Coğrafya Çalışmalarında Kullanılan Sayısal Verilerin Özellikleri

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı
I
T.C. ISBN: 975-394-051-3
SOSYOLOJİ BÖLÜMÜ
Prof.Dr. Halil NARMAN
ARMAĞANI
Yayına Hazırlayan
Prof.Dr. Y. Cemalettin ÇOPUROĞLU
ELAZIĞ
2005

II . Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı
İÇ KAPAK
FIRAT ÜNİVERSİTESİ
SOSYOLOJİ BÖLÜMÜ
Prof.Dr. Halil NARMAN
ARMAĞANI
Yayına Hazırlayan
Prof.Dr. Y. Cemalettin ÇOPUROĞLU
2005
Elazığ

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı
III
Prof.Dr Halil NARMAN
Armağanı
ISBN : 975-394-051-3
Basım Yeri : Elazığ
Basım Tarihi : Eylül 2005
Dizgi : Ali Sırrı YILMAZ
Baskı : F.Ü. Basımevi
Baskı Adedi: 500
Fırat Üniversitesi
Sosyoloji Bölümü
Yayın No: 1
Bilim Kurulu :
Prof.Dr. Mustafa ÖZTÜRK
Prof.Dr. Orhan KILIÇ
Prof.Dr. Y.C. ÇOPUROĞLU
Doç.Dr. Abdullah KORKMAZ
Doç.Dr. Harun TUNÇEL
Yayına Hazırlayan :
Prof.Dr. Y.C. ÇOPUROĞLU
Düzenleme :
Arş.Gör. Ali Sırrı YILMAZ
Arş.Gör. Hasan UZUN
• Her hakkı mahfuzdur. Fırat
Üniveristesi’nin izni olmadan
tamamen veya kısmen
çoğaltılamaz.
• Yayınlanan yazılarda ileri
sürülen görüşler yazarlarına
aittir.
• Bu kitap Prof.Dr. Halil
NARMAN’a armağan olarak
yayınlanmıştır.
İsteme Adresi :
Fırat Üniversitesi Fen-Edebiyat
Fakültesi Sosyolji Bölümü
Elazığ/Türkiye
Tel: +90 424 2370000 / 3757
/ 3811
/ 3825
E-posta:
0Hccopuroglu@firat.edu.tr
1Halisirri@firat.edu.tr

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 117
COĞRAFYA ÇALIŞMALARINDA KULLANILAN SAYISAL
VERİLERİN ÖZELLİKLERİ
Harun TUNÇEL *
Tüm bilimsel çalışmaların oluşumu, biçimlenmesi ve sonuçlanması için
gerekli olan ilk temel malzeme veridir. Veri, belirli bir sonuca ulaşmak için
gerekli olan her türlü işlenmiş ya da ham-işlenmemiş bilgidir. Genel kabule
göre araştırmalarda kullanılan iki tür veri söz konusudur: olgusal veriler ve
yargısal veriler. Olgusal veriler herhangi bir yorumu gerektirmeyen, kişisel
yorumlardan uzak verilerdir, yargısal veriler ise olgusal nitelikte olmayan tüm
verilerdir, özneldirler (Karasar 1994, s. 132-133). Veriler çeşitli kaynaklardan
elde edilebilirler ve verilerin kaynakları ile elde ediliş biçimleri arasında da
doğrudan bir ilişki vardır, genel olarak veri kaynaklarını bireyler ve aileler,
firma-kurum ve kuruluşlar, istatistik, ansiklopedi, fotoğraf vb. gibi yayınlanmış
ve arşiv kayıtları gibi yayınlanmamış belgeler ve doğa olarak gruplandırmak,
verileri de konu, karakter, değişkenlik, özgünlük, ölçek, kaynak, gibi çeşitli
şekillerde sınıflandırmak mümkündür (Arıkan 1995, s. 76-78). Diğer taraftan
çalışmanın tutarlılığı bir başka ifadeyle kalitesi de, doğrudan o çalışmada
kullanılan verilerin türüne, biçimine ve geçerliliğine bağlıdır.
Dünyadaki coğrafya çalışmalarında, özellikle 60lı yıllardan sonra,
bilgisayar teknolojilerindeki gelişmelerin de etkisiyle, giderek artan miktarda
sayısal verilere ve istatistiksel tekniklere önem veren çalışmalar görülmeye
başlanmıştır, ancak ne yazık ki bu tür çalışmalar ülkemizde yeni yeni yapılmaya
başlanmıştır. Bu yazıda, çeşitli tekniklerle derlenmiş olan ve değişik biçimlerde
bir araya getirilerek coğrafya çalışmalarında kullanılan verilerin temel
niteliklerinin neler olduğu, bu verilerin hangi özelliklerine bakılarak ne şekilde
sınıflandırıldıkları ve tanımlandıkları, coğrafya çalışmalarının söz konusu
verilerden ne şekilde olumlu veya olumsuz etkilenebildikleri ele alınmıştır. Bu
yazı genel olarak kaynakçada belirtilen yayınlardan yararlanılarak
hazırlanmıştır. Bunlar içinden O’Brien’ın (1992) kitabında kullandığı sistematik
kalıp neredeyse olduğu gibi muhafaza edilmiştir ancak konular ve içerikler
* Doç. Dr. Fırat Üniversitesi Coğrafya Bölümü öğretim üyesi

118 Harun TUNÇEL
diğer eserlerden ve şayet var ise ülkemizden örneklerle, zenginleştirilerek
genişletilmiştir.
Coğrafyacılar sayılar, miktarlar, nicelikler hakkında bilgi sahibi olmak
zorundadırlar çünkü coğrafya çalışmaları öncelikle sayılar, ölçümler, verilerle
ilişkilidir. Coğrafya araştırmalarının büyük bir kısmı verilerin toplanması,
analiz edilmesi ve çeşitli ilişkilerin kurulması temeline bağlıdır. Söz konusu
veriler çeşitli kaynaklardan ortaya çıkar, kişisel araştırmalarda yapılan gözlem
ve örnek toplamalar, gözlem sonuçları, arazi ölçümleri, anket çalışmaları, resmi
kurumların yaptıkları çeşitli çalışmaların veri derlemelerinin, çeşitli sayımların,
ölçümlerin sonuçlarını içeren yayınları, laboratuar çalışmalarıyla elde edilen
veriler, uzaktan algılama ile hava fotoğrafları ve uydu görüntülerinden elde
edilen veriler bunların başlıcalarını oluşturur.
Coğrafyacılar için verinin başlıca anlamı şudur: coğrafi tekliği
(biricikliği), niteliği, karakteri yansıtan nitelik ya da sayı. Burada kastedilen
teklik, yaş, cinsiyet, meslek gibi bireylere ait bir nitelik olabileceği gibi bir
akarsu, buzul vb gibi doğal bir niteliğin kıvrımı, uzunluğu, hacmi, taşıdığı su
miktarı, jeomorfolojik bir birimin yahut bir alandaki arazi kullanımın
adlandırılması, köy-kasaba-şehir gibi hiyerarşik bir tanımlama gibi fiziksel bir
nitelik de olabilir. Ancak burada söz konusu olan biriciklik kimi zaman daha
büyük ya da geniş birliktelikleri de içeriyor olabilir: örneğin bir akarsu havzası
ya da dağlık kuşağın oluşturduğu fiziksel ya da buranın, orada yaşayanlar
üzerinde yaptığı nüfus miktarı, nüfus yoğunluğu, ekonomik kalkınmışlık vb gibi
toplumsal-sosyal-kültürel birlikteliği de anlatıyor, içeriyor olabilir. Bu ikinci tür
veriler gerçekte bireysel nitelikleri değil söz konusu alanın “orası” olmasını
sağlayan, biricikliğini oluşturan unsurların bir araya gelmesiyle beliren veri
kümeleridir. Coğrafi veri yığınları son derece çeşitli ve geniş içerikli verimli
bilgiler halindedirler. İklim verilerinde olduğu gibi bir veri yığını içinde bazen
yüzlerce hatta binlerce, milyonlarca veri bulunabilir. Bu sebeple bunların
anlaşılırlığını sağlayıp yorumlayabilmek şayet uygun analitik - istatistik
yöntemler kullanılmazsa pek kolay ve hatta mümkün değildir. Verilerin temel
ve ayrıntılı niteliklerinin anlaşılmasında, çeşitli şekillerde gruplandırılmalarında
ve incelenmelerinde uygun bilgisayar programlarının kullanımı da son derece
faydalıdır. Veri yığınları içindeki bilgilerin soyutlanması, bir araya getirilmesi
ve incelenmesi çeşitli sayısal/istatistiksel tekniklerin kullanımıyla mümkün
olabilir, bunlar aritmetik ortalama, oran, ortanca, standart sapma gibi basit
teknikler olabileceği gibi, regresyon analizleri gibi daha ayrıntılı çalışmalar
şeklinde de olabilir (bu konuda ülkemizde yapılan bazı çalışmalar için bkz
Çiçek 2004 ve Çiçek, Türkoğlu, Gürgen, 2004).

