AZERBAYCAN 1988-1995: SANCI, KARGAŞA VE İKTİDAR ...
AZERBAYCAN 1988-1995: SANCI, KARGAŞA VE İKTİDAR ...
AZERBAYCAN 1988-1995: SANCI, KARGAŞA VE İKTİDAR ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>AZERBAYCAN</strong> <strong>1988</strong>-<strong>1995</strong>: <strong>SANCI</strong>, <strong>KARGAŞA</strong> <strong>VE</strong> <strong>İKTİDAR</strong><br />
Ömer Faruk ÜNAL<br />
omer@qafqaz.edu.az<br />
Qafqaz Üniversitesi<br />
İ.İ.B.F Kamu Yönetimi<br />
Bakü/Azerbaycan<br />
ÖZET<br />
Sovyetler Birliği’de seksenli yıllarda başlatılan reformlar, diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Azerbaycan’da da birlikten<br />
ayrılma faaliyetlerine hız vermiştir. Halk Cephesinin kurulmasıyla başlayan süreçte Karabağ sorunun getirmiş olduğu toplumsal<br />
çalkantı ortamında bağımsızlık ilan edilmiş, fakat ülkede siyasi istikrar sağlanamamıştır. Bu dönemde kısa aralıklarla yönetim<br />
değişiklikler yaşanmıştır. Haydar Aliyev’in yönetime tam olarak hakim olmasına kadar geçen süre içinde özellikle dış güçlerin<br />
kışkırtmasıyla yönetime karşı bir çok silahlı kalkışma düzenlenmiştir. Bu makalede, Halk Cephesi’nin kurulmasından ülkenin<br />
tam olarak istikrara kavuştuğu <strong>1995</strong> yılına kadar geçen süredeki siyasi olaylar incelenmiştir.<br />
Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Azerbaycan Halk Cephesi, darbe, istikrar<br />
ABSTRACT<br />
AZERBAIJAN 1998-<strong>1995</strong>: PAIN, DISORDER, AND AUTHORITY<br />
When reforms began in Soviet Union, Azerbaijan like other Soviet Republics began the struggle to obtain independence<br />
from the Soviet State. With the process of the foundation of the People’s Front and in the atmosphere of agitation in the<br />
Karabagh conflict, independence was declared but the political stability could not be established and frequent administrative<br />
changes occurred. There were a number of externally induced armed rebellions against the legitimate authority Until Haydar<br />
Aliyev gained full control on the administration. In this article the political events in the period from the foundation of People’s<br />
Front to <strong>1995</strong> when full political stability was established is studied.<br />
Key words: Azerbaijan, Azerbaijan People’s Front, Coup d’ĕtat, stability<br />
I. Yeniden Yapılanma Dönemi ve Halk Cephesi’nin Kurulması<br />
Mihail Gorbaçov’un, Sovyetler Birliği’nin başına geçmesi ile başlattığı açıklık ve yeniden<br />
yapılanma siyaseti Birlikteki bütün cumhuriyetleri olduğu gibi Azerbaycan’ı da etkilemiştir. Gorbaçov<br />
reformlara başladığında Azerbaycan, Brejnev sonrası geçiş dönemini yaşamaktaydı. 1 Brejnev’e yakın<br />
olarak bilinen K. Bağırov’un yerine Abdurrahman Vezirov, Azerbaycan Komünist Partisinin Birinci<br />
Sekreterliğine getirilmiş, Haydar Aliyev de Polit Büro’dan uzaklaştırılmıştı.<br />
<strong>1988</strong> yılı başlarında Azerbaycan halkının karşılaştığı Karabağ sorunu önceleri siyasetle<br />
ilgilenmeyen yüz binlerce insanı siyasi mücadeleye sevk etti. Karabağ sorunu ve bu sorunun ortaya<br />
çıkarmış olduğu başka sorunlar Azerbaycan’da olaylara yön veren en önemli faktör olarak ortaya çıktı.<br />
SB’den ayrılma fikrini ileri süren ilim adamları Baltık ülkelerindeki halk cephelerine benzer Azerbaycan<br />
Halk Cephesi kurmak için Teşebbüs Grubu’nu (TG) oluşturdu. <strong>1988</strong> yılının yazından itibaren<br />
Azerbaycan’da onlarca yasadışı teşkilat oluştu. Bunların en önemlisi daha sonra TG ile birleşerek<br />
AHC’nin temelini oluşturan Azerbaycan’ın doğal kaynaklarının korunmasını ve tarihinin ve dilinin<br />
öğretilmesini savunan “Varlık” grubuydu.<br />
TG, Bakü’de mitingler ve gösteriler düzenleyerek AHC’nin kurulmasına çaba harcadı. Bu<br />
dönemde ülkede çeşitli kurumlar ve teşkilatlar bazında iki yüzden fazla AHC’ye destek grupları oluştu.<br />
Fakat halk cephesi kurulması fikri henüz kamuoyundan gereken desteği toplayamamıştı, tepkiler gelişi<br />
güzel özellik taşımakta ve Karabağ olaylarıyla sınırlı kalmaktaydı. 5 Ocak 1989 tarihinde yürüyüş<br />
askerler tarafından dağıtıldıktan sonra, harekatın bir çok liderine karşı başlatılan takip ve tutuklamalar<br />
sonucu halk cephesi kurma gayretleri bir müddet sonra durakladı. Şubat ayının sonlarında TG ile Varlık<br />
Cemiyeti arasındaki görüşmeler anlaşmayla neticelendi ve AHC Geçici Teşebbüs Merkezi (GTM)<br />
kuruldu.<br />
13 Mart 1989 tarihinde GTM, Azerbaycan SSC Ali Soveti’ne AHC’nin tescil edilmesi için<br />
müracaat etti. Azerbaycan’ın ileri gelenleri toplumun daha demokratikleşmesi için mücadelede AHC<br />
etrafında toplanmaları için halka çağrıda bulundu. Aynı zamanda AHC’yi desteklemek için binlerce<br />
vatandaş Azerbaycan Komünist Partisi Başkanı A. Vezirov’a mektup göndererek tepkilerini gösterdiler.<br />
Halkın gösterdiği tepkiler neticesinde ülke yöneticileri GTM’nin üyeleri ile görüşmek mecburiyetinde<br />
1 Shiren T. HUNTER, “Azerbaijan Searching New Neighbors”, New States, New Politics: Building The Post Soviet Nations,<br />
Edited by Ian Bremner and Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge-1997, s. 442<br />
1
kaldı. Fakat Vezirov AHC ve AKP’nin amaçlarının benzer olduğu söyleyerek AHC’nin kurulmasına<br />
gerek olmadığını ileri sürmüştür.<br />
16 Haziran 1989 tarihinde Bakü’de AHC’nin kuruluş konferansı yapıldı. Konferans on beş kişiden<br />
oluşan yönetim kurulu üyeleri ve başkanlığa Azerbaycan İlimler Akademisi üyesi Ebulfez Aliyev<br />
(Elçibey) seçildi. Konferansta AHC’nin program ve nizamnamesi kabul edildi. Programda AHC kendini<br />
ülke hayatının bütün alanlarında yeniden yapılanma ve demokratikleşme için faaliyet gösteren sosyal<br />
teşkilat ilan etti.<br />
1989’un temmuz ve ağustos aylarında Azerbaycan milli hareketi yeni bir devreye girdi. Bu<br />
dönemde gösteriler ülke çapına yayıldı ve genel nitelik kazandı. Yönetimin, halkın taleplerine tepkisiz<br />
kalması ülke çapında grevlere yol açtı. Bütün bunlar AHC’nin halk arasında nüfuzunu artırdı.<br />
AHC, Karabağ Özel Yönetim Komitesi’nin kaldırılmasını, Azerbaycan’ın bağımsızlığı konusunda<br />
kanun kabul edilmesini, Nahçivan’ı ablukada tuttuğu ve Azerbaycan’dan toprak talebinde bulunduğu için<br />
Ermenistan ile tüm ekonomik ilişkilerin kesilmesini ve AHC’nin resmiyetinin tanınmasını istiyordu.<br />
Grevlerin etkisi ve halktan gelen tepkiler sonucunda, 5 Ekim 1989 tarihinde Azerbaycan SSC<br />
Bakanlar Kurulu AHC’yi tescil etti. Bu demokratikleşme ve bağımsızlık savaşının resmi nitelik<br />
kazanması anlamına gelmekteydi. AHC’nin kurulmasıyla birlikte yoğun bir grev ve gösteri dalgası ülkeyi<br />
sarmaya başladı. Bu mitingler Azerbaycan’da milli ruhun canlanmasına yardım etti. 2 Ülkeyi<br />
Ermenistan’ın saldırılarından korumak ve bağımsızlığına kavuşturmak isteyen insanlar siyasi parti ve<br />
teşkilatlar olmadığı için Cephe etrafında toplandılar. Bunlar arasıda eski komünistler, İslamcılar, solcular,<br />
