Metnin Tamamı - orsam

Kapak Konusu 

Türkiye, su meselesine daima bir işbirliği alanı olarak yaklaştı. 

Resimde, 10 Ocak 2008’deki Suriye-Irak-Türkiye Ortak Teknik Komite toplantısında ilgili ülkelerin bakanları görülüyor. 

Sektörler Bazında Türkiye-Irak İlişkileri ve Su 

Turkey-Iraq Relations and Water on Sectoral Basis 

İlhan SAĞSEN 

Araştırma Görevlisi ve Doktor Adayı, 

ODTÜ/Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi 

Abstract 

Until 1990s, relations between Turkey and Iraq in many sectors developed fairly. After the Gulf War, relations 

between two countries came to a deadlock as a result of UN embargo to Iraq. Turkey has suffered major 

losses in the fields of trade, tourism, transportation, communication, and banking. This situation continued 

until the second American invasion to Iraq in 2003. Although the war in 2003 also affected Turkish economy 

negatively in general, the level of relations between Turkey and Iraq increased after the 2003 American invasion. 

However, the amount of restarted relations and trade with Iraq is not in the level of relations before 

1991. Within this context, in this study, both the water-based relations and sectoral relations between Turkey 

and Iraq will be divided into three periods. These terms are the pre-1991 period, the period of 1991-2003 

and the post-2003 period. 

60 

Aralık 2011 - Cilt: 3 - Sayı: 36

İnceleme 

1950’lerden sonraki dönemde, Türkiye ve Irak arasındaki su temelli gerginliklerin 

ardında Türkiye’nin başlattığı kalkınma projeleri, baraj inşa 

girişimlerinin etkisi gözlemlenmektedir. Bu gerginlikler, aynı zamanda, 

ekonomik, kültürel, sosyal ve politik ilişkileri de olumsuz etkilemiştir. 

Giriş 

Temel yaşam kaynağı olarak su, insanlığın varlığını 

sürdürmesi, çevre yaşamının devamlılığı, 

ekonomik gelişme ve yüksek hayat kalitesinin 

sağlanması gibi birçok açıdan kritik öneme sahip 

bir kaynaktır. Bu özelliğiyle su, aynı zamanda da 

ülkeler arası ilişkileri belirleyen temel etmenlerden 

bir tanesi olmuştur. Suyun devletlerarası 

ilişkileri etkileyecek boyutta bir öneme sahip 

olmasını etkileyen birbiriyle ilişkili birçok etken 

bulunmaktadır. Bunlardan ilki artan dünya nüfusudur. 

İkinci faktör ise, artan ve değişen insan 

ihtiyaçlarıdır. Üçüncü neden, uzun dönemli olarak 

ülkelerin ulaşabildikleri temiz ve tatlı su miktarının 

sınırlı olmasıdır. Dördüncü neden, artan 

insan aktiviteleri nedeniyle daha fazla tüketim 

maddelerinin üretilmesinin kullanılabilir yer 

üstü ve yer altı sularını kirletmesi gösterilebilir. 

Beşinci neden olarak, yeni gelişim projelerinin 

artan teknik karmaşıklığı, yatırım fonlarının yetersizliği 

ve artan proje maliyetleri gibi nedenlerle 

yeni su gelişim projelerinin sürekli olarak ertelenmesi 

gösterilebilir. Altıncı ve son etken olarak 

iklim değişimi ve küresel ısınmanın su sistemi 

üzerine negatif etkisi gösterilebilir. Bu bağlamda, 

su, genel olarak ilişkileri düzenlemede etkili 

bir faktör olduğu gibi Türkiye-Irak ilişkilerinde 

de önemli araçlardan bir tanesi olarak karşımıza 

çıkmaktadır. 

Bu çerçevede, Türkiye-Irak arasındaki ilişkilere 

bakıldığı zaman iki ülke arasında tarihsel, kültürel 

ve ekonomik bağların olduğu görülmektedir. 1 

İki devlet arasındaki su temelli ilişkilere bakıldığı 

zaman ise 1950’li yılların sonlarına kadar 

nispeten sabit bir seyir izlediği görülmektedir. 2 

20. yüzyılın ikinci yarısında Türkiye-Irak arasındaki 

ilişkiler değişmeye başlamıştır. 1950’lerden 

sonraki dönemde, iki ülke arasındaki su temelli 

gerginliklerin ardında Türkiye’nin başlattığı 

kalkınma projeleri, baraj inşa girişimlerinin 

etkisi gözlemlenmektedir. Bu gerginlikler, aynı 

zamanda, ekonomik, kültürel, sosyal ve politik 

ilişkileri de olumsuz etkilemiştir. Bu duruma 

rağmen, 1990lara kadar, Türkiye-Irak ilişkilerine 

bakıldığı zaman birçok sektörde oldukça geliştiği 

görülmektedir. 3 Körfez Savaşını takip eden 

dönemde ise özellikle Birleşmiş Milletler’in Irak 

üzerine koyduğu ambargo Türkiye-Irak ilişkilerini 

durma noktasına getirmiş ve bu durum da, 

Türkiye’nin özellikle ticaret, turizm, taşımacılık, 

iletişim ve bankacılık gibi birçok alanda zarara 

uğramasına yol açmıştır. Bu sektörler içerisinde 

de en büyük kayıp ticaret sektöründe yaşanmıştır. 

1991-2003 arası 12 yıllık dönemde, Türkiye 

17 milyar dolardan fazla bir ihracat kaybı yaşarken, 

kriz döneminde özellikle petrol fiyatlarının 

anormal artışı nedeniyle ithalat için 1 milyar 

dolar fazladan ödeme yapmak zorunda kalmıştır. 

4 Bu dönemde Türkiye’nin üstlenmek zorunda 

kaldığı maliyet 30 milyar ile 100 milyar dolar 

arası olarak hesaplanmaktadır ve Türkiye, uluslararası 

camia tarafından bu kaybın telafisi için bir 

harekette bulunulmadığını belirtmiştir. 5 Bu durum, 

2003 yılında Amerika’nın Irak’a ikinci müdahalesine 

kadar bu şekilde devam etmiştir. 2003 

Savaşı genel olarak Türk ekonomisini olumsuz 

etkilemesine rağmen, Türkiye-Irak ilişkilerinin 

seviyesi 2003 sonrası periyotta artış göstermiştir. 

Ancak, hem yeniden başlayan ilişkiler hem de 

ticaret hacmi açısından bakıldığında Irak’la olan 

ilişkilerin 1991 öncesine erişemediğini rahatlıkla 

söylemek mümkündür. 

Bu bağlamda, bu çalışmada iki ülke arasındaki 

hem su temelli ilişkiler hem de genel sektörel ilişkiler 

üç dönem çerçevesinde incelenecektir. Bu 

Aralık 2011 - Cilt: 3 - Sayı: 36 

61

İnceleme 

dönemler, 1991 öncesi, 1991-2003 arası ve 2003 

sonrası dönem olarak nitelendirilebilir. 

1991 Öncesi Türkiye-Irak İlişkileri 

Türkiye ile Irak arasında tarihi, kültürel, ekonomik 

ve siyasi bağlar her dönemde olmuştur. Genel 

olarak, iki ülke arasındaki ilişkilere bakıldığı 

zaman su sorunu temelli yaşanan gerginliklere 

rağmen 1991 Körfez Krizi’ne kadar birçok sektörde 

iyi ilişkiler geliştirildiği görülmektedir. Bu 

sektörlerden en önemlisi olarak dış ticaret gösterilebilir. 

1991 öncesi iki ülke arasındaki ticaret 

hacmi yıllık 2 milyar dolarlık bir rakamı bulmaktadır. 

Hatta 1985-1990 yılları arasında Irak’ın, 

Türkiye’nin ihracatındaki payı %8.1 olarak gerçekleşmiştir. 

