Download (751Kb) - Süleyman Demirel Üniversitesi

1
GİRİŞ
I- Araştırmanın Konusu
Osmanlı Devleti’nin tarihi dönemlerine baktığımızda kuruluşundan itibaren
Yükselme, Duraklama, Gerileme ve Dağılma dönemlerini geçirmiş olduğunu
görürüz.
Tanzimat, Osmanlı’nın tarihi seyri içinde dağılma dönemine rastlayan önemli
bir kesittir.
Osmanlı Medeniyeti’nin oluşmasında en büyük pay eğitime aittir.
Eğitim-öğretim alanında, Tanzimat öncesi başlayan yenileşme hareketleri ile
Tanzimat Dönemi’nde mevcutların yanında, Batı tarzı mektepler de açılmış,
kurumsallaşma başlamıştır. Bu uygulama ikili bir eğitim anlayışına zemin
hazırlamıştır.
Kurumsallaşma sürecinde sık sık eğitim-öğretimle ilgili yeni düzenlemeler
yapılmış, çeşitli layihalar yayımlanmıştır.
Konumuz, 1839-1876 yılları arasında eğitim-öğretimin geçirdiği değişikliklerle
oluşan yeni eğitim kurumları ile önceden açılmış olan örgün ve yaygın eğitim
kurumlarındaki formal ve informal ahlâk öğretiminin, öğretim unsurları itibariyle
belirlenmesi ve değerlendirilmesidir.
II- Araştırmanın Amacı
Araştırmanın amacı, Tanzimat Dönemi ikili (düalist) bir anlayışın yaşandığı,
eğitim-öğretim uygulamalarındaki etkileşimi ortaya koymaktır.
Araştırmada bu amaca yönelik olarak:
1- Bu dönemde yapılan yeni düzenlemeler arasında ahlâk öğretiminin yer alışı
ve önemi nedir? Yahut ahlâk öğretimine hususi bir tavır alış göze
çarpmakta mıdır?
2- Tanzimat Dönemi ahlâk eğitim anlayış ve uygulamalarının günümüz ahlâk
öğretimine etkisi olmuş mudur?
3- Tanzimat Dönemi’nde ahlâk öğretimi ihmal edilerek kendi kaderine mi
terkedilmiştir?
Araştırmamız esnasında bu sorulara cevap aranmıştır.

2
III- Araştırmanın Önemi
Bir hususun açıklığa kavuşturulabilmesi ve doğru bir veriye ulaşılması
öncelikle sebep-sonuç ilişkisinin iyi okunabilmesi ile mümkündür. Tarihi olaylar
ders çıkartılan ya da izinden gidilerek rehber alınan önemli parametreler içerirler.
Türk eğitim tarihi açısından Tanzimat Dönemi eğitim anlayış uygulamaları,
günümüz eğitim sistemini değerlendirmede önemli bilgi özelliği taşımaktadır.
Çalışmamız Tanzimat dönemindeki eğitimde yenileşme hareketlerinin eğitim
ve ahlâk öğretimi alanında bir değişim ve gelişme olup olmadığını kısmen de olsa
ortaya koyması açısından önem arzetmektedir.
Dini ve milli değerlerin millet olma duygu, düşünce ve şuurunun kazanılması
ve korunmasında etkin olduğu bilinmektedir. Bu değerler bilinir, inanılır ve yaşanırsa
milletin birlik beraberliği ve bekası için anlam ifade eder. Ahlâk öğretimi bu
değerlerin kazanılmasında önemli rol üstlenir.
Bu çalışma belirli bir dönemin, özellikle yenileşme sürecinin başlangıcı olan
Tanzimat’ın ahlâk öğretiminin değerlendirilmesi açısından önem arzetmektedir.
Çalışmanın sonucunda olumlu olumsuz yönleriyle tarihi bir süreç değerlendirilmiş
olacak ve günümüze yansımaları belirlenecektir. Çalışma bu yönüyle de büyük bir
önem arzetmektedir.
IV. Sınırlılıklar
Tanzimat dönemi eğitim-öğretimde sistematik bir yapılanmadan bahsetmek
zordur. O dönemde ahlâk öğretimi, okutulan kitap ve okutan müderrisin ismiyle
tanımlandığı için çalışmamızda öğretim programı ele alınmamıştır.
Çalışmamız, 1839-1876 yılları arası örgün ve yaygın eğitim kurumları ve
basında ahlâk öğretiminin kurumsallaşma sürecinin nitelik ve nicelik itibariyle
değerlendirilmesiyle sınırlıdır.
V- İçerik
Çalışmamızın içeriğinde giriş bölümü ile birlikte beş bölüm bulunmaktadır.
Giriş bölümünde metodolojiyle ilgili bilgiler yanında, benzer çalışmaları
üzerinde durulmakta ve kaynaklar hakkında bilgi verilmektedir.