sağcılar vardı. Milliyetçi çizgide geniş tabanlı siyasi teşkilat olan AHC, kurulduğu dönemde halkın siyasi<br />
anlayışına ve isteklerine uygun olarak, anti-müstemlekecilik, anti-totaliterizim, demokrasi ve bağımsızlık<br />
mücadelesinin temsilcisiydi. 3<br />
AHC birlikten ayrılma ve bağımsızlık talepleri yönüyle Baltık cumhuriyetlerindeki halk<br />
hareketlerine benzemekteydi. 4 Ancak AHC bir çok ilim ve fikir adamını (ikinci ve üçündü tabaka<br />
aydınları 5 ) içine almasına rağmen elit olmayan, 6 halkın tüm tabakalarından ve ülkenin dört bir yanından<br />
taraftar bulmuş bir hareketti.<br />
Azerbaycan halkının, Moskova’nın yapmış olduğu ekonomik ve siyasi haksızlıklara karşı açık<br />
tavrı ve bağımsızlık istekleri Moskova’yı oldukça tedirgin etti. Bu hareketin diğer milletlere de örnek<br />
olacağından çekinen Moskova, 20 Ocak 1990 tarihinde Ermenilerin provokasyonlarıyla Sumgayt’ta<br />
ortaya çıkan etnik çatışmaları bahane ederek, Gorbaçov’un emriyle Bakü’de büyük bir katliam<br />
gerçekleştirdiler. Bu olaylardan sonra ülke çapında sıkı yönetim ilan edildi. Bu gelişmeler neticesinde<br />
toplumda hiçbir itibarı kalmayan Vezirov görevinden alındı.<br />
II. Mutalibov Dönemi<br />
Vezirov’dan sonra Tat asıllı Ayaz Mutalibov’un liderliğinde küçük bir grup yönetime hakim oldu.<br />
Mutalibov, KGB ve Bakü mafyası içinde ağırlığı bulunan bir grup tarafından destekleniyordu. 7 Mutalibov<br />
döneminde uygulanan sıkı yönetimle birlikte AHC’ye baskılar da devam etti. AHC 2 Eylül 1990 tarihinde<br />
yapılacak olan seçimlerde muhalefet güçleri arasında koordinasyonu arttırmak için Demokratik<br />
Azerbaycan Seçim Bloku’nun (Demblok) kurulmasına öncülük etti. Bu bloka Azerbaycan’ın<br />
bağımsızlığı, kişi hakları ve siyasal çoğulculuk ilkelerini kabul eden elliden fazla teşkilat katıldı.<br />
Demblok 10 Temmuz 1990 tarihinde bir bildiri yayınlayarak, Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilan<br />
edilmesi, insan haklarının yerleştirilmesi, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün ve halkın güvenliğinin<br />
sağlanması, halka kendini savunma imkanlarının tanınması, ekonomik ve siyasal hayatta gerçek<br />
çoğulculuğun sağlanması konusunda bir kısım öneriler ileri sürdü.<br />
Seçimler süresince de iktidarın AHC’ye olan baskısı bütün şiddeti ile devam etti. AHC teşkilat<br />
sorumlusu ve iki adayı katledildi, çok sayıda üyesi tutuklandı. Muhalefetin televizyon aracılığı ile<br />
2 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Yekun Sözü”, Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, A.R. Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998, s. 142<br />
3 Qabil HÜSEYİNLİ, “Azerbaycanda Partiya Quruculuğu Praktikasından”, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma<br />
Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi Yayını, Bakü-1997, s 31. “Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur<br />
İdik”, Heyat, 1992, http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/heyat.htm<br />
4 Şule KUT, “Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası”, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan<br />
Özbekistan Türkmenistan), (Hazırlayan: Büşra Ersanlı Behar) 1994-Ankara, s. 248<br />
5 “Émékdaşlıq Danılmaz Héqiqétdir”, Elm, 16 Sentyabr 199l, N 37(193),<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/elm16989.htm<br />
6 Audrey L. ALTSTADT, The Azerbaijani Turks, HooverInstitution Press, California-1992, s. 205<br />
7 İrfan ÜLKÜ, Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan, Doğan Kitabevi, İstanbul-2000, s. 45<br />
2
propaganda yapmasına izin verilmediği gibi AHC ve Demblok’un diğer liderleri halk düşmanı olarak ilan<br />
edildiler. Bütün bunlara rağmen Demblok Ali Sovet’te 30 sandalye kazandı.<br />
2 Şubat 1991 tarihindeki Ali Sovet’in ilk toplantısı Demblok ve komünistler arasında şiddetli<br />
tartışmalara sahne oldu. Demblok’un karşı çıkmasına rağmen Ali Sovet, SB’nin yeni bir federasyon<br />
olarak devam etmesi konusunda referandum yapılması kararını aldı. 7 Mart 1991 tarihinde<br />
gerçekleştirilen referandum neticesinde halkın %95’i SSCB’nin devamından yana oy kullandı, fakat<br />
AHC’nin iddialarına göre oy verme hakkı olan halkın yalnızca %15-20 oylamaya katıldı.<br />
Ali Sovet, 8 Eylül 1991 tarihinde cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yapılması kararını aldı. 8 eylülde<br />
yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini alternatifi olmayan Mutalibov kazandı. 3 ekimde Mutalibov ve AHC<br />
arasında bir takım görüşmeler yapıldı. Görüşmeler sonucunda geçiş dönemi için yeni yasama organı<br />
oluşturulması kararlaştırıldı. 8 ekimde Ali Sovyet’in olağanüstü toplantısında AHC “Geçici Milli Meclis”<br />
kurulması için kanun tasarısı önerdi. Bu kanun tasarısı yeni seçimlere kadar geçiş dönemi ilan edilmesi ve<br />
bu dönemde yasama organı olarak “Geçici Milli Meclis”in faaliyet göstermesini kapsıyordu. 30 ekimde<br />
tasarı önemli değişikliklere uğrayarak kanunlaştı. Kanun’a göre Milli Meclis Ali Sovet’in yerine değil<br />
onun bir organı olarak kuruluyordu. AHC, 1991 yılı sonuna kadar olan dönemde Milli Meclis’te ülke için<br />
çok önemli kanunların çıkmasında etkili oldu. Bunların en önemlisi de Azerbaycan Devletinin<br />
Bağımsızlığı İle İlgili Anayasa Kanunun çıkarılmasıdır.<br />
Azerbaycan, istiklal mücadelesi yolunda AHC mücadelesini sürdürürken SB dağılma sürecine<br />
girmişti. Sovyetlerin dağılmasını engellemek isteyen güçlerin gerçekleştirdiği başarısız darbe girişiminin<br />
ardından Azerbaycan Meclisi Mutalibov’un Başkanlığında bağımsızlık kararı aldı. 18 Ekim 1991<br />
tarihinde yapılan halk oylamasıyla Azerbaycan’ın bağımsızlığı kesinleşmiş oldu.<br />
Azerbaycan’ın problemleri bağımsızlık ilan edildikten sonra hızla artmağa başladı. Mutalibov’un,<br />
Moskova yanlısı siyaseti, Sovyetlerin Azerbaycan’ın istiklal hareketine karşı tavrını değiştirmedi. 8<br />
Mutalibov ile AHC arasındaki zıtlaşma giderek tırmanıyordu. Mutalibov yönetimi bağımsızlığın ilk<br />
yıllında Karabağ’ın işgalini önleyeceğine Bakü’deki iktidarını pekiştirmenin peşindeydi. Karabağ’da<br />
durumun kötüleşmesine rağmen Mutalibov milli ordunun kurulmasını bütün gücüyle geciktiriyordu.<br />
Ordunun kurulmasından altı ay geçmesine rağmen asker sayısı beş yüz civarında idi. 9 Bunun yerine<br />
Mutalibov kendisi için “Qaqdaşlıq” adlı silahlı bir grup kurmuştu. 10<br />
5 Şubat 1992 tarihinde Ali Sovet’de Karabağ’daki son olaylarla ilgili görüşmeler yapıldı. Ali<br />
Sovet’te yapılan görüşmelerde AHC Mutalibov’un istifasını talep etti. Ali Sovet’in 6 Mart olağanüstü<br />
toplantısında Mutalibov’un istifası kabul edildi. Ardından Başbakan H. Hasanov ile AHC Başkanı E.<br />
Elçibey arasında koalisyon hükümeti kurulması konusunda protokol imzalandı ve Y. Memmedov Ali<br />
Sovyet’in başkanı seçildi. Aslında AHC savaş durumunu öne sürerek seçim istemiyordu. Ülkenin içinde<br />
bulunduğu vaziyetten çıkması için ülkedeki muhalif güçleri de içine alan bir koalisyon üzerinde<br />
