önceden en uygun hareket biçimini yapmakt›r”.Personelin, iflgücünün, araç, para yer ve zaman›n en etkili ve en ekonomikflekilde kullan›lmas› planlamayla mümkündür. ‹yi düzenlenmifl bir plan, içindekiprogramlar›n iyi çal›flmas›yla mümkündür. Bunun için baz› ilkelere dikkatedilip uyulmas› gerekir. Bu ilkeler:Amaca yönelmifllik: Planlaman›n yönü projenin amaçlar› olmal›d›r. Bu amac›nd›fl›nda yap›lacak iflleri içeren, bunlara kaynak ay›ran bir plan, projenin verimlili-¤ini düflürür.Bütünlük: Planlamada, projedeki hiçbir birim, bölüm ya da alt sistem plan›n d›-fl›nda b›rak›lmamal›d›r. Bir plan›n içeri¤i, yöntemleri, uygulanmas›, izlenmesi, denetimi,de¤erlendirilmesi, yönetim ve uygulama aflamas›ndaki herkes taraf›ndananlafl›labilir, neyin, nas›l, kim taraf›ndan, ne zaman, nerede, ne sürede yap›laca¤›aç›k ve net olmal›d›r.Ölçülebilirlik: Projede, belirlenen hedeflere ne oranda ulafl›ld›¤› veya hedeftenne kadar sap›ld›¤›n›n bilinmesi önemlidir. Yap›lan plan do¤rultusunda gerçeklefltirilençal›flma ve uygulamalar ölçülebilir olmal› e¤er de¤ilse bu uygulamalar içinölçme ve de¤erlendirme teknikleri gelifltirilmelidir.Süreklilik: Planlama süreci bir kez yap›l›p biten bir süreç de¤ildir, yönetimin sürekliiflidir. Proje süreci uzad›kça plan›n yap›lmas› ve uygulamas› güçleflir. Bu durumuzun süreçli ifllerde k›sa vadeli planlar›n, ana plan›n sürdürülebilirli¤ine katk›s›ve denetimi oldu¤unu göstermifltir.Gelifltirilebilirlik: Planlama sürecinde birçok de¤iflikliklerle karfl›laflmak mümkündür.K›sa vadeli planlardan al›nan geri dönüfller, ana plan içindeki süreçlerinyeniden de¤erlendirilmesine sebep olabilir. Bu yüzden ana plan›n bu de¤erlendirmelereolan duyarl›l›¤› ve esnekli¤i baflar›l› olmas›nda bir ölçü oluflturacakt›r.Güvenilirlik: Gerçe¤i yans›tmayan bilgilerden bir plan oluflturmak, proje gerçeklefltirmesürecini tehlikeye atacakt›r. Bu ba¤lamda plan›n oluflturulmas›na yönelikkullan›lacak bilgi ve verilerin haz›rlanma yöntemlerine, metotlar›na ve bilimselli¤inedikkat etmek gerekir.Ekonomiklik: Planlaman›n amac› proje kaynaklar›n›n en optimum flekilde kullan›lmas›d›r.Proje kaynaklar› genifl bile olsa yaflanabilecek aksilikler her zamandüflünülerek, en yüksek düzeyde tutumluluk sa¤lanmal›d›r. (A Ar›kanl›, B. Ulubafl:Yönetim fonksiyonlar› ve yönetici davran›fllar› 2004)Bir problemin varl›¤›, karar verme sürecini do¤urur. Karar verme, çeflitli eylemseçenekleri aras›nda en uygununu seçme olarak tan›mlanabilir. Temelde bir rasyonelproblem çözme sürecidir. Bu yüzden karar verme süreci problem çözmede izlenenmant›ksal aflamalar› izler. (T.Hikmet: Karar Verme ve Problem Çözme 1990)Bu aflamalar:i. Problemi belirlemeii. Çözüm yollar› gelifltirme
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›157iii. De¤erlendirme ve en uygun alternatifin seçilmesiiv. Uygulamav. ‹zleme ve de¤erlendirmeGereksiz veri ve veritaban› kullan›m›:Proje sürecinde tekrarlanan veri, sadece kaynak israf›na neden olmaz, ayn› zamandatutars›z verilerin depolanmas›na neden olur. Bu durumu ortadan kald›rmakiçin veritaban› tasar›m›nda normalizasyon süreci vard›r. Normalizasyon sürecininamac› gereksiz veri tekrar›n› ortadan kald›rarak, veri fazlal›¤›n› en aza indirmektir.Tasar›m süreçlerinde veri anormallikleri karfl›m›za üç flekilde gelebilir. Güncellefltirmeanormallikleri, silme ve veri girme anormallikleri. Bu anormalliklere karfl› bilgisistemlerinde baz› temel kurallar gelifltirilmifltir. Bunlar:i. Bir veritaban›nda her bir tablo bir “primery key” ‘e sahip olmal›d›r.ii. Bir tablo bofl (null) de¤erlere sahip kolonlardan oluflmamal›d›r. Bu durumveri üzerinde yap›lan ifllemlerde karmafl›kl›¤a sebep olur.iii. Bir tablodaki kolonlar veya de¤erler tekrarlanm›fl olmamal›d›r.iv. Bir tabloda her bir kolon yaln›z bir nesneyi tan›mlamal›d›r.v. Bunlara ek olarak da projede kullan›lacak co¤rafi veri için topoloji kurallar›n›nincelikle oluflturulmas›na ve bu kurallara uygulamada sad›k kal›nmas›-na dikkat edilmelidir.Bu kurallara dikkat edildi¤inde normalizasyon bize veri bütünlü¤ünün sa¤lanmas›,verimli bir veri yap›s› sunmas›, gereksiz veri tekrar› engeliyle donan›m tasarrufuve h›z›, saklanan verinin anlafl›l›rl›¤› ve h›zl› sorgulama yapma imkan› gibiavantajlar sa¤lar.Verinin h›zl› ve ekonomik güncellenmesi:Co¤rafi bilgi sistemlerinde konumsal (bu verilerde de¤iflim daha az olur) ve öznitelikverilerinde de¤ifliklikler olabilir. Bu de¤iflikli¤in bafll›ca gerekçeleri flunlard›r:i. Teknolojinin de¤iflmesiyle veri kalitesinin düflük kalmas›,ii. Yasal mevzuatlar sonucu; yap›lan say›m, istatistik vb. çal›flmalariii. Do¤al afet, toplu göç vb. toplu olaylar sonucu. (M.Yerci, CBS veri kaynaklar›ndagüncellefltirme 2003)Veri toplamada kaynaklar anl›k bir durumu gösterirler. Al›nd›¤› andan itibareneskimeye bafllarlar Toplanan verinin içerik de¤erini kaybetmeden kullan›lmas› vede¤erlendirilmesi gerekir. Verinin de¤erini kaybetmesi çok uzun süreçli projelerde,proje uygulamaya geçmeden bile gerçekleflebilir. Co¤rafi bilgi sistemi projelerindemaliyet kaleminin en büyük oldu¤u k›s›m veri toplama ve güncelleme oldu-¤u düflünülürse, proje yönetimi yaklafl›mlar›nda verinin hangi aflamada, hangi yöntemletoplanaca¤› ve ne flekilde güncellenece¤i bu maliyetin yönetiminde önemlibir faktördür.Güncellefltirme üç gruba ayr›labilir.i. Periyodik güncellefltirme: Buna örnek yasal düzenleme ve uygulamalar›n ard›ndanelde edilebilir veriyi gösterebiliriz. Nüfus say›m› genel seçimler gibiolaylar verinin güncellenmesi için zorunlu süreçler yarat›rlar.ii. Seçmeli güncellefltirme: Baz› veri kaynaklar›nda yersel de¤iflikliklerin, genelde¤iflikli¤in çok üzerinde oldu¤u görülür. Do¤al afetler, büyük inflaat projelerivb. durumlar bu olaya etmendir. De¤iflim miktar›n›n bir tarafta h›zl› olmas›o bölgeye bir öncelik kazand›r›r ve güncellefltirmenin en çok de¤iflenbölgelerde yap›lmas› gerekir.iii. Baz› verilerin sürekli güncellenmesi gerekir. Örne¤in meteorolojik de¤iflimler,okyanus hareketleri, tapu kütü¤ü ifllemleri vb.
158 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IGüncellefltirmede bu üç yöntemden birini seçerek uygulamadan ziyade bu üçyöntemi birlefltirerek kullanmak daha ak›lc› görünmektedir. Örne¤in teknolojikgeliflmeyle görüntü ay›rma derecesinin artmas›, hava foto¤raf› yerine kullan›lmas›n›sa¤layabilir. Periyodu gelmifl bir uygulama ve h›zl› yap›laflman›n oldu¤u birbölgeden bafllamak mümkün olabilir. (M.Yerci, CBS veri kaynaklar›nda güncellefltirme2003)Veri entegrasyonu:Çeflitli zamanlarda, farkl› kurumlarla iflbirli¤i ve ortak paydada çal›flma söz konusuolabilir. Bu kendi verilerimizin, farkl› verilerle ayn› anda de¤erlendirilme sürecidir.Planlanmam›fl süreçlerde kullan›c›lar, verilerin ortak analiziyle problemçözmek yerine verilerin nas›l ve ne amaçla kullan›laca¤› aflamas›nda bo¤ulurlar.Co¤rafi bilgi sistemleri zaten ortaya ç›k›fl süreci olarak farkl› disiplinlerin bir aradade¤erlendirildi¤i bir platform oldu¤undan bu durumlara haz›rl›kl›d›r. Sistem tasar›maflamas›nda veri tipleri ve uygulamalar belirlenirken, hangi kurum ve disiplinlerinbir araya gelebilece¤i ve sitemi kullanabilece¤i düflünülür ve buna yönelikyaz›l›mlar gelifltirilir.Karmafl›k sorgu ve analizler:Bilgi sistemleri ve teknolojilerinin gelifltirilmesinde zaten bu amaç yatar. Kompleksproblemler, sorgu ve analizler yaparken insan›n hata yapmadan ilerlemesi biryere kadar olas›d›r. Oysa bilgi sistemleri yard›m›yla onlarca haritada ayn› anda çal›flmakbirbirinden farkl› binlerce veriyi analiz etmek milyonlarca verinin içerisindenistenenleri birkaç saniye içerisinde elde etmek ve bunlar›n hepsini hatas›z veyahesaplanabilir hata paylar›yla yapmak mümkündür. Co¤rafi bilgi sistemlerinindi¤er bilgi sistemlerinden fark› bu analizleri, yorumlar›, sonuçlar›yla herkesin aç›kçaanlayabilece¤i bir dilde ve görsellikte yapabilmesidir.Veri ifllenmesi ve da¤›t›m›n›n en etkin flekilde kullan›lmas›:Co¤rafi bilgi sistemleri projeleri genellikle hizmet amaçl› projelerdir. Bu yüzdenmaliyet fayda analizi de¤erlendirmesinin yap›lmas› ço¤u zaman güç olabilmektedir.Projenin baflar› ç›kt›lar› düflünüldü¤ünde, istenen analizlerin yap›lmas› ve sonuçland›r›lmas›n›nyan› s›ra bu sonuçlar›n verimli ve yayg›n olarak kullan›lmas›d›r.Amaçlar incelendi¤inde co¤rafi bilgi sistemlerinin, proje yönetim süreçlerindekarfl›lafl›lan sorunlara ve oluflturulan amaçlara hizmet etmek için ortaya ç›kan birsistem oldu¤u bile düflünülebilir. Ama günümüzde geldi¤i noktada, gelifltirilen bilgisistemi projelerinin %75’inin co¤rafi veri içerdi¤i ve bütçe büyüklükleri düflünüldü¤ünde,oldukça deneyim gerektiren bafll› bafl›na projeler olduklar› görülecektir.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹M4Planlama ilkeleri SIRA S‹ZDE nelerdir birer cümleyle aç›klay›n›z?DÜfiÜNEL‹MSORUSORUD‹KKATD‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›159ÖzetA MAÇ1CBS projelerinin oluflturulmas› ve gelifltirilmesindeprograma ve soruna yönelik çözümler üretmek.Dünyan›n en büyük denetçi ve dan›flmanl›k firmalar›ndanbiri olan KPMG, 2000’li y›llar›n bafl›ndakiverilere göre, inceledi¤i CBS projelerinin%85’i baflar›s›zl›kla sonuçlanm›fl oldu¤unu söylemektedir.Baflar›s›zl›¤a u¤rayan projelerin %87’siplanlanan bütçelerini %50 oran›nda geçmifl, %45’ihedeflenen fayday› sa¤layamam›fl, %86-92’si iseprojelerini belirlenen sürede tamamlayamam›flt›r.Bu verilerden CBS projelerinin gerçekten zor oluflturulanve gelifltirilen projeler oldu¤u sonucu ç›kmaktad›r.Ayr›ca proje sürecinde karfl›lafl›lan güçlüklerprojelerin belirlenen sürede tamamlanamamas›nave bütçe afl›mlar›na neden olmaktad›r.Bu karfl›lafl›lan güçlükler, yap›lan çal›flmalar incelendi¤indekurumdan kuruma, ülkeden ülkeyeve proje içeri¤ine göre farkl›l›klar göstermektedir.Bunlardan ba¤›ms›z karfl›lafl›lan güçlükler;• Üst yönetim deste¤i eksikli¤i,• Teknik liderlik eksikli¤i,• Kötü planlama,• Proje sürecindeki hedef de¤ifliklikleri,• Gerçekçi olmayan proje süreçleri,• D›fl etkiler,• Faaliyet alan›ndan sapmalar,• Proje ekibindeki iletiflimsizlik ve tak›m ruhu,• Veri uyumu olmay›fl›,• Standart eksikli¤i,• Kültürel ve etik sorunlar,• Test ve de¤erlendirmedeki yetersizliklerolarak s›ralanabilir. Ancak önemli olan bu türgüçlüklerle karfl›lafl›laca¤› önceden kestirilerek,bu problemlerin proje sürecini etkilemesini engellemektir.Planlaman›n amac› proje kaynaklar›-n›n optimum flekilde kullan›lmas›d›r. Proje kaynaklar›genifl bile olsa yaflanabilecek güçlüklerher zaman düflünülerek, en yüksek düzeyde tutumluluksa¤lanmal›d›r. Bir problemin varl›¤›,karar verme sürecini do¤urur. Karar verme, çeflitlieylem seçenekleri aras›nda en uygununu seçmeolarak tan›mlanabilir. Karar verme rasyonelproblem çözme sürecidir. Bu yüzden karar vermesüreci problem çözmede izlenen mant›ksalaflamalar› izler. Bu aflamalar:A MAÇ2• Problemi belirleme• Çözüm yollar› gelifltirme• De¤erlendirme ve en uygun alternatifin seçilmesi• Uygulama• ‹zleme ve de¤erlendirmeolarak s›ralanmaktad›r.CBS projelerinde kullan›lan yönetim modellerinianlatmak.CBS projelerinde bilgi sistemi alt yap›s› olarakdaha çok iki yönetim modeli yaklafl›m› kullan›ld›¤›dikkat çekmektedir. Bunlar;• Yaflam Döngüsü Sistemi• Prototip Yaklafl›molarak s›ralanmaktad›r. Bu yaklafl›mlardan hangisininkullan›laca¤›n›n seçiminde, proje içeri¤inioluflturan projenin amac›, faaliyet alan›, bütçesininbüyüklü¤ü, proje süreci, çal›flan say›s›, kullan›c›lar›nproje geliflim sürecindeki rolü, projebeklentileri vb. aflamalar de¤erlendirilir.Yaflam Döngüsü Sistemi: Bilgi sistemlerinde yaz›l›m›nüretim ve kullan›m süreçleri boyunca geçirdi¤iaflamalar›n bütününe yaflam döngüsü sistemidenir. Yaz›l›m›n ifllevleri ile ilgili gereksinimleride¤ifltikçe, söz konusu döngü içinde geriyedönmek, de¤iflikli¤i yapmak ve tekrar ilerlemekmümkündür. Yaflam döngüsü sisteminin temelavantaj›, CBS projelerinin yönetimi için iyiplanlanm›fl bir altyap› sa¤lar. Bu durum, iyi birzaman yönetiminin en büyük beklentilerden birioldu¤u projelerde çok önemlidir. Yaflam döngüsüsisteminin gereksinim duydu¤u kaynaklar›bütçelemek, sistemin gereksinimleri projenin önaflamalar›nda saptand›¤› için daha kolayd›r. Sistemyaflam döngüsü tek yönlü ve do¤rusal de¤ildir.Yaflam döngüsünün temel aflamalar›n› fizibilite,analiz, tasar›m, uygulama ve bak›m olaraks›ralamak mümkündür.Prototip Yaklafl›m: Bilgi sistemleri proje yönetiminde,yaflam döngüsü sisteminin elefltirilerinebir yan›t olarak gelifltirilen bir sistemdir. Bu yaklafl›m,bir bilgi sisteminden spesifik beklentilerinvurguland›¤› bir modeldir. Prototip model, kullan›c›gereksinimlerinin daha iyi anlafl›lmas›, geliflenteknolojinin anlafl›lmas›, bir proje gelifliminde
160 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IA MAÇ3fizibilite çal›flmas› gibi çeflitli amaçlar için gelifltirilmifltir.Bu yaklafl›m her zaman bir sistemin bütününümodellemeyi gerektirmez. Prototip yaklafl›m,oluflturulan bilgi sistemi modelinde, belirliproblemi çözmeye yönelik bir program ile bafllar.Sistem kullan›c›lar›na, sistemin bitmifl halinin öngörünümünü sa¤lar. Modelin sorunlar›n› parçaparça çözen yaklafl›m daha sonra bu parçalar› birlefltirerekmodelin bütününe de ulaflabilir.Projenin büyüklü¤üne göre gereksinimleri belirlemek.Projenin büyüklü¤ünü belirleyen temel aflamalarbütçe, süreç ve çal›flan say›s›d›r. Oluflturulan projeiçeri¤i ile belirlenen proje büyüklü¤üne göre,proje yönetimi için bir model seçilir. Bu modeldehedeflerin olabilirli¤ini gösteren fizibilite çal›flmas›yap›l›r. Fizibilite çal›flmas› üç aflamadauygulanabilir.• Finansal Fizibilite• Teknik Fizibilite• Kurumsal FizibiliteYap›lan fizibilite çal›flmas›nda maliyet, yarar, uygunteknik koflullar ve kurumsal birliktelikler de-¤erlendirilir. Bu de¤erlendirmenin verileriyle, seçilenmodele göre, “Analiz” ya da “Bafllama” aflamas›ndasistem gereksinimleri detayl› bir flekildebelirlenir.A MAÇ4Projenin sunumuna yönelik rapor, araflt›rma,fizibilite, sonuç kavramalar›n› aç›klamak.Projenin bafllang›c›ndan kapan›fl›na kadar çeflitliaflamalar›nda de¤erlendirmeler ve sunumlar yap›l›r.Bu de¤erlendirme ve sunumlar proje sürecinegöre, proje ekibine, proje yöneticilerine,proje paydafllar›na, proje sponsorlar›na veya kullan›c›larayönelik olabilir. Sunum ve de¤erlendirmeleriniçeri¤ini; proje olabilirli¤inin ve faydazararanalizinin yap›ld›¤› fizibiliteler, süreç içindeifl plan›na uygun gidilip gidilmedi¤ini gösterenve karfl›lafl›lan problemlerin belirtildi¤i raporlar,projenin gereklili¤ini ve yap›lacak çal›flman›nboyutunu belirleyen araflt›rmalar, projede¤erlendirmesinin ve proje kapan›fl›n›n yap›ld›-¤› sonuç aflamalar› oluflturur.MEVCUTS‹STEM‹NANAL‹Z‹‹HT‹YAÇLARINTESP‹T ED‹LMES‹KULLANICISEÇENEKLER‹N‹NTESP‹T‹