Türkiye’nin Irak’a gerçekleştirdiği 

ihracat yaklaşık olarak yıllık 1 milyar dolardı. 

Irak’tan yapılan ithalat ise yaklaşık 1,5 milyar 

dolar seviyelerindeydi. Birinci Körfez Krizi’ne 

kadar, Türkiye’nin Irak’tan yaptığı ithalatın temel 

unsurlarını da petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktaydı. 

6 

Türkiye’nin Irak ile İhracatı ve İthalatı (Milyon $) 

Yıl İhracat İthalat Hacim 

İhracat/ 

İthalat 

Farkı 

1985 961 1.137 2.098 -175 

1986 533 769 1.322 -215 

1987 945 1.154 2.099 -209 

1988 986 1.437 2.423 -450 

1989 445 1.650 2.095 -1.204 

1990 215 1.047 1.261 -832 

Kaynak: TUIK, DEIK 

Türkiye-Irak ilişkilerinin 1991 öncesi dönemine 

ait bu genel tablosunun yanı sıra, bu iki ülke 

arasındaki ilişkiler gerek ikili, gerek koloni güçleriyle 

imzalanan anlaşmalar, gerekse diplomatik 

yollarla cumhuriyet kurulduğu dönemden 

itibaren sürmektedir. Bu yapılan anlaşmalar ve 

kurulan ilişkilerde her zaman Fırat ve Dicle konusuna 

vurgu yapılmış ve anlaşma maddelerinde 

su yönetimi meselesi yer almıştır. Bu anlaşmalardan 

bir tanesi 23 Aralık 1920 tarihinde Irak 

ve Suriye’nin mandater devletleri olan Fransa ve 

Britanya arasında imzalanan Paris Anlaşması’dır. 

Bu anlaşmanın 3. maddesi Fırat ve Dicle Nehirlerinin 

sularını etkileyecek her türlü proje 

üzerine çalışma yapacak bir ortak komitenin 

oluşturulmasını öngörmektedir. 7 Fırat ve Dicle 

Nehir havzası ile ilgili düzenleme getiren dolayısıyla 

da Türkiye-Irak ilişkilerini etkileyecek bir 

diğer anlaşma da Lozan Barış Anlaşması’dır. Bu 

anlaşmanın 109. Maddesi de oldukça önemlidir 

ve Fırat ve Dicle ile ilgilidir. Adı geçen maddeye 

göre, su kullanımıyla alakalı kıyıdaşlar arasında 

her bir devletin kazanılmış haklarını ve çıkarlarını 

koruyacak bir anlaşma yapılacak ve anlaşmada 

bir aksama olduğu takdirde uzlaşma yoluyla çözülecektir. 

Türkiye-Irak ilişkilerini bu dönemde 

etkileyen diğer bir anlaşma ise 29 Mart 1946 tarihli 

Türkiye ve Irak arasındaki Dostluk ve Komşuluk 

İlişkileri Anlaşması’dır. Bu anlaşmanın 6. 

maddesi kapsamında 6 ek protokol yapılmıştır. 

Bu protokollerle, Fırat-Dicle Nehir sistemi ve 

kollarındaki iki ülkenin çıkarlarından bahseden 

bir çerçeve hazırlanmıştır. Ayrıca protokoller, 

Fırat-Dicle nehir havzasındaki sel kontrolü çalışmalarının 

acilen yapılması gerekliliği üzerinde 

dururken, Türkiye sınırları içerisindeki bulunacak 

depolama imkânlarının pozitif etkisinin altı 

çizilmiştir. 8 

Görüldüğü üzere 1920-1960 yılları arası iki ülke 

ilişkileri daha çok taraflar arasındaki resmi düzenlemeler 

çerçevesinde ilerlemiştir. 9 1950’lerin 

sonlarında, Türkiye, özellikl e artan elektrik 

ihtiyacını karşılamak için baraj inşası ve kalkınma 

projeleri yapmaya başlamasıyla su konusu 

zaman zaman da bir gerginlik kaynağı olarak 

Türkiye-Irak ilişkilerinde önemli parametrelerden 

bir tanesi halini almıştır. 1965 yılında Keban 

Barajı’nın inşasına başlanılması diğer iki kıyıdaş 

ülke olan Irak ve Suriye’yi rahatsız etmiş ve bu 

barajın finansmanı, inşası ve su doldurulması 

aşamaları hem kıyıdaşlar boyutuyla hem uluslararası 

boyutuyla ayrı ayrı problemler olarak karşımıza 

çıkmaktadır. Bu dönemde Türkiye ile diğer 

kıyıdaşlar arasında hem Keban Barajı konusunu 

tartışmak hem de görüş alışverişi yapmak 

amaçlarıyla görüşmeler yapılmış ancak görüşmeler 

sonucunda bir anlaşmaya ulaşılamamış- 

62 


İnceleme 

Türkiye-Irak arasındaki enerji ticareti, ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir adım olacak. 

Resimde, Irak petrolleri için de kullanılan Ceyhan Terminali görülüyor. 

tır. Aynı şekilde, bu defa da barajın finansmanı 

konusunda Türkiye Amerika Birleşik Devletleri 

Kalkınma Ajansı ile görüşmeler yapmış ve ajans 

Türkiye’den diğer kıyıdaşların ihtiyaçlarını karşılayacak 

suyun bırakılmasını talep etmiştir. Bu 

çerçevede de, Türkiye, Irak ile Keban Barajı’nın 

doldurulması esnasında saniyede 350 m³ suyu 

bırakma konusunda anlaşmaya varmıştır. 10 

Bu dönemde, Keban ve Tabka barajının inşasının 

aynı yıl tamamlanması da kıyıdaş ülkelerin 

ilişkilerinin gerilmesine neden olmuştur. Suriye 

Türkiye’den Tabka Barajı’nın su doldurulması a- 

macıyla daha fazla su bırakmasını talep ederken, 

Tabka Barajı’nın doldurulması sırasında Irak’a 

ulaşan suyun miktarının azalması da Suriye-Irak 

arasında gerginliğe yol açmıştır. 

1980’li yıllara gelindiğinde, Fırat ve Dicle nehirlerinin 

kıyıdaşları arasındaki ilişkilerin ana 

temasını yine su oluştururken bu defa da konu 

Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) olmuştur. 

Keban Barajı’nın alt çığırında bulunan Fırat üzerinde 

ikinci ve GAP kapsamında ilk baraj olan 

Karakaya barajının inşası ve finansmanı için 

Türkiye, diğer kıyıdaşlarının itirazlarına rağmen 

1974 yılında Dünya bankası ile görüşmelere başlamıştır. 

1987 yılında varılan anlaşmaya uygun 

olarak Türkiye Fırat nehrinden saniyede 500m³ 

suyu Suriye sınırından bırakmayı garanti etmiştir. 

Karakaya Barajı’nın gerek inşası sırasında gerekse 

doldurulması sırasında herhangi bir krizle 

karşılaşılmamış ve baraj 1987 yılında hizmete 

girmiştir. Bu yıllarda, bir diğer tartışma konusu 

da GAP’ın en önemli ayağı ve dünyanın da 5. 

büyük barajı niteliğini taşıyan Atatürk Barajı olmuştur. 

Bu barajın 875.000 hektarlık bir alanın 

sulanmasında kullanılması öngörülmekteydi. 