duruluyordu. Fakat Y. Memmedov seçime gidilmesinden yana tavır koydu.<br />
25 Mart’ta Ali Sovet Cumhurbaşkanı seçimlerinin 7 Haziran 1992’de yapılması için karar aldı.<br />
a. Mutalibov’un Sivil Darbe Girişimi<br />
Karabağ’da çatışmaların sürdüğü ve seçim kampanyalarının devam ettiği bir ortamda Mutalibov<br />
darbe girişimiyle yeniden iktidara gelmeyi planladı. Ali Sovet, muhalefet milletvekillerinin büyük<br />
çoğunluğunun katılımı olmadan çoğunluktaki eski komünist milletvekilleriyle 14 mayısta olağanüstü<br />
toplantı yaparak Mutalibov’u yeniden Cumhurbaşkanı seçti.<br />
O tarihte Nahçivan’da bulunan H. Aliyev Mutalibov’un bu girişiminin Rus yanlısı bir darbe<br />
olduğunu ve Mutalibov’un da Rusların değişmez adamları olduğunu radyodan yaptığı bir konuşmada<br />
duyurarak Mutalibov’un Cumhurbaşkanlığını tanımadığını ilan etti. 11<br />
Darbeden bir gün sonra AHC halkın büyük çoğunluğunun desteğini alarak Cumhurbaşkanlığı<br />
binasını ele geçirerek Mutalibov’u görevden uzaklaştırdılar. Mutalibov Rus askeri uçağı ile Moskova’ya<br />
kaçtı ve KGB’ni misafirhanesine yerleşti.<br />
Gerçekleştirilen bu karşı darbe ile Mutalibov döneminde seçilen Ali Sovyet dağıtıldı. Bunun<br />
yerine içinde AHC’nin de bulunduğu Demokratik Bloktan yirmi beş kişi, KP’den yirmi beş kişinin yer<br />
8 Mehmet SARAY, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara-1996, s. 65<br />
9 Tadeusz SWIETOCHOWKI, Russian and Azerbaijan, Colombia University Press, New York-<strong>1995</strong>, s. 218-219<br />
10 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Yekun Sözü”, s. 146<br />
11 ÜLKÜ, a.g.m, s. 57<br />
3
aldığı Milli Meclis kuruldu. 12 Moskova yanlılarının ve İran’ın, AHC aleyhine yürüttüğü kampanyalara<br />
rağmen 1 Haziran 1992 tarihinde düzenlenen Cumhurbaşkanlığı seçimlerini oyların %59.4’ünü alan<br />
Elçibey kazandı.<br />
Milyonları coşturan bağımsızlık hareketi Türk Cumhuriyetlerinden yalnız Azerbaycan’da<br />
görülmüştür. Bunun tarihsel sebepleri vardır; Azerbaycan’daki sosyo-ekonomik gelişmeler öteki Türk<br />
Cumhuriyetlerine göre daha önce başlamıştır. Ceditçilik adlı milliyetçi aydın hareketi, diğer Türk<br />
toplumlarından daha önce ve daha yaygın bir şekilde Azerbaycan’da yaşanmıştır. Milyonlarca insanın<br />
coşkulu hareketleriyle bağımsızlık isteyen ve bunun mücadelesini veren Azerbaycan, Asya’daki eski<br />
Sovyet toplulukları arasında bu bakımdan tektir.<br />
III. Halk Cephesi İktidarı<br />
AHC, Elçibey’in Cumhurbaşkanı seçilmesi ile iktidara gelmiş oldu. Elçibey başlangıçta<br />
Cumhurbaşkanlığına adaylığını koymak istememiştir. O, Gandi gibi yeni cumhuriyetin ideologu olmak<br />
istiyordu. Onun iktidara ikna edilmesinde devreye Alpaslan Türkeş ve Süleyman Demirel’in bile girdiği<br />
ileri sürülmektedir. 13 Aslında AHC de iktidara gelmeye mecbur olmuştur. 14 O zaman ki siyasi konjonktür<br />
Komünist yönetimi iktidardan uzaklaştıran AHC’den başka alternatif bırakmıyordu. Seçim kampanyası<br />
Azerbaycan’a pahalıya mal oldu. Kampanyalar zamanı oluşan boşluktan yararlanan Ermeniler, Şuşa ve<br />
Laçin’i işgal ettiler ve Karabağ tamamen Ermenilerin eline geçti.<br />
Halk Cephesi iktidarı döneminde gerçekleştirilen en önemli başarılardan birisi ülkede bulunan Rus<br />
Ordusu’nun çıkarılması olmuştur. Seksen bin askerden oluşan Rus ordusu ülkenin bağımsızlığına karşı<br />
önemli bir tehdit oluşturmaktaydı. Azerbaycan bu konuda eski Sovyetler Birliği ülkeleri arasında ilk<br />
olmuştur. Aynı zamanda Yeni Bağımsız Devleler arasında kendi sınırlarını korumak için ilk defa<br />
Azerbaycan sınır muhafaza birlikleri oluşturuldu ve milli ordunun temeli atıldı. 15<br />
Yeni iktidar bir yandan ekonomide liberalleşme ve dışa açılma (piyasa ekonomisi), diğer yandan da<br />
demokratik ilkeler üzerine kurulu yeni bir devlet kurma hedefine yönelik adımlar atmağa çalışıyordu.<br />
Mecliste başta siyasi partiler, sosyal birlikler, basın yayın gibi birçok alanda kanun çıkarılarak<br />
bağımsızlığın yasal temeli oluşturuldu. Yine bu dönemde yaklaşık otuz siyasi parti, iki yüz sosyal amaçlı<br />
örgüt kuruldu. Azerbaycan, dış siyaset alanında yapılan çalışmalarının sonucunda Birleşmiş Milletler,<br />
CSCE, İslam Konferansı Örgütü gibi bazı uluslararası örgütlere üye oldu.<br />
a. Kaosa Doğru<br />
AHC’nin toplum içinde imajının yükselmesi Karabağ sorununda Mutalibov yönetiminin göstermiş<br />
olduğu başarısızlıkla yakından ilgiliydi. Karabağ sorununda durumun Azerbaycan’ın aleyhine daha da<br />
kötüleşmesi AHC iktidarını sarsmaya başladı. Kelbecer ve Laçın’in işgali Mutalibov iktidarının sonunu<br />
çağrıştırıyordu. Bundan başka AHC iktidara geldiğinde mevcut Meclis’in geçici olduğunu ve en kısa<br />
sürede seçimlere gidileceğini ilan etmesine rağmen, savaş ve ekonomik sorunlar yüzünden itibar<br />
kaybettiğini fark eden AHC’nin liderleri seçimleri geciktirmekteydi. 16 Seçimlerin sürekli ertelenmesi<br />
krize dönüştü. İktidar kanadı savaşı öne sürerek Anayasanın varolan Milli Meclis tarafından yapılmasını<br />
ve referanduma gidilmesini istiyordu. Buna karşın, Muhalefet, “Azerbaycan’ı bu elli kişi temsil edemez”<br />
diyerek seçimlere gidilmesini ve yeni Anayasanın seçimle oluşturulacak bir parlâmento tarafından<br />
yapılmasını, demokrasi için vatanın kurtulmasının beklenmemesini savunuyordu.<br />
Azeri-Ermeni savaşının Azerbaycan’ın aleyhine gelişmesi, Meclisin meşruiyetine gölge düşürmesi<br />
yanında petrol sorununun Rusya’da yarattığı endişeler AHC iktidarının sonunu hazırladı ve Rusya’nın<br />
gizli eli Azerbaycan’a müdahale etti. 17<br />
b. Gence Olayı ve AHC’nin Sonu<br />
Albay Suret Hüseyinov’un, Sovyet döneminde bir yün fabrikasının müdürlüğünü yaparken, önce<br />
fabrikayı ele geçirdiği daha sonra da bir kısım kaçakçılık ve narkotik işlerle uğraşarak büyük servetler<br />
12 Nihal İNCİOĞLU, “Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma”, Bağımsızlığın İlk<br />
Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara, s. 116-117<br />
13 ÜLKÜ, a.g.m, s. 117<br />
14 “Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq”, Millet, 19 Sentyabr 1992,<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/millet_1.htm. R. Gluyev, Mübarizemizin Meqsədi,<br />
http://www.gouliev.com/az/books/2_2.html#4<br />
15 Abulfazl ELCHIBEY, “Indipendence: Second Attemp”, December 1993, http://scf.usc.edu/~baguirov/azeri/hhz4.htm<br />
16 İNCİOĞLU, a.g.m., s.109<br />
17 Günay GÖKSU ÖZDOĞAN, “Sovyetler Birliği’nden Bağımsız Cumhuriyetler’e: Uluslaşmanın Dinamikleri”, Bağımsızlığın<br />
İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) Ankara-1994, s. 96<br />
4
edindiği ileri sürülmektedir. 18 Hüseyinov, Çerkez Ethem tipi asker-çete karışımı iki bin kişilik 19 paralı<br />
orduya 20 sahipti. Hüseyinov, KGB ajanı olduğu gerekçesiyle Milli Savunma Bakanlığı’ndan alınan R.<br />
Gaziyev’in yakın adamlarındandı. Bu ikilinin de eski Cumhurbaşkanı Mutalibov’a bağlı olduğu ileri<br />
