Deneysel Desenler, Şener Büyüköztürk - Pegem A Yayıncılık

Doç. Dr. Şener Büyüköztürk
DENEYSEL DESENLER
ISBN 975-6802-43-X
© Pegem A Yayınları, 2006
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.'ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan
kitabın tümü ya da bölümleri mekanik,
elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt veya
başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan
kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve
bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Şubat 2001
2. Baskı: Ocak 2007
Kapak Tasarımı
Zülfikar Sayın
Yayın Yönetmeni
Gürsel Avcı
Baskı ve Cilt
Baran Ofset
(312) 278 37 84
Pegem A Yayıncılık Tic. Ltd. Şti.
Adakale Sokak 4/B Yenişehir-Ankara
Tel: (312) 430 67 50-430 67 51-435 44 60
Belgeç: (312) 431 37 38
İnternet: www.pegema.com.tr
e-posta: pegema@pegema.com.tr
ii

Doç. Dr. Şener BÜYÜKÖZTÜRK
1958 yılında Osmaniye’nin Kadirli ilçesinde doğdu. İlk ve ortaöğrenimini
Kadirli ve Adana’da tamamladı.
1981 yılında Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Bölümü
önlisans programını, 1985 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Fakültesi Eğitim Yönetimi ve Planlaması Bölümü lisans programını
tamamladı.
1986-1991 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim ve Rehberlik
Dairesi Başkanlığında şef ve eğitim uzmanı olarak görev yaptı.
1991-1999 yıllarında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Eğitim
İstatistiği ve Araştırma Anabilim Dalında araştırma görevlisi olarak görev
yaptı. 1992 yılında Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde
“Türkiye’de Nüfus ve Eğitimde Fırsat Eşitsizliği” isimli çalışmasıyla yüksek
lisans eğitimini tamamladı. 1996 yılında aynı Enstitüde “Türk
Yükseköğretiminde Araştırma Eğitimi” isimli çalışmasıyla doktorasını
tamamladı.
1997 yılında alanındaki gelişmeleri izlemek amacıyla altı ay süre ile
Amerika Birleşik Devletleri’nde University of Texas – Austin’de bulundu.
Bu dönemde eğitim fakültelerinde okutulan eğitim istatistiği ve araştırma
alanı ile ilgili ders programlarını ve uygulamalarını inceledi.
1999-2004 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi’nde
Eğitim İstatistiği ve Araştırma Anabilim Dalında Yardımcı Doçent olarak
çalıştı.
2004 yılında emekli oldu ve Başkent Üniversitesi Eğitim Fakültesinde
çalışmaya başladı. 2005 yılında, “Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme”
alanında doçent oldu. Halen aynı üniversitede çalışmalarına devam
etmektedir.
Lisans ve lisans-üstü düzeyde istatistiğe giriş, bilgisayarda veri analizi
(SPSS uygulamalı), eğitim istatistiği, ileri eğitim istatistiği, araştırmaya giriş
ve eğitimde araştırma yöntemleri derslerini okutmakta olan yazarın, alanla
ilgili çok sayıda makalesi ve üç kitabı bulunmaktadır.
senerb@baskent.edu.tr
0.312.2341010 / 1089
iii