Aşağı çığır kıyıdaş ülkeler bu projeyi “su emperyalizmi” 

olarak tanımlamış ve Irak ve Suriye’nin 

gelecekteki tarım projelerine zarar vereceğini 

iddia etmişlerdir. 11 Irak, Suriye ve Arap medyası 

özelde Atatürk Barajı, genelde de GAP konusun- 


63

İnceleme 

da tepkiler göstermişler, Arap medyası GAP’ın 

bölgenin istikrarını tehdit edecek nitelikte bir 

proje olduğunu dile getirmiştir. 12 Özellikle Atatürk 

Barajı’nın doldurulması sırasında önceden 

haber verilmesine ve düşecek olan su miktarının 

telafi edilmesi için nehrin yönünün değiştirilmesi 

sürecinden önce fazla su bırakılmasına 

rağmen bu konu Irak ve Suriye’nin itirazlarına 

sebep olmuş ve 1987 anlaşması gereği bırakılacak 

su oranına uyulmayacağı endişelerini dile 

getirmişlerdir. 13 Buradaki en önemli husus olarak, 

Irak ve Suriye’nin itirazları neticesinde, bir 

anlaşmaya ulaşılamayarak Atatürk Barajı’nın dış 

destek alınmadan Türkiye’nin kendi imkânlarıyla 

inşa edildiğini belirtmek gerekmektedir. 

Türkiye ve Irak ilişkileri su konusu çerçevesinde 

1991 öncesi dönemde bu minvalde devam ederken, 

aynı zamanda iki ülke ilişkileri sadece bu 

çerçevede ilerlememiştir. Sektörel bazda bakıldığı 

zaman iki ülke arasında özellikle ticaret ve 

tarım alanlarında işbirliği girişimlerinin bulunduğu 

görülmektedir. 27 Ağustos 1973 tarihinde, 

Türkiye ve Irak Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması 

imzalamışlardır. Bu anlaşmanın ana amacı, 

Yumurtalık limanı tesislerine aslen Kerkük bölgesinden 

ama genel olarak da Irak’taki diğer üretim 

alanlarından Irak ham petrolünün taşınmasıdır. 

Bu anlaşma çerçevesinde Irak-Türkiye ham 

petrol hattı sistemi inşa edilmiş ve bu sistem iki 

petrol hattından oluşmaktadır. 1976 yılında bu 

boru hatlarından birincisi tamamlanmış ve ilk 

tanker dolumu 25 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleştirilmiştir. 

İkinci boru hattı ise 1985 yılında 

inşa edilmeye başlanmış ve 1987’de ise hizmete 

girmiştir. 14 

Irak ve Türkiye Ham Petrol Boru Hatlarının Uzunlukları 

Irak Türkiye Toplam 

1. Hat 345km 641km 986km 

2. Hat 234km 656km 890km 

Toplam 579km 1.297km 1.876km 

Kaynak: BOTAŞ 

Türkiye ile Irak arasındaki petrol ve petrol ürünleri 

ticaretinin dışında özellikle Türkiye’den Irak’a 

hayvan ticareti ve tarım alanındaki ilişkiler 1991 

öncesi dönemde öne çıkan iki önemli sektördür. 

Bu hayvan ihracatı, Türkiye’nin özellikle Güneydoğu 

bölgesi için en önemli üretim ve ihracat 

unsurudur. 1984-1990 tarihleri arası Türkiye’nin 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden Irak’a yapılan 

hayvan ihracatının istatistikleri aşağıdaki gibidir: 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden Irak’a yapılan Hayvan 

ihracatı (Bin Dolar) 

Yıl İhracat Değişim (%) 

1984 146.931 - 

1985 177.206 21 

1986 171.588 -3 

1987 185.325 8 

1988 200.148 8 

1989 197.801 -1 

1990 178.081 -10 

Kaynak: DEIK 

İki ülke arasında bu dönemdeki tarım ilişkilerine 

bakıldığında, 1976 yılında iki ülkenin tarım bakanlarının 

bir araya gelmesi ile başlamış olduğu 

görülmektedir. Bu toplantının ardından 1977 yılında 

Ankara’da Türkiye-Irak Tarımsal İşbirliği 

Anlaşması imzalanmıştır. Aynı yıl, Türkiye-Irak 

Tarım Yürütme Komitesi Ankara’da ilk toplantısını 

yapmıştır. Ancak bu şekilde kurumsal temelde 

başlamış ilişkiler, 1979 Mayıs’ında gerçekleştirilen 

üçüncü Yürütme Komitesi toplantısından 

sonra Türkiye Irak arasındaki tarım konusunda 

yapılan toplantılara 1996 yılına kadar ara verilmiştir. 

15 

İki ülke arasında tarım ilişkilerine başlanan 1976 

yılında, Türkiye ve Irak Ekonomik ve Teknik İşbirliği 

Anlaşması imzalamıştır. Bu anlaşmayla taraflar, 

ekonomik ve teknik işbirliği gerçekleştirmek 

amacıyla bir Ortaklık Komitesi oluşturmayı 

kararlaştırmışlardır. Buna ek olarak, iki ülkenin 

çıkarları olan tüm konularda işbirliği yapılması 

konusunda bir anlaşmaya varılmıştır. 16 

Körfez Krizi öncesi Türkiye-Irak ilişkilerine özetle 

bakıldığı zaman, ilişkiler, 1960’lara kadar resmi 

64 


İnceleme 

düzenlemeler ve anlaşmalar çerçevesinde devam 

ederken, Türkiye’nin özellikle enerji ihtiyaçlarını 

karşılamak amacıyla başlattığı baraj inşası ve 

kalkınma projeleri ilişkilerin ana temasının su olmasına 

neden olmuştur. 1980’lerden sonra gündeme 

gelen Güney Doğu Anadolu Projesi ilişkilere 

damgasını vurmuştur. İlişkiler bu dönemde, 

su tahsisi konusunda gerilirken aynı zamanda 

da suyla ilişkili olsun olmasın sektörel bazda da 

devam etmiştir. İlişki geliştirilen ana sektörler, 

petrol ve petrol ürünleri, başta hayvan ihracatı 

olmak üzere ticaret ve tarım olarak gösterilebilir. 

İlişki kurulma çabaları olmasına rağmen, açık 

olan şey özellikle su konusunda gerilen ortamın 

iki ülke arasında en fazla ihtiyaç duyulan güven 

atmosferini zedelemiş olmasıdır. 

1991-2003 Periyodunda Türkiye-Irak 

İlişkileri 

Körfez Savaşı Türkiye-Irak ilişkilerinde bir 

dönüm noktası olmuştur. 1990 yılında, Irak, 

Kuveyt’i petrol üretim kotalarına uymamakla 

suçlamıştır. Irak, bu nedenle, Kuveyt’in Irak’a zarar 

verdiğini iddia ederek zararlarının karşılanması 

için 2.4 milyar dolar talep etmiştir. Bu sürecin 

sonucunda, 1 Ağustos 1990 tarihinde Irak 

Kuveyt’i işgal etmiştir. Bu işgalin akabinde, Birleşmiş 

Milletler Güvenlik Konseyi 662 no’lu kararı 

alarak, Irak’ın Kuveyt’i topraklarına katmasını 

tanımadıklarını duyurmuşlardır. 9 Ağustos 

1990 tarihinde, Birleşmiş Milletler, Irak’a karşı 

askeri, ekonomik ve finansal yaptırımlar uygulamaya 

karar vermiştir. Buna ek olarak, Güvenlik 

Konseyi’nce alınan bir diğer karar olan 678 no’lu 

maddeye göre Birleşmiş Milletler Irak’a askeri 

müdahaleye izin vermiş ve Irak’tan da 15 Ocak 

1991 tarihine Kuveyt’ten çekilmesini istemiştir. 

Irak’a verilen zamanın dolmasının akabinde, 16 

Ocak 1991 tarihinde uluslararası koalisyon Irak’a 

müdahalede bulunmuştur. 17 1990 yılında Irak’ın 

Kuveyt’i işgali ile başlayan süreç, hem Türkiye 

ekonomisini hem de Türkiye-Irak ilişkilerini o- 

lumsuz yönde etkilemiştir. 

Körfez Krizi’nin ardından, Türkiye özellikle ulaştırma, 

dış ticaret ve ham petrol boru hattı taşımacılığı 

alanlarında büyük zararlara uğramıştır. 

En büyük kayıp yaşanan alan ise dış ticarettir. 