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›161Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi yaflam döngüsü sistemininaflamalar›ndan biri de¤ildir?a. Fizibiliteb. Analizc. Tasar›md. Sat›n almae. Bak›m2. Afla¤›daki bilgi sistemi modellerinden hangisi co¤rafibilgi sistemi proje yönetiminde kullan›lan bir modeldir?a. Döngüsel modelb. Spiral modelc. fielale modelid. Barok modelie. Art›ml› gelifltirme modeli3. Yaflam döngüsü modelinde projede kullan›lmas› düflünülendonan›m›n planlama içerisindeki ilk de¤erlendi¤iaflama hangisidir?a. Finansal fizibilite - (Fizibilite)b. Teknik fizibilite - (Fizibilite)c. ‹htiyaçlar›n tespit edilmesi - (Analiz)d. Fiziksel tasar›m - (Tasar›m)e. ‹fllem tasar›m - (Tasar›m)4. Afla¤›dakilerden hangisi bir co¤rafi bilgi sistemi projesindeen büyük maliyet kalemini oluflturur?a. Donan›mb. ‹nsan kaynaklar›c. Yaz›l›md. Verie. E¤itim5. Veritaban› tasar›m›, yaflam döngüsü sisteminin aflamalar›ndanhangisinde ele al›n›r?a. Bak›mb. Analizc. Fizibilited. Tasar›me. Uygulama6. Afla¤›dakilerden hangisi flelale modelinin dezavantajlar›ndanbirisi de¤ildir?a. Çok iyi tan›mlanm›fl ve üretimi az zaman gerektirenprojeler için uygun olmas›.b. Analiz aflamas›ndan sonra, proje aflamas›nda geridönüflün kompleks sorunlar ortaya ç›karmas›.c. Uzun süreçli projelerde de¤iflen gereksinimlerinyüksek maliyetler oluflturmas›.d. Kullan›c›n›n sistemin gelifltirilmesi aflamas›ndasürecin içerisinde yer almamas›.e. Sistemin gelifltirilmesine ne zaman son verilece¤inedair do¤ru zaman›n, zorlukla kararlaflt›r›lmas›.7. Afla¤›dakilerden hangisi prototip yaklafl›m›n aflamalar›ndanbiri de¤ildir?a. Bafllamab. Gelifltirmec. Analizd. Yerlefltirmee. Bak›m8. Afla¤›dakilerden hangisi prototip yaklafl›m için biravantaj say›lamaz?a. Çok say›da kullan›c›n›n fikri ve görüflü ile sistemgerçeklefltirilir.b. Kullan›c› ihtiyaçlar›n› büyük ölçüde karfl›layansistemler gelifltirilir.c. Çok h›zl› ve k›sa sürede anlaml› sonuçlar eldeedilebilir.d. Hatalar k›sa sürede öngörülebilir.e. Yöneticiler, projenin geliflim sürecinde de¤iflimönerileri getirebilir.9. Proje içerisinde gerçeklefltirilen farkl› uygulamalar›nbirbirleriyle uyumlu çal›flmamas›, proje yönetimindekarfl›lafl›lan güçlüklerin hangisi içinde ele al›nmal›d›r?a. Kötü planlama,b. Standart oluflturma,c. Faaliyet alan›ndan sapmalar,d. Etik sorunlar,e. Test ve de¤erlendirmedeki yetersizlikler10. Projeyi en bafl›nda küçük parçalar halinde tasarlay›pve aflamal› bir flekilde ilerleyen hedefler koyarak,eldeki verilerin güncelli¤ini kaybetmeden de¤erlendirilmesive projenin bütünün sonuçlanmas›n› beklemedenprojeden faydalar sa¤lamas› çözümü proje yönetimindekihangi probleme karfl› oluflturulabilir?a. Faaliyet alan›ndan sapmalarb. Standart oluflturmac. Kötü planlamad. Gerçekçi olmayan proje süreçlerie. D›fl etkiler
162 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IOkuma Parças›Herkes Proje Yöneticisidir‹lk ifl hayat›ma bafllad›¤›mda proje yönetiminden haberimbile yoktu. Zaman içerisinde daha sonra sistemli birmetodoloji halinde ö¤rendi¤im Proje Yönetiminin ad›mlar›n›tek tek tecrübe ederek, yaflayarak ö¤rendim. Dosyalamay›,resmi yaz› yazmay›, toplant› organize etmeyi,muhasebeyi, adam yönetmeyi ve daha sayamayaca¤›mirili ufakl› yüzlerce konuyu yaflayarak ö¤rendim. Maafll›çal›flt›¤›m kadar kendi iflimi de yapt›m, gündüz oldu-¤u kadar gecede çal›flt›m. Yaklafl›k 20 y›ll›k ifl hayat›mdairili ufakl› onlarca ulusal ve uluslararas› projelerdeyer ald›m.Bu tecrübe baz› konularda iddial› konuflmama, yazmamavesile oluyor tabi ki. Mesela, bir çok firma bir projeyeilk bafllarken ne tam ihtiyac›n› tan›mlayabilir nedekime hangi görevi verece¤ini. Üstelik bir çok projeninbaflar›s›z olmas›n›n sebebi ekip üyelerinin rollerini yeterinceanlayamam›fl olmalar›ndand›r. Projelerde yap›-lacak ifller ilgili kifliye o iflle ilgili yetkiyle beraber aktar›l›rlarya da yetkiyle beraber aktar›lmal›d›rlar. Buradayetkinin alt›n› özellikle çiziyorum çünkü özellikle büyükflirketlerde ya da karmafl›k projelerde ekiplerin büyükolmas› kimin ne ifl yapt›¤› konusunda belirsizliklereyol açabilir. Asl›nda her ekip üyesine yetki ile birliktesorumlulu¤unu verdi¤inizde onu kendisinin projeyöneticisi yapm›fl olursunuz. Projelerin baflar›s› ekipüyelerinin kendilerine verilen iflleri sahiplenme ve sorumlulu¤unualma konusunda gayretleri ile birebirorant›l›d›r.Bu yetki nas›l verilir? Ya da verilmeli?Kiflilere yetkileri, yaz›l› olarak ve di¤erlerinin de görece¤iflekilde verilmelidir. Projeyi anlaml› parçalar halindebölümlemek ve her parçay› mant›kl› bir biçimde detayland›rarako bölümden sorumlu kifliyi atayabilmekgerekir.‹flte burada insans› tembellikler devreye girebilir. Projelerdekikifliler kendilerinin ilgilendi¤i ifllerin d›fl›ndakiifllere gözlerini kapatabilirler ya da kendilerinin ilgilendirmedi¤inidüflünebilirler. Bir ço¤u da ö¤renmeye üflenir.Halbuki bilmek ve ö¤renmek önemlidir.Proje üyelerinin öncelikli olarak kendi önlerindeki ifllistelerine s›k› s›k›ya sar›lmalar› gerekir. Burada her türlüsorular›n yan›tlar›n› bulmaya çal›flmal› her detay› ö¤renmelidirler.Ald›¤›n›z ya da verdi¤iniz ifllerin ucu aç›kolmamal›d›r. Bir noktada bitmeli ya da tamamlanabilmelidir.‹flin enteresan taraflar›ndan biriside verdi¤iniz ifllerdekiflilerin ismini verilen ifllerin yan›na yazd›¤›n›zda kiflilerinkendilerini daha sorumlu ve yetkili hissetmeleridirHele birde verilen görev ve yetkiler net ise ifllerine çokdaha iyi odaklanabilirler.E¤er bu flekilde düflünürseniz bir süre sonra projelerdekiverimin ve olumlu sonuçlar›n artt›¤›n› göreceksiniz.E¤er proje ekibini üstlendikleri ifller konusunda rahatettirir, onlar› projenin tasar›m›na, öngörülerin yap›lmas›nadahil eder, projeleri parçalara böler, problemlerhakk›nda geri besleme sa¤lar ve onlara destek olursan›zprojenin baflar›s› için çok büyük bir ad›m atm›fl olursunuz.Onlar›n önerilerini ve fikirlerini sormak onlar›nkendilerini daha rahat ve o projede daha k›ymetli olduklar›n›hissetmelerini sa¤layacakt›r.Her proje ekibi üyesinin, projenin büyüklü¤üne bakmaks›z›no projenin yöneticisi olarak kendinin konumland›rmas›ve hissetmesi önemlidir.Savafl fiakarKaynak: http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?Blog-No=51680Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam Döngüsü Sistemi”konusunu gözden geçiriniz.2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam Döngüsü Sistemi”konusunu gözden geçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizibilite” konusunu gözdengeçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fizibilite” konusunu gözdengeçiriniz.5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Uygulama” konusunu gözdengeçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yaflam Döngüsü SistemininBaz› Dezavantajlar›” konusunu gözden geçiriniz.7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Prototip Yaklafl›m” konusunugözden geçiriniz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Prototip Yaklafl›m›n Avantajlar›ve Dezavantajlar›” konusunu gözden geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetiminde Problemler”konusunu gözden geçiriniz.10.d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Proje Yönetiminde Problemler”konusunu gözden geçiriniz.
6. Ünite - CBS’de Proje Yönetimi ve Amaçlar›163S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Finansal Fizibilite: Projenin maliyet-yarar analizinin yap›ld›¤›aflamad›r.. Bu analiz belirlenen yaklafl›mlar içinalternatif yollar›n belirlenmesini sa¤lar. Sa¤lanacak yarar›nmaddi varl›¤› olmayan, dolayl› fleyler olmas› durumundafaydan›n ve onunla ilgili olgular›n iyi etüd edilmesigerekir.Teknik Fizibilite: Proje için uygun teknolojinin maliyethesab›n›n yap›ld›¤› aflamad›r. Dikkat edilecek en önemlihususlardan biri yaz›l›m ve donan›mlar›n farkl› kullan›c›laragöre düflünülmesi ve kullan›c›lar›n karfl›laflabilecekleriproblemlerde ihtiyaç duyacaklar› teknik destekhesap edilmelidir. Uzun soluklu projelerde yaflananyaz›l›m, donan›m veri uyumsuzluklar›n›n yarataca¤› maliyetlerdeyine bu aflamada de¤erlendirilmelidir.Kurumsal Fizibilite: Bir proje birçok kurum için hizmetverecekse, uzun süreçli projelerde kurumsal de¤erlendirmeninde hesaba kat›lmas› gerekir. Kurum politikalar›,bütçeleri ve planlama yöntemleri de¤erlendirilmelidir.S›ra Sizde 2Avantajlar:Prototip yaklafl›m›n bafll›ca amac›, kullan›c› ihtiyaçlar›n›büyük ölçüde karfl›layan sistemler gelifltirmektir.Çok h›zl› ve k›sa sürede anlaml› sonuçlar elde edilebilmektedir.Prototip yaklafl›m›, hatalar› öngörebilmektedir. Alternatifsistemlerde hatalar kimi zaman y›llar sonra fark edilebilmektedir.Gelifltirilmekte olan her bir alt sistem veya bileflenin ç›kt›lar›görülebilmekte ve bu sayede yöneticiler projeleringeliflim sürecinde de¤iflim önerileri getirebilmektedir.E¤er para ve zaman proje sürecinde elverirse, kullan›c›tatmin olana kadar prototipler gelifltirilebilir.Dezavantajlar:Prototip yönetimi zor bir yaklafl›md›r. Çok say›da kullan›c›,çok say›da fikir ve görüfl demektir.Sistemi gelifltirmeye ne zaman son verilece¤ine do¤ruzamanda karar vermek güç olabilmektedir.E¤er yöneticinin sürekli olarak sistemde de¤ifliklik ihtiyac›söz konusu ise gelifltirme maliyetinin yüksek olmas›kaç›n›lmazd›r.Erken haz›rlanan bir prototip kullan›c›n›n teslim süresiiçin beklentisini yükseltebilir.S›ra Sizde 3Proje yönetiminde karfl›lafl›lan bafll›ca güçlükler; üst yönetimdeste¤i, teknik liderlik, kötü planlama, proje sürecindekihedef de¤ifliklikleri, gerçekçi olmayan projesüreçleri, d›fl etkiler, faaliyet alan›ndan sapmalar, projeekibindeki iletiflimsizlik ve tak›m ruhu, veri uyumu,standart oluflturma, kültürel ve etik sorunlar, test ve de-¤erlendirmedeki yetersizlikler.S›ra Sizde 4Amaca yönelmifllik: Planlaman›n yönü projenin amaçlar›olmal›d›r.Bütünlük: Planlamada, projedeki hiçbir birim, bölümya da alt sistem plan›n d›fl›nda b›rak›lmamal›d›r.Ölçülebilirlik: Projede, belirlenen hedeflere ne orandaulafl›ld›¤› veya hedeften ne kadar sap›ld›¤›n›n bilinmesiönemlidir.Süreklilik: Uzun süreçli ifllerde k›sa vadeli planlar›n, anaplan›n sürdürülebilirli¤ine katk›s› ve denetimi vard›r.Gelifltirilebilirlik: Ana plan›n, k›sa vadeli planlar›n vesonuçlar›n›n de¤erlendirmelerine olan duyarl›l›¤› ve esnekli¤ibaflar›l› olmas›nda bir ölçü oluflturacakt›r.Güvenilirlik: Gerçe¤i yans›tmayan bilgilerden bir planoluflturmak, proje gerçeklefltirme sürecini tehlikeye atacakt›r.Ekonomiklik: Planlaman›n amac› proje kaynaklar›n›nen optimum flekilde kullan›lmas›d›r.Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklarAr›kanl›, A. & Ulubafl, B.(2004). Yönetim: Yönetim fonksiyonlar›ve yönetici davran›fllar›. Ankara: Tar›m veKöyiflleri Bakanl›¤›.Bestebreurtje, H. (1997). GIS Project Management. (UnpublishedMSci Thesis). Manchester MetropolitanUniversityFazal S. (2008). GIS Basics. New Delhi: New Age International.Huxhold, E. & Levinsohn, G. (1995). Managing GeographicInformation System Projects. New York: OxfordUniversity PressYerci, M. (2003). CBS Veri Kaynaklar›nda Güncellefltirme.TUJK 2003 Y›l› Bilimsel Toplant›s› Co¤rafi BilgiSistemleri ve Jeodezik A¤lar Çal›fltay›. Konya.
7CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-1Amaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;CBS’de sistem gelifltirme basamaklar›n› listeleyebilecek,CBS ortam›nda ifllem taslaklar›n›n haz›rlanmas›n› listeleyebilecek,Projelerin oluflturulmas›, gelifltirilmesi ve soruna yönelik uygun örnekleriaç›klayabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• CBS• Veri• Veritaban›• Sistem• Nokta, çizgi, poligon‹çindekilerCBS’de Proje Tasar›m›ve Yönetimi-ICBS’de ProjeTasar›mMetodolojisi• S‹STEM ANAL‹Z‹• S‹STEM TASARIMI• S‹STEM GEL‹fiT‹RME VE S‹STEMGERÇEKLEfiT‹RME
CBS’de Proje Tasar›mMetodolojisiG‹R‹fiBilgi sistemlerinin gelifltirilmesi için haz›rlanm›fl birçok yöntem bulunmaktad›r. Buyöntemlerde sistem yaflam döngüsünü oluflturan safhalarda nelerin yap›laca¤› venas›l yap›laca¤› belli standartlara oturtulmufltur. Çokça kullan›lan yöntemler aras›ndaJACKSON, SSADM+SDM, STRADIS, SADT, YOURDON, PARMAS ve RUP (RationalUnified Process Method : Rasyonel Birlefltirilmifl Süreç Modeli) yöntemleri say›labilir.Bilgi sistemleri için gelifltirilen bunca yöntemden hiçbiri ne yaz›k ki Co¤rafi BilgiSistemi (CBS) gelifltirmek üzere do¤rudan do¤ruya kullan›lamamaktad›r. Sorun,özellikle sistem tasar›m› safhas›nda veri modellendirmede görülmektedir.‹ngiltere’de haz›rlanan ve daha sonra özellikle Avrupa’da büyük bir yayg›nl›kkazanan ve Türkiye’de CBS alan›nda önemli çal›flmalarda bulunan Harita GenelKomutanl›¤› taraf›ndan da kullan›lan, RUP (Rational Unified Process Method) klasikbilgi sistemlerine yönelik olmakla beraber di¤er yöntemlere göre birçok üstünlüklersunmaktad›r. RUP yönteminin önemli özellikleri;• Veriye yönelik bir yöntemdir,• Mant›ksal ve fiziksel tasar›m› birbirinden ay›r›r,Bu özellikleri ile RUP, CBS için kullan›lmak üzere geniflletilmeye uygun biryöntem oldu¤undan, CBS gelifltirilmesi faaliyetlerinde bu metodolojinin kullan›m›önerilir.Di¤er bilgi sistemlerinde oldu¤u gibi CBS projesi de birbirini izleyen safhalardanoluflmaktad›r (fiekil 7.1). Bu safhalar Sistem Gelifltirme, Sistem Analiz ve SistemTasar›m faaliyetlerini içerir.Veri modellendirmede veriyap›lar› ve ifllemlerind›fl›nda sisteme bir üçüncüaç›dan daha bakar ve varl›kyaflam öykülerini ortayakoyar.
166 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.1Co¤rafi BilgiSistemleri GelifltirmeSafhalar›fiekil 7.2Sistem Analizi ‹flAk›fl›S‹STEM ANAL‹Z‹Analiz safhas›nda flu üç temel aflama gerçeklefltirilir (fiekil 7.2).• Sistem ifllemlerinin ve mevcut sorunlar›n analizi• Gereksinimlerin saptanmas›• Kullan›c› seçeneklerinin seçimi
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi167fiekil 7.3Sistem Analizi ‹flAk›fl›Bir CBS projesinde kurulacak sistemin analizi s›ras›nda her bir ad›mda yap›lacakifllemler afla¤›da sunulmufltur.Ad›m01 : Analizin Bafllat›lmas›Bu ad›mda; kullan›c› birimleri incelenmekte, konu ile ilgili önceden haz›rlanm›flbilgiler derlenmekte, sistem s›n›rlar› belirlenerek, özel araflt›rma gereken alanlartespit edilmekte ve proje yönetim haz›rl›klar› yap›lmaktad›r.Ad›m02 : Sistem Genel Ak›fl›n›n Araflt›r›lmas›Bu ad›mda, kullan›c›n›n belirlenen sistem s›n›r› içindeki mevcut ifllemleri içinveri ak›fl diyagramlar› haz›rlanmaktad›r. Bu diyagramlarda mevcut uygulamay›oluflturan ifllemler, veri depolar›, ifllemler aras›nda veya veri depolar› ile ifllemleraras›ndaki veri ak›fllar› gösterilmektedir.Ad›m03 : Sistem Veri Yap›s›n›n Araflt›r›lmas›Bu ad›mda mevcut sistemin mant›ksal veri yap›s› haz›rlanmaktad›r. Bu amaçlaönce mevcut sistemdeki varl›klar tespit edilmektedir. Varl›klar, haklar›nda bilgi tutulacaknesnelerdir. Her bir varl›k için varsa tek anlaml› belirleyicilerinin (anahtarlar›n›n)ne oldu¤u araflt›r›lmaktad›r. Daha sonra varl›klar aras›ndaki iliflkiler tespitedilir.Ad›m04 : Sorun / Gereksinim Listesinin Haz›rlanmas›Bu ad›mda mevcut sistemdeki sorunlar ve kurulacak CBS den beklentiler birliste halinde s›ralan›r.