Sevgili Eşime
ve
Tatlı Kızlarıma
iv

ÖNSÖZ
Karışık desenler, sosyal bilimlerde, özellikle de eğitim ve psikolojide
sıklıkla kullanılan bir faktöryel desendir. Karışık desenlerin özel bir türü olarak
tanımlayabileceğimiz öntest sontest kontrol gruplu desenin de en sık
kullanılan deneysel desenlerden biri olduğu söylenebilir. Böyle bir desende,
araştırma sorusu ya da hipotezlerinin nasıl ifade edileceği ve elde edilen
verilerin analizinde hangi istatistiksel tekniklerin kullanılacağı, sonuçlarının
nasıl yorumlanacağı önemli bir sorun kaynağı olarak gözlenmektedir.
Bu kitabın birinci bölümünde deneysel desenlerin ve öntest-sontest
kontrol gruplu deneysel desenin özellikleri ve mantığı açıklanmaya
çalışılmıştır.
Kitabın ikinci bölümü alternatif veri analizi yaklaşımlarının tanıtılmasına
ve uygulamalarına ayrılmıştır. Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desenlerde,
öntest sontest ölçümlerine dayalı verilerin analizinde farklı parametrik
istatistikler kullanılmaktadır. Bu bölümde sözü edilen desen ile toplanan
verilerin analizinde kullanılabilen dört temel analiz yaklaşımına yer verilmiştir.
Bunlar, a) deney ve kontrol gruplarının öntest sontest puanları arasındaki
farkın anlamlılığı için ilişkisiz gruplar için t-testi ya da tek faktörlü varyans
analizi (ANOVA), b) tek faktör üzerinde tekrarlı ölçümler için iki faktörlü
varyans analizi (ANOVA), c) grupların öntest puanlarına göre düzeltilmiş
sontest ortalama puanları arasındaki farkın anlamlılığı için tek faktörlü
kovaryans analizi (ANCOVA) ve d) öntest puanları ve grup değişkenlerine
dayalı sontest puanlarının yordanmasına ilişkin çoklu doğrusal regresyon
analizidir. Sözü edilen yaklaşımlar önce tek tek kuramsal olarak açıklanmış ve
aynı örneğin verileri kullanılarak SPSS’de yapılan analiz sonuçlarına yer
verilmiştir. Kitabın üçüncü ve son bölümünde ise sözü edilen veri analizi
yaklaşımları karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.
Yazar, okuyucuların kitap ile ilgili eleştirilerine açıktır. Alınacak
eleştirilerin ileri çalışmalara ışık tutacağına inanılmaktadır.
Böyle bir çalışma yapmam konusunda fikir veren Prof. Dr. Yıldız
Kuzgun’a, kitabın taslak formunu okuyarak geliştirilmesine önemli katkılar
sağlayan Prof. Dr. Selim Hovardaoğlu’na ve Doç. Dr. Nilgün Köklü’ye
teşekkür ederim.
Ocak 2001
Şener Büyüköztürk
v

İÇİNDEKİLER
Sayfa
Önsöz .................................................................................................... v
İçindekiler .............................................................................................vii
1. BÖLÜM
GİRİŞ
(ss: 1-24)
Deneysel Desenler.................................................................................. 1
Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desen................................................... 19
2. BÖLÜM
VERİ ANALİZİ
(ss: 25-54)
Giriş..................................................................................................... 25
Fark Puanlarının Anlamlılığı İçin t-Testi veya Tek Faktörlü ANOVA ...... 27
Tek Faktör Üzerinde Tekrarlanmış Ölçümler İçin İki Faktörlü
Varyans Analizi .................................................................................... 32
Kovaryans Analizi................................................................................. 47
Çoklu Doğrusal Regresyon Analizi........................................................ 50
3. BÖLÜM
SONUÇ VE ÖNERİLER
(ss: 55-58)
Kaynakça ............................................................................................. 59
Ekler .................................................................................................... 61
vii

