iç anadolu'da erozyonun edafik faktörler üzerine etkisi

İÇ ANADOLU’DA EROZYONUN EDAFİK FAKTÖRLER ÜZERİNE ETKİSİ
Behzat GÜRKAN
Hacettepe Üniversitesi, Fen Fakültesi,
Biyoloji Bölümü, Ekoloji Anabilim Dalı
Beytepe – Ankara / TÜRKİYE
bgurkan@hacettepe.edu.tr
ÖZET
Bu çalışmada İç Anadolu Bölgesi’nde seçilen 8 çalışma alanında toprak erozyonun edafik faktörler üzerine
etkisi araştırılmıştır. Çalışma alanları iki farklı eğim ve farklı şiddetlerde eroz-yona uğramış alanlar arasından
seçilmiştir. Çalışma sonucunda, uzun zamandır süren aşırı kullan-ma sonucunda meydana gelen erozyon nedeniyle tam
bir toprak profilinin gelişmediği saptan-mıştır. Özellikle Beypazarı ve Eskişehir çalışma alanlarının erozyona en hassas
alanlar olduğu gözlenmektedir. Erozyona daha az hassas diğer alanlarda da toprağın dikkatli kullanılması
gerekmektedir. Sonuç olarak özellikle yüksek eğimli yerlerdeki aşırı otlatma, yanlış kullanım ve arazi tahribatı, üst
toprağın akıp gitmesine, derin oyuntulara ve ana materyalin yüzeye çıkmasına neden olmaktadır.
Anahtar Kelimeler: erozyon, İç Anadolu, Türkiye, toprak tekstürü
THE EFFECT OF EROSION ON EDAPHIC FACTORS IN CENTRAL ANATOLIA
ABSTRACT
The effect of erosion on edaphic factor was investigated in 8 selected study sites. The sites were selected to two
different slope and erosion degree classes. It was detected that because of the erosion due to long-term use of the soils,
the soil profile can not develop normally. Especially, it seems that Beypazarı and Eskişehir sites were the most
sensitive to soil erosion. Even in less sensitive areas, the careful use of the soils is needed. As a result, especially in the
places with high slopes, extreme grazing, carefulness use of soils and field destruction cause erosion of upper soil
layers, to form deep carves and to appear of the main material to surface.
Key Words: erosion, Central Anatolia, Turkey, Soil texture
GİRİŞ
Anadolu toprakları, yüzyıllar boyunca insanlara mekan olmuş ve beslen-mesine cevap
vermiştir. Bütün bu süreç içerisinde meydana gelen kullanımlar, savaşlar, kuraklıklar, yangınlar,
aşırı yağışlar, heyelanlar gibi felaketler netice-sinde önceden var olan bitki örtüsü gitgide
azalmıştır. İç Anadolu kırsalında mera ve otlakları oluşturan step vejetasyonu, aşırı kullanım veya
kapasite üstü kullanım neticesinde zayıflamış adeta yok olmaya yüz tutmuştur. Vejetasyonun
ortadan kalkması, binlerce yıllık süreçte oluşan toprağın yok olmasına neden olan toprak
erozyonun meydana gelmesine neden olmaktadır. Toprak erozyonu zamanla, bitki atmosfer ve
toprak arasındaki azot ve karbon döngülerini aksat-ması nedeniyle (1) toprak kalitesinin
azalmasına neden olmaktadır (2). Toprağın erozyona yüksek derecede hassas olması nedeniyle
büyük miktarlarda topraklar verimsiz hale gelmektedir (3).
Çoğu ülke için çok ciddi bir problem olan toprak erozyonu, Türkiye’de her yıl 500 milyon
verimli toprağın ve büyük miktarlarda bitkisel besin maddelerinin kaybına neden olmaktadır (4).
Yamaç araziler felaketlerden daha çok etkilenmekte ve daha vahim bir görünüm arz etmektedir.
Vejetasyon varlı-ğının aleyhine olan otçul hayvan varlığının sayısı ve otlatma sıklığı, erozyonunun
lehine çalışmış ve daima artırmıştır.
Bu çalışmada, İç Anadolu Bölgesi’nde seçilen sekiz çalışma alanında, toprak erozyonun
edafik etmenler üzerine etkisinin belirlenmesi amaçlanmıştır.

MATERYAL VE METOD
Çalışma alanları bölgede birbirinden kilometrelerce uzakta sekiz ayrı yörede alınmıştır.
Seçilen çalışma alanları; Ankara-Bala’da (Beynam Ormanı), Ankara-Elmadağ’da, Ankara-
Beypazarı’nda, Çankırı’da, Kırşehir’de, Eskişehir’-de, Kırıkkale’de ve Konya-Beyşehir’dir.