sürülmektedir. Hüseyinov çok yüksek görevlere getirilmişti; Cumhurbaşkanı’nın Dağlık Karabağ<br />
temsilcisi, Başbakan Birinci yardımcısı, Karabağ Ordusu Kumandanı olarak görev yapmasının yanında<br />
milletvekiliydi. Meclis tarafından kendisine Milli Kahraman unvanı verilmişti.<br />
Kelbecer’in Ermenilerin eline geçmesinden sonra bazı askeri görevliler tutuklandı bazıları da<br />
görevlerinden alındı. Bu olayda doğrudan sorumlu olan Hüseyinov’da görevinden alındı. Bu Mutalibov-<br />
Gaziyev-Hüseyinov üçlüsünün tasarladıkları plan için yalnızca bir kıvılcımdı. Hüseyinov 1993 yılı Mayıs<br />
ayının ilk haftasında Gence’de isyan bayrağını kaldırdı. 21 Gence’de bulunan Rus güçleri çekilirken<br />
bırakmış oldukları önemli miktarda silah ve mühimmata Hüseyinov’un el koyması ve Hükümet<br />
birliklerinin bu duruma müdahale etmesiyle gerginlik ayaklanmaya dönüştü. 22 4 haziranda Gence’de<br />
büyük bir miting düzenleyen Hüseyinov gövde gösterisinde bulundu ve Başbakan P. Hüseyinov’un istifa<br />
etmesini istedi. Gence’yi ele geçiren Hüseyinov’a karşı hükümet birliklerinin başarısız olması ve<br />
Elçibey’in olayların önünü alamamasından dolayı Başbakan P. Hüseyinov ve Meclis Başkanı İ. Gamber<br />
istifa etti. Bu arada Hüseyinov, Elçibey’inde istifasını isteyerek üç bin kişilik ordusuyla Bakü’ye doğru<br />
harekete geçti.<br />
Muhalefetin hemen hepsinin Elçibey ve Halk Cephesi’ne karşı tavır alması siyasal kargaşaya yol<br />
açtı. Ordu çatışmalarda tarafsızlığını ilan etti. Diğer taraftan Azerbaycan’ın güneyinde Talış, kuzeyde<br />
Lezgi ve batıda Kürt problemleri Azerbaycan’ı parçalanma aşamasına getirmişti. 23 Elçibey’in tabiriyle<br />
“devlet felç olmağa doğru gidiyordu”. 24 Azerbaycan hasta yatağında can çekişen adama<br />
benzetilmekteydi. 25 Ülkeyi içinde bulunduğu kargaşadan çıkarmak için halkın önünde tek seçenek<br />
kalmıştı. Halkın ve başta Elçibey olmak üzere bir kısım AHC önde gelenlerinin ısrarları üzerine tecrübeli<br />
devlet adamı Nahçivan Meclisi ve Yeni Azerbaycan Partisi’nin Başkanı Haydar Aliyev 9 Temmuz<br />
1993’de Bakü’ye geldi ve 15 Haziran 1993’de Milli Meclis Başkanlığı’na seçildi. Aliyev, Meclis Başkanı<br />
seçilmesi dolayısıyla yaptığı ilk konuşmada halka, Gencelilere ve Hüseyinov’a seslenerek herkesi sağ<br />
duyulu olmaya çağırdı 26<br />
Bu arada Hüseyinov’un birkaç defa araya adamlar koyarak Mutalibov’u Bakü’ye davet ettiği<br />
ancak Mutalibov’un Meclisin güvenliğine garanti vermeden geri dönmek istemediği de ileri sürülmüştür.<br />
Bunun sebebi ise Mutalibov’un, on dört mayıs yenilgisinden ders çıkarması ve artık Aliyev’in Meclis<br />
Başkanı olması olabilir. Mutalibov’un dönüşünden ümidini kesen Hüseyinov, Aliyev’in gelmesinden<br />
rahatsız olmadığını, onun Azerbaycan’ın siyasi hayatında önemli bir yeri olduğunu ve eğer halk<br />
desteklerse iktidara dönmemesi için bir sebep olmadığını belirtmiştir. 27<br />
Aliyev’in isteğiyle Milli İstiklal Partisi lideri İtibar Memmedov Gence’de Hüseyinov ile görüşerek<br />
onun Bakü’ye saldırıya geçmesini geciktirmiş ve Aliyev’in istediği bir haftalık zaman kazanılmıştı. 17<br />
haziranda Suret’in adamları Bakü’ye girmeye başladılar. 17 haziranı 18 hazirana bağlayan gece içeriği bu<br />
güne kadar açıklanmayan Aliyev-Elçibey görüşmesinden sonra Elçibey, Nahçivan’a, doğduğu Keleki<br />
köyüne döndü. Elçibey’in Keleki köyüne dönmesinin gerekçesi, onun siyasi hırsının olmaması, zaten<br />
göreve yakın çevresinin teşvikiyle gelmiş olması ve eğer ısrar ederse bunun kardeş kanının dökülmesine<br />
sebep olacağı ve Rusların karışıklıkları bahane ederek Azerbaycan’a doğrudan müdahale edeceği olabilir.<br />
Elçibey’in köyüne dönmesiyle Aliyev, Hüseyinov ile baş başa kaldı. Aliyev’in, elinde silahlı bir<br />
grubu olan Hüseyinov’u Başbakan tayin etmekten başka seçeneği yoktu 28 . Hüseyinov, Aliyev için<br />
18 Haydar ALİYEV’in TBMM’de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma, T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Cilt 26, 89. Birleşim, 6.5. 1997,<br />
http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem20/yil2/bas/b089m.htm<br />
19 ÜLKÜ, a.g.e., 129<br />
20 Henrik BISCHOF, “Transkafkasya Üzerindeki Rus Eli”, Çeviren: Özcan Soysal,<br />
http://members.aol.com/xsoysal/index.html/page3.html<br />
21 Hüseyionov 75 asker ve üç tankla isyanı darbeyi gerçekleştirdiği ileri sürülmektedir. Yeni Müsavat, 1 Fevral 2002,<br />
http://www.yenimusavat.com/1604/musahibe.htm.<br />
22 Michel P. CROISSANT, “Transkafkasya’da Petrol ve Rus Emperyalizmi”, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996,<br />
s.16-17<br />
23 Reyhan MİRZEZADE, Azerbaycanı Dünyaya Saydıran İnsan, Bakü-1998, s. 93<br />
24 Fatma ABDULLAZADE, Heyder Eliyev, “XXI” Neşriyyatı, Bakı-1998, s. 75<br />
25 İldırım Qasımov, Ucal İldırım, Heyder Eliyevin Biografiyası, Dünya Neşriyyatı, Bakı-1998, s. 95<br />
26 “Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Elirza Oğlu Eliyevin Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin 1993-<br />
cü İl 15 iyun Tarixli İcalasında Çıxışı”, Qurtuluş, s. 22<br />
27 ÜLKÜ, a.g.e., s. 134<br />
28 ALİYEV’in TBMM’de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma,<br />
5
zamanla çözülecek bir problemdi. Nitekim Hüseyinov, Aliyev’in Başbakanlık ve İçişleri Bakanlığı<br />
teklifine razı olmak zorunda kalacak ve zamanla onun elinde rehine durumuna gelecektir. 29<br />
Hüseyinov, istemeyerek Aliyev’e Elçibey’den sonra iktidar yolunu açan ikinci yeşil ışığı yakmak<br />
zorunda kalmıştır. 30 25 haziranda Parlâmento Elçibey’in Cumhurbaşkanlığı yetkilerini Aliyev’e verdi.<br />
Böylece Aliyev fiilen Cumhurbaşkanı oldu. Elçibey’e göre İran ve Rusya tarafından 31 gerçekleştirilen bu<br />
darbenin amacı, Azerbaycan’da yeniden “Komünist Nomenklatura”yı işbaşına getirmektir. 32 Sonuç olarak<br />
kim tarafından gerçekleştirilirse gerçekleştirilsin, ülkenin düşman işgaline maruz kaldığı bir ortamda<br />
ordunun cepheden çekilip başkente yürümesi ancak düşmanların emeline hizmet etmiştir. Üçüncü dünya<br />
ülkelerinde olduğu gibi yanına birkaç silahlı adam toplayan bir albayın çizmiş oluğu görünüm ülkeye<br />
telafisi güç zararlar vermiştir.<br />
c. AHC’nin İktidarı Kaybetmesinin Sebepleri<br />
AHC iktidarı uzun süreli olmadı. Bunun sebeplerini şu şekilde sıralayabiliriz;<br />
- Azerbaycan’da Elçibey’le birlikte iktidara gelen milliyetçiler devlet geleneğine ve idari<br />
alışkanlıklara sahip değildiler. 33 Elçibey’in en yakınları bile onu devlete ve olaylara hakim olamamakla<br />
suçlamaktadırlar. 34<br />
- Piyasa ekonomisine geçiş kararıyla pek çok kimse yolsuzluk ve rüşvet bataklığına dalmış, bu<br />
durum Halk Cephesi’ni ve Elçibey’i yıpratmıştır. 35 O zaman için hem bazı makamları tutan eski<br />
komünistler hem de siyasi ve sosyal dalgalanmalar zamanı hak etmediği halde çeşitli makamlara gelen<br />
insanlar makamlarının geçiciliği psikolojisiyle tez elden zengin olmağa çalışmışlardır. 36<br />