Körfez Krizi öncesi Türkiye ve Irak arasındaki 

yıllık dış ticaret hacmi yaklaşık 2 milyar dolar seviyelerindeyken, 

Körfez Krizi ve akabindeki Körfez 

Savaşı neticesinde Türkiye-Irak dış ticaret 

seviyesi çok düşmüştür. 18 Bu dönemdeki ticaret 

istatistikleri aşağıdaki gibidir. 

Türkiye’nin Irak ile Gerçekleştirdiği İhracat ve Ithalat 

(Milyon $) 

Yıl İhracat İthalat Hacim 

İhracat/ 

İthalat 

Farkı 

1991 122 - 122 122 

1992 212 1 213 211 

1993 160 - 160 160 

1994 141 - 141 141 

1995 123 - 123 123 

1996 219 32 251 187 

1997 549 454 1.003 95 

1998 366 247 613 119 

1999 247 414 661 -167 

2000 371 487 858 -116 

2001 839 505 1.344 334 

2002 649.7 677.3 1.327 -27.6 

2003 829 112.6 941.6 716.4 

Kaynak: DEIK 

Körfez Krizi öncesi, Türkiye’nin Irak’a gerçekleştirdiği 

ihracatı yaklaşık bir milyar dolar iken, 

yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere 1991 

sonrası periyotta 215 milyon dolara kadar düşmüştür. 

Aynı şekilde, kriz Türkiye’nin Irak’tan 

yaptığı ithalatı da petrol fiyatlarının artması nedeniyle 

olumsuz etkilemiştir. Türkiye kriz dönemi 

boyunca ithalatı için fazladan bir milyar dolar 

ödeme yapmak zorunda kalmıştır. 19 

Türkiye’nin Irak’tan gerçekleştirdiği ithalatın ana 

konusunu petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır. 

Daha önce de açıklanmaya çalışıldığı gibi, 

Irak’tan Türkiye’ye bu ürünlerin taşımacılığı için 

1976 ve 1987 yıllarında iki boru hattı inşa edilmiştir. 

20 Bu boru hattı sistemi 1990 yılına kadar 

Türkiye’de bulunan Yumurtalık, Ceyhan Deniz 

İstasyonu’na Irak’tan özellikle de Kerkük’ten 


65

İnceleme 

Su temelli ilişkileri değerlendirirken sektörler bazında ilişkilerin irdelenmesinin 

temel sebebi, herhangi bir sektörde atılacak adımın iki ülkeyi 

yaklaştıracağı ve bu yaklaşmadan meydana gelen işbirliği ortamında, 

su sorunu gibi problemler konusunda da işbirliği temelli ilişkilerin kurulacağı 

varsayımıdır. 

petrol ve petrol ürünleri taşımıştır. Gerçekleştirilen 

ilk Amerikan müdahalesi sonrasında Irak’a 

uygulanmaya başlanan Birleşmiş Milletler ambargosu 

sonucunda, Türkiye-Irak Ham Petrol 

Boru Hattı Sistemi 1990 Ağustos’unda kapatılmıştır. 

21 Bu durum 1996 yılına kadar devam etti. 

14 Nisan 1995 tarihinde kabul edilen 986 no’lu 

Birleşmiş Milletler kararı uyarınca petrol taşımacılığını 

sınırlandırmak amacıyla bu boru hattı 

sistemi yeniden aktif hale getirilmiştir. Bu karar 

çerçevesinde, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 

“Gıda için Petrol” isimli bir program hazırlamıştır. 

Bu program, Irak halkının yiyecek, ilaç ve 

bazı tarım araçları gibi insani ihtiyaçlarını karşılayabilmesi 

için geçici bir önlem olarak sunulmuştur. 

Bu program çerçevesinde, Irak’a insanı 

ihtiyaçlarla ilgili malları alabilmek için petrol ve 

petrol ürünleri satma yetkisi vermiştir. Bu yetki, 

Güvenlik Konseyi tarafından 90 gün içerisinde 

1 milyar dolara kadar petrol satışı yapabilme ile 

sınırlandırılmıştır. Elde edilen gelir de sadece insani 

ihtiyaçları karşılamakta kullanılacaktı. 22 

1990 yılına kadar, Türkiye’nin petrol taşımacılığından 

elde ettiği yıllık gelir yaklaşık 400 milyon 

dolardır. Bununla birlikte, 1990 yılında başlayan 

ve savaşan kadar giden 5 aylık gerginlik döneminde 

Türkiye’nin kaybı 160 milyon dolar olmuştur. 

1991-1996 yılları arasında Türkiye’nin 

yıllık kaybı 400 milyon dolar seviyelerindedir. 

Birleşmiş Milletler kararı doğrultusunda sınırlı 

bir şekilde taşımacılığa izin verilen 1997-2001 

yılları arasında Türkiye’nin ham petrol boru hattından 

kaynaklanan zararı 200 milyon dolara 

düşmüştür. Bu dönemdeki toplam kayıp ise yaklaşık 

olarak 1 milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. 

Türkiye’nin 1990-2001 yılları arasındaki 

toplam ham petrol ve petrol ürünleri taşımacılığından 

dolayı kaybı 3.560 milyar dolar olarak 

gösterilmektedir. 23 

Dış Ticaret kayıplarından başka, Türkiye, Körfez 

Krizi sonrası askeri harcamalardaki artış ve Iraklı 

mülteciler için yapılan harcamalar nedeniyle 

zarara uğramıştır. Türkiye, 1990-2001 dönemi 

boyunca, askeri güvenlik önlemleri için 1.830 

milyar dolar harcarken, Iraklı mülteciler için de 

yaklaşık 100 milyon dolar harcamada bulunmuştur. 

24 

Irak’ın Kuveyt’i işgali ve takip edece süreçte gerçekleşen 

Körfez savaşı, bir başka sektör olarak 

Türkiye’nin taşımacılık sektörünü de olumsuz 

etkilemiştir. Taşımacılık sektöründen kasıt hava, 

kara, demir yolu ve deniz yolu taşımacılığıdır. 

1991-2003 yılları arası dönemde, bu sektörle ilgili 

Türkiye’nin toplam kaybı 3.836 milyar dolar 

olarak hesaplanmaktadır. Hava taşımacılığındaki 

kayıplar, direk uçuşların iptal edilmesi, rotaların 

uzaması, yer servis ücretlerindeki kayıplar, transit 

uçuşlar için ücretlerdeki kayıplar ve yolcu ve 

kargo gelir kayıpları gösterilebilir. Türkiye kara 

taşımacılığında da kayıplara maruz kalmıştır. 

Kara taşımacılığındaki en büyük kayıp, Irak’la 

gerçekleştirilen dış ticaretteki, nakliye gelirlerinde 

yaşanmıştır. Türkiye Uluslararası Taşımacılık 

Birliği’ne göre, ülkenin Körfez Krizi öncesi kara 

taşımacılığından elde ettiği ve dolayısıyla 1991 

sonrası kara taşımacılığı kaybı 400 milyon dolardı. 

Bu dönemdeki deniz yolu taşımacılığı kayıplarına 

gelince, sigorta primlerindeki artışları, 

transit gemi taşımacılığı konusunda Mersin ve 

66 


İnceleme 

İskenderun limanlarındaki hizmetlendirme ücretlerindeki 

düşüşler sayılabilir. 25 

Görüldüğü üzere 1991-2003 arası dönem, tarımdan, 

petrol ve petrol ürünleri ticaretine, askeri/ 

güvenlik harcamalarının artışından ulaştırma 

sektöründe yaşanan kayıplara kadar, Türkiye’yi 

her alanda olumsuz yönde etkilemiştir. Türkiye-Irak 

ilişkilerinde olumsuz etkiler bırakan bu 

dönemde, nadiren de gerçekleşmiş olsa önemli 

bir işbirliği çabası yaşanmıştır. Bu çaba, sadece 

Türkiye-Irak arasında değil aynı zamanda tüm 

Fırat-Dicle nehir havzası dahilinde ve tüm kıyıdaş 

ülkeleri kapsayacak şekilde gerçekleşmiştir. 