Her bir deneme alanında;
a) Arazi meyli % 12-50 arasında ve
b) Arazi meyli> % 50 olmak üzere iki eğim grubunda uygulanmıştır.
Her bir eğim grubundaki deneme alanları; üç aşınım sınıfına tabi tutulmuştur. Bunlardan;
- Birinci sınıfa dahil alanlar; erozyona uğramamış alanlardır,
- İkinci sınıfa dahil alanlar; orta şiddette erozyona maruz kalmış alanlardır,
- Üçüncü sınıfa giren alanlar ise, tamamen erozyona maruz kalmış alanlar olarak ayrılmış ve
tüm örneklemeler / ölçümler her bir deneme alanında yapılmıştır. Deneme alanlarının özellikleri
Tablo 1’de gösterilmiştir.
Tablo 1. Deneme alanlarının genel özellikleri.
Deneme Alanı Bakı Eğim Yükseklik Lokalite
Ankara-Beynam Kuzey-Kuzeydoğu % 12 üzeri 1200-1250 m 39º 41' K, 32º 56' D
Ankara-Beypazarı Batı-Kuzeybatı- %12-50 550-600 m 40º 7' K, 31º 56' D
Kuzey
%50 üzeri
Ankara-Elmadağ Güney
%12-50 1150 39º 52' K, 33º 16' D
Güneybatı
Kuzey
%50 üzeri
Kırıkkale
Batı
%12-50 650 39º 57' K, 33º 26' D
Güneybatı
%50 üzeri
Kırşehir
Kuzey
%12-50 990 39º 11' K, 33º 54' D
Doğu
Kuzeydoğu
Çankırı
Güney
%12-50 750 40º 30' K, 33º 40' D
Güneybatı
%50 üzeri
Eskişehir
Kuzey
%12-100 820 39º 47' K, 31º 16' D
Kuzeybatı
Konya-Beyşehir Kuzey
Kuzeybatı
Güney
%12-100 1125-1150 37º 59' K, 31º 30' D
BULGULAR
1. Ankara-Elmadağ Deneme Sahası
Deneme sahasında açılan profillerde 0-10 cm kalınlığında koyu kahve-rengine kadar
değişen üst toprak mevcuttur. Aşağılara doğru renk çok fazla değişmemektedir, horizonlar
arasında tedrici bir geçiş vardır. Profillerde hemen C horizonuna ulaşılmaktadır. Üst toprak
tekstürü balçık ve killi balçık, kumlu balçık arasında değişmektedir. Alt toprak tekstürü çakıllı
kumlu balçık türün-dedir. Kireç muhtevası yer yer yükselmektedir (% 1-5). Toprağın pH’I
yüksektir (7.41-8.19). Arazinin eğimi yükseldikçe anakaya yüzeye çıkmaktadır.
2. Ankara-Beypazarı Deneme Sahası
Bu topraklar açıkgri kahverengimsi kırıntı strüktüründe bazı kısımlarda toz balçığı, bazı
kısımlarda toz (%66) olmak üzere 10 cm’den 60 cm’ye kadar devam eden üst toprak mevcuttur.
Bundan sonra devam eden anamateryal açıkgri sarımsı bir renk almakta, yumuşak ve aynı
özellikleri taşıyan bir özellik göstermektedir. Morn tabakalar arasında yer yer yüzeye çıkmış jips
kalıntılarına rastlanmaktadır. Bütün profillerde yukarıdan yaşlamak üzere aşağılara doğru kireç
mevcuttur. PH 7.39-7.92 arasında değişmektedir. Organik madde yönün-den zayıftır. Topraklarda
kalsiyum miktarı çok yüksektir (62400 ppm).

3. Ankara-Beynam Deneme Sahası
Beynam ormanı yakınındaki bu deneme sahasının çevresindeki yamaçlar üzerinde kısmen
erozyon görülmektedir. Üst toprak 30 cm’ye kadar koyu kahverengi kırıntılı bir strüktüre sahiptir.
30 cm’den sonra toprağın rengi açıl-maktadır. Taşlılık azdır. Bol miktarda ot kökü ihtiva
etmektedir. Toprak tekstü-rü kil, killi balçık ve kumlu killi balçıktır. Kireç ihtiva etmektedir. PH
7.34-8.35 arasında değişmektedir. Akıp gitmeyen üst toprak organik madde yönünden zengindir
(% 5.798). Tuz problemi olmayan toprak kalsiyum yönünden zengin-dir (2000-10400 ppm
arasında değişmektedir).
4. Kırıkkale Deneme Sahası
Kızılırmak havzasına bakan yamaçlar üzerinden alınan deneme sahasında üst toprak kızıl
kahverengi görünümünde kumlu balçık tekstüründedir. 10 cm’den sonra yoğun taşlılık
başlamakta hemen anamateryale ulaşılmaktadır. Yer yer çakıllı, nispeten sert yapılı farklı
materyallerden oluşan anakaya parça-lanabilmektedir. Aşağılara doğru inildikçe toprağın rengi
açılmakta gri renge dönüşmektedir. Organik madde yönünden oldukça fakir olan toprakların pH’ı
7.93-8.84 arasında değişmektedir. Kalsiyumca zengin olan toprakta tuz yoktur.