168 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-IAd›m05 : Sistem Araflt›rma Sonuçlar›n›n Kullan›c› ‹le Gözden Geçirilmesi‹lk dört ad›mda mevcut sistemin veri modeli biçiminde bir tan›m› elde edilir. Buaflamada, haz›rlanan veri ak›fl diyagramlar›, mant›ksal veri yap›s› ve sorun gereksinimlistesi kullan›c› ile gözden geçirilir.Ad›m06 : Mant›ksal Veri Ak›fl›n›n Haz›rlanmas›fiekil 7.3’de haz›rlanm›fl olan veri ak›fl diyagramlar›nda iflin do¤as› gere¤i sistemdebulunmas› gerekli olmad›¤› halde fiziksel zorlamalar nedeniyle yer alan veridepolar› veya fazladan uygulanan ifllemler ay›klanarak mant›ksallaflt›rma ifllemiyap›l›r. Bu ad›mda bir bak›ma veri ak›fl diyagramlar›n›n özü ortaya konulur.Ad›m07 : ‹zleme, Kontrol Ve Güvenlik Gereksinimlerinin BelirlenmesiDaha tasar›ma geçmeden, hatta kullan›c› seçeneklerini belirlemeden, kurulacakCBS’nin yedeklenmesi, bilgilere eriflim yetkileri, CBS kullan›m›n›n izlenmesi, ar›zaan›nda alternatif çözümler, bilgilerin korunmas› gibi konulardaki gereksinimler buad›mda belirlenir.Ad›m08 : Kullan›c› Gereksinimlerinin BirlefltirilmesiDaha önce haz›rlanan ve sürekli gelifltirilen sorun ve gereksinim listesi gözdengeçirilir ve Ad›m07 de tespit edilen yeni gereksinimler de eklenir.Ad›m09 : Gereksenen Veri Ak›fl›n›n Haz›rlanmas›En önemli ad›mlardan biridir. Ad›m06’de haz›rlanm›fl olan mevcut sisteminmevcut veri ak›fl diyagram› ve Ad›m08’de sonuçland›r›lan sorun/gereksinim listesigöz önüne al›narak yeni sistem için alternatif veri ak›fl diyagramlar› haz›rlan›r. Ayr›caifllemler CBS ifllemleri ve CBS d›fl› ifllemler olarak ayr›flt›r›l›r. Çeflitli fonksiyonelyetenekleri olan alternatifler aras›nda en uygunu kullan›c› taraf›ndan seçilir.Ad›m10 : Gereksenen Veri Yap›s›n›n Haz›rlanmas›Ad›m03’de haz›rlanm›fl olan mevcut sistemin mant›ksal veri yap›s› ve Ad›m08de sonuçland›r›lan sorun/gereksinim listesi göz önüne al›narak kurulacak CBS içinsorunlar› giderecek ve yeni gereksinimleri karfl›layacak bir co¤rafi veri yap›s› haz›rlan›r.Bu co¤rafi veri yap›s› CBS’nin çekirde¤ini oluflturacak olan co¤rafi veritaban›n›nen belirleyici özelli¤idir. Co¤rafi veri yap›s›nda co¤rafi varl›klar, di¤er varl›klarve bunlar aras›ndaki iliflkiler gösterilir. Haz›rlanan veri yap›s›ndaki iliflkiler birereriflim yolu gibi düflünülerek kurulacak CBS’nin cevaplamas› beklenen sorgulamalar›cevaplay›p cevaplayamayaca¤› kontrol edilir. Ayr›ca bu veri yap›s›n›nAd›m14 de belirlenen gereksenen veri ak›fl diyagram› ile uyumlu olup olmad›¤›kontrol edilerek gerekli düzeltmeler yap›l›r. Gereksenen veri yap›s›nda bulunanvarl›klar›n hepsi co¤rafi veritaban›nda yer alacakt›r. Bu varl›klar› tek anlaml› tan›mlayananahtarlar belirlenir, ancak özniteliklerin ayr›nt›s›na inilmez.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE1Veritaban› nedir? SIRA S‹ZDEAd›m11 : Varl›klar›n Yaflam Öykülerinin Haz›rlanmas›DÜfiÜNEL‹MCBS de yer alacak varl›klar birer canl› varl›km›fl gibi düflünülmelidir. Örne¤inkonut olarak kullan›lan bir ev co¤rafi varl›kt›r. Bu ev say›sallaflt›r›ld›¤›nda CBS deyeni bir ev kayd› SORUaç›l›r. Böylece o varl›k veritaban›nda do¤mufl olur. Bu evin detaynumaras›, detay kodu, öznitelikleri (evin sahibi, kat say›s› v.b.) girildi¤inde,CBS de o varl›¤a ait grafik ve grafik olmayan kay›t veya kay›tlar›n içeri¤i tan›mlanm›flD‹KKATolur.SIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi169Co¤rafi varl›klar dinamik varl›klard›r. Zaman içerisinde de¤iflikli¤e u¤rayacaklard›r.Yeni bir bina yap›m›, parsel, altyap› gibi durumlarda grafik veriler de¤iflikli-¤e u¤ramaktad›r. Benzer flekilde bir evin ya da parselin sahibi de¤iflti¤inde grafikolmayan bilgiler de de¤iflikli¤e u¤ramaktad›r. Bunlar hep o varl›¤›n yaflad›¤› olaylar›netkisidir. Ev herhangi bir nedenle y›k›ld›¤› için gerçekte o varl›k ölmüfl olacakt›rancak veritaban› ortam›nda bu veri ebediyen yaflayacakt›r.CBS deki bütün varl›k tipleri için bu yaflam öykülerinin belirlenmesi birçok kolayl›klarsa¤lar. Bir co¤rafi varl›¤›n yaflam›n›n hangi aflamas›nda oldu¤unun veyabu varl›¤›n belli bir olaydan nas›l etkilenece¤inin bilinmesi CBS de hangi durumdane yap›laca¤› sorular›na cevap verdi¤i gibi istisnai durumlar›n da kontrol edilmesinisa¤lamaktad›r. Bu amaçla bir varl›k/olay matrisi haz›rlanarak hangi varl›¤›nhangi sistem olaylar›ndan etkilendi¤i belirlenecektir. Daha sonra Ad›m15 de haz›rlananco¤rafi veri yap›s›nda yer alan her bir varl›k için bu matristeki olaylar kronolojiks›raya dizilerek ve ayr›flt›r›larak birer yaflam öykü diyagram› haz›rlanacakt›r.Ad›m12 : ‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›CBS ortam›ndaki ifllemler üç grupta toplan›r.• Veritaban› ifllemleri : Co¤rafi veritaban›ndaki grafik ve grafik olmayan bilgilerinsorgulanmas› ve güncellefltirilmesi, (ekleme, silme, de¤ifltirme) ifllemleridir.• Co¤rafi analiz ifllemleri : Co¤rafi veritaban›ndaki grafik ve grafik olmayanverilere dayal› olarak belli ürünler yaratmak ve çeflitli sorgulamalara cevapvermek üzere yap›lan analiz ifllemleridir.• Görüntüleme ifllemleri : Co¤rafi veritaban›nda bulunan veya analiz ifllemleriile türetilmifl olan grafik ve grafik olmayan bilgilerin insan gözüne uygunformatlarda ekranlarda görüntülenmesi (softcopy) veya yazd›r›lmas›/çizdirilmesi(hardcopy) ifllemleridir.‹flte bu ad›mda belirlenen gereksinimleri karfl›lamak üzere kurulacak CBS’lerindehangi ifllem olanaklar›n›n bulunaca¤› tespit edilerek ve bu ifllemlerin her biriiçin ifllem tasla¤› haz›rlan›r.Ad›m13 : Saptanan Gereksinimlerin Kullan›c› ile Gözden GeçirilmesiBu ad›mda gereksinimlerin saptanmas› aflamas›nda (Ad›m06-Ad›m17) haz›rlananlarkullan›c› ile gözden geçirilerek varsa düzeltmeler yap›l›r. Böylece kullan›c›-n›n CBS’den ne bekledi¤i belirlenmifl olur.S‹STEM TASARIMIAnaliz safhas›ndan sonra tasar›m safhas›na geçilir (fiekil 7.4). Üç aflamadan oluflanCBS tasar›m safhas›nda yap›lacak görev ad›mlar› flunlard›r:• Veri Tasar›m›• ‹fllem Tasar›m› (fiekil 7.5)• Fiziksel Tasar›m
170 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.4Veri Tasar›m› ‹fl Ak›fl›fiekil 7.5‹fllem Tasar›m›‹fl Ak›fl›Tasar›m aflamas›nda uygulanacak ad›mlar afla¤›da sunulmufltur.Ad›m14 : NormalizasyonGünümüzün geliflen teknolojisi ile CBS deki grafik ve grafik olmayan veriler art›k‹liflkisel Veritaban› Yönetim Sistemleri (VTYS) ile yönetilmektedir. Bu verileriiliflkisel VTYS de iyi organize etmek için, bir baflka deyiflle tekrarl› veri gruplar› ve
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisiveri fazlal›¤›ndan ar›nd›rarak daha anlafl›l›r hale getirmek, veriye eriflimi kolaylaflt›rmakiçin normalizasyon iflleminin yap›lmas› gerekecektir. Normalizasyon ifllemindeafla¤›da özetlenen uygulamalar yap›l›r.• Önce sistemde tan›ml› ve bunlara ait öznitelikler s›ralan›r. Bu forma NormallefltirilmemiflForm (NF) denir.• NF’daki tekrarlanan gruplar ayr› veri setleri olarak tan›mlan›r ve böylece BirinciNormal Formlar (BNF) elde edilir.• BNF’da, veri elemanlar›n›n, birleflik anahtar›n tümüne ait olup olmad›¤› belirlenerek‹kinci Normal Formlar (‹NF) elde edilir.• ‹NF’daki anahtar d›fl› alanlardaki fonksiyonel ba¤›ml›l›klar belirlenerek ÜçüncüNormal Formlar (ÜNF) elde edilir.Sonuçta veritaban›nda kullan›lacak olan tablolar ve tablolar›n anahtarlar› tespitedilmifl olur.Ad›m15 : Co¤rafi Veri Yap›s› Tasar›m›Ad›m15’de haz›rlanm›fl olan sisteme ait mant›ksal veri yap›s› bu ad›mda ayr›nt›land›r›l›r.Normalizasyon’a paralel olarak yürütülecek bu ad›mda co¤rafi veri olanya da olmayan varl›klara ait bütün öznitelikler saptan›r. Varl›klar aras›ndaki konumaba¤l› olan ya da olmayan iliflkiler kesinlefltirilir. Bu varl›k, öznitelik ve iliflkilerin,belirlenmifl olan bütün ifllemleri destekleyip destekleyemeyece¤i kontrol edilir.Daha sonra co¤rafi varl›klar için katman tasar›m› ve veri yönetim tasar›m› yap›l›r.CAD tabanl› CBS veri yap›lar›nda grafik ve grafik olmayan veriler ayr› veritabanlar›ndatutulmaktad›r. Grafik olmayan veriler için pek sorun yaflanmamas›nara¤men, grafik verilerin hacmi ve verilerin süreklili¤i konusunda darbo¤azlar yaflanmaktad›r.Bu darbo¤azlar›n afl›lmas› için büyük proje alanlar› hücrelere bölünmektedir.Bugün art›k unified (grafik ve grafik olmayan verilerin tek bir veritaban›ndatutulmas›) teknoloji sayesinde veritabanlar›nda süreklilik sa¤lamak mümkünolabilmektedir. Bu yap› ile çok genifl proje alanlar›na iliflkin co¤rafi analiz ve sorgulamaimkanlar› do¤makta, verilerin bak›m›n›n ve güvenli¤inin sa¤lanmas›ndabüyük kolayl›klar sa¤lanmaktad›r. CBS projelerinde iliflkisel veritabanl› co¤rafi veriyap›s› kullan›lmal›d›r (fiekil 7.6).171Co¤rafi varl›klar veya buvarl›klara ait çeflitliöznitelikleri katmanlarhalinde gruplama düflüncesiklasik Karto¤rafya’daki kal›pyaklafl›m›ndankaynaklanmaktad›r. ‹liflkiselveri modeline de uygun olanbu katmanlama yaklafl›m›hem görüntülemeifllemlerinde hem dekatmanlar›n üst üsteçak›flt›r›lmas› ile analizifllemlerinde büyükkolayl›klar sa¤lamaktad›r.fiekil 7.6‹liflkisel Veritaban›Yap›s›
172 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-IAd›m16 : Karma Mant›ksal Veri Yap›s› Tasar›m›Veri yap›s› olarak Ad›m15 de haz›rlanm›fl olan ve Ad›m15 de gelifltirilen co¤rafiveri yap›s› ve Ad›m14 de haz›rlanm›fl üçüncü normal form tablolar› bu ad›mdaözel bir teknikle birlefltirilerek ve fiziksel ortamdan ba¤›ms›z karma bir mant›ksalveri yap›s›na ulafl›l›r.Ad›m17 : Say›sal Co¤rafi Bilgi Standartlar›n›n (SCBS) haz›rlanmas›Say›sal Co¤rafi Bilgi Standartlar› afla¤›da belirtilmifltir:• TERM‹NOLOJ‹ STANDARDI: Bu bölümde, SCBS kapsam›nda kullan›landetay, öznitelik, veri modeli vb. terimleri tan›mlan›r.• VER‹ YAPISI STANDARDI: Bu bölümde, desteklenen veri yap›lar› (spagettivektör, topolojik vektör, raster, matris) ve veritaban› modelleri (iliflkisel,a¤, hiyerarflik, nesneye yönelik) ile ilgili tan›mlamalar ve kavramsal flemalargösterilir.• SINIFLANDIRMA STANDARDI: Bu bölümde, hakk›nda bilgi toplanacakgerçek dünya varl›klar›, bunlara iliflkin tutulacak bilgilerin ve bilgi toplamadauyulacak kurallar tan›mlanarak modellendirilir. Bu standart Detay ve ÖznitelikKodlama Katolo¤u (DÖKK) olarak da bilinmektedir.• DUYARLIK STANDARDI: Bu bölümde, bütün detaylar tek tek ele al›n›p,üretilecek ürünler göz önünde tutularak hangi duyarl›kta veri toplanaca¤›ortaya konulur.• GEOMETR‹ STANDARDI: Bu bölümde, her detay tek tek ele al›n›p, hangiboyuttaki detaylar›n seçilerek say›sallaflt›r›laca¤›, detay›n hangi büyüklüktensonra çizgi ya da alan olarak say›sallaflt›r›laca¤› ortaya konulur.• GÖSTER‹M STANDARDI: Bu bölümde, detaylar›n hangi üründe hangi sembollegösterilece¤i ortaya konulur.• VER‹ KAL‹TES‹ STANDARDI: Bu bölümde, de¤iflimi yap›lan say›sal co¤rafibilgilere iliflkin ne tür kalite bilgilerinin tutulaca¤› tan›mlan›r. Genelde 9çeflit veri kalitesine yer verilir. Bunlar; afla¤›da sunulmufltur:- Veri seceresi (veri kayna¤›n›n türü, ölçe¤i, ad›, bask›/üretim tarihi, k›ymetlendirmetarihi, k›ymetlendiren operatör, kurum ad› vb.),- Konum do¤rulu¤u (yatay konum do¤rulu¤u ve düfley konum do¤rulu¤u),- Öznitelik do¤rulu¤u (sürekli öznitelikler [örne¤in UZUNLUK] için standartsapma, kesikli öznitelikler için güvenilirlik yüzdesi),- Güncellik,- Mant›ksal tutarl›l›k,- Detay taml›¤› (yüzde olarak),- Öznitelik taml›¤› (yüzde olarak),- Gizlilik derecesi (tasnif d›fl›, hizmete özel, gizli ve çok gizli),- Yay›nlanabilirlik (telif haklar›).SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKAT2Metadata nedir? SIRA S‹ZDEBu bilgiler, tüm veri seti için ve/veya detay s›n›flar› ve/veya detaylar için tan›mlanabilmelidir.DÜfiÜNEL‹M• B‹R‹M VE REFERANS S‹STEM‹ STANDARDI: Bu bölümde, de¤iflimi yap›-lacak SORU koordinat, mesafe, yükseklik gibi verilerde kullan›lacak birim ya dabirimler ile datum, elipsoit, izdüflüm sistemi gibi referans sistemi hakk›ndakibilgiler tan›mlanmal›d›r.D‹KKATSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi173• DE⁄‹fi‹M MEDYA STANDARDI: Bu bölümde, desteklenen medya türü(CD/ROM [ISO 9660], manyetik teyp cartridge [ISO 4341], manyetik teyp kaseti[ISO 4341], manyetik teyp [ANSI X3.27], disket [ISO 9293] vb.) , veri kay›tuzunlu¤u, blok uzunlu¤u, medya etiketleme kurallar› tan›mlanmal›d›r.• DE⁄‹fi‹M FORMAT STANDARDI: Bu bölümde, veri transfer kütü¤ününmant›ksal ve fiziksel yap›s› ile verinin kodlanmas›nda kullan›lan yöntemin(ASCII, EBSDIC, binary) türü tan›mlanmal›d›r.Ad›m18 : Mant›ksal Veri Tasar›m›n›n Do¤rulanmas›Veri tasar›m›nda (Ad›m14-Ad›m17) elde edilen ürünler öncelikle veri tasar›m›-na paralel olarak sürdürülen ifllem tasar›m› ürünleri ile karfl›l›kl› kontrol edilir. Veritasar›m›, ifllemleri desteklemiyor ise gerekli düzeltmeler yap›l›r.Ad›m19 : Co¤rafi Veritaban› Sorgulama ‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›CBS deki veritaban› ifllemleri sorgulama ve güncellefltirme olarak iki gruptairdelenir.Bu ad›mda tasarlanacak olan co¤rafi veritaban› sorgulama ifllemleri basit sorgulamalarve karmafl›k sorgulamalar olmak üzere iki grupta ele al›n›r.Basit sorgulamalar veritaban›nda bulunan verilerden belli koflullar› sa¤layanlar›nseçilmesi ile ve ek bir iflleme gerek olmaks›z›n cevaplanabilen sorgulamalard›r.Varl›k için V, öznitelik için Ö, öznitelik de¤erleri için D k›saltmalar› kullan›ld›-¤›nda; V(Ö)=D eflitli¤i bu sorgulamalar›n temelini oluflturur.Örne¤in;• Varl›k : 1457599 KBS nolu bina• Öznitelik : Betonarme• De¤er : “Konut”örneklemi ile; V(Ö)=D eflitli¤i, “1457599 KBS nolu betonarme bina Konut’tur” fleklindekurulmufl olur.Buna göre basit sorgulamalar Tablo 7.1’de örneklenmifltir.V(Ö)=?1457599 KBS nolu binan›n mülkiyeti nedir??(Ö)=DKonut tipinde binalar hangileridir?V(?)=?1457599 KBS nolu bina ile ilgili tüm bilgiler nelerdir??(Ö)=?Tüm betonarme binalar›n mülkiyetlerini göster.?(?)=? Veritaban›ndaki tüm kay›tlar› göster.Tablo 7.1Basit sorgulamaörne¤iKarmafl›k sorgulamalar ise cevab› veritaban›nda haz›r olmayan ve baz› temelveri ifllemleri ile türetilebilen sorgulamalard›r. Bu sorgulamalar›n cevaplanmas› içiniliflkisel cebir (relational algebra), katman kesifltirme v.b. ifllemlerine gerek duyulacakt›r.Bu sorgulamalarda sadece grafik olmayan veya sadece grafik özniteliklerleilgili olabilece¤i gibi bütünleflik de olabilir. Örne¤in,• Bir ilçe s›n›r› içerisindeki parsellerin say›s›, en büyük alan de¤eri, toplamalan de¤eri,• Bu parsellerin imar planlar› ile çak›flt›r›larak uygunluklar›n›n analizi,• Fay hatt› geçen parsellerin seçilmesi,• Bu parsellerin jeolojik ve toprak yap›s› katmanlar› ile çak›flt›r›lmas›,• Belli kriterlere göre en uygun imar yerlerinin tespitiGibi birçok karmafl›k sorgulama yap›labilir. Bu ad›mda böyle sorgulama modelleritasarlan›r. Bu sorgulama modellerinin her biri için bir sorgulama ifllem tasla¤›haz›rlan›r.Basit sorgulamalar sadecegrafik olmayan veya sadecegrafik özniteliklerle ilgiliolabilece¤i gibi bütünleflikde olabilir.