Bu çaba Fırat-Dicle İşbirliği Girişim’i (the Euphrates-Tigris 

Initiative for Cooperation- ETIC) 

olarak adlandırılmıştır. Kurucu belgesi 2000 yılında 

imzalanan bu girişimin temel amacı, Fırat 

ve Dicle bölgesinin sürdürülebilir kalkınmasını 

sağlayabilmek için sosyal, ekonomik ve teknik 

alanlarda bir işbirliği atmosferi oluşturmaktır. 

ETIC’in kurucu üyeleri Irak, Türkiye, Suriye, İran 

ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki akademisyenlerden 

oluşmaktadır. 26 Kurucu belgenin 2000 

yılında imzalanmasına rağmen, girişimin resmi 

olarak kurulması 19-22 Mayıs 2005 tarihleri arasında 

girişimin hazırlık aşamasının tamamlanması 

amacıyla ABD’nin Kent Üniversitesi’nde 

ETIC’in kurucu üyelerinin yaptığı bir toplantı 

sonucu gerçekleşmiştir. 27 Bu girişim Fırat ve Dicle 

nehri konusunda o tarihe kadar yapılmamış 

bir şey yapmış ve su odaklı değil konuya kalkınma 

odaklı yönelmiştir. Bu yeni yaklaşımla, 

girişimin tarafları hedef olarak, çevre koruması, 

sosyal ve kadın erkek eşitliği, yönetim meselesi, 

çok paydaşlı bir yapı, halkın katılımı gibi konuları 

seçmişlerdir. 28 

ETIC’in temel amaçları olarak karşılıklı diyalog 

fırsatları yaratmak; Fırat-Dicle bölgesindeki karar 

alıcıların ve uygulayıcıların ilgisini çekecek 

projeler geliştirmek; çiftçiler, NGO’lar, toplumsal 

bazlı örgütlenmeler, iş dünyası gibi farklı paydaş 

grupları bir araya getirerek görüş alış verişi 

sağlamak; tüm kıyıdaşlara fayda sağlayacak ortak 

pilot projeler yürütmek; Fırat-Dicle bölgesindeki 

meselelerle ilgili kamunun farkındalığını arttırmak; 

eğitim imkânları yaratmak ve işbirliği ve 

kalkınma konusunda sürekliliği sağlamak gösterilebilir. 

29 

1991-2003 arası dönem Türkiye-Irak ilişkilerine 

Irak’ın Kuveyt’i işgali ve ardından yaşanan savaş 

ve Birleşmiş Milletler Ambargosu damgasını 

vurmuştur. Bu sayılan unsurlar Türkiye Irak ilişkilerini 

olumsuz etkilemiş ve ilişki içinde olunan 

başta dış ticaret olmak üzere tüm sektörlerde kayıplar 

yaşanmıştır. 

2003 Irak’a İkinci Amerikan Müdahalesinden 

Sonra Türkiye-Irak İlişkileri 

2003 yılındaki Amerikan müdahalesinden sonra 

Türkiye-Irak arasındaki ilişkiler yeniden canlanmaya 

başlasa da Irak’la yeniden başlayan ilişki ve 

ticaret miktarı 1991 öncesi seviyesine ulaşamamıştır. 

İkinci Amerikan müdahalesi sonrasında, 

21 Mayıs 2003 tarihinde kabul edilen 1483 no’lu 

Birleşmiş Milletler kararı uyarınca Irak’a karşı 

uygulanan ambargo kaldırılmıştır. Irak’ın yeniden 

yapılandırılma sürecinde, dış ticaret, taşımacılık, 

bankacılık, inşaat ve enerji gibi çeşitli 

sektörler temelli ilişkiler 2003 sonrası yeniden 

gelişmeye başlamıştır. 30 

2003 sonrası Türkiye-Irak dış ticaret sektöründeki 

duruma bakıldığı zaman, Irak’a uygulanan 

BM ambargosunun kaldırılmasının ardından dış 

ticaretin arttığı görülmektedir. 2003 ve 2004 yıllarında 

Türkiye’nin Irak’a ihracatı sırasıyla 829 

milyon dolar ve 1.820 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. 

2003 ve 2004 yıllarında Türkiye’nin 

Irak’tan ithalatı da sırasıyla 112,6 milyon ve 467,6 

milyon dolar seviyesindedir. 31 2010 yılında ise iki 

ülke arasındaki dış ticaret hacmi rakamının 7 

milyar doların üzerinde gerçekleştiği hesaplanmaktadır. 

32 Dış ticaret çerçevesinde, Türkiye’nin 

Irak’tan gerçekleştirdiği ana ithalat kalemi petrol 

ve petrol ürünleridir. 2003 sonrası bu sektörde 

de gelişmeler yaşanmıştır. Kasım 2004 tarihinde, 

Irak Türk şirketlerine petrol projelerinde pay 

vermeye karar vermiştir. Bu bağlamda, Türkiye 

ve Irak, güney Irak’taki Gharraf bölgesindeki 

petrol alanlarında ortak petrol üretimi konusunda 

müzakerelere başladılar. 33 2004 yılının Aralık 

ayında ise, Irak Petrol Bakanlığı savaş sonrası ilk 


67

İnceleme 

petrol alanları geliştirme sözleşmelerini Türk ve 

Kanada firmalarına verdi. Bu anlaşma Saddam 

Hüseyin rejimi sonrası yabancı firmalarla imzalanan 

ilk anlaşma niteliği taşımaktadır. 34 Türkiye-Irak 

ilişkilerinde dış ticaretin 2003 sonrası 

seyrine ışık tutması açısından aşağıdaki istatistikler 

oldukça önemlidir; 

Türkiye-Irak İkili Ticaret İstatistikleri (000$) 

Yıllar İhracat İthalat Hacim Denge 

2003 829 112 941 716 

2004 1.820 467 2.288 1.353 

2005 2.750 458 3.208 2.291 

2006 2.589 375 2.965 2.213 

2007 2.811 645 3.456 2.167 

2008 3.912 1.320 5.233 2.591 

2009 5.126 952 6.078 4.174 

2010 6.042 1.354 7.396 4.688 

Kaynak: http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irakekonomik-iliskileri-ve-turkiye_nin-yeniden-imarsurecine-katkisi.tr.mfa 

2003 sonrası, Türkiye ve Irak arasında gelişen 

ilişkiler, ulaştırma sektörünü de pozitif yönde 

etkilemiştir. Türkiye’nin Suriye üzerinde Irak’a 

demir yolu taşımacılığı Suriye’nin kısıtlaması 

nedeniyle 8 Nisan 1982 tarihinde durdurulmuştu. 

2000 Nisan’ında, Suriye’nin sınırlamayı kaldırması 

sonucunda 2 Ocak 2001 tarihinde Türkiye, 

Suriye ve Irak arasında transit demir yolu 

taşımacılığı yeniden başlamıştır. 16 Eylül 2003 

tarihinde, Türkiye, Irak ve Suriye demir yolu 

taşımacılığının miktarını ve kalitesini arttırmak 

için İstanbul’da bir araya geldiler. 35 Türkiye-Irak 

arasındaki demiryolu taşımacılığı ilişkisi bu minvalde 

devam ederken, Türkiye Cumhuriyeti Devlet 

Demir Yolları Genel Müdür Yardımcısı Veysi 

Kurt, 2011 yılında, gündemde olan bir projeyi 

açıkladı. Bu projeye göre, Irak’a artık direk demir 

yolu hattının döşeneceğini ve direk taşımacılığın 

yapılması için proje hazırlandığını belirtti. 36 Bu 

proje gerçekleştiği zaman kapasite ve sayı olarak 

Irak’a yapılan taşımacılığın artması, maliyetin 

düşmesi ve sürenin azalması beklenmektedir. 

