Bazar ykdysady˙eti näme?

APELSIN,
KOFE WE ÖŸLER
Oba hojalyk önümleri bäsle∆ikli bazarlarda islegi◊ we
teklibi◊ dinamikasyny◊ aÿdy◊ mysalydyr. Meselem,
birnäçe ÿyl mundan ö◊ Florida ∆tatynda apelsin bagyny◊
köp bölegini sowuk urupdyr. Apelsinleri◊ üpjün
edili∆ini◊ üzül-kesil peselmegi apelsin ∆erbetini◊ bahalaryny◊
gymmatlamagyna alyp bardy, bu bolsa adamlary
ba∆ga içgileri içmeklige itermek bilen, apelsini◊
az möçberde üpjün edilmegini◊ öwezini doldy. Apelsin
∆erbetini◊ gymmatlamagy braziliÿaly önüm öndürijileri
hem Birle∆en ≈tatlary◊ bazaryna çekdi, ∆eÿlelikde
AB≈-ny◊ sarp edijilerine ∆erbeti◊ do◊durylan konsentratyny◊
elÿeterliligi üpjün edildi. Bahalary◊ gymmat
bolmagy AB≈-ny◊ mülkdarlaryny Floridany◊ has gündogarynda
täze apelsin nahallaryny ekmeklige-de
höweslendirdi. Netijede, birnäçe ÿyldan so◊ra AB≈-da
apelsin önümçiligi gaÿtadan dikeldildi. Üpjün edi∆i◊
ÿetmezçiligine gar∆y braziliÿalylary◊ gysga möhletleÿin
we AB≈-ny◊ uzak möhletleÿin gören bilelikdäki
çäreleri bahalary ÿene ö◊ki derejesine getirdi.
Üpjün edi∆i◊ zarbasyna edil ∆eÿle jogap berme
1970-nji ÿyllarda kofe bazarynda hem bolup geçdi.
1975-nji ÿyly◊ iÿulynda gi◊den ÿaÿran aÿaz Braziliÿany◊
kofe hasylyny◊ köp bölegini ÿok etmek bilen,
hasyly 1976-1977-nji ÿyllarda 23 million halta bolanlygyndan
9,3 million halta çenli kemeltdi. Munu◊
netijesinde bazarda näme bolup geçjegi ö◊ünden bellidi:
bahalar ÿokary derejede galyp, bütin dünÿäni◊
adamlaryny köpräk çaÿ içip ba∆lamaklyga iterdi.
Kofäni◊ gymmat bolmagy Kote d’Ivoirede, Ugandada
we dünÿäni◊ beÿleki tropiki ÿerlerinde onu◊ ekili∆ini◊
artmagyna getirdi, netijede, birnäçe ÿyldan so◊ra kofe
önümçiligi ÿokary derejede artdy. Munu◊ netijesinde
bolsa bahalar a∆aklady. Bu ÿagdaÿ oba hojalyk bazarlaryny◊
tutu∆ taryhy boÿy, ÿüzlerçe gezek gaÿtalanandyr,
∆onu◊ üçin-de, ol kän bir ünsi-de çekip baranok
diÿmek-de bolar.
Isleg bilen teklibi◊ sazla∆ygyny◊ ba∆a barmadyk
ÿagdaÿynda olary◊ arasyndaky gatna∆yk has çyl∆yrymla∆yp,
has-da gyzykly bolÿar, bu adatça haÿsy-da bolsa
bir sebäbe görä bahalar üÿtgedilip bilinmedik halatynda
bolup geçÿär. Hökümetler tarapyndan bahalara gözegçilik
edilmegi bazarlary◊ i∆ini◊ ∆owsuz bolmagyny◊
i◊ esasy sebäbidir. Aÿdaly, AB≈-daky käbir
∆äherler kireÿne berilÿän öÿleri◊ erkin bazar nyrhlary
gaty gymmat diÿen karara gelip, ∆eÿle kärende töleglerine
gözegçilik girizÿärler. Netijede i◊ gymmady bazar
bahasyndan arzan bolan kanuny jaÿ kireÿi („hökümet
bahasy“) kesgitlenÿär. Munu◊ netijesi ö◊ünden belli:
nyrhlara gözegçilik kireÿne berilÿän öÿler üçin artykmaç
islegi döredÿär, beÿle diÿildigi ∆äheri◊ çäginde
ÿa∆amak isleÿän adamlary◊ köpüsi kireÿne öÿ tapyp
bilmeÿär diÿildigidir. Maÿa goÿumçylary◊ elleri i∆den
sowap, täze jaÿlary gurmaga ÿa-da hatda ö◊külerini
o◊at ÿagdaÿda saklamaga-da höwesi bolmaÿar. Hususy
adamlar kireÿne bermek üçin jaÿ gurmaklaryny bes
edÿärler we bar bolan jaÿ gorlary dagap ba∆laÿar.
„Näme üçin ∆eÿle ulgam syÿasy taÿdan ÿörgünlikä“
diÿen soragy◊ berilmegi mümkin. Çünki bu
∆äheri◊ merkezinde kireÿne bermäge jaÿy bolan adamlary
uly söwda bilen üpjün edÿär. Jaÿ eÿelerine garany◊da
kireÿne alyp ÿa∆aÿan ÿa∆aÿjylar hemi∆e köpdür.
Kireÿne jaÿ almak isleÿän, emma ony edip bilmeÿän
adamlar ∆äheri◊ kanuny ÿa∆aÿjylary däldirler,
∆ol sebäpli olar ses berip bilmeÿärler. Syÿasat bilen
ykdysadyÿeti◊ arasynda bolup geçÿän ÿygy dawada
köplenç syÿasat ÿe◊ÿär. ≈eÿle-de bolsa, so◊ky ÿyllarda
käbir ∆äherlerdäki saÿlawçylar kärende tölegine gözegçiligi◊
so◊una çykylmagy baradaky tagallalaryny bes
etdiler, emma beÿleki ∆äherlerde bolsa kärende tölegine
gözegçilik gaÿtadan dikeldildi.
(Robert Don)
22