174 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-IAd›m20 : Co¤rafi Veritaban› Güncellefltirme ‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›Co¤rafi veritaban› güncellefltirme ifllemleri;• Veri toplama,• Grafik olmayan bilgilerin güncellefltirilmesi• Geometrik editleme (ekleme, silme, de¤ifltirme)Bunlar›n içinde özellikle veri toplama ifllemleri önem arz etmektedir. Veri toplamaçeflitli kaynaklardan yap›labilir. Mevcut harita ve dokümanlar (say›sal ortamdaveya bas›l› olabilir), ortofoto haritalar, hava foto¤raflar›, arazi ölçüleri, say›salco¤rafi bilgi kütükleri, saha çal›flmalar› gibi çeflitli veri kaynaklar› dikkate al›narakbu ad›mda bir veri toplama analizi yap›l›r. Bu veri toplama ifllemlerinin her biri içinbir ifllem tasla¤› haz›rlan›r.Veri topland›ktan sonra, de¤iflen, eklenen, silinen kay›tlar için nas›l ifllem yap›-laca¤›, aktif verilerin pasif veri haline gelmesi durumunda ne yap›laca¤›na iliflkinifllem taslaklar› bu ad›mda haz›rlan›r.Ad›m21 : Co¤rafi Analiz ‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›Co¤rafi analiz ifllemleri veritaban›na do¤rudan eriflmez. Genellikle analiz ifllemlerindenönce ve sonra Ad›m19 ve Ad›m20 de s›ralanan veritaban› ifllemleri uygulan›r.Co¤rafi analiz ifllemleri konuma ba¤l› karmafl›k sorular› yan›tlamak veya baz›ürünleri türetmek üzere yap›lan ifllemlerdir.Ad›m22 : Görüntüleme ‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›Bu ad›mda sorgulama ve analiz sonucunda elde edilen sonuç bilgilerin kullan›c›yasunulmas› için görüntüleme ifllemleri tasarlan›r. Görüntüler, ekran görüntüleri,çizimler, raporlar vb. çeflitli biçimlerde olabilir. Bütün bu görüntüleme ifllemleriiçin sembol, renk, yaz› stili tasar›mlar› yap›larak her bir ifllem için bir ifllem tasla¤›haz›rlan›r.Ad›m23 : Mant›ksal Veri Modelinin KontrolüVeri tasar›m› (Ad›m14-Ad›m18) ve ifllem tasar›m› (Ad›m19-Ad›m22) aflamalar›nda,kurulacak olan CBS’nin veri modelinin iki ana bilefleni tasarlanm›fl olur. Buad›mda ifllem tasar›m› ile veri tasar›m›n›n hem kendi içinde hem de karfl›l›kl› tutarl›klar›kontrol edilir. Veri yap›lar›n›n ifllem taslaklar›n› destekleyip desteklemedi¤i,bütün bu mant›ksal tasar›m›n analiz safhas›nda belirlenen ve Sistem Özellikleridosyas›nda kaydedilen CBS gereksinimlerini karfl›lay›p karfl›lamad›¤› kontrol edilerekanlafl›l›r ve gerekli düzeltmeler yap›l›r.Ad›m24 : Taslak Programlar›n Haz›rlanmas›Ad›m19, Ad›m20, Ad›m21 ve Ad›m22 ad›mlar›nda belirlenmifl olan ifllem taslaklar›bir fonksiyon katalogunda toplan›r. Bu ifllemler y›¤›n (batch) ve etkileflimli (interactive)olarak ikiye ayr›l›r. ‹fllemlerin her biri için bir program tasarlanacak vekullan›lacak program dili, VTYS ve CBS yaz›l›mlar› dikkate al›narak bu programlar›nmodülleri, girdi/ç›kt› formatlar› ve yapaca¤› ifller aç›klan›r.Ad›m25 : Co¤rafi Veritaban› Fiziksel Tasar›m›Bu ad›mda, veri tasar›m› (Ad›m14-Ad›m18) s›ras›nda herhangi bir özel yaz›l›mdanba¤›ms›z olarak haz›rlanan veritaban› tasar›m›, kullan›lacak CBS yaz›l›m›n›nözellikleri dikkate al›narak fiziksel tasar›ma dönüfltürülür.Ad›m26 : Fiziksel Tasar›m KontrolüBu ad›mda, haz›rlanan fiziksel tasar›m›n (Ad›m24-Ad›m25) saptanm›fl olan performanshedeflerini karfl›lay›p karfl›layamayaca¤› kontrol edilir.Ad›m27 : Sistem Test Plan›n›n Haz›rlanmas›Bu ad›mda, sistemin kurulmas› için bir takvim haz›rlanacak ve her bir programiçin bir test plan› haz›rlan›r.
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi175Ad›m28 : Kütük/Veritaban› Tan›mlar›n›n Haz›rlanmas›Kullan›lacak VTYS ve CBS yaz›l›mlar›n›n veri tan›mlama dilleri kullan›larak kay›tyap›lar› ve format tan›mlar› haz›rlan›r.Ad›m29 : Program Özelliklerinin Haz›rlanmas›Ad›m24 de belirlenen taslak programlar›n›n her biri için ad›m ad›m bu program›nyapaca¤› iflleri ve girdi/ç›kt› bilgilerini belirten birer doküman haz›rlan›r.Ad›m30 : Kullan›c› ‹fllemlerinin Planlanmas›Bu ad›mda Projede görev alacak personel için bir kullanma k›lavuzu haz›rlan›r.Bu k›lavuzda kullan›c›n›n hangi durumda ne ifllemleri yapaca¤› ve bunlar› nas›l yapaca¤›ayr›nt›l› olarak yer al›r.Ad›m31 : Gelifltirme Plan›n›n Haz›rlanmas›Sistem analiz ve tasar›m çal›flmalar›n›n bu son ad›m›nda ise CBS projesinin bundansonraki safhas› için bir planlama yap›l›r.S‹STEM GEL‹fiT‹RME VE S‹STEM GERÇEKLEfiT‹RMESistem gelifltirme safhas›nda ihtiyaçlar ortaya konarak, bu ihtiyaçlar› karfl›layacakflekilde sistem tasar›m› yap›l›r, gerekli yaz›l›m ve donan›m temin edilerek, veritaban›tasar›m› tamamlan›r, yaz›l›m gelifltirme ifllemleri tamamlan›r ve pilot bir alanda sistemtest edilir. Sistem gerçeklefltirme aflamas›nda ise; gelifltirilen sistem yayg›nlaflt›r›l›puygulamaya konulur. Bu safhadan sonra sistem uygulama ve bak›m aflamalar›gerçeklefltirilir.Veritaban›n›n Kurulmas›Fiziksel tasar›mda haz›rlanan veritaban› flemas›, CBS ve VTYS yaz›l›mlar›n›n veritan›mlama dili komutlar› ile sisteme yüklenmesidir. Sistem gerçeklefltirmenin ikinciaflamas›d›r.Veri Toplama Tekniklerinin AnaliziCo¤rafi veri, yer yüzeyi üzerinde veya yak›n›nda belli bir anlama sahip somut vesoyut her fleyi ifade eder. Veri toplama tekniklerinin analizi deyince, farkl› tip veyap›daki co¤rafi verilerin farkl› tipteki toplama flekilleri anlafl›lmaktad›r. Bu aç›dan,bu aflamada co¤rafi verilerin tip ve yap›lar› hakk›nda baz› aç›klamalar yapma gere¤iduyulmaktad›r.Grafik (Konum) verileri, co¤rafi verinin belli bir referans sistemine göre yerinive biçimini belirten koordinat veya piksel de¤erleridir (fiekil 7.7). Vektör veya rasteryap›da olabilir. Vektör yap›, elemanlar boyunca koordinat tutulan, iki veya üçboyutlu olabilen bir yap›dad›r. Vektör yap›da grafik detaylar; nokta detay (a¤aç,bina, kaya v.b.), çizgi detay (yol, nehir, enerji nakil hatt› v.b.) ya da alan detay(göl, ormanl›k alan, deprem kufla¤›, yap› alan› v.b.) olarak ifade edilir.Co¤rafi veriler, grafik ya dasözel gibi de¤iflik yap›dabulunabilirler.fiekil 7.7Grafik Veri Yap›s›
176 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.8Raster Veri Yap›s›Raster yap› iki boyutlu olup, tüm yüzey boyunca belli aral›klarla bölünmüflgrid a¤›d›r (fiekil 7.8). fiekil 7.8’de her bir piksel de¤eri için koordinat bilgisi tutulmaktad›r.Sözel ya da öznitelik verileri, do¤rudan detaya ba¤l› ve ad›, geniflli¤i gibi detay›tan›t›c› verilerdir. Öznitelik verileri idealde konum ve topolojik verilerden ba-¤›ms›z olmal›d›r, ancak konuma ba¤l› da olabilir.Co¤rafi veri toplama çeflitli yöntemlerle yap›l›r. Bu yöntemleri birbirinden ay›-ran en belirleyici unsur bilgisayarca okunabilir ortama dönüfltürülürken kullan›lantekniktir. Bu teknik de kullan›lacak veri kayna¤›n›n cinsine göre de¤iflir.Bilgisayarca okunabilir ortama dönüflüm için kullan›lan bafll›ca teknikler;• Vektör yap›da say›sallaflt›rma ile co¤rafi veri toplama (masadan veya ekrandanmanüel say›sallaflt›rma, otomatik çizgi izleyerek say›sallaflt›rma)• Raster yap›da tarama ile say›sallaflt›rarak co¤rafi veri toplama• Fotogrametrik k›ymetlendirme ile co¤rafi veri toplama• Uzaktan alg›lama ile co¤rafi veri toplama• Arazide ölçme ile co¤rafi veri toplama• Alfa say›sal bilgi girifli ile co¤rafi veri toplama• Haz›r CBS kütü¤ünün sisteme entegrasyonu ile co¤rafi veri toplamaKullan›c›n›n tercihine göre veri toplama tekni¤i tespit edilebilir, ancak veri duyarl›¤›ve kalitesi göz önünde tutuldu¤unda kullan›c›n›n tercihinden öte, belli standartlarauygunluk önem arz etmektedir.Proje kapsam›nda grafik veri olarak haritalar, sözel veri olarak da ilgili tüm kay›tlarbilgisayar ortam›na at›l›r.De¤iflik ortamlarda elde edilecek verilerin üretilmesini yönelik, Veri üretimi iflak›fl flemas› fiekil 7.9’da gösterilmifltir:
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi177fiekil 7.9Veri Üretim Ve Yönetim ‹fl Ak›fl fiemas›Çizim ve Çizim TeknikleriHaz›rlanacak plan, harita, grafikler vb. çizili materyal Co¤rafi Bilgi Sistemi veri modeliyap›s›na ve teknolojisine uygun olarak haz›rlanmal›d›r.Katmanlara ait veriler sistemde üç ayr› tabloda depolan›r. Bunlardan birincisiÖzNitelik tablosudur. ÖzNitelik tablosu detaya ait tip,ad gibi sözel bilgilerin depoland›¤›tablodur. ‹kinci tabloda detaya ait geometri bilgileri vard›r. Bu tabloda geometrinintipi (alan, nokta, çizgi gibi), kapsad›¤› alan (extent), nokta say›s› ve koordinatbilgileri depolan›r. Üçüncü tablo mekansal indeks tablosudur. Bu tablo istenilenbölgedeki co¤rafi verileri filtrelemede ve istemciye sunmada kullan›l›r. Üçtabloda da ba¤lant›y› sa¤layan kullan›c› tan›ml› ortak bir alan vard›r. Bu alan sayesindeözNitelik, geometri ve indeks bilgileri birbirleriyle iliflkilendirilirler. Tabloisimlendirilme ifllemi konumsal veri yönetim sistemi taraf›ndan yarat›lan her katmanas›radan verilen bir numarayla yap›l›r ve bu ifllem SDE_layers tablosunda kay›talt›na al›n›r. Buna göre katman Geometri tablosu için F ve Mekansalindeks tablosu için de S yöntemi kullan›l›r. ÖzNitelik tablosununisimlendirilmesi kullan›c›ya b›rak›lmal›d›r.Desteklenen Veri Yap›s›Co¤rafi Bilgi Sistemi veri modeli yap›s›na ve teknolojisine uygun veri yap›lar›; nokta,çizgi ve poligon veri yap›lar›d›r (fiekil 7.10).
178 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.10Nokta, çizgi vepoligongeometrilerifiekil 7.11Poligon GeometrisiNokta DizilifliPoligon Geometrisi Nokta DizilifliNoktalar poligonlarda saat yönüne ters flekilde s›ralan›l›r ve bu flekilde depolan›r.ArcSDE yaz›l›m› istenildi¤inde her iki yönde de noktalar› s›ralay›p kullan›c›ya verebilir(fiekil 7.11).‹çinde delik içeren kapal› alanlar, d›fl› saat yönünün tersine bir nokta s›ralamas›nasahipken, içindeki her delik birim, saat yönünde nokta s›ralamas›na sahiptir.Geometri Analiz ve ‹liflkileriStandard CBS yaz›l›m›lar› detaylar üzerinde birlefltirme, kesiflme, eflitlik ve benzerianaliz ifllemlerini yaparak kullan›c›lar taraf›ndan gönderilen mekansal analiz sorgular›n›gerçeklefltirir. Bu analizler afla¤›da grafik olarak aç›klanm›flt›r.
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi179EflitlikEflitlik koflulunun sa¤lanabilmesi için detaya ait bütün noktalar›n birbirine eflit olmas›gerekir (fiekil 7.12).fiekil 7.12Eflitlik durumuKenar› De¤meGeometrilerin ortak s›n›rlar›n›n bulunmas›d›r (fiekil 7.13).fiekil 7.13Kenar› de¤medurumu‹çermekBirinci geometri ikinci geometriyi flekilde görüldü¤ü gibi tamamen kapsama ifllemidir(fiekil 7.14).fiekil 7.14‹çerme durumu
180 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.15Parçalaraayr›lmadurumuParçalara Ayr›lm›flGeometrilerin ortak kesiflim kümesinin olmamas› durumudur (fiekil 7.15).KesiflimKesiflim kümesinin olmas› durumunda yeni geometri oluflturulur (fiekil 7.16).fiekil 7.16Kesiflim durumufiekil 7.17Fark durumuFarkKesiflim kümesinin fark› yeni geometri olarak oluflturulur (fiekil 7.17).
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi181Simetrik FarkKesiflimi d›fllayan geometri üretir (fiekil 7.18).fiekil 7.18Simetrik fark durumuBirleflimOrtak geometrilerin birlefltirilmesi sonucunda yeni geometri oluflturur (fiekil 7.19).fiekil 7.19Birleflim durumuKesmePoligon geomtrisiyle di¤er geometrilerin kesiflim kümesidir (fiekil 7.20).fiekil 7.20Kesme durumu
182 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-Ifiekil 7.21Veri eriflim modeliGeometri Koordinat Yap›s›Detaylara ait koordinatlar x, y, z bileflenlerinden oluflurlar. Ayr›ca her bir koordinataait ölçü de¤eride istenildi¤inde koordinatla birlikte depolanabilir. Detaylar›nveritaban›nda az yer kaplamalar› ve de a¤ üzerinde daha kolay ve h›zl› iletilebilmeleriiçin s›k›flt›r›larak depolanmalar› sistem taraf›ndan otomatik olarak yap›lmaktad›r.Koordinatlar sistemde 32-bit pozitif tam say› olarak depolan›r. Tam say› aritmeti¤isayesinde konumsal veriler üzerinde analiz ifllemleri do¤al say›lara göre dahah›zl› yap›ld›¤›ndan sistemin veri sunum ve analiz h›z›da do¤al olarak artar. Tamsay› koordinat sisteminin hassasiyet kayb›na neden olmas›n› önlemek için 32-bitpozitif tamsay› aral›¤›nda (0 .. 2.1x10 9 ) çarpan ve öteleme de¤erleri belirlenir. Örne¤inUTM projeksiyon sisteminde tan›ml› bir noktay› (x : 584456.145, y :4578245.208) milimetre hassasiyetinde sisteme yükleyebilmek için çarpan de¤erimizin1000 olmas› gereklidir. Ancak koordinat çiftlerinin 32-bit tam say› tan›m aral›¤›n›geçmemesi için çarpa ifllemi (ölçeklendirme) öncesi koordinat çiftleri ötelenir.Yukar›da örnek verdi¤imiz koordinat çifti için öteleme de¤erleri x için 0 y içinde 4,000,000 dur. Öteleme ve ölçeklendirme ifllemi veri yükleme, sorgulama ve anlizs›ras›nda arayüz programlar› taraf›ndan otomatik olarak yap›l›r. Kullan›c›lar›nek bir ifllem yapmalar›na gerek yoktur.Veri Eriflim ModeliVeri eriflimi, standart SQL (Structured Query Language ) dilinde tan›ml› olan “cursor”modeline eklenmifl mekansal sorgu kabiliyetiyle sa¤lan›r (fiekil 7.21).Uygulama Gelifltirme ArayüzüUygulama gelifltirme ara yüzü Katman Yönetimi, Geometri, Koordinat Sistemi, Projeksiyon,Sorgu Yönetimi, Tablo Yönetimi, Resim (Raster) veri Yönetimi gruplar›-na ayr›lm›flt›r. Bu fonksiyon gruplar› kullan›larak veritaban›nda veri yükleme vegüncelleme, analiz ve sorgu ifllemleri gerçeklefltirilir. Konumsal veritaban›na, aç›klamalar›detayl› olarak yap›lm›fl bu fonksiyon gruplar›n› kullanan herhangi bir yaz›l›m›nba¤lanmas›n› mümkün k›lar.
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi183Sistem Güvenli¤i‹liflkisel veritaban› kullan›c› tan›m ve haklar› Konumsal Veri Sunucusu (ArcSDE)yaz›l›m› içinde geçerlidir. ArcSDE, veritaban›na “sde” olarak tan›mlanm›fl veritaban›kullan›c›s› olarak ba¤lan›r ve konumsal verilerle ilgili tablolar›n yönetimini yapar.Di¤er kullan›c›lar taraf›ndan sisteme yüklenmifl konumsal veriler, iliflkisel veritaban›yönetim sistemince bu kullan›c›lara ayr›lm›fl alanlarda (Oracle için tablespace,SQL Server için database) depolan›r. Depolama ve veri alma ifllemlerindeArcSDE yaz›l›m› kullan›c› ve iliflkisel veritaban› aras›nda ara katman olarak davran›r,iliflkisel veritaban› yönetim sisteminin kullan›c›lara vermifl oldu¤u haklar ölçüsündekonumsal verilere ulafl›lmas›n› sa¤lar.Veri Tutarl›l›¤›Konumsal verilerin üretiminin yada güncellenmesinin tutarl› bir flekilde yap›labilmesiiçin ArcSDE yaz›l›m› alt küme (Subtype), de¤er kümesi (Domain) ve ilk de-¤er (Default) tan›mlar›n›n yap›lmas›n› sa¤lar. Böylece yeni eklenecek yada güncellenecekdetaylar›n alabilece¤i de¤erler tan›ml› küme içerisine al›nm›fl olur. Ayr›casistem veritaban› haraket (transaction) yap›s›n›da destekler. Böylece herhangi biraflamada istenilmeyen bir durum olufltu¤unda yap›lan de¤ifliklik ifllemlerini geri almakmümkün olur.Kilitleme Mekanizmas›Co¤rafi veri kullan›m› tutarl› k›labilmek için ArcSDE yaz›l›m› iki adet kilitleme mekanizmas›destekler. Bunlar Katman ve Alan kilitleme mekanizmalar›d›r, okuma veyazma olarak ikiye ayr›l›rlar. Kilitleme ifllemi veritaban› ba¤lant›s› aktif oldu¤u süreceya da kullan›c› taraf›ndan kald›r›lmad›¤› sürece aktif olarak kal›r.Raster Veri ModeliArcSDE raster verileri de yönetme ve depolama kabiliyetine sahiptir. Raster veriler“pixel” denilen detaylardan oluflurlar. “Pixel” de¤erleri tam say› ya da do¤al say›olabilir. “Pixel” kümelerinden bantlar oluflur. Örne¤in RGB raster veri üç banttan,K›rm›z› (Red), Yeflil (Green), Mavi (Blue) oluflur. Bant say›s› uydu görüntülerindeyediye kadar ç›kabilir. Bantlar›n birleflmesinden Raster veriler oluflturulur. ArcSDERaster veriler için katalog oluflturarak kesintisiz bir görüntü sa¤lar. Bu katalog sayesindebir yada birden çok raster verinin sadece istenen bölümü server taraf›ndanveritaban›ndan sorgulan›p istemciye gönderilir. Böylece a¤ üzerindeki veri trafi¤ide indirgenmifl olur.