- Milli ordunun kuruluşunda başarılı olunamamıştır. Ülkenin, bir kısmı İçişleri Bakanlığı, Savunma<br />
Bakanlığı ve Müdafaa Şurası gibi kurumlara bağlıyken bir kısmı da hiçbir yere bağlı olmayan deste<br />
olarak adlandırılan çete benzeri gruplar tarafından savunulmaktaydı. 37<br />
- Ülke yurt dışında iyi tanıtılamamış ve Ermenistan’ın menfi propagandası engellenememiştir. 38<br />
- İçerde yıpranan Elçibey siyaseti, dış politikada Türkiye’ye bağlanan ümitlerin gerçekleşmemesi<br />
ile ağır bir darbe almıştır. 39<br />
- Bununla birlikte iktidar-muhalefet ilişkilerinde de bazı olumsuzluklar yaşanmıştır. AHC iktidarı<br />
döneminde iktidar-muhalefet ilişkilerinde “zor modelinin” uygulanması istenmeyen sonuçlar<br />
doğurmuştur. Azerbaycan Milli İstiklal Partisi’nin karargahına el konulmak istenmesi, gazetecilere karşı<br />
fiziki güç kullanılması bunlara örnek olarak verilebilir. 40<br />
- İktidar kendi icraatlarını ve Azerbaycan’ın içinde bulunduğu zorlukların sebebini halka anlatmada<br />
radyo ve televizyondan yeterince istifade etmemiştir. Bu da halkın iktidara karşı inancını yitirmesine<br />
sebep olmuştur. 41<br />
- Aynı zamanda iktidar mensuplarının makam için kendi aralarında siyasi çekişmeye girmesi<br />
iktidarın zayıflamasına sebep olmuştur. 42<br />
- Cephede Ermenilere karşı yaşanan bozgunlar iktidardaki Halk Cephesine olan inancı büsbütün<br />
sarstı. Bakü’nün yolu Ermenilere açıldı. Azerbaycan bağımsızlığını ilan ettikten sonra en tehlikeli duruma<br />
düştü.<br />
Yeterince demokratik tecrübesi olmayan ve çok sayıda siyasi partinin ve gruplaşmanın ortaya<br />
çıktığı Azerbaycan’da, AHC döneminde ihtiyaç duyulan istikrar sağlanamamış, ülke belirsizliğe doğru<br />
sürüklenmiştir. Ülkeyi bu çıkmazdan kurtaran ise, tecrübeli devlet adamı Aliyev olmuştur.<br />
29 ÜLKÜ, a.g.e., 140<br />
30 Eynulla FETULLAYEV, “Facieli Suret”, Yeni Musavat, 06.01.2000, http://suret-huseyinov.euweb.cz/yenimusa1.htm<br />
31 Ebulfez ELÇİBEY’in SARA TV’de Kontak Programı’ndaki konuşması (28 Mayıs 1999)<br />
32 ELCHIBEY, a.g.m<br />
33 Taha AKYOL, Azerbaycan Sovyetler ve Ötesi, İstanbul-1994, s. 257<br />
34 ÜLKÜ, a.g.e., s. 158. Şləx Peremogi, 28 noyabr 2001, http://www.gouliev.com/az/interv6.html<br />
35 AKYOL, a.g.e., s. 257<br />
36 “Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq”<br />
37 “Müxalifetden Milli Şuraya İsa Qemberovla Müsahibe”, Azadlıq, 24 Yanvar 1992,<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/azad_7.htm<br />
38 ELCHIBEY, a.g.m<br />
39 AKYOL, a.g.e., s. 257<br />
40 Seyyad ARAN, “Azerbaycanda Siyasi Partiyalar ve Dövlet Münasibetleri”, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin<br />
Formalaşma Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi, Bakü-1997, s. 28<br />
41 "Bizim Sehvlerimiz Bizim Müsbet Cehetlerin Davamından İreli Gelirdi”, 525-ci Qezet, 1994, http://www.isagambar.az/<br />
42 Aynı yerde<br />
6
VI. Aliyev Dönemi<br />
Aliyev’in, petrol paylaşımındaki sınırlı tavizleri, Rusya’yı Transkafkasya’da hakim güç olma<br />
arayışında fazla memnun etmemiştir. Moskova, 1994 yazında Dağlık-Karabağ sorununda saldırgan bir<br />
arabuluculuk girişimi başlattı. Bu durumda Bakü için ödenecek bedel aynıydı: Bu, ülkede büyük bir Rus<br />
barış gücü varlığının kabulü anlamına gelmekteydi. Aliyev, Rusya’nın talepleri karşısında, Rus<br />
ordusunun Azerbaycan’a girebilmeleri için önce kendi cesedinin üzerinden geçmeleri gerektiğini,<br />
belirterek bu konuda taviz verilemeyeceğini göstermiştir. 43<br />
Aliyev’in, ülkenin başına geçmesinden sonra Azerbaycan’ın geleceğini etkileyen üç önemli olay<br />
yaşanmıştır. Bu üç olayın ortak noktası yurt dışında planlanmış olması ve yönetime karşı silah<br />
kullanılmasıdır.<br />
a. Alikram Hümbetov Olayı<br />
Alikram Hümbetov, önceden AHC üyesi idi. Savunma Bakanı R. Gaziyev Silahlı Kuvvetlerin<br />
büyük bir kısmını Hümbetov’a teslim etmişti. 44 Hümbetov, kendisine bağlı kanunsuz silahlı guruplarla<br />
Lenkeran, Astara, Masallı, Lerik, Yardımlı, Celilabad ve Bilesuvar rayonlarında, halkı baskı altına alarak,<br />
devlet organlarını kendisine bağlamağa çalışmıştır. İsteklerini yerine getirilmeyen Rayon Emniyet<br />
Müdürü’nü ve Savcılığın bir kısım çalışanlarını tutuklamıştır.<br />
Milli Meclis sorunun halledilmesi için gereken önlemleri almak üzere Başbakan Hüseyinov’u<br />
görevlendirmiştir. Aynı zamanda Milli Meclis olaylarla doğrudan ilgili gördüğü Savunma Bakanı<br />
Gaziyev’in, milletvekilliğinin düşürülmesine ve hakkında soruşturma açılmasına karar vermiştir.<br />
18-19 ağustosta Gence’de Başbakan Hüseyinov, icra hakimlerinin, bazı bakanların ve devlet<br />
yetkililerinin de katıldığı bir toplantı düzenlemiş ve toplantıya Hümbetov’u da çağırmış, fakat yapılan<br />
toplantı her hangi bir sonuç vermemiştir. Hümbetov, Lenkeran’a döndükten sonra hakkındaki Meclis<br />
kararının iptal edilmesini isteyerek Talış Mugan Cumhuriyeti’nin kurulacağını bildirmiştir. Bununla da<br />
yetinmeyerek kendisini sözde Talış-Mugan Cumhuriyeti’nin, Yüksek Baş Kumandanı ilan etmiş ve icra<br />
hakimlerini görevden alarak yerlerine kendi adamlarını yerleştirmiştir. Hüseyinov’un, müzakerelerden<br />
sonra kargaşanın halledileceğini söylemesine rağmen Hümbetov’un, saldırganlıkta daha da ileri gitmesi<br />
olaylarda Hüseyinov’un da parmağının olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir.<br />
Aliyev, görüşmelerden müspet sonuç alınmadığını gördükten sonra bölge halkının ayrılıkçılara<br />
karşı çıkmasını istemiştir. Aliyev, televizyon konuşmasında bölge halkına seslenerek halkın mevcut<br />
vaziyetten çıkmak için insanlık ve vatandaşlık tepkilerini göstermelerini, kendi namus ve şereflerini<br />
korumalarını istemiştir. 45 Bunun yanında bazı pratik önlemler de alınmıştır. Milli Demokratik çizgideki<br />
partiler olan AHC ve Müsavat, Hümbetov hareketini kınamışlardır. Halk ve bölgenin ileri gelenleri,<br />
merkezi yönetimi desteklemiş ve ayrılıkçılar devlet güçleri tarafından dağıtılmışlarladır. 46<br />
b. Elçibey’in Başkanlıktan Uzaklaştırılması<br />
Hüseyinov’un gerçekleştirdiği darbe girişiminin ardından Elçibey görünürde<br />
Cumhurbaşkanı olsa da bütün yetkiler Aliyev’in elindeydi. Üstelik onun Keleki’ye her ne şekilde<br />
olursa olsun gitmesi ve Aliyev’in geri çağırmasına rağmen dönmemesinden 47 dolayı halk<br />
üzerinde inanılırlığını kaybettirmişti. Cumhurbaşkanının demokratik yolla değiştirilmesi ve<br />
kimsenin buna itiraz etmemesi için Aliyev, Elçibey’in görevde kalıp kalmaması konusunda<br />
Referandum önerdi. 29. Ağustos 1993 tarihinde Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansının<br />
gözetiminde yapılan referandumda seçmenlerin % 97,5’i Elçibey’in başkanlık görevinden<br />
uzaklaştırılması yönünde oy kullandı. Böylece 3 Ekim 1993’de yapılacak başkanlık seçimleri<br />
için yol açılmış bulunuyordu. Ekimde yapılan Başkanlık seçimlerine üç aday katıldı. Halk<br />
Cephesi’nin boykot ettiği seçimleri Aliyev, kullanılan oyların %98.8’ini alarak kazandı ve 10<br />