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 119
Bu durumda verinin ölçüm ölçeğinin ne olduğu önem taşır. Ölçüm
kelimesini (measurement) coğrafyacılar iki anlamda kullanırlar ilki verinin neyi
gösterdiğini tanımlamak yani adlandırmak için (naming function -
fonksiyonlarını adlandırma) ve ikincisi onların miktarını niceliğini tanımlamak
için. Bir başka ifadeyle “Ölçüm” yerlerin özelliklerinin tanımlanmasına
adlandırmaya da yardım eder ve onların karmaşık ilişkilerinin toplanmalarında /
hesaplanmalarında (herhangi bir alandaki arazi kullanım yoğunluğunun
belirlenmesi-hesaplanması gibi) kullanılırlar (O’Brien 1992, s. 34). Çevreden
gözlemlenerek toplanan veriler çeşitli şekillerde gruplandırılarak yeni veri
grupları elde edilebilirler (mesela dünya alanında çöllerin yıllık yağış
tutarlarının esas alınarak ayrılması gibi), verilerde ayarlama yapılarak çeşitli
yeni konular oluşturulabilir (alan ve nüfus miktarı ilişkisinden faydalanılarak
nüfus yoğunluğu değerlerinin bulunması ortaya konması gibi) ya da yeni bir
takım sınıflar oluşturulabilir (herhangi bir alandaki yüksek, orta yahut az nüfus
yoğunluğuna sahip bölgeler gibi).
Ölçümlerin temelinde sayılar kullanılmış olduğu için bunlara türetilmiş
ölçümler de denilebilir. Bu verilerin yapısından kaynaklanır çünkü sayılardan
hareketle bunlarla olaylar arasındaki ilişkiler – bağlantılar çıkarılır, aydınlatılır.
Bir başka ifadeyle sayıların oluşturduğu yapı - yansıttığı yapı çevrenin aynası
durumundadır. Bu durum nitelikleri tanımlamada kullanacağımız sayıların
seçiminde bizi bir takım önlemler almaya sevk eder, yanlış seçim
sonuçlarımızın da yanlış olmasına yol açar, diğer taraftan sayılardaki örüntü
(patern) çevredeki her şeyin de açıkça görünmesini sağlamayabilir. Yani
rakamlar tek başlarına pragmatik olarak her şeyi anlamamıza yaramazlar ama
özetle bazı şeyler hakkında da fikir sahibi olmamızı sağlarlar (O’Brien 1992, s.
35).
Sonuç olarak rakamların çeşitli şekillerde bir araya getirilmesi verileri
kullanılabilecek bir değer haline getirir.
Uygulamada coğrafyacılar verileri 2 ayrı gruplama ile ele alırlar:
Bunlardan ilki ölçümleri sınıflandırmaya dayalıdır ve bu kendi içinde
adlandırma (nominal) ile sıralama (ordinal) olmak üzere ikiye ayrılır ikincisi ise
ölçümlerin sürekliliği ile ilgilidir ve bu da aralık (interval) ve oran (ratio) ölçeği
olmak üzere ikiye ayrılır (O’Brien 1992, s. 40). Bunların tümü de çevreden
toplanan bilginin biçimi ve kalitesiyle alakalıdır. Örneğin, nicelik ifade eden
veriler sayılarak elde edilmeleri sebebiyle tüm ölçek tiplerine
dönüştürülebilirler, ancak nitelik belirten veriler ile adlandırma ya da
derecelendirme yapılabilir.