5. Eskişehir Deneme Sahası
Bu deneme sahasında topraklar açıkgri-sarımsı kırıntı strüktüründe tama-men kil
tekstüründe bir üst toprak yapısına sahiptir. 15 cm’ye kadar devam eden bu durum 15 cm’den
sonra yerini biraz sert ve kalın marn tabakasına bırak-maktadır. 100-120 cem’den sonra daha da
sertleşen anamateryalde CaCo 3 birikmesi tespit edilmiştir. PH değerleri 7.78 ile 8.59 arasında
değişmektedir. Organik madde yönünden oldukça zayıf gözüken topraklarda kalsiyum ve
mağnezyum değerleri yüksektir (ca 6000 ppm, Mg 4176 ppm gibi), tuz yoktur.
6. Kırşehir Deneme Sahası
Erozyonun olmadığı ve yoğun bitki örtüsüne sahip olan alanda (%12 eğim) toprak
kahverengi ve kızıl kahverengi, kırıntılı strüktüre sahiptir. Erozyo-nun başladığı alanların
üzerinde açılan profillerde ise, toprak rengi açılıyor, açıkgri sarımsı bir hal almaktadır. Taşlı ve
sert olan yüzey toprağı 10 cm’den sonra kolay ufalanabilir yumuşak bir hal almaktadır. Kumlu
balçık, killi balçık ve kil tekstüründe toprakta ph 7.30 ile 7.85 arasında değişmektedir. Organik
maddenin orta düzeyde olduğu topraklarda tuz problemi yoktur, kireç yönünden zengindir.
Kalsiyum değerleri oldukça yüksektir (8400-45600 ppm). Derin oyulmuş vadi ve yamaçlarda yer
yer yüzeye çıkan jips kalıntıları görülmektedir.
7. Çankırı Deneme Sahası
Yer yer blok halinde yüzeye çıkan anamateryal çimentolaşmış ve farklı orijinlerden gelen
taş ve çakıllardan oluşan konglomeradır. Konglomera üzerin-de gelişen bu bölge toprakları
kızılkahverengi görünümünde olup kırıntılı bir bünyeye sahiptir. Üst toprak kalınlığı bazı
kısımlarda 10 cm’yi geçmemektedir. Yüzeyde taşlılık %70-80’leri bulmaktadır. Üst toprak killi
balçık ve kil türün-dedir. PH’ı oldukça yüksektir, (8.26-9.36), az miktarda kireç ihtiva etmektedir.
Organik madde yetersizdir. Farklı orijinlerden gelen anakaya nedeniyle hem kalsiyum hem
mağnezyum hem de sodyum değerleri normalin üzerindedir.
8. Konya-Beyşehir Deneme Sahası
Deneme sahası yakınındaki yamaçlar üzerinde yer yer erozyon görülmek-tedir. Kızıl,
kızılkahverengi görünümündeki üst toprak 40 cm’ye kadar inmekte-dir. Yüzeyde yoğun taşlılık
vardır. Profilde birkaç tane çakıl görünümünde taş-lara rastlanmıştır. Üst toprak killi balçık
tekstüründedir. Aşağılara doğru inildik-çe kumlu killi balçık ve kil tekstüründe bir toprak
karşımıza çıkmaktadır. Topraklarda kirece rastlanmamıştır. pH değerleri 7.36-7.96 arasında
değişmek-tedir. Organik madde yönünde oldukça yetersiz görünen topraklarda tuzluluk problemi
yoktur.

TARTIŞMA
İç Anadolu Bölgesi’ndeki araştırma sahalarında yüzyıllar boyu kötü fay-dalanma sonucu
iklim, vejetasyon ve toprak arasındaki denge tamamen bozul-muştur. Bu nedenle bu bölgelerde
doğal çevre faktörlerinin etkisi ile bakir bir alan görmek mümkün değildir. Özellikle vejetasyon
örtüsünün yetersiz olduğu dik yamaçlar üzerinde oluşan toprak; ana kayaya, vejetasyon örtüsüne,
topoğra-fik duruma bağlı olarak uzun zamandır devam etmekte olan erozyon nedeniyle değişik
miktarlarda taşınmaktadır. Bu bölgelerde bahsedilen sebeplere bağlı olarak yamaç topraklarının
pek çoğu tam bir profil gelişmesi gösterememek-tedir. Yaşlı olan yüzey toprakları yıllar boyu
kaybolup gitmekte yerlerini genç topraklara bırakmaktadır. Çoğu yerlerde alttaki ana materyal
yüzeye çıktığından buralarda topraktan bahsetmek mümkün olmamaktadır.