184 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-IÖzetA MAÇ1A MAÇ2CBS’de sistem gelifltirme basamaklar›n› listelemek.Bilgi sistemlerinin gelifltirilmesi için haz›rlanm›flbirçok yöntem bulunmaktad›r. Bu yöntemlerdesistem yaflam döngüsünü oluflturan basamaklar›nnelerin yap›laca¤› ve nas›l yap›laca¤› bellistandartlara oturtulmufltur. Di¤er bilgi sistemlerindeoldu¤u gibi CBS projesi de birbirini izleyenbasamaklardan oluflmaktad›r. Bu basamaklar;• Sistem Gelifltirme,• Sistem Analizi,• Sistem Tasar›m›çal›flmalar›n› içermektedir.CBS ortam›nda ifllem taslaklar›n›n haz›rlanmas›n›listelemek.CBS ortam›ndaki ifllemler üç grupta toplan›r.• Veritaban› ifllemleri: Konumsal veritaban›ndakigrafik ve grafik olmayan bilgilerin sorgulanmas›ve güncellefltirilmesi (ekleme, silme,de¤ifltirme) ifllemleridir.• Konumsal analiz ifllemleri: Konumsal veritaban›ndakigrafik ve grafik olmayan verileredayal› olarak belli ürünler yaratmak ve çeflitlisorgulamalara cevap vermek üzere yap›lananaliz ifllemleridir.• Görüntüleme ifllemleri: Konumsal veritaban›ndabulunan veya analiz ifllemleri ile türetilmiflolan grafik ve grafik olmayan bilgilerininsan gözüne uygun formatlarda ekranlardagörüntülenmesi (softcopy) veya yazd›r›lmas›/çizdirilmesi(hardcopy) ifllemleridir.‹flte bu ad›mda belirlenen gereksinimleri karfl›lamaküzere kurulacak CBS’lerinde hangi ifllemolanaklar›n›n bulunaca¤› tespit edilerek ve bu ifllemlerinher biri için ifllem tasla¤› haz›rlan›r.A MAÇ3Projelerin oluflturulmas›, gelifltirilmesi ve sorunayönelik uygun örnekleri aç›klamak.CBS deki veritaban› ifllemlerden en önemlilerisorgulama ve güncellefltirmedir.Konumsal veritaban› sorgulama ifllemleri basitsorgulamalar ve karmafl›k sorgulamalar olmaküzere iki grupta ele al›n›r.Basit sorgulamalar veritaban›nda bulunan verilerdenbelli koflullar› sa¤layanlar›n seçilmesi ileve ek bir iflleme gerek olmaks›z›n cevaplanabilensorgulamalard›r.Varl›k için V, öznitelik için Ö, öznitelik de¤erleriiçin D k›saltmalar› kullan›ld›¤›nda; V(Ö)=D eflitli¤ibu sorgulamalar›n temelini oluflturur.Örne¤in;• Varl›k : 1457599 KBS nolu bina• Öznitelik : Betonarme• De¤er : “Konut”örneklemi ile; V(Ö)=D eflitli¤i, “1457599 KBS nolubetonarme bina Konut’tur” fleklinde kurulmuflolur.Karmafl›k sorgulamalar ise cevab› veritaban›ndahaz›r olmayan ve baz› temel veri ifllemleri ile türetilebilensorgulamalard›r. Bu sorgulamalar›ncevaplanmas› için iliflkisel cebir (relational algebra),katman kesifltirme vb. ifllemlerine gerek duyulacakt›r.Bu sorgulamalar sadece grafik olmayanveya sadece grafik özniteliklerle ilgili olabilece¤igibi bütünleflik de olabilir. Örne¤in,• Bir ilçe s›n›r› içerisindeki parsellerin say›s›, enbüyük alan de¤eri, toplam alan de¤eri,• Bu parsellerin imar planlar› ile çak›flt›r›larakuygunluklar›n›n analizi,• Fay hatt› geçen parsellerin seçilmesi,• Bu parsellerin jeolojik ve toprak yap›s› katmanlar›ile çak›flt›r›lmas›.
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi185Kendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi ifllem taslaklar›n›n haz›rlanmas›ad›m›nda ki ifllemlerden de¤ildir?a. Co¤rafi analiz iflemlerib. Veritaban› ifllemleric. Verilerin sat›n al›nmas› ifllemid. Görüntüleme ifllemie.2. Afla¤›dakilerden hangisi sistem analizi iflleminin ilkaflamas›d›r?a. Sistem genel ak›fl›n›n araflt›r›lmas›b. Analizin bafllat›lmas›c. Sistem veri yap›s›n›n araflt›r›lmas›d. Sorun listesinin haz›rlanmas›e. ‹fllem taslaklar›n›n haz›rlanmas›3. Afla¤›dakilerden hangisi veri tasar›m aflamalar›ndand›r?a. Normalizasyonb. Gereksenen veri yap›s›n›n haz›rlanmas›c. Kullan›c› seçeneklerinin seçimid. Sistem ifllemlerinin ve mevcut sorunlar›n analizie. ‹zleme ve kontrol4. Afla¤›dakilerden hangisi veri kalitesi standartlar›ndande¤ildir?a. Konum do¤rulu¤ub. Öznitelik do¤rulu¤uc. Güncellik,d. Mant›ksal tutarl›l›k,e. CAD verisi olmas›5. Co¤rafi verinin belli bir referans sistemine göre yerinive biçimini belirten koordinat veya piksel de¤erlerinedir?a. Grafik verib. Say›sal veric. Metadatad. Veritaban›e. Veri do¤rulama6. Bilgisayarca okunabilir ortama dönüflüm için kullan›lanbafll›ca teknikler aras›nda afla¤›dakilerden hangisiyer almaz?a. Raster yap›da tarama ile say›sallaflt›rarak co¤rafiveri toplamab. Fotogrametrik k›ymetlendirme ile co¤rafi veritoplamac. Ka¤›t ortam›nda harita çizmed. Uzaktan alg›lama ile co¤rafi veri toplamae. Arazide ölçme ile co¤rafi veri toplama7. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’de desteklenen veri yap›s›de¤ildir?a. Noktab. Çizgic. Poligond. Çoklu çizgie. Sözel veri8. Geometrilerin ortak s›n›rlar›n›n bulunmas› durumuafla¤›daki analizlerden hangisini tan›mlar?a. Kenar› de¤meb. Eflitlikc. ‹çermekd. Kesiflime. Fark9. Detaya ait bütün noktalar›n birbirine eflit olmas› durumuafla¤›daki analizlerden hangisini tan›mlar?a. Kenar› de¤meb. Eflitlikc. Parçalara ayr›lm›fld. Kesiflime. Fark10. “Geometrilerin ortak kesiflim kümesinin olmamas›durumudur” afla¤›daki analizlerden hangisini tan›mlar?a. Kenar› de¤meb. Eflitlikc. Parçalara ayr›lm›fld. Kesiflime. Fark
186 CBS’de Proje Tasar›m ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹fllem Taslaklar›n›n Haz›rlanmas›”konusunu tekrar gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sistem Analizi” konusunutekrar gözden geçiriniz.3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sistem Tasar›m›” konusunutekrar gözden geçiriniz.4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Kalitesi Standard›” konusunutekrar gözden geçiriniz.5. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Toplama TekniklerininAnalizi” konusunu tekrar gözden geçiriniz.6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Veri Toplama TekniklerininAnalizi” konusunu tekrar gözden geçiriniz.7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Desteklenen Veri Yap›s›”konusunu tekrar gözden geçiriniz.8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geometri Analiz ve ‹liflkileri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geometri Analiz ve ‹liflkileri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Geometri Analiz ve ‹liflkileri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1Veritaban›; düzenli bilgiler toplulu¤udur. Kelimenin anlam›bilgisayar ortam›nda saklanan düzenli verilerle s›-n›rl› olmamakla birlikte, daha çok bu anlamda kullan›lmaktad›r.Bilgisayar terminolojisinde, sistematik eriflimimkân› olan, yönetilebilir, güncellenebilir, tafl›nabilir,birbirleri aras›nda tan›ml› iliflkiler bulunabilen bilgilerkümesidir. Bir baflka tan›m› da, bir bilgisayarda sistematikflekilde saklanm›fl, programlarca ifllenebilecek veriy›¤›n›d›rS›ra Sizde 2Veri hakk›ndaki bilgiye metadata (üstveri) denir. Veritabanlar›bir tak›m verileri tutar ve gerekti¤inde eriflilmesineolanak verir. Baz› durumlarda tutulan veri hakk›ndabilgiler de gerekebilir. Örne¤in Ö¤renci diye birtablo olsa, her sat›r›nda bir ö¤renci gelecek fleklindeveri içerir. Bu tabloda hangi alanlar var, her bir alan›nboyu ve tipi nedir gibi özellikler metadata’d›r ve tablonunkendisinde yer almaz. Veritaban› gerekti¤inde metada’y›ayr› bir sorgulama biçimiyle verir. Sadece tablolarhakk›ndaki bilgiler de¤il, veritaban›n›n ad› ve versiyonugibi bilgiler, bir sorgudan dönen sonuçlar da metadatakapsam›ndad›r.
7. Ünite - CBS’de Proje Tasar›m Metodolojisi187Yararlan›lan KaynaklarEsri (2010). ArcGIS Resource Center Desktop Help 10.http://help.arcgis.com/en/arcgisdesktop/10.0/help/index.htmlHarder, C., Ormsbay, T. &Balstroem, T. (2011).Understanding GIS. NewYork: Esripress.Peters, D. (2008). Building a Gis, EsriPress, NewYork,http://www.esri.com/library/
8CBS’DE PROJE TASARIMI VE YÖNET‹M‹-IAmaçlar›m›zBu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Çak›flt›rma ve a¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemlerinin mant›¤›n› aç›klayabilecek,Çak›flt›rma ve a¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemleri aras›ndaki fark› anlatabilecek,Geleneksel yöntemle uygulanan çak›flt›rma ve a¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemlerinin,modern yöntemlere göre zorlu¤unu örneklendirebilecek,Planlama ve tasar›m boyutunda çak›flt›rma ve a¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemlerininönemini kendi cümlelerinizle ifade edebilecek bilgi ve becerilere sahipolacaks›n›z.Anahtar Kavramlar• Çak›flt›rma• A¤›rl›kl› çak›flt›rma• Katman• Öznitelik• Etki faktörü• Uygunluk derecesi‹çindekilerCBS’de Proje Tas›r›m›ve Yönetimi-ICBS ProjelerindeKarar Üretilmesi• F‹Z‹KSEL PLANLAMA VE CBS• ÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹• ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹• A⁄IRLIKLI ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹• SONUÇ• CO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ VEÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹ ‹L‹fiK‹S‹
CBS Projelerinde KararÜretilmesiF‹Z‹KSEL PLANLAMA VE CBS‹nsano¤lu yaflad›kça geliflmek, gelifltikçe büyümek arzusundad›r. Büyüme ise, çal›flmaçevresini oluflturan ekonomik ve sosyal kalk›nmadan geçmektedir. Fakatkalk›nma arzusu içerisindeki insano¤lu çevre sorunlar› ile karfl› karfl›ya kalmaktad›r.Özellikle geliflmekte olan ülkelerin sektörel geliflmelerinde karfl›lafl›labilecekçevre sorunlar›na önceden tedbir ad› alt›ndaki yat›r›mlar›, kazanç paylar›nda görülenbir zarar olarak nitelendirilmektedir. Oysaki çevre sorunlar›n› çözümlemedenyap›lan kalk›nma politikalar›, gelece¤imiz için yanl›fl at›l›mlara, çevre için geri dönülmezad›mlara sebep olmaktad›r.‹çinden geçti¤imiz yüzy›l perspektifinden bak›ld›¤›nda, modern teknoloji geliflmearzusunda olan insano¤luna do¤adan s›n›rs›z yararlanma f›rsat› sa¤lam›flt›r.Sa¤lanan f›rsatlar do¤rultusunda geliflen teknoloji, sanayileflmeyi gerçeklefltirmifl,ilerleyen ve ivme ile yükselifle geçen toplumda sürekli nüfus art›fl› olmufl, kentleflmeyiolabildi¤ince süratli meydana getirmifltir. Sonuç olarak insan do¤a üzerindekurtulmas› güç bir kibre bürünmüfl ve do¤al kaynaklar üzerindeki bask›lar giderekartm›flt›r.Halen geliflmekte olan ülkemiz, Cumhuriyet döneminden itibaren kalk›nma tercihini“sanayi sektöründen” yana seçmifltir. Bu do¤rultuda uygulanan politikalarsanayi üretiminin artt›r›lmas› ve teflvik edilmesi yönünde olmufl, yer seçiminin etkilerihiç göz önünde bulundurulmam›flt›r. Ayn› flekilde sanayi sektörü gibi gelifltirilmeyeçal›fl›lan Turizm sektörü de, turizm bölgelerinin fiziki haritalar› ve planlar›n›nolmamas›ndan dolay› bu sektördeki yer seçimleri yat›r›mc›lar›n ellerine b›rak›lm›flt›r.Bunun sonucunda yat›r›mc›lar kendi istekleri ve menfaatleri do¤rultusundayer seçimi yapm›fl böylelikle ormanlar, meralar, tar›m arazileri, sit alanlar›, k›y›-lar ve bunun gibi pek çok do¤al alan yok edilmifltir. Ülkemizde geliflim ve yat›r›mad› alt›ndaki endüstri, yerleflim, ormanc›l›k, tar›m, rekreasyonel alanlar vb. faaliyetlerteknik ve bilimsel aç›dan planlama veya yasaya tabi olmad›¤› için kesin bir flekildebirbirlerinden ayr›flt›r›lmam›flt›r. Bunun do¤urdu¤u sonuçlardan sadece birkaç›ise; tar›msal aç›dan en verimli topraklar›n üzerinde yerleflim alanlar› veya endüstriyelgeliflim alanlar› konumland›r›lm›fl olmas›, do¤al orman ve mera alanlar›-n›n tarla aç›larak tar›m arazilerine dönüfltürülmesidir. Bu uygulamalar do¤rultusundado¤a tahrip edilmekte, su rejimleri bozulmakta, mikro klima de¤iflmekte, rüzgarve seller artmakta, topraklar su ile y›kanarak verimsizlefltirilmektedir. Oysakigeliflmifl ülkelerde arazi kullan›m› önemlidir, bu aç›dan da mekânsal alan planla-
190 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ISIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEman›n içerik ve etaplar› belirli kural ve yasalara ba¤l›d›r. Kamu veya özel sektöryarar›na yat›r›m yap›laca¤›nda öncelik, alan yetene¤inin tan›mlanmas› ve ekolojikdenge temelinde planlanmas›d›r.Arazi kullan›m problemi zaman içerisinde tüm dünyay› ilgilendiren bir konuhaline gelmifltir. H›zla artan nüfus, çevre kirlili¤i, erozyon ve heyelan riski, de¤erlitar›m ve orman alanlar›n›n amaç d›fl› kullan›m›, kurakl›k, taflk›nlar, sel felaketleri,afl›r› tahrip ve kentleflme unsuru, insanlar›n do¤aya bak›fl aç›lar›n› de¤ifltirmeyezorunlu k›lm›flt›r. Çünkü bu unsurlar›n alt›nda yatan faktör “yanl›fl arazi kullan›mlar›d›r.”Özellikle 1980’lerden sonra önemli de¤iflimler gerçekleflmifl, kent yönetimlerininve kent planlamas›n›n eskiden kalma yöntemlerle idame ettirilemeyece¤ianlafl›lm›fl ve ortaya konmufltur.Ekonomik geliflmeler do¤rultusunda h›zla artan nüfus, s›n›rl› bir kaynak olanarazinin rekabetini artt›rma e¤ilimindedir. Arazinin yetene¤i ve kapasitesi d›fl›ndakullan›lmas› ise onun bozulmas›na ve varl›¤›n›n azalmas›na sebep olmaktad›r. ‹fltebu nedenle arazinin sürdürülebilirli¤i, geliflimi ve verimlili¤inin artt›r›labilmesi için“Planlama” gereklidir. Planlama, gelecekte bulunulacak noktay› öngörü ile tespitederek, kontrol alt›na alma veya bu do¤rultuda yönlendirme çabas›d›r. Arazi kullan›mplanlaman›n amac› ise; gelece¤imiz için çevresel kaynaklar› korumak ve bukaynaklar›n toplum için en iyi flekilde kullan›m›n› sa¤lamakt›r. Do¤ay› ve üzerindebulundu¤umuz araziyi koruyabilmek, ondan en fazla yarar› sa¤layabilmek, sonrakikuflaklara sorunsuz aktarabilmek, kullan›m seçeneklerini bir plan do¤rultusundauygulamak ise süregelen bir denetimle mümkün olabilmektedir. Arazi kullan›mkararlar›n›n temelini ise bu amaç oluflturmaktad›r.Arazi kullan›m planlar›ndan beklenen öncelik; alan›n yetene¤ini tan›mlayarak,farkl› kullan›mlara farkl› kriterler do¤rultusunda yaklaflabilmek olmal›d›r. Arazikullan›m planlamas›na, bir tak›m teknik flemalardan olufltu¤u düflünülen çal›flmaolarak yaklafl›lmamal›d›r.Arazi Kullan›m Planlama süreci;• Alandaki mevcut durumun de¤erlendirilmesi,• Arazide karfl›lafl›lan kullan›m sorunlar›n›n ve f›rsatlar›n›n bulunmas›,• Sorunlar›n çözümü,• Optimal (uygun) alan›n seçilmesi,• Alternatif alanlar›n tespiti,• Tesis veya tesislerin inflas›ndan sonra istenilen verim düzeyinin denetlenmesibölümlerinden SIRA S‹ZDE oluflmaktad›r.Bir arazinin etkili ve verimli kullan›labilmesi için, öncelikle o araziye en uygunkullan›m konumland›r›lmal›d›r. Çünkü arazi parçalar› farkl› özellik gösterirler, baz›DÜfiÜNEL‹Malanlar için belirli kullan›mlar hiç uygun olmazken, baz› kullan›mlar için çok dahauygun olur. Örne¤in bir alan› tar›m alan› tahsis etmek en verimli sonucu do¤urmas›nakarfl›n ayn› alan› yerleflim alan› olarak tahsis etmek yanl›fl bir kararSORUolabilir.Bir arazi kullan›m›n›, D‹KKAT en yüksek fayday› sa¤layacak alanla efllefltirilmek en do¤ru olan›d›r.Yani do¤ru kullan›mla do¤ru arazi parças› efllefltirildi¤inde optimum seçenek elde edilmiflolur.SIRA S‹ZDEDo¤al kaynaklardan devaml› olarak optimal flekilde yararlanmak için do¤a üzerindeyap›lacak etkinin, çevre üzerinde oluflturaca¤› bask› fliddeti ve çevrenin buAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZbask›ya dayan›m kapasitesinin belirlenmesi gerekir. Belirleme aflamalar›nda, arazide¤erlendirmeleri önemli yer kapsamaktad›r. Arazi de¤erlendirmesi; arazinin kul-K ‹ T A PK ‹ T A PTELEV‹ZYONTELEV‹ZYON
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi191lan›m özelliklerinin belirlenmesi ve belirlenen özelliklerin gereksinimleri, alan›nhali haz›rdaki mevcut kullan›m verilerinin elde edilmesidir. Di¤er bir deyiflle araziperformans›n›n belirlenerek ortaya konmas›d›r. Bu kriter, arazi kullan›m planlamalar›n›nen kapsaml› bölümünü oluflturmaktad›r.Günümüzde mesleki ve sektörel bazda karfl›lafl›lan birçok problem ve olaylardaplan yapma ve karar verme durumu ile karfl› karfl›ya kal›nmaktad›r. Karar verme iseflöyle tan›mlanabilir; belirli bir amaca hizmet eden alternatifler içerisinden en uygunolan›n› seçmektir. ‹flte bu noktada belirli bir amaç do¤rultusunda kullan›m alan› (tar›malan›, yerleflim alan›, rekreasyon alan›, endüstri alan› vb.) için arazi belirleme ifllemindekarar verme arac› olarak “Çak›flt›rma Analizleri” kullan›lmaktad›r.ÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹Depolanm›fl veriler üzerinde konumsal kararlar verebilmek için mevcut girdilerdenyararlan›larak yeni bilgiler üretilmesine, çak›flt›rma analizleri denir.Peyzaj Mimar› McHarg ekolojik temelli planlamada harita çak›flt›rma (map overlay)tekni¤ini ilk oluflturan kiflidir (fiekil 8.1). Bu teknik, planlama sürecinde kenteait de¤erlendirilmesi gereken fiziksel ve do¤al özelliklerin analizinde mutlak suretlekullan›lmas› gereken bir araçt›r.Geçmifl zamanlarda planlama ve tasar›m çal›flmalar›nda çevre faktörünün küçükbir yere sahip olmas›n›n sebebi, çevreye ait miktar belirleme ve bilgi görüntülenmesininanlaml› ve teknik bir yolunun olmamas›yd›. Buna ra¤men McHarg elindekimevcut haritalar› üst üste bindirerek kullanm›fl ve görsel olarak sergilenenmekânsal verilerin genifl miktarda bilgi içerece¤ini ortaya koymufltur.ToprakParklarKentOrmanÇAKIfiTIRMAPAHTASIfiekil 8.11969 Y›l›ndaMcHargTaraf›ndanYap›lanKatmanlar›nÇak›flt›r›lmas›Tekni¤i (MapOverlay)McHarg’›n Design With Nature adl› kitab›nda ortaya koydu¤u kuram fiekil8.1’de gösterilmifltir. Kuram, katmanlar›n üst üste çak›flt›rma mant›¤›n›n ilk modellerindendir.Ayn› zamanda bu mant›k Co¤rafi Bilgi Sistemleri (Geographic InformationSystems) temelini de oluflturmufltur. Mcharg ekolojik tabanl› alan planlamas›ndandaima co¤rafi katmanlar›n bulunmas› gerekti¤ini vurgulam›flt›r. Yani, co¤rafiyaklafl›m asl›nda geçmifle dayanmaktad›r, yeni türetilmifl bir kavram de¤ildir.Özellikle McHarg Design With Nature ‘da do¤al ve kültürel alanlar içerisinde insanlar›netkinliklerinin nas›l yönetilmesi gerekti¤i ifade etmifltir.Planlama aç›s›ndan do¤ru uygulamalar gerçeklefltirebilmek için, mekana dayal›bütün verilerin de¤erlendirilmesi çok sa¤lam bir temelde dayand›r›lmal›d›r. Budo¤rultuda planlama süreci, analiz ve sentez aflamalar›nda çeflitli sorgulamalar,mekânsal harita çak›flt›rmalar› ve s›n›fland›r›lmalardan oluflmaktad›r.Ian L. McHarg (20 Kas›m1920 - 5 Mart 2001)Clydebank , ‹skoçya’dada¤an bir peyzaj mimar›d›r.He was the founder of thedepartment of landscapearchitecture at theHis 1969book pioneered the conceptof ecological planning.1969’da yazd›¤› Design withNature kitap; ekolojikplanlaman›n temelinioluflturmufltur.It continues tobe one of the most widelycelebrated books onlandscape architecture andland-use planning. Designwith Nature, peyzaj mimarl›¤›ve arazi kullan›m planlamas›üzerine en yayg›n ünlükitaplar›ndan biri olmayadevam etmektedir.