Ekim 1993 tarihinde resmen başkanlık görevini üstlendi.<br />
c. Ermenistan’la Ateşkes<br />
Ermeni silahlı kuvvetleri karşısında müteşekkil bir kuvvet yoktu. Ayrı ayrı guruplar veya bataryalar<br />
tarafından yapılan çarpışmalardan sonuç alınması imkansızdı. Bu guruplar düşmanla çarpışmak yerine<br />
43 CROISSANT, a.g.m., s.16-17<br />
44 “Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Selahiyetlerini Heyata Keçiren Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar<br />
Eliyev’in 1993-cü İl Avgust 23-de Televiziya İle Xalqa Mürecieti”, Qurtuluş, s. 38<br />
45 Ak., s. 31-45<br />
46 Rasim MUSABEYOV, “Azerbaycan’daki Etnik Azınlıklar”, Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001, s. 190<br />
47 Thomaz GOLTZ, Azerbaijan Diary, M.E. Sharpe, New York, London-1998, s. 407<br />
7
ir birleriyle savaşmakta bazen de yağma ve bozgunculukla uğraşmaktaydılar. 48 Bazı bölgelerde askerler<br />
tek kurşun bile atmadan, sivil ahaliden de önce geri çekilmişlerdir. 49 Devlet otoritesinin zayıflaması ve<br />
parçalanması ordu üzerinde etkisini göstermiş, ordu Karabağ, Lenkeran ve Gence bölgeleri olmak üzere<br />
ayrılmıştı. Yönetimde olan kargaşa ordunun kurulması sürecini aksattığı gibi mevcut olanında<br />
parçalanmasına ve bir kısım insanların eline geçmesine sebep oldu. Ayrıca askere almada ciddi<br />
adaletsizlikler ve yolsuzluklar yaşanmaktaydı. 50<br />
Aliyev’in, iktidarı ele almasından sonra ordu kuruculuğunda yapılan faaliyetler hemen sonuç<br />
vermeye başladı. Azerbaycan ordusu suretle cephe hattında düşmana ağır kayıplar verdirerek bir kısım<br />
toprakları geri aldı ve düşmanı geri çekilmeye mecbur etti. Ancak uzun süren savaştan dolayı ülkenin<br />
maddi kaynakları tükenme aşamasına gelmişti. Bu nedenle yeni kurulan bir ordu ile kesin başarının<br />
kazanılması imkansız gibiydi. Sorun sadece Ermenilerin cephede mağlup edilmesinden ibaret değildi.<br />
Ermenilerin bu saldırganlığının arkasında Rusya’nın Azerbaycan’ı BDT’ye sokmak için kışkırtması<br />
yatmaktaydı. Aliyev’in, yönetime geldiği ilk 18 aylık dönemde Karabağ sorununda önemli bir ilerleme<br />
olmamıştı, Ermeniler Azerbaycan topraklarının 1/5’ini işgal etmişler ve işgal İran sınırına ulaşmıştı. Bu<br />
durumda Azerbaycan’ın BDT’ye girmesinden başka alternatif kalmıyordu.<br />
8-9 Mart 1994 tarihinde Azerbaycan-Ermenistan cephe hattında ateşkes ilan edildi. Böylece Dağlık<br />
Karabağ sorununun barış yoluyla çözülmesi için fırsat doğdu. Ayrıca Ermenistan ile ateşkesin sağlanması<br />
Aliyev’e dahildeki problemlerle ilgilenmesi için daha geniş imkan sağlayacaktı. Azerbaycan’ın bütün<br />
siyasi atmosferine tesir eden faktör Karabağ problemi olmasaydı 90’lı yılların başlarındaki yoğun iktidar<br />
değişiklikleri olmayacaktı. Karabağ faktörü iktidar üzerindeki etkisi Aliyev tarafından iyi<br />
değerlendirilmiş. Ne barış, ne savaş konumu kabul edilerek iktidar için tehlikeli olan bir kısım silahlı<br />
güçleri, Hüseyinov ve Cavadov gibi, etkisiz hale getirilmiş ve Azerbaycan’ın devletçilik kurumlarını<br />
güçlendirilmiştir. 51<br />
d. Suret Hüseyinov’un Kansız Tasfiyesi<br />
20 Eylül 1994 tarihinde Azerbaycan ve batılı büyük petrol şirketleri arasında imzalanan “asrın<br />
anlaşması” Rusya’yı rahatsız etmişti. Anlaşmanın imzalanmasının hemen ardından Rusya Dışişleri<br />
Bakanı Kozirev, anlaşmayı tanımadığını ilan etti. Bunun ardından Azerbaycan’a Rusya’nın görünmeyen<br />
eli yine müdahale etti, tabii ki yine içteki “satkınların” eliyle. 21 eylülde gözaltında tutulan Rahim<br />
Gaziyev ve yardımcısı Baba Nazırlı, Alikram Hümbetov ve Şusa ve Laçin’i Ermenilere teslim etmekle<br />
suçlanan A. Paşayev Bakü MTN’nin (Milli Tehlikesizlik Nazırlığı) nezarethanesinden kaçtılar. Bu olayın<br />
hemen ardından Aliyev’in ABD ziyareti sırasında Milli Meclis Başkanı’nın birinci muavini A. Celilov ve<br />
Hususi İdarenin Reisi S. Rehimov katledildiler. Bu arada Hüseyinov, asrın anlaşmasını eleştiren bir<br />
demeç verdi. Bu davranışı olan olayların arkasında Hüseyinov’un olduğu ihtimalini iyice artırmıştı. 2<br />
Ekim 1994’te Celilov ve Rehimov cinayeti ile ilgili olarak arkadaşlarının haksız yere tutuklandıkları<br />
iddiasıyla ÖGPB 52 elemanları Respublika Prokulorluğunu (Cumhuriyet Baş Savcılığı) ve dokuz polis<br />
karakolunu basarak aralarında Başsavcı A. Ömerov’un da olduğu 40 kişiyi rehin aldılar.<br />
R. Cavadov, Başsavcılık binasını ele geçirdikten sonra Hüseyinov’u arayarak harekete geçmesini<br />
istediği de ileri sürülmektedir. Ancak bu sırada Aliyev, R. Cavadov ile telefon görüşmesi yapmış ve<br />
akabinde rehinelerin bırakılmaları karşılığında ÖGPB elemanlarının binadan ayrılmalarına izin<br />
verilmiştir. R. Cavadov serbest kaldıktan sonra yaptığı açıklamada Aliyev’in kendisine olayın bir yanlış<br />
anlamadan kaynaklandığını söylediğini belirterek Meclis Başkanı R. Guliyev ve Başbakan Hüseyinov’un<br />
istifasını istemiştir. Aliyev, Nahçivan’dan Bakü’ye gelirken Guliyev’in isteği üzerine korumasını R.<br />
Cavadov yapmışlardır. R. Cavadov, Guliyev’e yakınlığıyla bilinmektedir. Aslında Elçibey’inde<br />
Cavadovların kanunsuz hareketlerinden dolayı oldukça rahatsız olduğu, fakat bir önlem alamadığı ileri<br />
sürülmektedir. 53 Bütün bunlar Hüseyinov-Guliyev-Cavadov kardeşler arasında karışık bir ilişkiler ağının<br />
olduğunu göstermektedir. 54 Cavadov açıklamalarına devam ederek Milli Meclisi toplantıya çağırır.<br />
48 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalq Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Giriş Sözü”, Qurtuluş, s. 135<br />
49 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1993-cü İl Noyabrın 2-de Televiziya ve Radio İle Xalqa Mürecieti”,<br />
Qurtuluş, s. 76,77, 81<br />
50 Memmed ELİZEDE, Tarixe Yaddaş Ömür, Qanun Neşriyyatı, Bakı-2002, s.221-226<br />
51 Xaleddin İBRAHİMLİ, “Yeni Avrasiya Qafqazı”, http://bridge.aznet.org/bridge/caucasus_euroasia.htm<br />
52 OMON diye de adlandırılan Özel Görevli Polis Bölümü, İçişleri Bakanlığına bağlı sekiz yüz kişilik bir birim olarak 1990<br />
yılında kurulmuştur. Başlangıçta Karabağda Ermeni saldırılarına karşı savaşmışlardır. Fakat zamanla bu birim İçişleri Bakan<br />
Yardımcısı R. Cevadov ve kardeşi M. Cavadov’un özel amaçlarına hizmet eden ve onu koruyan güvenlik kurumu haline<br />
gelmiştir. Cevadov kardeşler maddi güçlerini kullanarak etraflarına olukça fazla yandaş toplamışlardır.<br />
53 “Qesd”, Azerbaycan, 20 Mart 2002<br />
54 ÜLKÜ, a.g.e., s.225<br />
8
Bakü’de gergin bekleyiş sürerken Gence’de Başbakan’a bağlı birlikler Havaalanı, Valilik, polis<br />
karakolları ve MTN binalarını işgal ettiler.<br />
Bu sırada Savunma Bakanlığı bir açıklama yaparak ordunun Cumhurbaşkanı’nın yanında yer<br />
aldığını bildirmiştir. Artık Aliyev elindeki en etkili silahı kullanmalıydı. Aliyev, halka seslenerek kendi<br />
yanında yer almalarını istedi. Halk gecenin geç saatlerinde Cumhurbaşkanlığı ve Bakü’ye 8 km. uzaklıkta<br />