120 Harun TUNÇEL
Adlandırma (Nominal) Ölçeği: Verilere ad verilerek sınıflandırma ve
değerlendirme yapılıyorsa, bu tip ölçekler Adlandırma (nominal) ölçeğidir. Sayı
sistemine en az uyan ölçektir. Doğum yerleri, cinsiyet, gibi gruplandırmalar
nominal ölçeklerdir. Örneğin bir anket çalışmasında elde edilen olumlu
(evet/var) ve olumsuz (hayır/yok) cevapların toplamları kullanılabilir ancak bu
bir adlandırma ölçeği olmaktan öteye gitmez. Bu gruplandırmaları 1, 2, 3 gibi
sayılarla rakamlandırılabilir, örneğin ülkemizdeki kasabaları sahip oldukları,
eğitim, sağlık, sanayi, ticari kuruluş vb. imkanlar gibi çeşitli niteliklerine
bakarak benzer niteliğe sahip olanları bir araya getirerek aynı grup/sınıf içinde
değerlendirmek, sınıflandırmaya çalışmak ve sonra bunları da küçük (ya da 1),
orta (ya da 2), büyük (ya da 3) gibi değişik biçimlerde adlandırmak bu
yerleşmelerin adlandırma ölçeğine göre sınıflandırılmasıdır. Adlandırma ölçeği
ile bir gruplandırma yapılmış ise, bu rakamlarla, bölme, çarpma, toplama,
çıkarma gibi gerçek matematik işlemleri yapılamaz. Bu verilere klasik istatistik
yöntemler de uygulanamaz.
Dereceleme (Ordinal) Ölçeği; nesneleri (değişkenler) bir boyuta göre
sıralamaktadır. Bu boyutlandırma az-çok, düşük-yüksek boyutlar açısından yahut
zayıf-iyi-pekiyi; fakir-orta halli-zengin, I. II. III. kalite vb. gibi nitelikler yönüyle
yapılabilir. Örneğin ülkelerin gelişmiş, gelişmekte olan, ve gelişmemiş gibi
bölünmesi bir derecelenme ifade eder. Ancak burada elde edilen gruplar arasında
eşit aralık söz konusu olmadığı için istatistiksel analizlere elverişli değildir.
Aralık (Interval) Ölçeği; Bu ölçekte veriler bir yandan sınıflandırılırlar
ve bunun yanı sıra birbirleriyle de karşılaştırabilirler. Boyutların sıralanışı ve
aralıklar arasındaki mesafe konusunda fikir vermektedir. Ölçeğin
oluşturulmasında gerçek bir başlangıç noktası yoktur. Bu konudaki tipik örnek,
termometrede sıcaklığın Celcius veya Fahrenheit ölçekleri ile gösterilmesidir.
Her ölçekte de termometrelerin üzerindeki birimler kendi içlerinde birbirine
eşittir. 45°C, 35°C'den daha sıcaktır. 10-19°F arasındaki sıcaklık farkı, 50-59°F
arasındaki sıcaklık farkına eşittir. Ancak bu tür ölçeklerde aralıklardaki farkların
etkileri birbirlerinden farklı olabilir, örneğin 10 derece sıcaklık ile 20 derece
sıcaklığın arasındaki farka bakılarak etkilerinin de birbirinin iki katı olduğu gibi
bir sonuca ulaşılamaz. Diğer taraftan birbirleriyle de doğrudan
karşılaştırılamazlar, santigrat bölümlemede suyun kaynama ile donma noktası
aralığı 0-100 birime, Fahrenhaytta ise bu aralık 180 birime bölünmüştür ve
Celcius için 0 olan değer Fahrenhaytta 32dir. Sıcaklığın "0" ile gösterildiği
durumda hiç sıcaklık yok demek değildir. Sıcaklık vardır, "0" rastgele ve zorunlu
olarak konulmuştur. O halde aralıklı ölçeklerde gerçek bir sıfır noktası yoktur.

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 121
Oran (Ratio) Ölçeği; yukarıdaki üç ölçeğin tümünün özelliklerini taşır
ve gerçek sıfır noktasına da sahiptir. Bu nedenle tüm matematik işlemlere de
elverişlidir. Ağırlık, mesafe, uzunluk, hacim, cevap veren sayısı, zaman süresi
gibi veriler oransal ölçeklerdir. Örneklenecek olursa 20 mm yağış, 10 mm
yağışın miktar olarak iki katıdır. O nedenle bu verilere oransal ölçekli veriler adı
verilmektedir.
Bu konuyu topluca somutlaştırmak amacıyla Ankara ve İstanbul
illerinin 2000 yılı sayım sonuçlarına göre nüfusları kullanılabilir. Adlandırma
(nominal) ölçeğine göre Ankara’nın nüfusu 3.2 milyon İstanbul’un nüfusu 10
milyon denilmesi yeterlidir. Dereceleme ölçeğinde bu veriler kullanılarak
İstanbul, Ankara’dan daha büyüktür denilmesi gerekir, aralık ölçeğinde ise
İstanbul, Ankara’dan 6.8 milyon kişi daha kalabalıktır denilmelidir ve son
olarak oran ölçeğine göre İstanbul, Ankara’dan 3 kat daha fazla nüfusa sahiptir
şeklinde ifade edilmesi gerekir.
Coğrafi verinin çeşitliliği ve verinin tipi, o verinin nasıl toplandığı, nasıl
ölçüldüğü gibi bilgiler hakkında da ışık tutar, diğer taraftan veriler
araştırmacının ve araştırmanın varsayımlarını da yansıtır niteliktedirler. Bu son
derece önemlidir çünkü, yapılacak olan çalışmanın sonuçları bizim bilgilerimiz
ile topladığımız verilerin niteliklerinin ortak bir sonucu olarak karşımıza
çıkacaktır, özellikle davranış ve tutum ölçmeye, niteliklerle ilgili bilgiye dayalı
olarak toplanan veriler daha başlangıçta araştırıcının varsayımlarına dönük bir
şekilde, amaca hizmet edecek biçimde toplanmış ise sonuçları da doğrudan
varsayımları destekler nitelikte olacaktır (Robinson 1998, s.13). Bir başka ifade
ile kişilerin kendilerinin topladıkları veriler araştırıcının varsayımlarını
destekler nitelikte olabilir, böyle bir yaklaşımla, gerçeği belirlemek için değil,
varsayımı ispatlamaya dönük olarak, yanlı toplanan veriler ve bu tür verilerle
yapılmış çalışmalar şüphe yok ki bilimsel etikten uzaktır, diğer taraftan bu tür
verilerde çeşitli sınırlılıklar ve eksiklikler de olacaktır. Bununla birlikte, yine de,
çoğu coğrafyacı araştırması için gerekli olan bilgileri kendisi toplamaz,
çoğunlukla daha önce yapılmış çalışmalardan, çeşitli kamu kuruluşlarının
topladıkları verilerden ya da şayet varsa mali destek sağlayan kişi, araştırma
fonu, vakıf vb. kuruluşlardan yararlanırlar, ancak bu durumda da doğal olarak
verileri toplayanlar ile kullanan coğrafyacıların varsayımları birbiriyle
tamamıyla uyumlu olmaz. Böyle bir verinin kullanımında farklı durumla
karşılaşılabilir; bunlardan ilki verinin muhtemelen daha yansız oluşudur ki bu
durumda bunlara bağlı analizler de daha gerçekçi sonuçlar verecektir, diğeri de
verilerin toplayan kişi-kurum tarafından yanlı derlenmesi durumunda düşülecek
hatalı sonuçlardır.