2003 sonrası dönemde iki ülke arasındaki havayolu 

taşımacılığına bakıldığı zaman, 29 Temmuz 

2005 tarihinde Irak Türkiye’ye yeniden direk u- 

çuşları başlatma kararı aldığı görülmektedir. İlk 

uçuşun 3 Ağustos 2005 tarihinde İstanbul’dan 

gerçekleştirilmesiyle, 15 yıl aradan sonra Irak havayolları 

Bağdat-İstanbul-Bağdat seferlerine başlamış 

oldu. 37 İki ülke arasındaki hava taşımacılığı 

konusunda 2011 yılında son yaşanan gelişmeler 

sektörü olumsuz etkileyecek tarzdadır. Bu konudaki 

en son gelişme, Irak’ın Türk uçaklarının 

ülkeye inişlerini yasakladığı haberleriyle yaşanmıştır. 

Irak Ulaştırma Bakanlığı sözcüsü Karim 

al-Nuri beyanatında bu kararın Türkiye’nin aynı 

şekilde Irak uçaklarına yasak getirmesine cevaben 

alındığını söylemiştir. Türkiye’nin yasaklama 

kararının gerekçesi olarak ise Irak Milli Petrol 

Şirketi SOMO’nun Türkiye’ye olan milyonlarca 

dolarlık borcu gösterilmiştir. Ancak bir Türk 

hükümet yetkilisi, Türkiye’nin Irak uçaklarına 

herhangi bir yasaklama getirmediğini, sadece 

SOMO’nun 3 milyon doları bulan borcunun ö- 

denmemesi halinde böyle bir yasaklamanın getirileceği 

konusunda uyarıda bulunduğunu belirtmiştir. 

Irak ulaştırma bakanlığı sözcüsü Al-Nuri, 

Türkiye’nin aldığı kararı gözden geçirmesi durumunda 

Irak’ında karardan vazgeçebileceğini belirtmiştir. 

38 Olay hakkın farklı fikirler ve devam 

eden tartışmalar olmasına rağmen, bu durum 

hem sektörü hem de iki ülke ilişkilerini olumsuz 

etkileyecek bir gelişmedir. 

2003 sonrası Türkiye-Irak ilişkilerinde gelişme 

yaşanan bir diğer sektör de bankacılık olmuştur. 

Bankacılık sektörü ile ilgili, Türkiye ve Irak 

arasında 7 Kasım 2004 tarihinde bir anlaşmaya 

varılmıştır. Bu anlaşmaya göre, Irak ülkede Türk 

bankalarının şube açması konusunu onaylamıştır. 

Ziraat Bankası ve Vakıfbank Irak’ta banka şubesi 

açmak için izin alan ilk bankalar olmuştur. 39 

Hatta Ziraat Bankası 2005 yılında, Irak’ta işletme 

iznini alan ilk banka olmuştur. Ancak, o dönem 

için, güvenlik kaygıları nedeniyle Ziraat Bankası 

şubesi Irak’ta açılamamıştır. Akabinde 2006 

yılında, Vakıfbank ve Akbank kuzey Irak’ta bir 

temsil bürosu ya da şube açmak için Iraklı yetkililerle 

görüşmelere başlamışlardır. Ancak, Irak’a 

şube açılması 2008 yılını bulmuştur. 2008 yılın- 

68 


İnceleme 

Türkiye-Irak ilişkilerini olumsuz etkileyen ve Irak’taki su sıkıntısının 

en önemli nedenlerinden biri de, bu ülkede gerçek anlamda bir su yönetimi tesis edilememiş olması. 

da, Ziraat Bankası Bağdat’a şube açarak Irak’ta 

şube açan ilk Türk bankası olmuştur. Akabinde 

yine aynı banka 14 Şubat 2011 tarihinde Kuzey 

Irak’ın Erbil kentine de banka şubesi açmış ve 

Kuzey Irak’ta ilk şube açan Türk bankası olmuştur. 

40 Ziraat Bankası’nı takiben, peş peşe Vakıfbank 

ve İş Bankası da Erbil’e şube açmışlardır. 

Bölgede kurulu uluslararası şirketlerin yarıdan 

fazlasının yani 741 şirketin Türkiye çıkışlı olduğu 

göz önüne alındığı zaman Türk bankalarının 

şube açma girişimlerinin nedeni daha iyi anlaşılmaktadır. 

41 

2003 sonrası dönemde Türkiye-Irak arasında gelişen 

bir diğer sektör de inşaat sektörüdür. Irak’ın 

yeniden yapılandırılması sürecinde, Türk inşaat 

şirketleri projelerde aktif rol oynamıştır. Irak Ticaret 

Odası 18 Ekim 2003 tarihinde İzmir’de gerçekleşen 

bir toplantıda Türk şirketlerinin Irak’ın 

yeniden inşası proje ihalelerine teklif göndermeleri 

çağrısında bulunmuştur. Bu çerçevede, 

Irak’ın yeniden yapılandırılmasında Kerkük Ticaret 

odasına kayıtlı şirketlerle Türk şirketlerin 

işbirliği yapması teşvik edilmiştir. 23-24 Ekim 

2003 tarihinde Madrid’de, Irak’ın yeniden inşası 

sürecine katkı sağlamak amacıyla düzenlenen 

Irak için Uluslararası Donörler Toplantısında, 

Türkiye, 2004-2007 yılları arası dönemi kapsayacak 

şekilde yeniden yapılandırılmaya 50 milyon 

dolar hibe taahhüdünde bulunmuştur. Bu 

rakam Türkiye’yi diğer donörlerin katkıları göz 

önüne alındığında ilk 15 ülke içine sokmuştur. 42 

Yeniden yapılandırılma kapsamında yeni şirketlerin 

bölgede çalışmalarının yanında, Saddam 

rejimi yıkılmadan önce sözleşme imzalamış Türk 

şirketleri de, Irak’ta çalışmaya devam etmiştir. 

Dönemin Ticaret Bakanı Kürşat Tüzmen, 2005 

yılı itibariyle iki ülke arasında gerçekleştirilen 

iş seviyesinin 5.5 milyar dolara ulaştığını beyan 

etmiştir. 43 Yeniden yapılandırılmanın yanı sıra 

son dönemlerde Irak ve özellikle Kuzey Irak’ın 

kalkınmasına yönelik inşaat projelerinde de 

Türk inşaat şirketleri yer almaktadır. Buna örnek 

olarak, 2011 yılında iki Türk inşaat firmasının 


69

İnceleme 

Kuzey Irak’ın Erbil kentindeki havaalanını inşa 

etmeleri gösterilebilir. 44 Bu çerçevede, Türkiye- 

Irak arasındaki inşaat sektörü değerlendirilmesi 

yapılırken iki taraflı bir faydanın gerçekleştiğini 

söylemek yanlış olmaz. Dünya raporuna göre, 

Irak’taki artan inşaat projelerinde Türk firmalarının 

sıklıkla yer alması Türkiye’nin inşaat sektörü 

için pozitif bir gösterge olmaktadır. Aynı şekilde, 

inşaat sektörünün gelişmesi, Irak için bir hızlı 

büyüme aşaması olarak görülmektedir. 45 Bu sektördeki 

gelişim de Türkiye-Irak ilişkileri açısından 

olumlu bir işbirliği olarak değerlendirilebilir. 