bulunan ÖGPB karargahının etrafında toplanmaya başladılar. Tam bu sırada R. Cavadov, Hüseyinov ile<br />
yaptıkları anlaşmayı bozarak Aliyev tarafına geçmiş Hüseyinov’a bağlı birlikler ÖGPB tarafından etkisiz<br />
hale getirilmiştir. Aynı zamanda R. Cavadov, Gence’de ayaklanmaya liderlik eden Cefihanov’a telefon<br />
ederek kendilerinin ayaklanmayı durduklarını ve onların da buna uymalarını istemişlerdir. 55 R.<br />
Cavadov’un böyle yapmasının nedeni yüz yıllardır halkın bilinç altına yerleşen “satkınlık” olgusuyla<br />
açıklanmaya çalışılsa da gerçek sebep bilinmemektedir. Aliyev’e göre, kendisinin halka müracaatı ve<br />
yardım istemesi Cavadovları geri çekilmek zorunda bırakmıştır. Ancak iki düşman arasında kalan<br />
Aliyev’in, öncelikle düşmanları teker teker ortadan kaldırmayı düşünmesi ihtimal dışı değildir.<br />
R. Cavadov’un Aliyev’in yanında yer alması, Hüseyinov’u panikletmiştir. Başbakanlıkta yaptığı<br />
basın toplantısında Gence olaylarıyla ilgisinin olmadığını, kendisinin bu olayların içine çekilmek<br />
istendiğini ileri sürmüştür. Bu arada Cumhurbaşkanı, Hüseyinov’a ilginç bir teklif yapar ve onu Azatlık<br />
Meydanı’nda yapılacak mitinge davet eder. Hüseyinov, olaylarla ilgisi yokmuş gibi davranmaktadır.<br />
Ancak mitingde bir anda MTN elemanları tarafından sarıldığını fark eder. Aliyev mitingde Hüseyinov’un<br />
yönetime karşı darbe girişiminde bulunduğunu ve ordunun bu darbeyi bastırdığını söyler. 7 ekimde<br />
Hüseyinov Başbakanlık görevinden alınır ve milletvekilliği düşürülür. Ardından tutuklanarak<br />
yargılanmak üzere hapse atılır, fakat kısa bir süre sonra Rusya Federasyonu’na kaçar. Aliyev’e göre;<br />
MTN nezaret hanesinden mahkumların kaçırılmasıyla başlayan darbe girişimi ve ardından gelen olaylar<br />
planlanmış ve birbirleriyle ilişkilidir. Bu olayın arkasında eski KGB’nin oyunlarını devam ettiren MTN<br />
vardır. 56<br />
Hüseyinov, Moskova’da Aliyev yönetimine karşı mücadelesini devam ettirerek Mutalibov’la<br />
birlikte “Vatandaş Birliği” adında bir parti kurmuştur. Hüseyinov, Rusya’dan alacağı askeri ve siyasi<br />
destek ile Aliyev yönetimini devirebileceğini düşünmektedir. Ancak “Mutalibov-Hüseyinov birliği” belki<br />
Mutalibov’un iddia ettiği gibi Hüseyinov’un başkanlık arzusundan belki de Rusya’nın, bölgeye yönelik<br />
siyasetinde taktik değiştirmesinden uzun sürmemiştir. Ancak Hüseyinov Ruslar tarafından Azerbaycan’a<br />
iade edileceği tarihe kadar Rus istihbaratının desteğini de alarak Azerbaycan’da darbe yapma<br />
girişiminden vazgeçmemiştir.<br />
Küçük bir yün fabrikasının müdürlüğünden Başbakanlık kürsüsüne çok hızlı bir yükseliş yapan<br />
Hüseyinov yılların siyasetçisi Aliyev ile siyasi kavgaya girişti. Aliyev, Başbakanlık yaptığı 1.3 yıllık süre<br />
zarfında Hüseyinov’u kendi tabiriyle terbiye etmek istemiş, ancak bunda muvaffak olamamıştır. 57<br />
Böylece devlete karşı isyan etmeği alışkanlık haline getiren Hüseyinov, Aliyev’den siyaset dersini<br />
öğrenmiştir.<br />
d. Cavadov Olayı<br />
Daha önce Hüseyinov ile birlikte Moskova yanlısı bir darbe girişimine kalkışan R. Cavadov,<br />
Ferman Demirkol’un organizatörlüğünde “Strateji Araştırmalar Merkezi” adı altında Mutalibovcular diye<br />
adlandırılan grupla işbirliği yaparak yeni bir darbe girişimini için hazırlık yapmaya başlamıştır. Darbe<br />
girişimin yapılacağı ile ilgili Moskova basınında haberler çıkmaktadır. Mutalibov ve Suret Hüseyinov<br />
darbeyle ilgili röportajlar vermektedirler. Cavadov, basına verdiği röportajlarda Azerbaycan’da iç savaş<br />
pahasına da olsa mevcut yönetimi devirerek hakimiyeti ele geçirerek ve bütün siyasi partilerin<br />
katılacakları bir siyasi şura oluşturacağını ileri sürmektedir. Bu arada Cavadov sık sık Türkiye’ye de<br />
giderek devlet içinde odaklanan bazı güçlerin desteğini almıştır. Kamu oyunda darbe girişimiyle ilgili<br />
söylentilerin yaygınlaşması üzerine T.C Büyükelçisi Altan Karamanoğlu’nun teklifi ile Aliyev, R.<br />
Cavadov ile görüşmek ister, fakat R. Cavadov bu davete iki defa olumlu yanıt vermesine rağmen<br />
görüşmeye gelmemiştir.<br />
Hüseyinov’un, başarısız darbe girişiminin ardından İçişleri Bakanı R. Usubov, bakanlığı<br />
bünyesindeki ÖGPB mensuplarından suç işleyen iki yüz kişinin görevine son vermiştir. 12-13 mart<br />
tarihlerinde Qazax, Ağstafa rayonlarında bazı silahlı gruplar ve görevden uzaklaştırılmış ÖGPB<br />
elamanları, devlet organlarının zaptedip polislerin silahları alınmış ve diğer yerleşim birimleriyle iletişimi<br />
55 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in <strong>1995</strong>-cü İl Martın 15-de Televizya ve Radio ile Xalqa Mürecieti”,<br />
Qurtuluş, s. 184<br />
56 “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Yekun Sözü”, s. 150-151<br />
57 Aynı yerde<br />
9
kesmişlerdir. Bu silahlı gruplar mart ayının 13 ve 14’ünde Tovuz ve Gence bölgelerini ele geçirmek için<br />
Tovuz’da bulunan askeri birliklere hücum edilmişler, fakat amaçlarına ulaşmamışlardır. Alınan tedbirler<br />
sonucunda Qazax ve Ağstafa rayonlarındaki olaylar lokalleştirilmiştir. 14 martta İçişleri Bakanlığı<br />
ÖGPB’yi lağvetti. Bu tarihlerde Aliyev, Kopenhag’da bulunmaktaydı. Kopenhag dönüşü hava alanı<br />
yolunda ona karşı bir suikast planı hazırlanmıştı. S. Demirel bu konuda Aliyev’i uyarmış ve Aliyev’in<br />
Bakü’ye planlanandan daha önce gelmesiyle suikast tehlikesi atlatılmıştır. 58 Bunun üzerine bir gurup<br />
ÖGPB üyesi R. Cavadov başkanlığında 8. km Kasabasındaki ÖGPB üssünde toplanmışlar ve 50 kişilik<br />
bir grup Nizami Rayonu Emniyet Müdürlüğü’ne silahlı baskın yapmışlardır.<br />
Mart ayının 15’nde Cumhurbaşkanı televizyondan halka yaptığı çağrıda darbecilerin güvenliği için<br />
devletin gerekli tedbirleri alacağını vaat etmiş ve ÖGPB üyelerinin silah bırakmaları halinde<br />
affedileceklerine dair ferman vermiştir. Buna rağmen Cavadov’un adamları 17 mart gecesi saldırıya<br />
geçmişler, fakat alınan önlemler neticesinde bulundukları üsten dışarı çıkamamışlar ve beyaz bayrak<br />
kaldırarak teslim olmak istemişlerdir. Çıkan çatışmalarda R. Cavadov öldürülmüş, ancak M. Cavadov’un<br />
yanına yirmi kadar adamını alarak ÖGPB karargahından ayrılmasına nasıl olup ta izin verildiği ve<br />
üstekilerin beyaz bayrak kaldırarak teslim olmalarına rağmen niçin ateş açıldığı 59 şüphe altında kalmağa<br />
devam etmektedir.<br />
Cavadovların bu darbe girişimi 1994 yılındaki darbe girişiminin bir devamı olarak kabul<br />
edilmektedir. Bu darbe girişiminde yine Moskova’nın ve onun kuklaları Mutalibov ve Hüseyinov’un eli<br />
vardır. Tek fark ise bu darbe girişimine Türkiye’deki bazı odakların çekilmiş olması. Eğer R. Cavadov’un<br />
darbe girişimi başarılı olsaydı bunu Türkiye’nin yaptığı ilan edilecek ve Rusya kolay yoldan maksadına<br />
ulaşmış olacaktı. Kurulacak Milli Şura’da görev yapacak olan Mutalibov, Moskova’nın direktifleri<br />
doğrultusunda petrol anlaşmalarını askıya alacak ve boru hatlarının güzergahının belirlenmesinde<br />