122 Harun TUNÇEL
Bu konuda sırası gelmişken şunu da belirtmekte yarar vardır:
ülkemizdeki coğrafi çalışmaların bir kısmı yapılma gerekçeleri
düşünüldüğünde, ne yazık ki bir varsayımdan yoksun çalışmalardır sadece
yapılmış olmak amacıyla yapılan tanımlayıcı ve bir “durum tespiti” olmaktan
öteye gitmeyen yazılardır, böyle olunca da başkalarınca ve belki de değişik
amaçlarla toplanmış (hatta kimi zaman, bu yüzden yanlı olan) veriler dahi
gözetilmeksizin ve sakınılmaksızın coğrafi araştırmalarda kullanılmaktadır,
doğal olarak da bu tür çalışmalar gerçekçi bulgular, sonuçlardan ve önerilerden
uzak yazılar ortaya çıkmaktadır.
Coğrafyada kullanılan veriler içerikleri ya da düzenlenme biçimlerine
bağlı olarak çeşitli biçimlerde gruplandırılabilirler ve tanımlanabilirler, böyle
bir sınıflandırma verilerin bir araya gelme düzenini tanımlayan ve tanıtan bir
sistemdir yani veri içeriğini anlamamızı sağlamaktadır.
Yaygın ve geçerli bir sınıflandırmaya göre (O’Brien 1992 s. 9-33)
coğrafi verileri beş niteliğe bağlı olarak tanımlamak, sınıflandırmak
mümkündür: Bunlar sırasıyla: veri kaynağı, veri zamanı, veri kesinliği,
verinin mekanı ve sonuncusu verinin sürekliliğidir.
Veri Kaynağı
Coğrafya araştırmalarının en temel işlerinden birisi veri derlemektir. Bu
zahmetli bir iştir. Araştırmaya başlamadan önce araştırmacı ne tür bir bilgiyi
toplaması gerektiğine karar vermelidir, ayrıca veri toplamada hangi kaynakların
kullanılacağı ve verinin hangi teknikle toplanacağı da kararlaştırılmalıdır.
Çalışılacak konuya ilişkin olarak çeşitli, başka veri kaynakları söz konusu
olduğunda bunlar arasından bir seçim yapmak gereklidir, çünkü başkaları
tarafından ve daha başka amaçlar için toplanmış veriler de eğer yeteri kadar
ayrıntılı, güncel ve yapılacak çalışmanın amaçlarına-hedeflerine uygun ise
coğrafi yorumlama için coğrafyacılara iyi birer malzeme oluşturabilirler. Öte
yandan şayet yapılacak çalışmada kullanmaya uygun veri yoksa araştırmacının
kendisi ihtiyaç duyduğu veriyi, derlemek, ölçmek, toplamak zorunda kalabilir
(O’Brien s. 11). Bu zor bir iştir. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki hazır olan
verilerin kullanımı da çoğu zaman sadece zaten bilinen sonuçları yeniden elde
etmenin ötesinde bir sonuca varmaya engeldir, birkaç paragraf yukarıda
değinildiği gibi bu tür hazır (ve kimi zaman tamamıyla başka amaçlarla
toplanmış) verileri kullanmak günümüzde Türk coğrafyasının en büyük
sıkıntılarından ve açmazlarından birisi durumundadır.
Birincil veri toplama terimi genellikle araştırıcının arazide özel amaçlı
veri toplama işini anlatmak için kullanılmalıdır. Bu kavram kimi zaman yağış

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 123
miktarının ölçülmesi ya da şehir içi ısı adalarının tespiti gibi (bu konuda çeşitli
çalışma örnekleri için bkz Çiçek 2004 ile Çiçek vd. 2004) fiziki coğrafyaya
ilişkin bir verinin temin edilmesi olabileceği gibi doğrudan bireylere uygulanan
sosyal, kültürel yahut ekonomik yapıyı anlamaya dönük olarak hazırlanmış olan
anketler ya da görüşmelerle elde edilebilecek olan, bireylerin çeşitli görüş tutum
ve davranışlarına ilişkin bir verinin derlenmesi şeklinde de olabilir. Bunlara
alışveriş alışkanlıkları ve zihin haritalarına ilişkin olarak ülkemizde yapılmış iki
çalışma örnek olarak verilebilir (Bkz Tunçel 2002 ve 2003). Bu şekilde veri
toplamanın en temel yararı, üstün yanı bir yandan verinin niteliği ve kalitesinin
belli oluşu diğer taraftan da anlaşılırlığıdır. Araştırmacı doğrudan kendisi
derlediği için verilerdeki hataların olası kaynaklarını ve etkilerini tespit ederek,
bunları ortadan kaldırmaya dönük tedbirleri alabilir.
Ancak bu tür verilerin olumsuz yönleri de söz konusudur, bu yöntem ile
veri toplamak yavaş ve zaman alıcıdır, zahmetli ve yorucudur, çok çaba
gerektirir ve pahalıdır. Çalışma için gerekli olan verileri toplamak bazen aylar
hatta kimi zaman yıllar alabilir, örneğin zihin haritaları ile ilgili olarak
ülkemizde yapılan bir ilk araştırmada çalışmanın bir gereği olarak verilerin
toplanması kesintili 4 yıl, semt pazarlarıyla ilgili bir diğer çalışma için ise
kesintisiz tam bir yıl sürmüştür (Tunçel 2002 s. 89 ve 2003 s. 51). Bu şekilde
uzun süreler alacak veri toplama işlemlerinde kimi zaman veri toplama işini
yapacak görüşmeci-anketörlerin eğitilmeleri de gerekebilir ya da bu şekildeki
veri toplama çalışmalarını profesyonel araştırma şirketleri aracılığıyla yapmak
gereklidir, fakat bu durumda maliyetin artacağı göz ardı edilmemelidir. Birincil
veri toplama işlemlerindeki gecikmeler ve kimi zaman ortaya çıkan maliyet
yüksekliği eğer gerekli olan bilgiyi temin etmemizi sağlıyorsa, yapılacak olan
projenin ihtiyaçlarını karşılıyorsa göz ardı edilebilir. Öte yandan zamanı ve
maliyeti artırıcı bir diğer unsur da toplanacak olan verinin türüne bağlı olarak,
çalışma evreninin ne kadarını kapsadığıyla alakalıdır, örneğin bir nüfus
sayımında evrenin tamamı göz önüne alınır ama tutum-davranış ölçmeye ve
buradan sonuca ulaşmaya dayalı bir çalışmada örnekleme esas olarak alınır.
Örneğin 250 bin kadar nüfusa sahip bir şehir olan Elazığ’da yaklaşık 800
örnekleme, alışveriş tutumunu belirlemeye dönük bir başka çalışmada ise
yaklaşık 1100 örnekleme ile çalışma yapılmıştır. (Bu konuda ayrıntılı bilgi için
bkz. Karakaş 2001 s. 61 ve Tunçel 2003 s. 53).
İkincil verilerin kullanılmasının ise bazı olumlu yönleri vardır. İhtiyaç
duyulan veriler zaten toplanmış durumdadır. Bu durum doğal olarak verinin
elde edilmesini ve sonuca ulaşılmasını hızlandıracaktır. Ancak bunun da bazı
kusurlu yönleri söz konusudur, örneğin verinin ne denli doğru, sağlıklı ve
kaliteli olduğu şüphelidir. Yani birincil veri kaynaklarının elde edilmesi