1. BÖLÜM
Deneysel Desenler 1
GİRİŞ
DENEYSEL DESENLER
Araştırmada desen geliştirme, sosyal bilim araştırmacıların
önemli bir sorunu ola gelmiştir. Bilim dallarının dinamik yönünü
oluşturan ve bir anlamda bilimsel araştırma yöntemini tanımlayan
süreç boyutunda amaç, geçerli ve güvenilir olan bilimsel bilgilere
ulaşmaktır. Araştırmacı açısından sorun ise, bu tür bilgilere ulaşmada
izlenecek adımların ya da gerçekleştirilecek etkinliklerin neler
olduğunu tanımlayan bir araştırma planının geliştirilmesidir.
Araştırma deseninin (modelinin), araştırmanın sorularını cevaplamak
ya da hipotezlerini test etmek amacıyla araştırmacı tarafından
kasıtlı olarak geliştirilen bir plan olduğu söylenebilir. Araştırma
deseni ile geçerli ve güvenilir bulgulara ulaşmak ise ilgilenilen
bağımlı değişkene ilişkin varyansın kontrol edilmesi ile olasıdır.
Problem olarak incelenen bağımlı değişkene ait varyans, üç noktada
kontrol edilmeye çalışılır: a) Araştırmacının bağımlı değişken
üzerinde etkisini araştırdığı bağımsız değişkenin yol açtığı varyansı
en çoklaştırmak, b) dış sistematik varyansı, yani bağımlı değişkeni
etkileme olasığı olan, ancak araştırmacı tarafından etkisi araştırılmayan
ve dışsal (şaşırtıcı, bozucu) değişkenler olarak da tanımla-

Veri Analazi 25
2. . BÖLÜM
VERİ ANALİZİ
GİRİŞ
İki faktörlü (2x2) bir karışık desen ya da split-plot desen olarak
da tanımlanabilen öntest sontest kontrol gruplu desenlerde
deneysel işlemin etkisini test etmek amacıyla dört ayrı veri analizi
yaklaşımı önerilmekte ve uygulanmaktadır. Bu analizler, grupların
fark (kazanç) puanları arasındaki farkın anlamlılığı için ilişkisiz
gruplar için t-testi ya da tek faktörlü varyans analizi (ANOVA); tek
faktör üzerinde tekrarlanmış ölçümler için iki faktörlü ANOVA;
öntest puanlarına göre düzeltilmiş sontest puanları arasındaki
farkın anlamlılığı için tek faktörlü kovaryans analizi (ANCOVA);
öntest puanlarını ve işlem gruplarını yordayıcı değişken, sontest
puanlarını ise yordanan değişken olarak alan çoklu doğrusal
regresyon analizidir.
Bu bölümde sözü edilen dört yaklaşımın temel özellikleri
tanıtılmakta ve aynı veriler için SPSS 10.0 istatistik programı
kullanılarak yapılan analiz sonuçlarına yer verilmektedir. Daha
sonra bu dört yaklaşım, uygulama sonuçları da dikkate alınarak
üçüncü bölümde karşılaştırmalı olarak değerlendirilmektedir.
Analizlerde kullanılan veriler, Büyüköztürk’ün (2000) SPSS
uygulamalı istatistik öğretiminin istatistik tutumlarına ve istatistik
başarısına olan etkisinin incelediği çalışmasından alınmıştır Tablo
1’de yer alan veriler, deneklerin deneysel işlem öncesi ve
sonrasında istatistiğe yönelik tutum ölçeğinden (İYTÖ) aldıkları
puanları göstermektedir. Tabloda ek olarak analizlerde kullanılacak

Sonuç ve Öneriler 55
3. . BÖLÜM
SONUÇ VE ÖNERİLER
Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Desenden (ÖSKD) elde edilen
verilerin analizinde uygulanan deneysel işlemin etkili olup
olmadığını test etmeye yönelik istatistiksel işlemi belirlemenin ve
analiz sonuçlarını yorumlamanın oldukça karmaşık olduğu
görülmektedir.
ÖSKD’de deneysel işlemin etkili olup olmadığını saptamak
amacıyla fark puanlarından elde edilen ortalama puanlar
arasındaki farkın sıfırdan manidar bir şekilde farklı olup olmadığı t
ya da F testi ile sınanabilir. Ancak, deneysel manipülasyonun etkisi
güçlü değilse, bu testler önerilmemektedir. Çünkü fark puanları,
elde edildikleri puanlardan daha az güvenilirdir (Borg, 1989;
Kerlinger, 1973). Örneğin, öntest puanı 70 iken 5 puanlık artış ile
deney grubunun kazanç puanını, öntest puanı 50 iken 10 puanlık
artış gösteren kontrol grubunun kazanç puanıyla karşılaştıralım. Bu
durumda kontrol grubundaki kazanç puanının deney
grubundakinden iki kat daha iyi ya da daha kötü olduğunu
söylemek güçtür.
Araştırmacının amacı, deney öncesi farkların deney sonrası
ölçümler üzerindeki etkilerini kaldırmak ise, bunu fark puanların
analizi ile başarmak güçtür. Çünkü, fark puanları öntest puanlarıyla
ilişkilidir (Dugard ve Todman, 1995). Bu nedenle bir deneysel
işlemin etkisi önemli iken deney ve kontrol gruplarının fark
puanları arasındaki fark, manidar olmayabilir.