Yamaç arazilerde (Eğim %12’den fazla) toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerine bağlı
olarak hızlı bir şekilde devam eden ufalanma olayı toprak taşınmasını önemli ölçüde
çabuklaştırmaktadır. Ufalanmaya daha fazla maruz kalan yerler bitki sınırının üstüne isabet eden
alanlardır. Kurak ve yarı kurak bölgelerde gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkları çok büyük
olduğundan toprağın mukavemeti azalmakta, toprağı koruyucu bir bitki örtüsü bulunmamak-tadır.
Toprak taneleri arasındaki bağıntı ve dayanışmanın azalmasına neden olan bu olaydan dolayı
toprağın taşınması da hızlanmaktadır.
Bu çalışmada, erozyon, bitki örtüsünün azalmaya başladığı alanlardan başlamak üzere
hafif, orta ve şiddetli (fazla) erozyon şeklinde olmak üzere üç sınıfta ele alınmıştır. Arazi, %12-50
ve %50 üzeri olmak üzere iki eğimde değerlendirilmiştir. Çalışmada, ana materyalin
değerlendirilmemesi önemli bir eksikli olarak göze çarpmaktadır.
Araştırmamıza konu olan deneme sahalarının hem kuzey hem de güney yamaçları az veya
çok erozyona müsait topraklardan oluşmaktadır. Bilhassa Beypazarı ve Eskişehir deneme
sahalarındaki marnlı ve jipsli topraklar eroz-yona karşı en dayanıksız olanlarıdır. Bu topraklar
daha kolay çözünebilen ve taşınabilen özelliklere sahiptir. Arazide yapılan gözlemlere göre
seçilen sekiz deneme sahasında dik ve vejetasyon örtüsünün yetersiz olduğu yamaçlarda çok
belirgin ve derin oyulmalar göze çarpmaktadır. Üstteki toprak kitlesinin herhan-gi bir sebeple
(yanlış kullanım, çiğnenme, yırtılma) taşınması veya kaldırılması halinde toprağı tutan kuvvetler
iyice zayıflamakta bu takdirde ana materyal kolaylıkla yıkanabilmekte derin oyulmalar böylece
teşekkül etmektedir. Bu ne-denle erozyona daha dayanıklı gibi görünen diğer altı deneme
sahasında (Beypazarı ve Eskişehir hariç) toprağın daha dikkatli kullanılması gerekmek-tedir.
Ayrıca topraktaki toz muhtevasının yüksek olması da erozyona karşı mukavemeti
azaltmaktadır (Beypazarı). Yine aynı şekilde topraktaki kil mikta-rının yüksek olması da
erozyonu hızlandırmaktadır (Eskişehir). Erozyona daha dayanıklı olan kumlu balçık, balçık ve
kumlu killi balçık türündeki topraklar üzerinde yanlış kullanım nedeniyle bitki örtüsünün
zayıflamış olması zamanla üst toprağın yıkanmasına neden olmakta ve erozyona karşı
dayanıklılığı azalt-maktadır (Bala, Elmadağ, Kırıkkale, Çankırı).
Sonuç olarak dik yamaçlar üzerinde yapılan aşırı otlatma, yanlış kulla-nım, kötü
faydalanma ve çeşitli yollarla yapılan arazi tahribatı yetersiz ve topra-ğı örtmeyen vejetasyon
örtüsü nedeniyle üst toprağın akıp gitmesineç derin oyulmalara , anamateryalin yüzeye çıkmasına
neden olmaktadır. Bu durum bü-yük çoğunluğu erozyona müsait olan ülke toprakları için (sadece
yüzölçümü 3 093 949 hektar olan Ankara topraklarının 2 941 278 hektarı erozyonla karşı
karşıyadır) büyük tehdit oluşturmaktadır.

KAYNAKLAR
– Schleisinger, W., Reynolds, J. F., Cunningham, G. L., Huenneke, L. F., Jarrel, W. M., Virginia, R. A.,
Whitford, W. G. 1990. Biological feedbacks in global desertification. Science 247, 1043-1048.
– Ward, D., Feldman, K., Avni, Y. 2001. The effects of loess erosion on soil nutrients, plant diversity and plant
quality in Negev desert wadis. Journal of Arid Environments 48, 461-473.
– Pardini, G., Gispert, M., Dunjó, G. 2003. Runoff erosion and nutrient depletion in five Mediterranean soils of
NE Spain under different land use. The Science of the Total Environment 309, 213-224.
– Oztas, T., Koc, A., Comakli, B. 2003. Changes in vegetation and soil properties along a slope on overgrazed and
eroded rangelands. Journal of Arid Environments 55, 93-100.