124 Harun TUNÇEL
aşamasında olduğu gibi verilerin kusurlu yönlerini görerek düzeltmek, ortadan
kaldırmak ya da ihtiyaç duyulan bazı ayrıntıları elde etmek mümkün değildir.
Mevcut olanla yetinmek zorunda kalınır. Diğer taraftan elde edilen veriler
doğrudan çalışma alanı ile uyumlu olmayabilir, coğrafi mekanlar ele alınarak
yapılacak olan çalışmalarda her zaman doğrudan o coğrafi birim ile uyumlu veri
bulmak mümkün değildir, çünkü ülkemizdeki veriler idari bölünüşle doğrudan
ilişkilidir. Örneğin herhangi bir ova ile ilgili ekonomik yapının araştırılması
sürecinde buraya ilişkin verileri tek elden ve sağlıklı olarak bulmak mümkün
değildir, zira böyle bir ünitenin aynı zamanda idari bir birime de karşılık
gelmesi gerekir, aksi halde çeşitli idari birimlerin olması durumunda veriler
içinden coğrafi birime ilişkin olanlarının ayırt edilmesi zordur hatta mümkün
değildir. Bu konuya Develi ovası örnek olarak verilebilir. Bu ova çevresinde üç
ilçenin (Develi, Yeşilhisar ve Yahyalı) arazisi yer almaktadır, bir başka ifadeyle
şayet ovaya ilişkin bir veri elde edilmek isteniyorsa bu ilçelerin tümünden veri
toplamak gereklidir, fakat yine de veriler ovayı değil ilçeleri yansıtır durumda
olacaktır, oysa bu ilçelerin ova kesimi dışında da pek çok arazisi söz konusudur.
Demek ki ikincil veri kaynaklarından alınan bilgilerde kimi zaman amaca göre
uyumsuzluklar ya da yetersizlik de söz konusu olabilmektedir.
Ancak her şeye rağmen, ülkemizdeki başlıca ikincil veri kaynaklarını
oluşturan kurumların derledikleri veriler çoğunlukla arzu edilen ayrıntıya
sahiptirler ya da konuya aksi yönünden bakılacak ve belki daha gerçekçi olmak
gerekirse, coğrafyacılar çalışmalarını mevcut verilerin imkan tanıdığı oranda
detaylandırmakta verilere göre çalışmalarını şekillendirmektedirler.
Ülkemizde yapılan coğrafya çalışmalarında çoğunlukla ikincil verilerin
kullanımı tercih edilmektedir. Çünkü birincil verilerin elde edilmesi daha önce
de değinildiği üzere zaman alıcı, zor-zahmetli ve pahalı bir süreçtir. Ülkenizdeki
coğrafya çalışmalarında ise ikincil veri kaynağı olarak ise çoğunlukla DİE,
DPT, DMİ, DSİ, EİEİ gibi kamu kuruluşlarının verilerinin kullanımı yaygınlık
göstermektedir.
Verinin zamanı
Coğrafi verilerin toplanmasında temel güdüleyici faktör coğrafi niteliği
(biricikliği) sağlayan özellik ve süreçleri tespit etmektir. Bu özellik ve süreçler
sistematik bir şekilde birbiriyle bağlantılıdır. Süreçler birbirlerinden bağımsız
ya da bağlantılı olarak birbirlerini etkileyip alana ait bireysel özelliklerin
belirmesine yol açarlar. Zaman içinde etkinin şekli, etkinin büyüklüğü, miktarı
değişebilir. Mesela günlenme ile yer şekillerinin değişime uğramasında
yüzlerce-binlerce yıl süren iklim değişikliklerinin de payı vardır. Benzer şekilde
çeşitli ekonomik aktivitelerde döneme ya da mevsime bağlı değişmeler olabilir,

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 125
iç ya da dış ticarette, değişen teknolojiye bağlı farklılaşmalar belirebilir. Bu
durumda coğrafyacılar çalışmalarını yaparken bir yandan mevcut durumu
durağan gibi görünen anlık yapıyı, coğrafi görünümü ortaya koymak diğer
taraftan da bunun şekillenmesine, bu biçimi almasına yol açan süreçleri
belirlemek durumundadır (O’Brien s. 13).
Coğrafyada çoğunlukla belirli bir andaki durumu ortaya koyan veriler
kullanılmaktadır bunlar “tek dönemli – anlık” veri olarak adlandırılabilirler.
Mesela bir nüfus sayımının sonuçlarını içeren veri tek dönemli - anlık veri
durumundadır. Sadece nüfus sayımının yapıldığı günde ölçülen özellikleri
gösterir, sorulan sorularla ilişkili olarak sayımın yapıldığı anda nüfusun
herhangi bir mekandaki yaş, cinsiyet, okuryazarlık, ekonomik yapı vb gibi
çeşitli durumunu yansıtır.
Çok dönemli veriler ise genellikle anlık verilere göre daha az detaya
sahip olmakla birlikte tek ya da birkaç niteliğin uzun süreli değerlerini
içerdikleri için önem taşımaktadırlar.
Bu verilerde ölçümler sıcaklık ölçümünde olduğu gibi gün içinde belirli
kısa aralıklarda (teknolojinin etkisiyle otomatik istasyonlarda anlık ölçüm) ya
da akarsu akım değerlerindeki gibi aylık (limnimetre ile ölçülüyorsa ölçüm
aralığı kişinin gözlem sıklığına bağlıdır, istenilen zaman aralıklarında yapılır
limnigraf ile ölçüm yapılıyorsa otomatik olarak arzu edilen-ihtiyaç duyulan
sıklıkta) ölçümler biçiminde yahut tarımsal yapının ele alındığı çeşitli
istatistiklerdeki gibi yıllara göre durumu da yansıtabilir. Bu tür verilerin en
önemli eksik yanlarından bir tanesi, verinin türüyle ilişkili olarak geniş alanlara
ait oluşlarıdır. Bir başka ifade ile ele alınan unsurun genel eğilimini tespit etmek
mümkün olabilecektir ancak alana-mekana bağlı farklılıkları belirlemek
mümkün olmayacaktır. Bu durum biraz da ülkemizde yayınlanan istatistiklerin
özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Örneğin köylerin nüfusları ile ilgili olarak
1927 ve 1950 yılı hariç olmak üzere tüm sayım dönemlerindeki miktarlarını
cinsiyete bölünüş niteliğiyle birlikte bulmak mümkündür, yani nüfusun
cinsiyete bölünüşündeki değişimi neredeyse 1935 yılından 2000 yılına kadar
yapılan tüm sayım dönemleri için belirlemek mümkündür ve bu detay oldukça
verimli sonuçların elde edilmesine imkan sağlamaktadır. Ancak diğer taraftan
özellikle şehirleşme derecesini belirlemede önemli ölçütlerden birisini oluşturan
çalışan nüfusun sektörlere bölünüşü ile ilgili bilgilere ulaşmak istendiğinde
bunu ancak iller düzeyinde tespit etmek söz konusu olabilmektedir. Daha küçük
idari birimler söz konusu olduğunda düzenli bir aralıkla her ilçe merkezi için ve
her sayım dönemine ilişkin olarak veri bulmak mümkün değildir. Bu konuda
yakın döneme ait istatistiklerimizde sevindirici bir yön de söz konusudur, 1990