192 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÇAKIfiTIRMA ANAL‹ZLER‹Çak›flt›rma YöntemiA¤›rl›kl› Çak›flt›rma Yöntemifiekil 8.2ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹Alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit de¤erlendirilip (üst üste getirilmesi) çak›flt›r›lmas›d›r.Çak›flt›rma yöntemini daha iyi kavrayabilmek için bir örnek bir soruüzerinden aç›klayal›m;Soru: fiekil 8.2’de alan› 2000m x 2000m olan araziye iliflkin haritalar verilmifltir.Bu haritalar› “çak›flt›rma yöntemi” ve “ a¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemi” ile üst üste bindirerek“Organize Sanayi” için en optimal (uygun) yer seçimini yap›n›z. (Tüm haritalar›nköfle koordinatlar› ayn›d›r.)Örnek araziyeiliflkin haritalar
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi193Cevap;1. Ad›m: Yer seçim analizini gerçeklefltirirken öncelikle baz› kriterler belirlenir.Bu kriterler istenilen amaca hizmet eder. “Organize Sanayi Alan›” için yer seçimiyap›l›rken önceliklerimiz flunlard›r;1. Güvenli Zemin2. Tar›msal Kullan›mlara En Az Zarar3. Ulafl›m A¤›na Yak›nl›k2. Ad›m: Her bir katman içindeki öznitelikler (konumsal nesnelerin özellikleri)ya da de¤erler amaca göre, en uygundan en az uygun olana do¤ru s›ralan›r. Bizsorumuzu çak›flt›rma yöntemini kullanarak de¤erlendirirken her bir harita (katman)içindeki özellikleri, organize sanayi alan› için uygun veya uygun de¤ildir olaraknitelendirece¤iz.Toprak Haritas›Toprak katman› de¤erlendirilirken dikkat edilecek hususlar flöyledir; öncelik s›ralamas›ndaen yüksek de¤ere sahip olan güvenli zemin kriterine göre toprak haritas›n›yorumlarsak, üç toprak tipide birbirinden ayr›lamaz, derecelendirilemez.Çünkü arazide var olan kahverengi orman topra¤›, humuslu toprak ve killi toprakgüvenli zemin önceli¤ine sahip de¤ildir. Yani humuslu toprak güvenli, killi toprakdaha az güvenli diye de¤erlendirme yap›lamaz.Tar›msal kullan›mlara en az zarar kriterine göre toprak katman› yorumlan›rken;Organize sanayi alan› için yer seçimini gerçeklefltirirken hiçbir zaman unutulmayacakamaç çevreye en az zarard›r.Humuslu toprak ve kahverengi orman topra¤› tar›msal aç›dan verimli bir topraktürleridir. Bu nedenle organize sanayi alan› için uygun de¤ildir. Çünkü tar›msalve bitkisel yönüyle verimli olan toprak türlerini organize sanayi alan› için tahsisetmek, o topra¤› heba etmekle efltir. Böyle bir tercih çevreye zarar verecek, verimlitopraklar azaltacakt›r. Kahverengi ormantopra¤› orman örtüsünün alt›nda geliflti¤i içinorganik madde bak›m›ndan da zengindir. Humuslutoprak ise organik kal›nt›lar ve özelliklebunlar› çürümesiyle meydana gelen, mikroorganizmalaraç›s›ndan zengin olan, organik yap›l›bir toprak türüdür. Fakat killi topraklar bitkilerinyetiflmesinde fazla tercih edilmeyen bir türdür.Bunun sebebi ise bitki köklerini havas›z b›rakmas›,suyu geçirmemesi gibi bir çok etmenin birarada bulunmas›d›r. Bu aç›dan sorunlu bir topraktürü olarak say›labilecek killi toprak organizesanayi için uygundur. Toprak katman›n OrganizeSanayi alan› ‹çin uygun olan alanlar› fiekil8.3’ de gösterilmifltir.fiekil 8.3Toprak Katman›nOrganize SanayiAlan› ‹çinUygunlu¤uJeoloji Haritas›Jeoloji katman› organize sanayi yer seçimi için de¤erlendirilirken, hem güvenli zeminhem de tar›msal kullan›mlara zarar vermemek aç›s›ndan alüvyon toprak yap›-s›na sahip olan alan›n uygun olmad›¤› ortaya koyulur. Çünkü Alüvyon zemin;akarsular taraf›ndan tafl›nd›klar› için ince tanelidir, bu özelli¤i ile de toprak ifllenmesive tar›m için elverifllidir. Ayr›ca zengin mineralli yap›ya sahip olup, bitkilerin
194 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 8.4Jeoloji (Litoloji)Katman›nOrganize SanayiAlan› ‹çinUygunlu¤ugeliflim aç›s›ndan yararl› bir türdür. Zemin aç›s›ndan bak›ld›¤› takdirde de dayan›kl›bir yap›ya sahip olmad›¤› ortaya ç›kar. Bu topraklar dikey yönde çok fazla de¤ifliklikgösterirken yatay yönde pek de¤ifliklik göstermezler.Granit yap›ya sahip topraklar; kaba bünyeli, asit karakterli ve fizyoloji derinli¤i olantopraklard›r. Bitki yetifltiricili¤inde ve tar›msal alanlarda tercih edilen bir tür de¤ildir.Kaba bünyeli ve fizyolojik derinli¤inin fazla oluflu zemin yap›s› aç›s›ndan alüvyal topra¤anazaran daha üstün ve emniyetlidir. Bu sebeplerden dolay› organize sanayi yerseçiminde granit zemine sahip alan uygundur.Kireçtafl› yap›s› ise iri taneli ve killi özelli¤esahiptir. Bu topraklar zamanla y›kanarak mineralve besin maddelerince fakirleflirler. Bu yoksunlukbitkisel ve tar›msal aç›dan kullan›fls›zl›¤›do¤urur. Ayr›ca kireçtafl›n›n kilce zengin oluflutoprak ifllemeyi elveriflsiz k›lar. Bu zemin yap›s›orta s›¤l›k derecesinde olup, yüzeysel tafll›l›k veçatlak toprak özeli¤ine sahiptir. Bu koflullar gözönüne al›nd›¤›nda, organize sanayi yer seçimiiçin kireç zemine sahip olan alanlar uygundur.Jeoloji katman›n Organize Sanayi alan› ‹çin uygunolan alanlar› fiekil 8.4’ de gösterilmifltir.fiekil 8.5Fay Hatt› Boyunca250 metre Zonlamaile Güvenli Alan›nBelirlenmesiFay Hatt› Haritas›En yüksek öncelikler s›ralamas›nda birinci öncelik olarak belirtilen güvenli zeminözelli¤i fay hatt› ile bire bir iliflkilidir. Tesis edilecek organize sanayi alan› kesinliklefay hatt› üzerinde yer almamal›d›r. Organize sanayi zemininden fay hatt› geçti¤itakdirde en ufak bir depremde tesis zarar görecek, istenilmeyen tablolarla karfl›karfl›ya kal›nacakt›r. Bu nedenle fayhatt› boyunca her iki tarafa 250 metrelikzonlar at›l›r. Bu demektir ki; fay hatt›na250 metreden yak›n yerler “güvensiz”zemindir. ve bu alanda organize sanayitesis edilemez. Zonlama özelli¤iArcgis program›nda “Buffer” komutu ilekolayl›kla uygulanabilmektedir. GüvenliZeminin belirlenmesi için zonlamaafla¤›daki harita üzerinde belirtilmifltir.Fay hatt› haritas› üzerinde; Organize Sanayialan› ‹çin güvenli ve güvensiz zeminlerfiekil 8.5’ de gösterilmifltir.Büyük Toprak Gruplar› (Arazi Kullan›m Kabiliyet S›n›flar›)AKKS katman›nda bulunan I, II, IV, V s›n›f toprak türlerinden I. ve II. s›n›f topraklartoprak derinli¤i yüksek oldu¤u için güvenli zemindir. Fakat organize sanayi alan›için uygun de¤ildir.I.ve II. s›n›f toprak türünün özellikleri flöyle s›ralanabilir; erozyon sorunu yoktur,toprak derinli¤i fazla, drenajlar› iyidir. Su tutma kapasitesi yüksek ve verimlilikleriiyidir. Üretken bir yap›s› olup, bitki yetifltirilmesi aç›s›ndan genifl aral›¤a sahiptir.Kültür bitkileri yetifltirilmesinde kullan›ld›¤› gibi çay›r, mera ve orman için-
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi195de de kullan›labilir. S›ralanan bu özellikler tar›msalkullan›mlara en az zarar kriteri aç›s›ndanirdelendi¤inde, organize sanayi alan› için uygunolmad›¤› karar›na var›l›r.IV. ve V. s›n›f topraklar ise; yetiflecek bitkitürlerini k›s›tlayan, sadece dayan›kl› bitkilerinyetiflmesine olanak veren ve kültür bitkilerininnormal geliflmesini önleyen s›n›rland›rmalara sahiptir.S›k s›k sel basmas› nedeniyle sürekli olarakyafl ya da çok tafll› veya kayal›d›r. Bitki yetifltirilmesindesorunlu bir yap›ya sahip olan butoprak s›n›flar›, organize sanayi alan› için uygundur.Büyük toprak gruplar›n›n Organize SanayiAlan› ‹çin uygunlu¤u fiekil 8.6’da gösterilmifltir.Yol Haritas›Yol katman›n› de¤erlendirirken göz önünde bulundurulacaken önemli etken, öncelik s›ras›ndada belirtilen ulafl›m a¤›na yak›nl›kt›r. Organizesanayi alana h›zl› ve rahat ulafl›m alan›n kullan›-labilirli¤ini artt›ran bir faktördür. Bu nedenle yolkatman›nda yol güzergah› boyunca her iki yöndede 500 metrelik zonlama yap›lacakt›r. Yap›lanzonlama sonucunda ulafl›m a¤›na 500 metredenyak›n alanlar organize sanayi alan› için uygun,500 metreden fazla mesafeye sahip olan alanlarise uygun de¤il olarak nitelendirilir (fiekil 8.7).3. Ad›m: Her bir haritan›n (katman›n) öznitelikverileri, organize sanayi yer seçim kriterlerinegöre de¤erlendirildikten sonra tüm katmanlar›nfleffaf oldu¤u düflünür ve çak›flt›rma yöntemi kullan›laraküst üste bindirilir. Bütün haritalar›n üstüste getirilmesi ile tek bir harita üretilir ve üretilen haritan›n kesiflme noktalar›na göres›ra ile numaraland›r›l›r. Çak›flt›r›lm›fl sonuç haritas› flekil 8.8’de gösterilmifltir.4. Ad›m: Tüm katmanlar›n üst üste bindirilerek (çak›flt›rma) elde edilen tek paftadayeni poligonlar oluflur. Bu poligonlar›n her biri s›ras› ile numaraland›r›l›r. Bizimçak›flt›rd›¤›m›z paftada 16 adet poligon oluflmufltur. 1’den 16’ya kadar olan bütünpoligonlar›n bir kimli¤i vard›r ve bu kimlik “Object ID” ile ifade edilir. Kimlik,tüm katmanlar›n çak›flt›r›lmas› sonucu sadece bir poligon içerisinde hangi öznitelikverilerinin bulundu¤unu belirler. Örne¤in 5 nolu Object ID sahip poligon içerisinde,hangi katmanlar›n ve hangi öznitelik verilerinin bulundu¤u görülebilir.Her bir poligonun object ID s›ralamas›na göre Tablo10.1 oluflturulmufltur. Tablo10.1içerisindeki her bir poligonun Toprak, Jeoloji, Fay Hatt›, AKKS (Arazi Kullan›mKabiliyeti), Yol öznitelikleri girilmifltir. Bu tablonun oluflturulma amac›; dahaönce belirlenen kriterler do¤rultusunda uygun veya uygun de¤il sonuçlar›n› herbir poligon için görmektir. Tabloda uygunu (+) iflareti temsil ederken uygun de¤ili(-) iflareti temsil etmektedir. Tablo içerisinde herhangi sat›rda tüm öznitelikler uygun(+) ise o poligon bizim yer seçimimiz için optimal alan› ifade etmektedir. Tümuygunluk kriterini sa¤layan poligon “organize sanayi” için yer seçiminde uygunalan olarak tespit edilir. ve tesis o alana infla edilir.fiekil 8.6Büyük ToprakGruplar›n›nOrganize SanayiAlan› ‹çinUygunlu¤ufiekil 8.7Yol Güzergah›Boyunca 500 metreZonlama ileOrganize SanayiAlan› içinUygunluk
196 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 8.8Çak›flt›rma ‹fllem fiemas›
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi197Çizelge 8.1(Öznitelik Tablosu
198 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 8.95. Ad›m: Çak›flt›r›lm›fl katmanlardan oluflan numaral› poligonlar›n öznitelik verileritabloya aktar›ld›ktan sonra belirlenen kriterler do¤rultusunda Uygun (+) veUygun De¤il (-) verileri, öznitelik verilerinin yan›na atan›r. Atanan bu veriler gözönüne al›n›r, incelenir ve hangi poligon numaras› bütün uygunluk (+) kriterini sa¤lad›ysaTablo1’de belirlenerek iflaretlenir. Sonra, numaras› belirlenmifl olan poligonununçak›flt›r›lm›fl pafta üzerinde konumu belirlenerek “organize sanayi” alan›için en uygun yer seçimi yap›lm›fl olur. Çizelge 8.1 üzerinden belirlenen alan fiekil8.9’da gösterilmifltir.Çak›flt›rma Yöntemiile Uygun AlanSeçim SonucuA⁄IRLIKLI ÇAKIfiTIRMA YÖNTEM‹Alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit tutulmamas›, tüm katmanlar›n belirlenenetki faktörlerine (katsay›) göre çak›flt›r›lmas›d›r. A¤›rl›kl› çak›flt›rma, entegre biranaliz yöntemdir ve farkl› girdilerin ayn› ortamdan de¤erlendirilebilmesine olanaktan›r.A¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemi, bütünleflmifl bir analiz yapabilmek için farkl› de-¤erler ve farkl› birimlerle ifade edilen girdilerin ayn› ortamda de¤erlendirilebilmesiamac›yla her bir kritere verilen a¤›rl›k puanlar›n›n çak›flt›r›lmas› ile gerçeklefltirilenbir tekniktir. Bazen mekânsal sorunlar›n çözümü için birçok farkl› faktörünanaliz edilmesi gerekebilir. Baflka bir deyiflle katmanlardan baz›lar›n›n etki faktörleridi¤erlerinin etki faktörlerinden daha fazlad›r. Bu durumda a¤›rl›kl› çak›flt›rmayöntemi uygulanmas› daha do¤ru sonuçlar do¤urur.Bu yöntemi çak›flt›rma yönteminden ay›ran en büyük özellik belirlenen kriterlerdo¤rultusunda öznitelik verilerine uygun veya uygun de¤il diye nitelendirilmeyiflidir,bunun yerine uygunluk derecesine göre numaraland›r›l›r. En uygun kriteresahip olan öznitelik verisine, en yüksek de¤eri alacak flekilde puanlar atan›r. Öz-
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi199nitelik de¤iflkenlerindeki uygunluk kriterinin azalmas›na paralel olarak s›n›flaraatanan puanlar da düflürülecektir. Amaca hiçbir flekilde uygun görülmeyen s›n›flarise skaladaki en düflük puan› al›r.Çal›flma alan› için uygulanan a¤›rl›kl› çak›flt›rma analizinin bafllang›c›n›, benzerve birbiriyle iliflkili ana ve alt veri gruplar›n›n belirlenmesi oluflturur.Yine konuyu uygulamal› flekilde anlatmak gerekirse ayn› örnek üzerinden devamedilebilir. Ayn› soru üzerinden flimdi de ad›m ad›m a¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemininnas›l uyguland›¤›n› irdeleyebiliriz.1. Ad›m: Çak›flt›r›lan her bir katman için, yer seçimini etkileyen etki faktörlerinegöre yüzdelik (%) cinsinden de¤erler da¤›t›l›r. Her bir a¤›rl›kl› çak›flt›rmagrubundaki yüzdelik etki faktörlerinin toplam› %100 olacak flekilde pay edilir.Etki faktörlerinin belirlenmesinde, yer seçimi için göz önünde bulundurulacaköncelikli stratejiler çok önemlidir. Alan katmanlar›n›n etki faktörleri fiekil 8.10’dagösterilmifltir.fiekil 8.10Etki Faktörleri%20 %25 %25 %20 %102. Ad›m: A¤›rl›kl› çak›flt›rmada ilk olarak her bir katman içindeki öznitelikleramaca göre, en uygundan en az uygun olana do¤ru s›ralan›r. Biz sorumuz için üçöncelik belirliyoruz, bu öncelikler farkl› uygulamalarda çok seçenekli de yap›labilir.Daha sonra belirlenen öncelik kriterlerine göre a¤›rl›kl› puanlar verilir. Bunlar;• I. Dereceden Uygun: 2 puan• II. Dereceden Uygun: 1 puan• Uygun De¤il: 0 puanBu çal›flmada uygulanan a¤›rl›kl› çak›flt›rma yönteminde, uygun olmayan alanlaraverilen s›f›r (0) puan olmas› bir bölgenin, di¤er tüm kriterleri sa¤lasa bile, tekbir veri tününün uygun olmamas› durumunda sonuç paftas›ndan elenerek, “uygunolmayan alan” statüsünde yer al›r.Belirlenen öncelik puanlar› Toprak, Jeoloji, Fay Hatt›, AKKS ve Yol Haritalar›ndakiöznitelik de¤erlerine atan›r. Atanan a¤›rl›kl› puanlar Çizelge 8.2, Çizelge 8.3,Çizelge 8.4, Çizelge 8.5 ve Çizelge 8.6’da gösterilmifltir.TOPRAKKatmandaki Öznitelikler Uygunluk Dereceleri PuanlarKahverengi Orman Topra¤› I. Dereceden Uygun 2Killi Toprak II. Dereceden Uygun 1Humuslu Toprak Uygun De¤il 0Çizelge 8.2Toprak Katman›ÖzniteliklerininUygunluk Dereceleri(A¤›rl›kl› Puan›)
200 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÇizelge 8.3Jeoloji Katman›ÖzniteliklerininUygunluk Dereceleri(A¤›rl›kl› Puan›)JEOLOJ‹Katmandaki Öznitelikler Uygunluk Dereceleri PuanlarKireçtafl› I. Dereceden Uygun 2Granit II. Dereceden Uygun 1Alüvyon Uygun De¤il 0Çizelge 8.4Fay Hatt› Katman›ÖzniteliklerininUygunluk Dereceleri(A¤›rl›kl› Puan›)FAY HATTIKatmandaki Öznitelikler Uygunluk Dereceleri Puanlar500m > I. Dereceden Uygun 2250-500m II. Dereceden Uygun 10-250m Uygun De¤il 0Çizelge 8.5Büyük ToprakGruplar› Katman›ÖzniteliklerininUygunluk Dereceleri(A¤›rl›kl› Puan›)BÜYÜK TOPRAK GRUPLARI (AKKS)Katmandaki Öznitelikler Uygunluk Dereceleri PuanlarIV. S›n›f I. Dereceden Uygun 2V. S›n›f II. Dereceden Uygun 1I. S›n›f Uygun De¤il 0II. S›n›f Uygun De¤il 0Çizelge 8.6Yol Katman›ÖzniteliklerininUygunluk Dereceleri(A¤›rl›kl› Puan›)SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEYOLKatmandaki Öznitelikler Uygunluk Dereceleri Puanlar0-250m I. Dereceden Uygun 2250-500m II. Dereceden Uygun 1500m> Uygun De¤il 03. Ad›m: Katmanlar›n belirli stratejiler do¤rultusunda etki faktörleri ve katmanlar›nözniteliklerinin uygunluk dereceleri (a¤›rl›kl› puan›) belirlendikten sonra sonbir ifllem kalm›flt›r. Kalan ifllem tamamland›ktan sonra en uygun yer seçimi ve alternatifalanlar SIRA belirlenebilecektir. S‹ZDEMatematiksel bir ifllem olan son aflama dikkatleyap›lmal›d›r. fieffaf olarak üst üste gelen katmanlar›n birbirleri ile etkileflim içindeoldu¤u düflünülmelidir. Çak›flt›r›lan katmanlardan meydana gelen her poligon içerisindeToprak, Jeoloji, Fay Hatt›, Büyük Toprak Gruplar› ve Yol öznitelik verileriDÜfiÜNEL‹Mmevcuttur. Fakat her bir poligon ayn› öznitelik verilerine sahip de¤ildir. Bu fark,SORUyer seçiminde en üstün kriterlere sahip poligonun kazanmas› gibi düflünülebilir.Her bir poligon D‹KKAT için ayr› ayr› etki faktörü ve poligonun sahip oldu¤u özniteliklerin a¤›rl›kl›puanlar› çarp›l›r. Çarp›mdan ç›kan en yüksek de¤ere sahip olan alan, yer seçimindekioptimal (en uygun) alan olur.SIRA S‹ZDEÇak›flt›rma yöntemine göre yer seçimi fiekil 8.9’da gösterilmifltir. fiimdi ise çak›flt›r›lankatmanlar›n, özniteliklerinin a¤›rl›kl› puanlar› atan›rken oluflan, 250m veAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ500 m’lik zonlarda eklenerek fiekil 8.11 elde edilmifltir. Görüldü¤ü gibi, çak›flt›rmayönteminde oluflan poligon say›s›ndan daha fazla poligon oluflmufltur. Oluflan herK ‹ T A Pbir poligon K için ‹ T ayr› A P ayr› çarpma ifllemi yap›l›r ve sonuç bulunur.TELEV‹ZYONTELEV‹ZYON‹NTERNET‹NTERNET