Ekler 59
EKLER
ÖNTEST-SONTEST KONTROL GRUPLU DENEYSEL
DESENLERDE UYGULANAN ANALİZ
YAKLAŞIMLARINA AİT
SPSS 10.0 İŞLEM ADIMLARI VE ÇIKTILARI

Deneysel Desenler 60
EK 1. İLİŞKİSİZ GRUPLAR İÇİN T-TESTİ
Analyze
Reports
Descriptive Statistics
Compare Means
General Linear Model
Correlate
Regression
Loglinear
Classify
Data Reduction
Scale
Nonparametric Tests
Survival
Multiple Response
Means
One-Samples T Test
Independent-Samples T Test
Paired-Samples T Test
One-Way ANOVA
“Independent Samples T Testi “ menüsünde İzlenecek Adımlar:
1. Bağımlı değişkeni (fark), “test variable” kutusuna aktar.
2. Bağımsız değişkeni (grup), “grouping variable” kutusuna
aktar ve işlem gruplarını gösteren iki düzeyin değerlerini (1;
2) tanımla.
3. OK

Kaynaklar 77
KAYNAKLAR
Balcı, A. (1997). Sosyal bilimlerde araştırma: Yöntem, teknik ve ilkeler
(Gözden geçirilmiş ikinci baskı). Ankara.
Borg, W.R. & Gall, M.D. (1989). Educational research: An introduction,
(Fifth edition). New York: Longman Inc.
Bruning, J.L. & Kintz, B.L. (1968). Computational handbook of statistics.
Glenview: Scott, Fresman and Company.
Büyüköztürk, Ş. (1998). Kovaryans analizi: Varyans analizi ile karşılaştırmalı
bir inceleme. Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 31(1), 91-105.
Cohen, J., (1988). Statistical power: Analysis for the behavioral sciences, (
2nd ed.). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
Davidson, M.L. & Sharma, A.L. (1994, December). ANOVA and ANCOVA
of pre-and post-test, ordinal data. Psychometrika, 59 (4), 593-600.
Dugard, T.D. & Todman, J. (1995, May). Analysis of pre-test post-test
control group design in educational research. Educational Psychology,
15, 181-98.
Eckhardt, K.W. & Ermann, M.D. (1977). Social research methods:
Perspective, theory and analysis. New York: Random House Inc.
Ferguson G. A. & Takane, Y. (1989). Statistical analysis in psychology and
education (Sixth ed.). New York: McGraw-Hill Book Company.
Fraenkel, J.R. & Wallen, N.E. (2006). How to design and evaluate research
in education (Sixth edition). Boston: McGraw-Hill
Frigon, J.Y. & Laurencelle, L. (1993). Analysis of covariance: A proposed
algorithm. Educational and Psychological Measurement, 53, 1-18.
Green, S.B. & Salkind N.J. (2005). Using SPSS for Windows ana macintosh:
Analyzing and understanding data. (Fourth edition). Upper Saddle
River: Pearson Printice Hall.
Hovardaoğlu, S. (1994). Davranış bilimleri için istatistik. Ankara: Hatipoğlu
Yayınları
Hovardaoğlu, S. (2000). Davranış bilimleri için araştırma teknikleri. Ankara:
Ve-Ga Yayınları.