126 Harun TUNÇEL
ve 2000 yıllarına ait son iki sayım dönemine ilişkin yayınlarda nüfusun çalışan
kısmının sektörlere bölünüşü ilçe merkezlerine göre sınıflandırılmış şekilde
sunulmaktadır. Bu durum en azından bu dönem içindeki değişimi yansıtması
bakımından önem taşımaktadır.
Verilerin zamanı ve sürekliliği ile ilgili olarak başka sıkıntılarla da
karşılaşılabilir. Bunlarda ilki bilginin otomasyonla elde edilmesi sırasında
karşılaşılan büyük veri yığınlarıdır. Örneğin meteorolojik elemanların
ölçümünde otomatik cihazların kullanılması, verinin aralıksız olarak
toplanmasına imkan tanımış böylelikle son derece sağlıklı ve kaliteli verilerin
derlenmesi mümkün olabilmiştir, ancak bu defa da içinden çıkılması zor veri
yığınları söz konusu olmaya başlamıştır. Bunun dışında sürekli toplanan
verilerde veri kalitesini bozan başka unsurlar da söz konusudur. Şehirlerin yatay
büyümesine bağlı olarak meteoroloji istasyonlarının şehir içinde kalması,
sıcaklık ve rüzgar hızı gibi ölçümlerde veri kalitesini bozmaktadır, istasyonların
yerinin değiştirilmesi ise bu defa da verinin bağdaşıklığı (homojenliği)
bozulmaktadır. Samsun ve Adana meteoroloji istasyonlarının zaman içinde
yerlerinin değiştirilmesi buna örnek olarak verilebilir, Adana meteoroloji
istasyonunun şehir içinde kalması sebebiyle yerinin değiştirilmesi ve baraj
yakınına taşınması pek çok veri grubunda (özellikle de nemde) 1979 yılında
olağandışı bir sapmaya yol açmıştır (Çiçek, 2005 sözlü bilgi).
Verinin Kesinliği
Coğrafya çalışmalarında kullanılan verilerin kalitesi pek çok faktörün
etkisindedir. Onların bir bölümü herhangi bir yöntemle yapılan ölçümün
sonuçlarını yansıtıyor olabilir ve bu tür veriler belirli bir doğruluk ve kesinliğe
sahiptir, fakat bir kısmı da kesinlikten uzak olan veri durumundadır, bir başka
ifade ile daha öznel bir karakterdedir. Genellikle davranışlarla ilgili
araştırmalarda, sosyal coğrafya çalışmalarında kullanılan veriler öznel
karakterdedir. Örneğin çoğunlukla seçim dönemleri öncesinde yapılan oylama
araştırmalarının sonuçları genellikle küçük bir kitleden hareketle tüm nüfusa
yansıtılırlar. Bu durumun çeşitli sakıncaları vardır; mesela küçük bir kitlenin
fikri, kararı tüm bireylere aitmiş gibi bir sonuca ulaşılır oysa bu yanıltıcıdır
çünkü verilerin toplandığı yerlerin sonuçlar üzerindeki etkisi çok değişken
olacaktır (Bu konuda daha ayrıntılı bilgiler için bkz Lindsay 1997, 43-50,
Bridge 1998 s.196-206 ve Burgass 1998 s.207-212 ve Parfitt 1997 s.76-109).
Buna örnek olarak eski başbakanlardan Süleyman Demirel’in memleketi
Isparta’dan, önceleri hep AP’nin ya da daha sonrasında DYP’nin neredeyse tüm
oyları alması verilebilir. Bu durumda örneklemenin nerede yapıldığı, örnekleme
tekniklerinin neler olduğu ve örnekleme miktarının toplam nüfusun ne kadarını

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 127
yansıttığı önem taşımaktadır. Burada örneklemin ne kadar olduğu evrenin ne
kadarını temsil ettiği istatistiksel, yapıldığı yer ve derleme şekli ise etik bir
sorun olarak belirir.
Benzer bir problemle fiziki coğrafya çalışmalarında da karşılaşılabilir.
Çeşitli araştırmalarda kullanılan ölçüm cihazlarının hassasiyetleri (duyarlıkları)
doğal olarak çalışmadan elde edilecek olan sonuçları da etkileyecektir. Örneğin
mikro rölyefle ilgili bir araştırmada kullanılacak olan altimetrenin hata payı +/-
10 m. ise bu durumda yapılan tüm çalışmada bu hata payının hep göz önünde
bulundurulması ve bunun doğurabileceği yanlışlıkları ortadan kaldırmaya dönük
tedbirlerin alınması gereklidir. Günümüzde elektronik teknolojisindeki
gelişmeler sonucunda üretilen çeşitli cihazlar özellikle verileri otomatik olarak
sayısallaştırıp kaydeden cihazlar bu tür ölçümlerdeki hata payını en aza
indirmektedir örneğin küresel konumlandırma cihazları (GPS) ile elde edilen
verilerdeki hata payları göz ardı edilebilecek kadar küçük değerlere indirgenmiş
durumdadır.
Beşeri coğrafya çalışmalarında ele alınabilecek olan politik ve dini
inançlar, sosyal konum, yoksulluk gibi konularda derlenecek olan bilgiler hep
öznel olacaktır çünkü sosyal sınıf, gelir, sakatlık gibi nitelikleri belirleyen
kavramlar hep özneldir. Öznel oluş beraberinde kesin olmamayı da
getirmektedir. Örneğin her hangi bir ülkede veya alanda, değişik kültürel
niteliklere sahip olan kitlelerde yapılacak olan bir uygulamada zengin/fakir,
kalkınmış/geri kalmış, üst tabaka/alt tabaka, eğitimli/eğitimsiz, sağlam/sakat
gibi kavramlara alınacak cevaplar diğer ülkelerden hatta aynı ülkedeki başka
gruplardan alınacak cevaplardan farklı olacaktır. Bir başka ifade ile kullanılan
veriler ne kadar ayrıntılı olursa olsun hep kanaatleri, fikir ve inançları
yansıtacak, veri kalitesini belirleyecektir. Böylesi öznellikler kendilerini veri
toplama işlemi, çalışma amaçlarının belirlenmesi, araştırmanın düzenlenmesi,
ham verilerin tanımlanmasında kullanılan bilimsel terminoloji ve yapılacak
çeşitli sınıflandırmalarda da hep kendisini hissettirir yahut açıkça görülürler.
Öznel verilerle yapılan araştırmalar çoğunlukla “kalitatif metod” olarak
adlandırılan yöntemle ele alınan çalışmalardır (Bu konuda bkz. Johnston vd.
2000 s. 660-662)
Verinin nesnel ya da öznel oluşu bir bakıma coğrafi araştırmada
kullanılan verinin kalitesini de belirlemektedir. Çoğunlukla nesnel veri kavramı
bazen daha sonrasında da kontrol edilebilen, belirli şartlarda değişikliğe
uğrayabilen verileri anlatmakta kullanılır, öznel veri kavramı ise yorum, görüş,
tutum ve davranışları tanımlayan verilerdir.