Tıpkı diğer sektörler gibi 2003 sonrası dönemde, 

Türkiye-Irak arasında enerji sektöründeki 

ilişkiler de canlanmıştır. 2004 yılında, Irak Endüstri 

ve Maden Bakanlığı, çimento sektörünün 

karşı karşıya kaldığı sorunları çözmek ve yine 

çimento sektörü için gerekli olan enerji ihtiyacının 

karşılanması için Türkiye’den çeşitli santraller 

kiraladı. 46 Ardından, Türkiye 2005 yılında 

Irak’a elektrik satmaya başlamıştır. 47 Dönemin 

Irak başbakanı Ibrahim Caferi, Ankara’ya yaptığı 

resmi ziyaret sonrası, 2005 Mayıs ayı sonuna 

kadar, Türkiye’nin Irak’a sattığı elektrik miktarının 

350 megavata çıkacağını ve ihracat kapasitesinin 

de 2005 sonuna kadar 1200 megavat 

seviyesine erişeceğini beyan etmiştir. 48 2009 tarihinde 

Türkiye’de enerji fazlalığı nedeniyle üretimi 

durdurulan Karadeniz Enerji Grubu’na ait 

mobil santral Silopi’de dönemin Enerji ve Tabii 

Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler’in de katıldığı bir 

törenle Irak’a elektrik ihracatına başlamıştır. Şirket, 

Irak’a 2 yıl süreyle 200 megawatt gücünde ya 

da yıllık 1 milyar 752 milyon kilowatt/saat enerji 

ihraç edecekti. 49 İstanbul’da Irak Enerji ve Gaz 

Projeleri 2011 konferansına katılan Irak Enerji 

bakanlığı IPP (Independent Power Projects) bölüm 

başkanı Ala’a Disher Zamil, şuan itibariyle 

7.500 megawatt kurulu güce sahip olan Irak’ta 

2015 yılına kadar 20.000 megawatt kurulu güce 

ulaşmayı hedeflediklerini belirtmiştir. Ayrıca Zamil, 

Irak’ta şuanda gerçekleşen en büyük elektrik 

yatırımlarını Türk şirketlerinin üstlendiğini 

beyan etmiştir. Bu şirketlere örnek olarak da 

Kerbela’da 1250 megawatt’lık El-Khairat santralini 

ve Musul’da da 750 megawatt’lık Ninova 

santralini göstermiştir. 50 Buradan da anlaşıldığı 

gibi 2003 sonrası dönemde Irak’ın enerji ihtiyacını 

karşılayan şirketlerin önemli bir bölümünü 

Türk şirketleri oluşturmaktadır. Türkiye ile Irak 

arasındaki gerçekleşen enerji ticareti iki ülke arasındaki 

ticaret ilişkilerinin gelişmesinde önemli 

bir adım olacaktır. 

Sonuç 

Bu çalışma, Türkiye Irak arasındaki gerek su temelli 

gerekse sektörel ilişkileri üç dönem halinde 

incelemiştir. Bu bölümler 1991 öncesi, 1991- 

2003 arası ve 2003 sonrası olarak tanımlanabilir. 

Böyle bir ayrıma gidilmesindeki temel etken 1991 

yılında gerçekleşen ilk Körfez Savaşı ve 2003 yılında 

gerçekleşen ikinci operasyonun iki ülke 

ilişkileri üzerinde temel ve köklü değişimlere yol 

açmasıdır. 1991 öncesi ilişkiler incelendiğinde 

aslında bu dönemi de 1960’lar öncesi ve sonrası 

olarak ikiye ayırmak mümkündür. 1960’lar öncesi 

dönemde iki ülke ilişkileri resmi düzenlemelere 

dayalı bir şekilde yürürken 1960’lar sonrası 

Türkiye’nin artan enerji ihtiyacını karşılaması 

amacıyla başlattığı kalkınma projeleri sonrası, 

Fırat-Dicle konusu ilişkileri belirleyen temel unsur 

halini almıştır. Hal böyle olsa bile 1991 öncesi 

dönemde, iki ülke ilişkileri istikrarlı bir seyir izlemiş 

ve Irak 5,5 milyar dolara varan ikili iş hacmi 

ile Türkiye’nin en önemli ekonomik ve ticari 

ilişki kurduğu ülkelerden birisi halini almıştır. 

1990 yılında Irak’ın Kuveyt’i işgali ve ardından 

gelen BM ambargosu sonrasında çıkan Körfez 

Savaşı ile Türkiye-Irak ilişkileri durma noktasına 

gelmiş ve istisnasız tüm sektörlerde kayıplar 

yaşanmıştır. 2003 yılında Irak’a gerçekleşen 

ikinci operasyon sonrası BM ambargosunun da 

tamamen kaldırılmasının etkisiyle Türkiye-Irak 

ilişkileri yeniden canlanmaya başlamıştır. 1991 

öncesi dönem istatistiklerine ulaşılamasa da dış 

ticaretten bankacılığa, enerjiden inşaat sektörüne 

kadar tüm alanlarda önemli gelişmeler yaşanmıştır. 

Örneğin, Türk müteahhitleri 2003-2009 

yılları arasında Irak’ta toplam 7,5 milyar ABD 

doları değerinde 495 proje gerçekleştirmişlerdir. 

Yıllık bazda üstlenilen iş miktarı 2003’te 242 

milyon ABD dolarından 2009’da 1,3 milyar ABD 

dolarına yükselmiştir. Firmalarımız, yeniden 

yapılanma sürecindeki Irak’ta çeşitli konut pro- 

70 


İnceleme 

jelerinden askeri tesislere, yol, köprü, baraj gibi 

altyapı projelerinden okul, hastane gibi sosyal 

tesislere pek çok alanda faaliyet göstermektedirler. 

51 Bu tarz gelişmeler, hem Türkiye ekonomisi 

hem Irak’ın hızlı bir kalkınma gerçekleştirebilmesi 

hem de iki ülkenin yakınlaşması açısından 

önemli unsurlar olarak değerlendirilebilir. 

Su temelli ilişkileri değerlendirirken iki ülke arasında 

sektörler bazında ilişkilerin irdelenmesinin 

temel sebebi de herhangi bir sektördeki atılacak 

her bir adımın iki ülkeyi birbirine yaklaştıracağı 

ve bu yaklaşmadan meydana gelen işbirliği 

ortamında aralarında kökleşmiş olan su sorunu 

gibi problemler konusunda da işbirliği temelli 

ilişkilerin kurulacağı varsayımıdır. Buna ek olarak 

ilişki kurulan sektörlerin çoğunun su temelli 

sektörler olduğu düşünülürse iki ülke arasındaki 

yakınlaşmaların nedenli önemli olduğu daha 

net ortaya çıkar. Dış ticaret, enerji, gıda, tarım, 

ulaştırma, çerve gibi sektörlerdeki ortak projeler 

sonucu yaratılacak faydanın iki ülke arasında 

paylaşılması güven ortamı oluşturacak ve aralarındaki 

sorunları çözmek konusunda yardımcı 

olacaktır. 

O 

DİPNOTLAR 

1 Güner Öztek, “Openning Remarks of ‘the New Iraq’ Conference”, Joint Conference Series No.3, Foundations for 

Middle East and Balkan Studies (OBIV), 2005. 

2 M.A.Dahham, “Turkish-Iraqi Relations:Tension and Prospects for Positive Developments”, Turkish Review of Middle 

East Studies, Annual 1998-99/10, Istanbul, s.90. 

3 Patricia, Carley, “Turkey’s Role in the Middle East”, Peace Works, United States Institute of Peace, s.4. 

4 İdris Adil and Talip Aktaş, “Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey’s 

Losess and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.4. 

5 Carol, Migdalovitz, “Iraq: The Turkish Factor”, CRS Report for Congress, 31 October 2002, s.4. 


Losess and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.12-16. 

7 Yüksel İnan, “The International Water Courses and the Middle East”, http://www.mfa.gov.tr/groupa/percent/ 

V-2/yinan.htm, Erişim Tarihi: 27 August 2005, s.11. 

8 Ayşegül Kibaroğlu, “Building a Regime for the Waters of the Euphrates-Tigris River Basin”, London: Kluwer Law 

International, 2002, s.222-223. 