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesifiekil 8.11’deki pafta içerisindeki poligonlarda 0 (s›f›r) yazmas›n›n sebebi, çarpmaifllemi sonucunda elde edilen de¤erdir. 2.Ad›m’ da gerçeklefltirilen, her bir katmaniçerisindeki özniteliklerin a¤›rl›kl› puanlar› 0 (s›f›r) oldu¤u taktirde çarpma ifllemininsonucu do¤al olarak 0 (s›f›r) ç›kmaktad›r. Ç›kan bu sonuçtan anlafl›l›r ki;s›f›r (0) de¤erini alan poligonlar yer seçimin için uygun olmaz ve elenirler.fiekil 8.11’de a¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemine göre, paftan›n sol üst köflesindekipoligonun hesaplama ifllem basamaklar› gösterilmifltir;• Toprak Katman›n›n Etki Faktörü: 0, 2 (%20)• Toprak Katman›ndaki Öznitelik A¤›rl›kl› Puan›: 2 (Kahverengi OrmanTopra¤›)• Jeoloji Katman›n›n Etki Faktörü: 0,25 (%25)• Jeoloji Katman›ndaki Öznitelik A¤›rl›kl› Puan›: 0 (Alüvyon)• Fay Hatt› Katman›n›n Etki Faktörü: 0, 25 (%25)• Fay Hatt› Katman›ndaki Öznitelik A¤›rl›kl› Puan›: 2 (500m >)• Büyük Toprak Grubu Katman›n›n Etki Faktörü: 0, 2 (%20)• Büyük Toprak Grubu Katman›ndaki Öznitelik A¤›rl›kl› Puan›: 0 (II. S›n›f)• Yol Katman›n›n Etki Faktörü: 0, 1 (%10)• Yol Katman›ndaki Öznitelik A¤›rl›kl› Puan›: 0 (500m>)Sadece belirlenen poligon için tüm katmanlar›n etki faktörleri ve özniteliklerinina¤›rl›kl› puanlar› tespit edildikten sonra hepsi çarp›larak ifllem gerçeklefltirilir(fiekil 8.11).Bu yöntemin uygulanmas› ileelde etti¤imiz 36 poligon için tarifedilen tüm ifllem teker teker yap›-larak en uygun yer bulunmaya çal›fl›l›r.Fakat bu ifllem dizisi uzunve zahmetli bir ifltir, ayr›ca hatayapma riski de göz önünde bulundurulmal›d›r.Paftada görüldü¤ü üzere 32poligonda 0 (s›f›r) yazmaktad›r.Bunun nedeni, 2. Ad›mda gerçeklefltirilenözniteliklerin a¤›rl›kl›puanlar›nda, uygun de¤il olarakatanan 0 (s›f›r) de¤erleridir. Birpoligonda istenen tüm özelliklerolsa bile sadece bir öznitelik verisiuygun olmad›¤› anda, yani puan›0 (s›f›r) oldu¤u anda o poligonSIRA S‹ZDEelenir ve s›f›r de¤erini al›r. Örne¤inDÜfiÜNEL‹Mbir alan için 100 kriter oldu¤unu varsay›m. E¤er 100 kriterden 99’u uygun fakat sadece1’i uygun olmad›¤› zaman, yer seçimi için o alan iptal edilir. Bunun sebebi,SORUmatematikte çarpma iflleminde s›f›r›n (0) yutan eleman olmas›d›r.‹fllemlere devam ederken k›sa yol olarak, poligonun öznitelik verileri D‹KKAT gözden geçirilir veherhangi özniteli¤in uygun olmad›¤› (s›f›r oldu¤u) görüldü¤ü anda o poligon için çarpmaifllemi yap›lmaz, alan do¤rudan elenebilir.SIRA S‹ZDEfiekil 8.11201A¤›rl›kl›Çak›flt›rma Yöntemiile Elde EdilmiflPaftaSIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P
202 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-Ifiekil 8.12A¤›rl›kl› Çak›flt›rmaYöntemi ile EldeEdilmifl PaftakiHesaplanacakPoligonlarSorumuz için 32 poligon buflekilde elenmifltir. Arta kalan 4poligonda çarpma ifllemleri yap›l›rve en yüksek de¤eri eldeeden, en uygun (optimal) aland›r.Di¤erleri ald›klar› sonuca göres›ralan›r ve derecelendirilmiflalternatif alanlar› oluflturur.Çak›flt›r›lm›fl paftadaki hesaplan›lacakpoligonlar fiekil 8.12’degösterilmifltir;a Poligonu için:(0,2) x 1 x (0,25) x 2 x (0,25) x 1 x (0,2) x 1 x (0,1) x 2 = 0,001 =1. 10-3b Poligonu için:(0,2) x 1 x (0,25) x 2 x (0,25) x 1 x (0,2) x 1 x (0,1) x 1 = 0,0005 =5.10-4c Poligonu için:(0,2) x 1 x (0,25) x 2 x (0,25) x 2 x (0,2) x 1 x (0,1) x 2 = 0,002 = 2. 10-3d Poligonu için:(0,2) x 1 x (0,25) x 2 x (0,25) x 2 x (0,2) x 1 x (0,1) x 1 = 0,001 =1. 10-3fiekil 8.13A¤›rl›kl› Çak›flt›rmaYöntemi ileBelirlenmifl YerSeçim AnaliziSonucu4. Ad›m: Poligonlariçin çarpma ifllemleri yap›ld›ktansonra sonuçlar›nbüyüklü¤üne göre s›ralan›r.En büyük de¤ere sahippoligon “organize sanayi”alan› için en uygunyer olarak belirlenir. Bualana 1. alternatif alan denir.Di¤erleri ise büyüklüks›ralar›na göre 2. veya 3.alternatif alan olarak belirlenir.Alternatif alanlar›nkonumlar› fiekil 8.13’degösterilmifltir.A¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemiifllem flemas› flekil8.14’de gösterilmifltir.
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi203fiekil 8.14A¤›rl›kl› Çak›flt›rmaYöntemi ‹fllemfiemas›1%20 %25 %25 %20 %10234SONUÇÖzniteliklere ait a¤›rl›kl› puanlar, dahil olduklar› alt veri grubunun etki derecesi ileçarp›lm›fl ve elde edilen çarp›m sonucunda belirlenen co¤rafi mekana denk düflende¤erler yard›m›yla, ana veri grubuna ait uygunluk paftas› elde edilmifltir. Bunagöre en yüksek puan› alan yerler, organize sanayi yerleflim için en uygun, en düflükpuan› alan yerler ise en az uygun alanlar› göstermektedir. Baflka bir deyiflle,tüm alan de¤erlendirme kriterleri aç›s›ndan bir dizi aflamadan geçerek, organizesanayi yerleflimi için derecelendirilmifl uygun alanlar belirlenmifl ve sonuç paftas›-na ulafl›lm›flt›r. fiekil 8.14’te ifllem flemas› gösterilmektedir.Bu çal›flman›n avantaj›; alternatif alan kullan›mlar› için haz›rlanan optimum yerseçim haritas› ile, hem arazide ne kadar alan›n bu alternatiflere tahsis edilece¤i,hem de bu alternatiflerin arazinin hangi bölgelerinde bulunmas› gerekti¤i ortayakoymufl olmas›d›r.
204 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-ICO⁄RAF‹ B‹LG‹ S‹STEMLER‹ VE ÇAKIfiTIRMAANAL‹ZLER‹ ‹L‹fiK‹S‹Herhangi planlama veya yer seçimi çal›flmas› yap›l›rken, birden fazla veriyi ayn›anda de¤erlendirmek gerekir. De¤erlendirilecek veri say›s› art›¤›nda, insan muhakemeyetene¤iyle do¤ru yapabilme ihtimali azalmaktad›r. Co¤rafi Bilgi Sistemlerindeçak›flt›rma özelli¤i planlama ve yer seçimi çal›flmalar›nda kolayl›k sa¤lama amac›ile kullan›lmaktad›r.Çak›flt›rma analizlerini uygulamal› olarak anlatan örne¤imizde, elle gerçeklefltirilenve geleneksel yöntem olarak nitelendirdi¤imiz üst üste bindirme tekni¤i kullan›lm›flt›r.Uygulamadaki alan, belirlenen öncelikler do¤rultusunda kaba hatlar› ileoluflturulan poligonlar yard›m› ile çözümlenmifltir. Fakat poligonlar›n do¤ruluktemsiliyeti düflündürücüdür. Bunun nedeni ise, asl›nda geleneksel yöntemle çak›flt›rmaanalizlerinde uygulanan plankare yönteminin kullan›lmam›fl olmas›d›r. Buyöntem tüm alan› eflit olarak küçük karelere ay›r›r ve oluflan her kare için ayr› ayr›analiz yapar. Plankareler, grid olarak da adland›r›labilir. Çal›fl›lan alan gridlere(eflit büyüklükteki kareler) bölünür ve bölünen gridler ne kadar küçülürse do¤ruluko denli artar. Buna karfl›l›k de¤erlendirilmesi gereken hücre say›s› da bir o kadarbüyür.Bu konuda bir örnek vermek gerekir ise, sorumuzdaki 2000m x 2000m’lik biralan için 1m x 1m’lik gridler al›nd›¤›nda toplamda 4 000 000 tane hücre elde edilir.4 000 000 tane hücreyi insan eliyle hatas›z bir flekilde de¤erlendirmek mümkünde¤ildir. ‹flte bu nedenle çak›flt›rma analizlerini hatas›z ve do¤ru flekilde yapabilmeninarac› olarak Co¤rafi Bilgi Sistemlerinden yararlan›lmaktad›r.SIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MSORUD‹KKATSIRA S‹ZDE110000x10000 SIRA metrelik S‹ZDE bir alan 2x2m’lik gridlere bölündü¤ünde kaç tane gridi de¤erlendirmemizgerekir.HerhangiDÜfiÜNEL‹Malanda planlama ve çal›flma yap›l›rken verilerin çoklu¤u ve çeflitlili¤i,planlama gereksinimlerini karfl›lamas› aç›s›ndan bütüncül de¤erlendirme zorunlulu¤uile “Co¤rafi SORU Bilgi Sistemleri” verilerin çok iyi yönetilebildi¤i bir sistem olarak,en iyi sonuca ulaflmay› h›zl› ve verimli bir yol olarak sunmufltur.Co¤rafi Bilgi Sistemleri veri elemanlar›n›n ve onlar›n öznitelik verilerinin sakland›¤›,ifllendi¤i ve yönetildi¤i genel çat›y› oluflturmaktad›r. Sistemdeki veri tiple-D‹KKATri iki bölümden oluflur bunlar (fiekil 8.15);• Raster SIRA Veri S‹ZDE Modeli• Vektör Veri Modelidir.AMAÇLARIMIZ Raster veri AMAÇLARIMIZSIRA S‹ZDEve SIRA vektör S‹ZDE veri aras›ndaki farklar› araflt›r›n.2K ‹ T A PRaster Veri K ‹ TModeli; A P 2 boyutlu ortamda, düzenli grid yap›s›nda sat›r ve kolonlarabölünmüfl DÜfiÜNEL‹M hücrelerden oluflur. Bu hücrelerin her birine piksel (pixel) denir. Pi-DÜfiÜNEL‹Mxel ‹ngilizce anlam olarak Picture element (resim eleman›) teriminin k›salt›lm›fl›d›r.TELEV‹ZYONSORUPicture (resim) TELEV‹ZYONSORU sözcü¤ü için pix k›salt›lmas› kullan›lm›flt›r. Pixel, say›sal ortamdabir resmin bölünmeyen en küçük parças›d›r. Çal›flma alan›nda bulunan öznitelikveri de¤erleri her bir pixel’e atan›r. Bu de¤erler nümerik veya alfanümerik olabilir.D‹KKATD‹KKATBu veri modelinde grid yap›s›, bilgisayarda 2 boyutlu dizin olarak kodland›¤› için‹NTERNETanalitik ve ‹NTERNET cebirsel hesaplamalar› h›zl› ve kolay yapabilmektedir. Bu nedenle rasterveri modeli SIRA Co¤rafi S‹ZDE Bilgi Sistemleri yaz›l›m› taraf›ndan tercih SIRA S‹ZDEedilmektedir.AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi205CBS ortam›ndaki bir haritada “Raster Resolution” gerçek dünya temsiliyetininne oranda oldu¤unu gösterir. E¤er çak›flt›rma analizlerinde kullan›lan katmanlar›npixel boyutu olmas› gerekenden büyük ise elde edilen sonuç yeteri kadar hassasolmazken, pixel boyutu gerekenden küçük oldu¤unda da, veri boyutu gereksizyere artmakta ve yap›lacak ifllemlerin süresi uzamaktad›r.Vektör Veri Modeli; Vektör veri modeli vektör elemanlardan oluflur. Temelveri eleman› noktad›r. Di¤er veri elemanlar› noktalar›n birleflmesi sonucunda oluflan,çizgi ve poligondur. Bu veri modelinin, raster veri modelinde oldu¤u gibi çözünürlükve hassasiyet sorunu yoktur. Veri üretildi¤i orijinal çözünürlükte görüntülenmektedir,böylelikle veri görünümü daha estetik olmaktad›r. Genellikle haritabask› ifllemleri vektör veri kullan›larak yap›lmaktad›r.Vektör veri, raster veri modeline k›yasla veri boyutlar› aç›s›ndan daha az yerkaplamaktad›r.Raster veri ile vektör verinin bindirme analizinde kullan›lmas› durumunda, vektörverinin raster veriye dönüfltürülmesi gereklidir. Bu ifllem vektör-raster dönüflümmodülü ile yap›lan bir ifllemdir ve birçok CBS yaz›l›m› taraf›ndan kullan›lanbir yordamd›r. Vektör-raster dönüflümü için vektör verinin üretildi¤i orijinal verininölçe¤inin ve hassasiyetinin bilinmesi gereklidir. Orijinal verinin hassasiyeti sonuçraster verinin piksel boyutunun belirlenmesindeki temel unsurdur.fiekil 8.15Veri tipleriSIRA S‹ZDESIRA S‹ZDEDÜfiÜNEL‹MDÜfiÜNEL‹MSORUSORUCo¤rafi Bilgi Sistemlerinde kullan›lacak konumsal veri modeli seçiminde D‹KKAT veri kayna¤›, tipive verinin kullan›m amac› göz önünde bulundurulur. Raster veri modeli analitik ve cebirselmodelleme için daha uygun olaca¤› gibi, çözünürlük ve veri saklama boyutu aç›s›ndavektör veri modeli dahaSIRA S‹ZDEkullan›fll›d›r.D‹KKATSIRA S‹ZDEAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZK ‹ T A PK ‹ T A P
206 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IÖzetA MAÇ1Çak›flt›rma ve a¤›rl›k çak›flt›rma ifllemlerinin mant›¤›n› aç›klamakÇak›flt›rma ve A¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemleri, depolanm›fl veriler üzerinde konumsal kararlar verebilmek içinmevcut girdilerden yararlan›larak yeni bilgiler üretilmesi temeline dayanan çak›flt›rma analizlerinden oluflur.Çak›flt›rma, alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit de¤erlendirilip üst üste getirilmesidir ifllemidir.A¤›rl›kl› çak›flt›rma ise alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit tutulmamas›, tüm katmanlar›n belirlenen etkifaktörlerine (katsay›) göre çak›flt›r›lmas›d›r. A¤›rl›kl› çak›flt›rma, entegre bir analiz yöntemdir ve farkl› girdilerinayn› ortamdan de¤erlendirilebilmesine olanak tan›r.%20 %25 %25 %20 %10
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi207A MAÇ2A MAÇ3Çak›flt›rma ve A¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemleri aras›ndakifark› anlatmakÇak›flt›rma ve a¤›rl›kl› çak›flt›rma yöntemleri aras›ndakitemel fark katsay› de¤eridir. Çak›flt›rmaiflleminde de¤erlendirmeye giren bütün katmanlar›nönemi, yap›lacak olan seçim için ayn› olupsonuç paftas›na yapaca¤› etki de¤eri de eflittir.A¤›rl›kl› çak›flt›rma iflleminde ise seçim için dahabüyük önem tafl›yan katmana daha büyük a¤›rl›k(katsay› de¤eri) verilip o katman›n seçim ifllemindedaha büyük rol oynamas› sa¤lanabilir.Geleneksel yöntemle uygulanan çak›flt›rma vea¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemlerinin, modern yöntemleregöre zorlu¤unu örneklendirmekÇak›flt›rma ifllemleri geleneksel yöntemlerle uyguland›¤›ndaen fazla 5 katman› do¤ru olarakde¤erlendirme imkân› vard›r. Yap›lacak planlamaçal›flmas›nda, farkl› verilerin de¤erlendirilmesisöz konusu ise, insan duyular› ile en fazla beflkatmana kadar çal›fl›lmas› halinde do¤ruya enyak›n sonuç elde edilmesi mümkün olabilecektir.E¤er katman say›s› beflin üzerine ç›kacak olursa,yap›lan çal›flman›n do¤rulu¤u, artan katmansay›s›na ba¤l› olarak giderek azalacakt›r. Örne-¤in 2.000m x 2.000m’lik bir alan için 1m x 1m’likgridler al›nd›¤›nda toplamda 4.000.000 tane hücreelde edilir. 4.000.000 tane hücreyi insan eliylehatas›z bir flekilde de¤erlendirmek mümkün de-¤ildir. ‹flte bu nedenle çak›flt›rma analizlerini hatas›zve do¤ru flekilde yapabilmenin arac› olarakCBS kullan›lmaktad›r.A MAÇ4Planlama ve tasar›m boyutunda çak›flt›rma vea¤›rl›kl› çak›flt›rma ifllemlerinin önemini kendicümlelerinizle ifade etmekBir arazinin etkili ve verimli kullan›labilmesi için,öncelikle o araziye en uygun kullan›m konumland›r›lmal›d›r.Çünkü arazi parçalar› farkl› özellikgösterirler, baz› alanlar için belirli kullan›mlarhiç uygun olmazken, baz› kullan›mlar için çokdaha uygun olur. Do¤al kaynaklardan devaml›olarak optimal flekilde yararlanmak için do¤aüzerinde yap›lacak etkinin, çevre üzerinde oluflturaca¤›bask› fliddeti ve çevrenin bu bask›ya dayan›mkapasitesinin belirlenmesi gerekir. Belirlemeaflamalar›nda, arazi de¤erlendirmeleri önemliyer kapsamaktad›r. Arazi de¤erlendirmesi, arazininkullan›m özelliklerinin belirlenmesi ve belirlenenözelliklerin gereksinimleri, alan›n halihaz›rdaki mevcut kullan›m verilerinin elde edilmesidir.Di¤er bir deyiflle arazi performans›n›nbelirlenerek ortaya konmas›d›r. Bu ölçüt, arazikullan›m planlamalar›n›n en kapsaml› bölümünüoluflturmaktad›r.Günümüzde mesleki ve sektörel bazda karfl›lafl›-lan birçok problem ve olayda plan yapma ve kararverme durumu ile karfl› karfl›ya kal›nmaktad›r.Karar verme belirli bir amaca hizmet edenalternatifler içerisinden en uygun olan›n› seçmektir.‹flte bu noktada belirli bir amaç do¤rultusundakullan›m alan› (tar›m alan›, yerleflim alan›,rekreasyon alan›, endüstri alan› vb.) için arazibelirleme iflleminde karar verme arac› olarak “Çak›flt›rmaAnalizleri” kullan›lmaktad›r. Herhangialanda planlama veya tasar›n çal›flmas› yap›l›rkenverilerin çoklu¤u ve çeflitlili¤i, planlama vetasar›m gereksinimlerini karfl›lamas› aç›s›ndanbütüncül de¤erlendirme zorunlulu¤u ile “Co¤rafiBilgi Sistemleri” verilerin çok iyi yönetilebildi-¤i bir araç olarak, en iyi sonuca ulaflmay› h›zl› veverimli bir yol olarak sunmufltur.