128 Harun TUNÇEL
Buraya kadar yapılan açıklamaların ışığında örneklemek gerekirse bir
nüfus sayımı sonucu verisi nesneldir. Çünkü bir takım kurallara bağlı kalınarak
toplanmış resmi gerçekleri yansıtırlar. Ancak unutmamak gerekir ki bu tür
gerçeklikler de sadece verinin toplandığı zaman ve durum için geçerliliğe
sahiptir, bir başka ifade ile değişkendir, fen bilimlerinde olduğu gibi laboratuar
şartlarında yenilenebilir durumlar değildir ve tekrarlanabilir sonuçların elde
edilmesi beklenmemelidir. Bu nitelik hem fiziki coğrafyaya hem de beşeri
coğrafyaya ilişkin pek çok veride söz konusudur. Örneğin bir iklim verisi her ne
kadar nesnel ise de sadece ölçüldüğü yer ve an için geçerliliğe sahiptir. Nesnel
veri öte yandan temel ve doğal bilimlerde kullanılan bilimsel metotlarla
derlenmiş olan veri anlamını da taşımaktadır. Ancak belki de coğrafyanın
kullandığı nesnel verileri diğer temel ve doğal bilimlerden ayıran en önemli
özelliklerden birisi hidrografik, meteorolojik elemanlarda, nüfus verilerinde vb.
olduğu gibi bunların bir kısmının tekrarlanamaz ya da tekrarlanabilirlik olasılığı
çok düşük oluşudur. Öznel veri kavramı ise yorum, görüş, tutum ve davranışları
tanımlayan verilerdir ve bunlar da doğrulanamayan ya da tekrarlanamayan
özellikleri anlatırlar. Diğer taraftan coğrafi olayların, inceleme konularının
hemen tümü kaotiktir, karmakarışık bir ilişkiler yumağı şeklindedir, ama işte bu
yumağın oluşturduğu bütünlük coğrafi tekilliği, biricikliği, orayı ‘ora’ yapan
özelliktir. Ancak hem bu ilişkiler yumağı hem de verinin nesnel ya da öznel
oluşu çalışmalarda doğru sonuçlara ulaşılmasını, olumlu yahut olumsuz yönde
etkileyecek önemli faktörler durumundadır.
Verinin Mekanı
Verilerin daha önce ele alınan kaynak, zaman ve kesinliğine ilişkin
nitelikleri coğrafyaya has bir özellik değildir. Pek çok başka araştırmada da bu
veriler düzenli olarak kendi araştırma amaçları için kullanılmaktadır.
Coğrafyacılar genellikle bunları “mekansal olmayan” veriler olarak tanımlarlar,
coğrafi verilerin temel niteliklerinden birisi mekana ilişkin oluştur. Bu veriler
coğrafi bir gözlem ve ölçüm sonucunu içerirler. Belli bir lokasyon göz önüne
alınarak toplandığı için coğrafi anlamda tatmin edici bilgiler içerirler. Veriler
gerçek lokasyona ilişkin bilgiler içeriyor olabilir, ya da deniz seviyesi,
koordinat sistemi gibi göreceli lokasyon bilgileri de olabilir, (O’Brien 1992,
s.20). Mekansal veriler sıklıkla harita ve planlardan elde edilirler. Ancak gelişen
teknolojinin etkisiyle bu verilerin yerini giderek artan bir şekilde bilgisayar
destekli veri kaynakları almaya başlamıştır.
Geometrik mekanın üç özelliği -nokta, çizgi ve alan- coğrafi mekanlara
da uygulanabilir, örneğin lokasyonlar noktalar olarak görülebilir, insanlar ile
mekanlar arasındaki iletişim çizgiler, hatlar boyunca gerçekleşir ve insanların

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 129
diğer insanlarla, çevre ile karşılıklı ilişki içinde oluşunun doğurduğu alanlar ise
bölge dokusunu, alanları oluştururlar (Tümertekin, Özgüç 2004 s. 51). O halde
bir başka ifade ile mekan olarak coğrafyacılar üç tür biçimden toplanmış
nitelikten bahsederler: noktalar, çizgiler ve alanlar. Yine de bu basit sade
adlandırma, gerçekte onları tanımlama, analiz etme ve açıklama konusunda pek
çok bilgiler içerir. Haggett’a göre (Tümertekin, Özgüç 2004 s. 50-51 ve 53,
Özgüç: 1994 s.131 ve sonrası) yerlerin birbirlerini etkilemesi hareketlerden
oluşan bir kalıp doğurmaktadır, bu kalıp geometrik olarak noktalar arasındaki
hatlar halindedir. Diğer taraftan hareketlilik belirli yollarda kanalize olduğu için
bu sistemde yolların kavşaklarında düğüm noktaları ile bunlar arasında gelişmiş
olan kanalların oluşturduğu bir ağ-kalıp söz konusudur. Bu ağ/kalıp içinde
hiyerarşik düzen düğüm noktalarının birbirlerine göre konumunu ve önemini
belirler ve son olarak da yüzeyler/alanlar hiyerarşik düzen ile belirmiş farklı
nitelikteki yapıları temsil ederler (Tümertekin, Özgüç 2004 s. 50-51 ve 53,
Özgüç: 1994 s.131 ve sonrası).
Verinin sürekliliği
Verilerin yalın olup olmaması özellikle istatistiksel analizler açısından
önemlidir. Bu özellik düşünüldüğünde coğrafi verilerin sınıflandırılmış olup
olmaması önem taşır. Bir veri dizisindeki değerler (ya da istatistik ifadeyle
‘değişkenler’) sürekli ve süreksiz değişken olarak adlandırılan iki farklı
biçimdedirler. Bu iki değişken arasındaki fark basittir, süreksiz veriler sadece
sabit miktarlarla, genellikle tam sayılarla, buna karşılık sürekli veriler toplam
yayılma alanı içinde herhangi bir değerle ifade edilebilmektedir (Özgüç 1994 s.
94). Bir başka ifadeyle sürekli veriler sınıflara ayrılabilir, bölünebilirler ancak
süreksiz veriler bölünemezler. Örneğin nüfus cinsiyet açısından, kromozom
farklılıkları temel alınarak düşünüldüğünde sadece erkek-dişi olarak
sınıflandırılabilir ve bu nitelik tümünü kapsar biçimde 1 (veya E) erkek için ve
2 (veya K) dişi için kaydedilebilir bir niteliğe dönüştürülebilir. Ya da
yerleşmelerle ilgili bir çalışmada meskenler oda sayıları göz önüne alındığında
1, 2, 3 vb odaya sahip olanlar şeklinde gruplandırılabilir ama 1,7 gibi bir oda
sayısından söz etmek mümkün değildir. Böylesi veriler süreksiz (kesinkategorik)
veri olarak tanımlanırlar. Ancak mesela yağış miktarına ilişkin
değerler bir süreklilik arz ederler yağışı ölçüldüğü biçimde 2 cm, 0,2 cm, 1,7 cm
gibi ifade etmek gereklidir, bu durum kayıtlara ölçüldüğü şekliyle geçirilme
zorunluluğunu ortaya koyar veriler tümüyle bölünemez nitelik gösterirler. Bu
veriler mutlak olarak kesin sınırlarla bölünemezler ancak çeşitli değer
aralıklarıyla ifade edilebilirler yahut her hangi bir değişim yapılmaksızın ölçüm