9 Ayşegül Kibaroğlu, “Settling the Dispute over the Waters of the Euphrates-Tigris River Basin,” Selected Papers 

of the International Conference From Conflict to Co-operation in International Water Resources Management, 

(eds.) J.Bogardi and S. Castelein, pp. 329-343, UNESCO-IHE Delft, The Netherlands, 20-22 November 2002, 

UNESCO-IHP, s.329. 

10 Vefa Toklu, “Türk Dış Politikasında Su Sorunu”, in İdris Bal (ed), 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (İstanbul: Alfa Yayınları, 

2001),s. 539-540. 

11 Çarkoğlu ve Mine Eder, “Domestic Concerns and the Water Conflict over the Euphrates-Tigris River Basin”, Middle 

Eastern Studies, Vol.37, No:1, January, 2001, s.57. 

12 Ali İhsan Bağış, “The Euphrates and Tigris Watercourse Systems: Conflict or Cooperation?” , The Turkish Review of 

Middle East Studies, 1993, s.222. 

13 Özlem Tür, “The Political Economy of Water and Self-Sufficiency in Syria and its Implications on Turkish-Syria 

Relations”, MSc Thesis Submitted to Department of International Relations, Middle East Technical University, 

1997, s. 54. 

14 “Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. Petroleum Pipeline Corporation” http://www.botas.gov.tr/raporlar/Botas/ 

petrol.htm, Erişim Tarihi: 15 July 2006, s.3. 

15 Interview with Mr. Cemal Kaygısız, Department Chief, Bilateral Relations and Protocol, the Ministry of Agriculture 

and Rural Affairs, 30 June 2006, Ankara. 

16 See for details, Resmi Gazete 14 Mayıs 1976 qouted in Mehmet Şahin, “Political and Security Dimensions of Euphrates 

And Tigris”, MSc Thesis Submitted to the Department of International Relations, Middle East Technical University, 

Ankara, 2002. 


Losess and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.9. 

18 Mustafa Güleç, Gencay Oğuz, “Irak Savaşının Gölgesinde Türkiye Ortadoğu Ülkeleri Ticari İlişkileri”, Republic of 

Turkey Undersecretariat of the Prime Ministry for Foreign Trade , Mayıs 2003, s.3. 


71

İnceleme 

19 İdris Adil ve Talip Aktaş, “Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey’s 

Losess and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.4-16 

20 “Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. Petroleum Pipeline Corporation” http://www.botas.gov.tr/raporlar/Botas/ 

petrol.htm, Erişim Tarihi: 15 July 2006, s.3. 

21 İhsan Gürkan, “Turkish-Iraqi Relations: The Cold War and Its Aftermath”, Turkish Review of Middle East Studies, 

Annual 1996-1997/9, Istanbul, s.51. 

22 Güner Öztek, “Economic Sanctions and No-Fly Zones in Iraq”, Turkish Review of Middle East Studies, Annual 

2001/12, Istanbul, s.11. 


Losses and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.22. 

24 İdris Adil veTalip Aktaş, “Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey’s 

Losses and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.24. 


Losess and Possible Risks”, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.22-23. 

26 “The Euphrates-Tigris Initiative for Cooperation (ETIC) Founding Document”, USA, Mayıs 2000 

27 ETIC News Letter, Volume 1, No. 3, March 2006. 

28 ETIC Brochure, 2001, in curcilation 

29 ETIC News Letter, Volume 1, No. 3, March 2006. 

30 Mustafa Güleç, Gencay Oğuz, “Irak Savaşının Gölgesinde Türkiye Ortadoğu Ülkeleri Ticari İlişkileri”, Republic of 

Turkey Undersecretariat of the Prime Ministry for Foreign Trade , Mayıs 2003, s.3. 

31 “Türkiye-Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri Hakkında Değerlendirme”, Republic of Turkey Undersecretariat of the 

Prime Ministry for Foreign Trade. 

32 Selçuk Şenyüz, “35.bin Vatandaşımız Kuzey Irak’a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı...” 31 Mart 2011, http://www. 

hurriyet.com.tr/ekonomi/17408818.asp , Erişim Tarihi: 24 Kasım 2011. 

33 ---, “Turkey to grap a share in Iraq oil and banking sectors”, 7 Kasım 2004, http://www.iraqieconomy.org/home/ 

bilecon/turkey/20041107, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

34 Iraq awards key oilfield contracts”, http://www.iraqieconomy.org/home/bilecon/turkey/20041216, 16 December 

2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

35 “Turkish, Syrian, Iraqi railroad officials to discuss railway transportation”, http://www.iraqieconomy.org/home/ 

bilecon/turkey/2003.09.16, 16 September 2003, Erişim Tarihi 13 Temmuz 2006. 

36 “Irak’a Demiryolu Hattı Projesi”, http://www.ekspertren.com/haber53.asp, Erişim Tarihi: 23 Kasım 2011. 

37 “Iraqi Airlines to Fly to Turkey after 15 years”, http://www.iraqieconomy.org/home/bilecon/turkey/20050729 

Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006 

38 Mohammed Tawfeed and Ivan Watson, “Iraq, Turkey butt heads, block flights over debt dispute”, 21 Kasım 

2011, http://edition.cnn.com/2011/21/20/world/meast/iraq-turkey-flights/index.html, Erişim Tarihi: 24 Kasım 

2011. 

39 “Turkish banks to open in Iraq”, http://www.iraqieconomy.org/home/bilecon/turkey/20041107%282%29, 7 

November 2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

40 “Ziraat Bankası Kuzey Irak’ta”, 16 Şubat 2011, http://www.byturco.com/haber/Ziraat-Bankasi-Kuzey-Irakta/352383, 

Erişim Tarihi: 24 Kasım 2011. 

41 Selçuk Şenyüz, “35.bin Vatandaşımız Kuzey Irak’a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı...” 31 Mart 2011, http://www. 


42 “Türkiye ve Irak: Bölgede Barış ve İstikrar İçin Yeni Bir Ortaklığın Parametreleri”, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 

8 Şubat 2004, Ankara. 

43 Business increases between Turkey and Iraq, http://www.portaliraq.com/news/Business+increases+between 

+Turkey+and+Iraq__1111626.html?PHPSESSID=bb67b7b437542696e9bf228620286b43, 6 November 2005, 

Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

44 Selçuk Şenyüz, “35bin Vatandaşımız Kuzey Irak’a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı...” 31 Mart 2011, http://www. 


45 “Turkey’s Construction Sector Focuses on Iraq”, 8 Temmuz 2010, http://www.iraqbusinessnews. 

com/2010/07/08/turkeys-construction-sector-focuses-on-iraq/, Erişim Tarihi: 24 Kasım 2011. 

46 “Turkish electricity to operate cement factories in Iraq”, http://www.iraqieconomy.org/home/bilecon/turkey/20041031, 

31 October 2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

47 Interview with Mr. Metin Günyol, Department Chief, International Relations, TEIAS, 20 June 2006, Ankara. 

48 “Turkey to triple electricity exports to Iraq”, http://www.iraqieconomy.org/home/bilecon/turkey/20050520%282%29, 

20 May 2005, Erişim Tarihi: 13 Temmuz 2006. 

49 “Irak’a Dostluk Enerjisi”, 23 Şubat 2009, http://www.haberelektirk.com/haber/885-enerji-iraka-dostluk-enerjisi. 

html, Erişim Tarihi 24 Kasım 2011. 

50 “Irak’ı Türkler aydınlatıyor”, 14 Haziran 2011, http://www.tumgazeteler.com/?a=6917047, Erişim Tarihi: 24 Kasım 

2011. 

51 Türkiye-Irak Ekonomik İlişkileri”, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irak-ekonomik-iliskileri-ve-turkiye_ninyeniden-imar-surecine-katkisi.tr.mfa, 

Erişim Tarihi: 24 Kasım 2011. 

72

Metnin Tamamı - orsam

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?