208 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-IKendimizi S›nayal›m1. Afla¤›dakilerden hangisi planlama aflamalar› aras›ndayer almaz?a. Alandaki mevcut durumun de¤erlendirilmesib. Arazide karfl›lafl›lan kullan›m sorunlar›n›n ve f›rsatlar›n›nbulunmas›c. Tasar›m›n ölçeklendirilmesid. Optimal (uygun) alan›n seçilmesie. Alternatif alanlar›n tespiti2. Çak›flt›rma tekni¤i kimin taraf›ndan ortaya konulmufltur?a. Darwinb. MC.Hargc. Jack Dangermontd. Frank Lloyde. Mumford3. Alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit tutulmamas›,tüm katmanlar›n belirlenen etki faktörlerine (katsay›)göre çak›flt›r›lmas› hangi çak›flt›rma anal›zidir?a. Çak›flt›rmab. Overlayc. Üst üste bindirmed. A¤›rl›kl› çak›flt›rmae. A¤›rl›kl› planlama4. Afla¤›dakilerden hangisi CBS’deki veri tiplerindendir?a. Say›sal verib. Do¤rusal veric. Demografik verid. Raster verie. Sözel veri5. Hangi veri tipi 2 boyutlu ortamda, düzenli grid yap›-s›nda sat›r ve kolonlara bölünmüfl hücrelerden oluflur?a. Say›sal verib. Do¤rusal veric. Demografik verid. Raster verie. Vektör veri6. Temel veri eleman› nokta olan, noktalar›n birleflmesisonucunda oluflan veri hangisidir?a. Say›sal verib. Do¤rusal veric. Demografik verid. Raster verie. Vektör veri7. Alan seçimlerinde tüm katmanlar›n eflit de¤erlendirildi¤içak›flt›rma analizi hangisidir?a. Çak›flt›rmab. Planlamac. Analiz etmed. A¤›rl›kl› çak›flt›rmae. A¤›rl›kl› planlama8. CBS’deki veti tiplerinden hangisinin çözünürlük sorunuyoktur?a. Say›sal verib. Do¤rusal veric. Vektör verid. Demografik verie. Raster veri9. 500x500 metrelik bir alan 1x1m’lik gridlere bölündü¤ündekaç tane gridi de¤erlendirmemiz gerekir?a. 250000b. 2500c. 50000d. 500000e. 10000010. Grid nedir?a. Eflit büyüklükteki üçgenlerb. Eflit büyüklükteki dairelerc. Eflit büyüklükteki çizgilerd. Eflit büyüklükteki karelere. Eflit büyüklükteki parseller
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi209Okuma Parças›Ulafl›labilir GISBugün art›k CBS birçok farkl› alanda kullan›lmaktad›r.Alan uygunlu¤u analizi, hizmet ve servis yönetimi, yang›nriski similasyonu, pazar analizi, kriz yönetimi, riskanalizi, epidemik araflt›rmalar, ulafl›m, çevre yönetimigibi konular buna örnek olarak verilebilir.Bir CBS’nin kurulabilmesi için befl ana bileflene gereksinimvard›r. Bunlar yaz›l›m, donan›m, sistemi kullanacakçal›flma grubu, organizasyon ve verilerdir.Etki de¤erlendirmede CBS aç›s›ndan mekânsal verininsa¤lanabilmesi ve kalitesi çok önemlidir. Verinin kalitesi,sonuçlar›n de¤erini de ortaya koyacakt›r. CBS’nin enönemli özelli¤i, baflar›l› mekânsal analizlere ve bunlaraba¤l› olarak güvenilir sonuçlar›n elde edilmesine olanaksa¤lamas›d›r. CBS sadece harita üretimi için kullan›lanbir araç de¤ildir. Özellikle ÇED aç›s›ndan CBS’ninanalitik potansiyeli çok büyük de¤er tafl›maktad›r. ÇEDiçinde yer alan birçok CBS uygulamalar›, uzunluk vealan ölçümü, harita üretimi, zonlama ve klasik haritaçak›flt›rma ifllemleri gibi temel birkaç CBS fonksiyonunukullanmaktad›r. Kuflkusuz alan özelliklerinin s›n›fland›r›lmas›ndave yer seçimi ifllemlerinde kullan›lançak›flt›rma yöntemi çok uzun zamand›r kullan›lmaktad›r.Bu yöntem 1969 y›l›nda Ian McHarg taraf›ndan gelifltirilmifltir.Alan kapasitesinin haritalanmas›na dayal›bu yöntem önceleri bilgisayar teknolojisi olmaks›z›nfleffaf haritalar üzerinden tarama yöntemi kullan›larakyap›lm›flt›r. Bu yöntemde alan yüksek, orta ve düflükde¤erlere sahip olma aç›s›ndan derecelendirilmektedir.Etkiler tarama yo¤unlu¤u ile gösterilmektedir (fiahin1998).Bu yöntem teknik ve kavramsal aç›dan dezavantajlarasahiptir. Bisset’e (1987) göre teknik aç›dan on ikidenfazla çak›flt›rmada sorunlar ortaya ç›kmaktad›r. Kavramsalaç›dan ise McHarg yöntemi temel olarak alan›n s›-n›fland›rmas› ile ilgili olmas› dolay›s›yla çevresel özelliklerintan›mlanmas› amac›na yöneliktir ve eflit a¤›rl›kl›olarak ele al›nan peyzaj bileflenleri üzerine farkl› alankullan›m tiplerinden kaynaklanan etkileri ortaya ç›kar›r.Bu yöntem etkinin mekânsal da¤›l›m›n› görsel olarakçok iyi belirtmesine karfl›n etki olas›l›¤› ya da süresihakk›nda çok az bilgi verebilir. ‹ki ya da daha fazla etkininbir arada etkilefliminden ortaya ç›kabilecek sinerjiketki hakk›nda bilgi vermez. Neden-sonuç iliflkisinibelirtmemekte ve direk-indirek iliflkiler aras›ndaki fark›da ortaya ç›karmamaktad›r (Smith 1993).Yöntemin teknik dezavantajlar› bilgisayar teknolojisiyard›m›yla büyük ölçüde giderilmifltir. CBS teknolojisininkullan›m› ile kavramsal dezavantajlar da çözülebilmektedir.Ayr›ca CBS teknolojisi mekânsal veriyi say›salformatta iflledi¤inden, matematiksel analizlere de olanakvermektedir. Böylece peyzaj bileflenlerinin a¤›rl›kpuanlamas› da rahatl›kla yap›labilmektedir. CBS teknolojisiçevresel etkilerin de¤erlendirilmesinde ve özellikleçevresel aç›dan duyarl› alanlar›n saptanmas›nda ÇEDçal›flmalar›na de¤erli katk›lar sa¤lamaktad›r.Birçok araflt›rmac› CBS’nin çevresel etki de¤erlendirmedeçok yararl› bir araç oldu¤unu önermifl ve kullan›m›-n›n h›zla yayg›nlaflaca¤›n› tahmin etmifllerdir (João1998). CBS, ÇED çal›flmalar›n›n afla¤›da görülen tümaflamalar›nda kullan›labilir bir araçt›r:1. Eleme,2. Kapsam,3. Projenin tan›m›,4. Alan›n tan›m›,5. Etkilerin saptanmas›, ölçülmesi ve de¤erlendirilmesi,6. Alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas›,7. Önlemlerin gelifltirilmesi,8. Raporun sunumu,9. ÇED sonras› izleme ve denetlemedir.CBS’nin ÇED çal›flmalar›nda kullan›m› ço¤unlukla karayollar›,boru hatlar›, konut geliflim projeleri, k›y› vetaflk›n koruma çal›flmalar›, barajlar, turizm yat›r›m projeleri,limanlar ve enerji hatlar› konular›nda yo¤unlukkazanm›flt›r.CBS’nin ÇED çal›flmalar›nda kullan›m›n›n sa¤layaca¤›avantajlar flunlard›r.- Daha iyi etki ölçme ve de¤erlendirme olana¤› sa¤layanmekansal analiz ve modelleme yete¤i,- Proje yer seçiminde ve alternatiflerinin karfl›laflt›r›lmas›ndakolayl›k sa¤lamas›,- Etki de¤erlendirmede alana ait yaz›nsal ve say›salveriyi ayn› ortamda depolama, düzenleme ve kolaycagüncellefltirme olana¤› sa¤lamas›,- Etkin sunum tekni¤i ile projenin etki de¤erlendirmesürecine kat›lan halk dahil her grup taraf›ndan dahakolay anlafl›l›r hale gelmesi,- De¤erlendirmede insan hatalar›n› en aza indirereken do¤ru sonuçlara k›sa zamanda ulafl›labilmesininsa¤lanmas›.CBS’nin ÇED çal›flmalar›nda kullan›m›n›n sa¤layaca¤›birçok avantaja karfl›n henüz CBS’nin kullan›m›n›n yayg›nolmamas›n›n nedenleri afla¤›da s›ralanm›flt›r:
210 CBS’de Proje Tasar›m› ve Yönetimi-I- CBS nispeten karmafl›k bir yöntemdir.- CBS teknolojisi için yat›r›m, zaman ve yetiflmifl elemangereklidir.- CBS’nin ÇED çal›flmalar›nda kullan›m› konusundayeterli deneyim ve doküman yoktur.- Henüz verilerin say›sal formatta yeterince sa¤lanamamas›nedeniyle CBS’yi kurmada verileri bilgisayarortam›na aktarma ve iflleme uzun zaman gerektirebilmektedir.- E¤itim ve teknik destek sistemleri yeterince oluflturulmam›flt›r.- CBS’ye olan ilgi noksand›r.Co¤rafi Bilgi Sistemlerinin önemli kullan›m alanlar›ndanbiri de Çevresel Etki De¤erlendirmesi (ÇED) çal›flmalar›d›r.Öneri bir projenin olas› çevresel etkilerini de-¤erlendirerek projenin onay› ya da reddi ile ilgili olarakkarar verici mekanizma taraf›ndan kullan›labilecek verileriüretmeyi amaçlayan ÇED çal›flmalar› tüm dünyadagiderek artan önemde ve yasal olarak uygulanan yayg›nbir çevre yönetim arac›d›r.Bu bildiride, ÇED çal›flmalar›nda CBS kullan›m olanaklar›hipotetik bir örnek alan üzerinde uygulanm›flt›r. Buörnekte özellikle karayolu güzergah› alternatiflerininoluflturulmas›, ekolojik yönden hassas alanlar›n saptanmas›ve alternatiflerin karfl›laflt›r›lmas› çal›flmalar›ndaCBS’den yararlanma üzerine haritalar üretilmifltir. Bununyan› s›ra bir ÇED çal›flmas›ndaki hava, su (yer alt›ve yüzey sular›), toprak ve gürültü kirlili¤i modellemesindekullan›lacak yaz›l›mlar CBS ile entegre edilebilir.Böylece etki önlemede yine CBS yard›m› ile bu kirlilikalanlar›nda önem aç›s›ndan dereceli zonlamalar yap›laraketki önleme stratejileri oluflturulabilir. Benzer flekilde,yeni karayolu projelerinin yaban yaflam› habitatlar›üzerine olas› mekânsal etkilerin de¤erlendirilmesindeCBS’nin uzaktan alg›lama teknolojisi ile entegrasyonuyap›lmaktad›r.Di¤er taraftan ÇED çal›flmalar›nda herhangi bir projedenkaynaklanabilecek ekonomik etkilerin mekânsalda¤›l›m›na iliflkin hesaplamalar da giderek artan bir ilgiyesahiptir. Ekonomik etkilerin bu co¤rafi da¤›l›m›Bölgesel Girdi-Ç›kt› Analizi ve Bölgeler-aras› Etkileflimi,CBS ve çeflitli toplum seviyelerinin lokal çarpan de¤erlerininhesaplanmas› ile yap›lmaktad›r. CBS’nin giderekartan kullan›m olanaklar›, bu sistemlerin ekonomik etkide¤erlendirmesinde kullan›m› konusunda artan birilgiye neden olmaktad›r. Hong Kong’da yeni bir kentselgeliflim projesinde, ifl türü, lokasyonu ve bu iflte çal›flacakkiflilerin yerleflece¤i konut alanlar›n›n alan içindekida¤›l›m›n› hesaplamada, belirli bir ekonomik modelCBS ile entegre edilerek kullan›lm›flt›r (Leistritz 1998)Son olarak, CBS veri güncellefltirme, proje faaliyete bafllad›ktansonra tahmin edilen etki parametrelerinin ölçülmesive tahmin edilen de¤erlerle karfl›laflt›r›lmas› aç›-s›ndan da kolayl›k sa¤layan bir araçt›r.Kaynak: fiahin fi., Çabuk A., Ulafl›labilir GIS, 1998,AnkaraKendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fiziksel Planlama ve CBS”k›sm›n› tekrar gözden geçiriniz.2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çak›flt›rma Analizleri”konusunu tekrar gözden geçiriniz.3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “A¤›rl›kl› Çak›flt›rma”konusunu tekrar gözden geçiriniz.4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çak›flt›rma” konusunutekrar gözden geçiriniz.8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.10. d Yan›t›n›z yanl›fl “Co¤rafi Bilgi Sistemleri veÇak›flt›rma Analizleri ‹liflkisi” konusunu tekrargözden geçiriniz.
8. Ünite - CBS Projelerinde Karar Üretilmesi211S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 110000x10000 m’lik bir alan 2 m’lik gridlere böldü¤ümüzdeyatayda 5000, düfleyde 5000 adet grid elde edilir.Dolay›s›yle;5000x5000=25 000 000 adet gridi de¤erlendirmekgerekecektir.S›ra Sizde 2- Vektör veri Raster veriye göre daha hassast›r.- Raster veride alan kayb› çoktur.- Raster veri veritaban›nda daha çok yer tutar.(boflhücrelerinde veri olarak saklanmas›)- Raster veride veri büyüklü¤ü harita yo¤unlu¤unade¤il haritan›n boyutuna ba¤l›d›r- Vektör verilerde sadece koordinatlar sakland›¤› içinveri büyüklü¤ü harita yo¤unlu¤u ile ilgilidir.Yararlan›lan KaynaklarÇabuk. A. & Karademirler, S. (2004). GeographicalInformation System and Computer Aided DesignBased Method on Urban Regeneration Studies forHistoric Sites. 15th Symposium on Urban Design.Mimar Sinan Üniversitesi, ‹stanbul.Çabuk, S.N. (2006). Co¤rafi Bilgi Sistemleri Destekli StratejikÇevresel De¤erlendirme Çal›smas›: EskisehirKenti Için Toplu Konut Alan› Yer Seçimi. (Yay›mlanmam›flyüksek lisans tezi). <strong>Anadolu</strong> Üniversitesi/FenBilimleri Enstitüsü, Eskiflehir.fiahin, S. & Çabuk, A. (1998). ÇED Çal›flmalar›nda CBSKullan›m›. Ulafl›labilir GIS, GIS Uygulamalar› Semineri.Ankara.
Change language