130 Harun TUNÇEL
değerleriyle de kullanılabilirler bu tür veriler sürekli değişken olarak
adlandırılırlar.
Normal olarak coğrafi değişkenlerin tümü ölçülebilir ve kategorik
olarak ifade edilebilir, ama bunların ancak bir kısmı süreklilik gösterirler.
Ele alınan niteliklerde önemli olan miktar değil de olgu ise bu durumda
veriler var (+ yahut 1) ve yok (- yahut 0) şeklinde kaydedilebilir, yani sadece
olgunun gerçekleşip gerçekleşmediği ifade edilmiş olacaktır.
Gerçekleşmeyenlerin -, 0 veya yok biçiminde ifadesi doğaldır ama
gerçekleşenlerde gerçekleşme miktar ve derecesini ifade etmek mümkün
değildir. Örneğin gene yağış ile açıklanacak olursa yağışın olmadığı günler için
-, 0 veya yok denilebilir, ama olan zamanlarda sadece var, + yahut 1 demek
yetersiz kalacaktır. Bu tür veriler “kullanıcı tanımlı” veri olarak adlandırılırlar
(O’Brien 1992, s.32), bu tanımlama verinin doğal olarak böyle bir
sınıflandırmaya uygun olmadığını ama araştırıcı tarafından ve araştırma
metotlarının yahut amaçlarının bir gereği olarak sınıflandırıldığını, bu şekilde
ifade edildiğini de anlatmaktadır.
Genel olarak yükselti, yağış, yüzölçümü gibi ölçülen değerlerden ya da
nüfus yoğunluğu, arazi kullanım oranı gibi türetilen sayılardan oluşan veriler
yapı bakımından süreklidirler, buna karşılık nüfus, araç, bina gibi sayılan
değerlerden oluşan veriler süreksizdir (Özgüç 1994 s. 94-95, Toyne ve Newby
1972 s. 30-37).
Coğrafi verilerin tanımlanmasında üç tür veri olduğunu unutmamak
gereklidir: ilki süreksiz veri yani kesin ölçüm değerleridir, ikincisi kullanıcı
tanımlı veriler ve üçüncüsü de sürekli verilerdir, bu üç tanımlama aynı zamanda
o verilerin içerikleri hakkında da fikir vermektedir. Verilerin bu şekilde
sınıflandırılmış oluşları onların gerek istatistiksel analiz ve gerekse coğrafi
haritalama açısından da kullanışlılıklarını ve önem derecelerini belirler.
Her türlü coğrafi veriyi sınıflandırmak mümkün dahi olsa bazıları
özellikle sürekli veri olarak kullanılmalıdır. 60 lı yıllardan sonra sayısal
analizlerin öneminin artmaya başlamasıyla coğrafi verileri incelemek ve
yorumlamak amacıyla bir kısmı nadiren de kullanılsa pek çok sayısal
istatistiksel teknik ortaya konmuştur (bu konuya ilişkin çeşitli teorik bilgiler ve
uygulama örnekleri için bkz. Robinson 1998, O’Brien 1992, Tidswell 1972,
Toyne ve Newby 1972, Bradford ve Kent 1978, Meyer ve Huggett 1981, Briggs
1990). Yakın zamanlarda da SPSS gibi genel istatistiksel değerlendirme
programlarının dışında çeşitli bilgisayar programları (Bu konuda pek çok örnek
için bkz. Kitchin ve Tate, 2000 s. 45-269) da geliştirilmiştir.

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 131
Sonuç olarak coğrafi araştırmada kullanılan veri aynı zamanda coğrafi
araştırmanın içeriğini de yansıtmaktadır. benzer şekilde değişkenliği yansıtır
verilerin nasıl ölçüldüğünü kaydedildiğini ve toplandığını yani coğrafi bilginin
kalitesini de göstermektedir. Özellikle çok büyük bir veri yığını söz konusu ise
bilgileri tanımlamanın yollarından birisi niceliksel süreçlerin, sınıflamaların
kullanımıdır ancak hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın bunun mevcut verileri
yanlış değerlendirecek bir sistem olmasından kaçınılmalıdır. Coğrafi
araştırmaların özellikleri göz önüne alındığında her bir veri türünün kendine
göre bir hatalı ya da eksik yetersiz yanının olduğu dikkati çeker, hiçbir veri türü
tümüyle yansız, nesnel değildir ve her birinin araştırmanın eğilimi hakkında
yansıttığı bir tarafgirlik söz konusudur.
Kaynaklar:
ARIKAN, R., 1995, Araştırma Teknikleri ve Rapor Yazma. ISBN 975 95887 0
6, Ankara.
BRADFORD, M. G., KENT, W. A., 1978, Human Geography, Theory and
Their Applications. ISBN 0 19 913227 5, Oxford.
BRIDGE, G., 1998, “Questionnaire Surveys”, The Student’s Companion to
Geography (Ed. A. Rogers, H. Viles, A. Goudie) s. 196-206, ISBN 0
631 17088 X, Oxford.
BRIGGS, K., 1990, Human Geography, Concepts and Applications. ISBN 0
340 161167, Londra
BURGASS, J., 1998, “The Art of Interviewing”, The Student’s Companion to
Geography (Ed. A. Rogers, H. Viles, A. Goudie) s. 207-212, ISBN 0
631 17088 X, Oxford.
ÇİÇEK, İ., 2004., “Ankara’da Şehirleşmenin Yağış Üzerine Etkisi”. Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C. 14, S. 1 s. 1-18,
ISSN 1012 0165, Elazığ.
ÇİÇEK, İ., TÜRKOĞLU, N., GÜRGEN. G., 2004, “Ankara’da Hava
Kirliliğinin İstatistiksel Analizi”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi C. 14, S. 2 s. 1-18, ISSN 1012 0165, Elazığ.
JOHNSTON, R. J., GREGORY, D., PRATT, G., WATTS, M., 2000, The
Dictionary of Human Geography (4. Baskı) ISBN 0 631 20560 8,
Oxford.

132 Harun TUNÇEL
KARAKAŞ E., 2001, “Elazığ Şehir Nüfusunda Turizm Eğilimi”. Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C. 11, S. 1 s. 57-85,
ISSN 1012 0165, Elazığ.
KARASAR N., 1994, Bilimsel Araştırma Yöntemi Kavramlar, İlkeler,
Teknikler (6. Basım) ISBN 975 954 32 1 6 Ankara.
KITCHIN, R., Tate, N. J., 2000, Conducting Research in Human Geography:
Theory, Methodology and Practice. ISBN 0 582 29797 4, Harlow.
LINDSAY, J. M., 1997, Techniques in Human Geography. ISBN 0 415 15475
8, New York.
MEYER, I. R., HUGGETT, R. J., 1981, Settlements. ISBN 0 06 318096 0,
Londra.
O’BRIEN, 1992, Introducing Quantitative Geography: Measurement Methods
and Generalised Linear Models. ISBN 0 415 00465 9, Londra.
ÖZGÜÇ, N., 1994, Beşeri Coğrafyada Veri Toplama ve Değerlendirme
Yöntemleri (3. Baskı) İstanbul Üniv. Yay. No: 3849, ISBN 975 404
375 2, İstanbul.
PARFITT, J., 1997, “Questionnaire Design and Sampling” Methods in Human
Geography: a Guide for Students Doing Research Project (Ed. R.
Flowerdew ve D. Martin) s. 76-109, ISBN 0 582 28973 4, Londra.
ROBINSON, G. M., 1998, Methods and Techniques in Human Geography,
ISBN 0 471 96232 5, Chichester.
TIDSWELL, V., 1978, Pattern and Process in Human Geography. ISBN 0
7231 0770 X, Slough.
TOYNE, P., NEWBY, P. T., 1972, Techniques in Human Geography.
Glasgow.
TUNÇEL, H., 2002, “Türk Öğrencilerin Zihin Haritalarında İslam Ülkeleri”
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C. 12, S. 2 s. 83-
104, ISSN 1012 0165, Elazığ.
TUNÇEL, H., 2003, “Anadolu Şehirlerinde Semt Pazarları: Elazığ Örneği”
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C. 13, S. 1 s. 49-
70, ISSN 1012 0165, Elazığ.
TÜMERTEKİN, E., ÖZGÜÇ, N., 2004, Beşeri Coğrafya İnsan, Kültür,
Mekan. ISBN 975 7206 15 6 Çantay Yayınevi. İstanbul.

Prof.Dr. Halil NARMAN Armağanı 133