Rusya’nın talepleri yerine getirilmiş olacaktı. 60 Bu neo-bolşevik yöntemlerle iktidarı ele geçirme<br />
teşebbüslerinin sonuncusu olmuştur. 61<br />
V. Sonuç<br />
Sovyetler Birliği’nde başlatılan reformlarla birlikte Azerbaycan’da bağımsızlık çabaları artmış ve<br />
Karabağ sorununun yaratmış olduğu ortam içinde ülkede bir çok sivil toplum örgütü oluşmuştur. Bu<br />
örgütler Halk Cephesi’nin temelini oluşturdular. Azerbaycan’ın bağımsızlığını ilanının ardından mevcut<br />
yönetimin Karabağ sorununa çözüm bulamaması ve Ermenilere karşı sürekli yenilginin getirmiş olduğu<br />
psikolojik ortam AHC’yi iktidara taşımıştır. Ancak AHC’nin Karabağ sorununa çözüm bulamaması ve<br />
yönetimde göstermiş olduğu iktidarsızlık neticesinde ülke büyük bir kargaşa ortamına sürüklenmiş ve<br />
ülkeyi bu kargaşadan çıkarması için Aliyev, Meclis Başkanlığına getirilmiştir. Aliyev’in yönetime<br />
gelmesinden sonra üç önemli kriz yaşanmıştır; Hümbetov, Hüseyinov ve Cavadov olayları. Büyük ölçüde<br />
dış güçlerle bağlantısı olan bu olayları Aliyev’in devlet adamlığı becerisiyle atlatılmış ve ülke siyasi<br />
istikrara kavuşmuştur.<br />
58 ALİYEV’in TBMM’de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma<br />
59 Azer HÜSEYİNBALA, “İran Hemin İrandı Amma Mahir Cavadov Çox Değişip”,<br />
http://www.yenimusavat.com/1584/yazarlar.htm<br />
60 ÜLKÜ, a.g.e., s. 261<br />
61 ABUDLLAZADE, age., s. 111<br />
10
KAYNAKÇA<br />
− ABDULLAZADE, F., Heyder Eliyev, “XXI” Neşriyyatı, Bakı-1998<br />
− AKYOL, T., Azerbaycan Sovyetler ve Ötesi, İstanbul-1994<br />
− ALİYEV’in TBMM’de 1997 Yılında Yaptığı Konuşma, T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Cilt 26, 89. Birleşim, 6.5. 1997,<br />
http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem20/yil2/bas/b089m.htm<br />
− ALTSTADT, A. L., The Azerbaijani Turks, HooverInstitution Press, California-1992<br />
− ARAN, S., “Azerbaycanda Siyasi Partiyalar ve Dövlet Münasibetleri”, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma<br />
Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi, Bakü-1997<br />
− “Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar Elirza Oğlu Eliyevin Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin 1993-<br />
cü İl 15 iyun Tarixli İcalasında Çıxışı”, Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli<br />
Meclisinin Neşri, Bakı-1998<br />
− “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1993-cü İl Noyabrın 2-de Televiziya ve Radio İle Xalqa Mürecieti”,<br />
Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998<br />
− “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Yekun Sözü”, Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, A.R. Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998<br />
− “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in 1994-cü İl Noyabrın 28-de Xalqa Nümayendelerinin Umumrespublika<br />
Toplantısında Giriş Sözü”, Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri,<br />
Bakı-1998<br />
− “Azerbaycan Respublikası Prezidenti Heydar Eliyev’in <strong>1995</strong>-cü İl Martın 15-de Televizya ve Radio ile Xalqa Mürecieti”,<br />
Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov, Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998<br />
− “Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Selahiyetlerini Heyata Keçiren Azerbaycan Respublikası Ali Sovetinin Sedri Heydar<br />
Eliyev’in 1993-cü İl Avgust 23-de Televiziya İle Xalqa Mürecieti”, Qurtuluş, Me’sul Redaktor: Murtuz Eleskerov,<br />
Azerbaycan Respublikası Milli Meclisinin Neşri, Bakı-1998<br />
− “Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur İdik”, Heyat, 1992, http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/heyat.htm<br />
− “Biz Hakimiyyete Gelmeye Mecbur Olduq”, Millet, 19 Sentyabr 1992,<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/millet_1.htm.<br />
− "Bizim Sehvlerimiz Bizim Müsbet Cehetlerin Davamından İreli Gelirdi”, 525-ci Qezet, 1994, http://www.isagambar.az/<br />
− BISCHOF, H., “Transkafkasya Üzerindeki Rus Eli”, Çeviren: Özcan Soysal,<br />
http://members.aol.com/xsoysal/index.html/page3.html<br />
− CROISSANT, M. P., “Transkafkasya’da Petrol ve Rus Emperyalizmi”, Avrasya Etüdleri, Cilt 3, Sayı 1, İlkbahar 1996<br />
− ELCHIBEY, A., “Indipendence: Second Attemp”, December 1993, http://scf.usc.edu/~baguirov/azeri/hhz4.htm<br />
− ELÇİBEY’in SARA TV’de Kontak Programı’ndaki konuşması (28 Mayıs 1999)<br />
− ELİZEDE, M., Tarixe Yaddaş Ömür, Qanun Neşriyyatı, Bakı-2002<br />
− “Émékdaşlıq Danılmaz Héqiqétdir”, Elm, 16 Sentyabr 199l, N 37(193),<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/elm16989.htm<br />
− FETULLAYEV, E., “Facieli Suret”, Yeni Musavat, 06.01.2000, http://suret-huseyinov.euweb.cz/yenimusa1.htm<br />
− GOTLZ, T., Azerbaijan Diary, M.E. Sharpe, New York, London-1998<br />
− GÖKSU ÖZDOĞAN, G., “Sovyetler Birliği’nden Bağımsız Cumhuriyetler’e: Uluslaşmanın Dinamikleri”, Bağımsızlığın İlk<br />
Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara<br />
− Hunter, S. T., “Azerbaijan Searching New Neighbors”, New States, New Politics: Building The Post Soviet Nations, Edited<br />
by Ian Bremner and Ray Taras, Cambridge University Press, Cambridge-1997<br />
− HÜSEYİNBALA, A., “İran Hemin İrandı Amma Mahir Cavadov Çox Değişip”,<br />
http://www.yenimusavat.com/1584/yazarlar.htm<br />
− HÜSEYİNLİ, Q., “Azerbaycanda Partiya Quruculuğu Praktikasından”, Azerbaycanda Çoxpartiyalı Sistemin Formalaşma<br />
Prosesi: Problemler ve Perspektivler, İnam Pluralizm Merkezi Yayını, Bakü-1997<br />
− İBRAHİMLİ, X., “Yeni Avrasiya Qafqazı”, http://bridge.aznet.org/bridge/caucasus_euroasia.htm<br />
− İNCİOĞLU, N., “Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma”, Bağımsızlığın İlk<br />
Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Türkmenistan) 1994-Ankara<br />
− KUT, Ş., “Yeni Türk Cumhuriyetlerinin Dış Politikası”, Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbaycan Kazakistan Kırgızistan<br />
Özbekistan Türkmenistan), (Hazırlayan: Büşra Ersanlı Behar) 1994-Ankara<br />
− MİRZEZADE, R., Azerbaycanı Dünyaya Saydıran İnsan, Bakü-1998<br />
− MUSABEYOV, R., “Azerbaycan’daki Etnik Azınlıklar”, Avrasya Dosyası, Cilt 7, Sayı 1, İlkbahar 2001<br />
− “Müxalifetden Milli Şuraya İsa Qemberovla Müsahibe”, Azadlıq, 24 Yanvar 1992,<br />
http://www.isagambar.az/dercolunmushlar/azad_7.htm<br />
− QASIMOV, İ., İLDIRIM, U., Heyder Eliyevin Biografiyası, Dünya Neşriyyatı, Bakı-1998<br />
− “Qesd”, Azerbaycan, 20 Mart 2002<br />
− GLUYEV, R., Mübarizemizin Meqsədi, http://www.gouliev.com/az/books/2_2.html#4<br />
11
− SARAY, M., Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara-1996<br />
− SWIETOCHOWKI, T., Russian and Azerbaijan, Colombia University Press, New York-<strong>1995</strong><br />
− Şləx Peremogi, 28 noyabr 2001, http://www.gouliev.com/az/interv6.html<br />
− ÜLKÜ, İ., Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan, Doğan Kitabevi, İstanbul-2000<br />
− Yeni Müsavat, 1 Fevral 2002<br />
12