3
Birinci bölümde, tarihi bir çalışma olması münasebetiyle dönemin karakteristik
özellikleri hakkında genel bilgiler verilmektedir.
İkinci bölümde, çalışmamıza katkı sağlayacağını umduğumuz, eğitim-öğretim,
din-ahlâk ilişkisi, ahlâk öğretimi gibi temel kavramlar hakkında açıklamalar
yapılmaktadır.
Üçüncü bölümde, Tanzimat döneminde eğitim alanında yapılan yeniliklere ve
kurumsal yapılanmalara değinilerek, örgün ve yaygın eğitim kurumları ile yazılı
basında ahlâk öğretimi hususunda değerlendirmeler yapılmaktadır.
Dördüncü bölümde sonuç yer almaktadır. Bu bölümde ayrıca ekler ve kaynakça
sıralanmaktadır.
VI. Bu Konuda Yapılan Benzer Çalışmalar
Yapılan araştırmalar sonucu, Tanzimat dönemi çeşitli özellikler itibariyle
bilimsel araştırma konusu yapılmış olmasına rağmen ahlâk öğretimi üzerinde
yapılmış bilimsel bir çalışmaya rastlanmamıştır.
VII. Yöntem ve Teknikler
Her bilimin kendine özgü bir yöntemi vardır. Sosyal Bilimlerde problem
alanlarına göre çeşitli araştırma metod ve tekniklerini güvenilir ve geçerli bilgi
toplama teknikleri ile aynı şekilde toplanan verilerin belirlenen ilkeler çerçevesinde
işlenmesi esas alınarak, problem ve alanlarına göre çeşitli yöntemler kullanmak
mümkündür.
Araştırmaya başlamadan önce sosyal ilimler metodolojisiyle ilgili kaynak
eserler okuyarak bilgi edinilmeye çalışılmış, alanın uzmanlarının görüşünden
faydalanılmıştır. (1)
Araştırmanın bilgi ve belgelerini toplamada tarihi metot
kullanılmış hazır bilgiden faydalanılmıştır. (2) Elde edilen bilgi ve belgeler ise
yorumlama metoduyla değerlendirilmiştir.
Tarihi bir çalışma olmasından dolayı ulaşılabilen bilgi ve belgeler, her türlü
kaynaklar ile süreli yayın ve arşiv tarama tekniği (3) , karşılaştırma (4) yöntemi
uygulanarak değerlendirilmeye ve yorumlandırılmaya çalışılmıştır.
(1) Bkz. Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal İlimler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Baskı İstanbul,
1989, s., 240-242.
(2)
Bkz. Orhan Türkdoğan, Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, M.E.B. Bsm.,
İstanbul, 1995, s., 168.
(3) Bkz. Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Araştırma Eğitim Danışmanlık Ltd., 6.Basım,
Ankara, 1994, s., 70-80; Orhan Türkdoğan Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma
Metodolojisi, s., 167-168.
(4) İsmail Yakıt, Yüksek Lisans ders notları, Isparta, 1995.

4
Tarihi nakillerde nesnelliği korurken, yeri geldiğinde uygun yorum ve
açıklamalar yapılarak, şema ve çizelgelerle de öznel yaklaşımlarda bulunulmuştur.
VIII. Araştırmanın Kaynakları
Tanzimat Dönemi kaleme alınan ahlâk kitapları ile Maarif-i Umumiye
Nizamnamesinin orijinali dışında konuya açıklık getiren kaynaklar daha ziyade
Tanzimat sonrasında 1839-1876 yıllarını konu alan eserlerden oluşmaktadır.
Araştırmanın kaynakları, metodoloji ile ilgili çalışmalar, genel tarih, eğitim
tarihi, ahlâk tarihi, süreli yayınlar, doktora ve yüksek lisans çalışmaları, internet
üzerinden yayımlanan bilgiler, yönetmelikler ve konuyla ilgili açıklamalar ihtiva
eden diğer eserlerden oluşmaktadır.
1- Metodoloji : Orhan Türkdoğan’ın Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma
Metodolojisi, Amiran Kurtkan Bilgiseven’in Sosyal İlimler Metodolojisi, Niyazi
Karasar’ın Bilimsel Araştırma Yöntemi ve İsmail Yakıt’ın Yüksek Lisans Ders
Notlarından yararlanılmıştır.
2- Genel Tarih : Yılmaz Öztuna’nın, “Büyük Türkiye Tarihi”; Hammer’in,
“Büyük Osmanlı Tarihi”; Yaşar Yücel ve Ali Sevim’in “Türkiye Tarihi” ve bölüm
olarak tarih bilgisi veren bazı eserler.
3- Eğitim Tarihi : Osman Ergin’in, “Türk Maarif Tarihi”; Yahya Akyüz’ün,
“Türk Eğitim Tarihi”; Cavit Binbaşıoğlu’nun, “Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi”;
Nafı Atuf Kansu’nun, “Türk Eğitim Tarihi Hakkında Bir Deneme”; Hüseyin Atay’ın,
“Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi”; Sadrettin Celal Antel’in, “Tanzimat Maarifi”;
Ahmet Çelebi’nin, “İslam’da Eğitim Tarihi”; Cahit Yalçınbilim’in, “Türk Eğitiminde
Çağdaşlaşma”; Cahit Baltacı’nın, “15. ve 16. yy.larda Osmanlı Medreseleri” ve
konuya yakınlığı olan Tanzimat başlıklı diğer eserler.
4- Ahlâk Tarihi ve Dinler Tarihi : Enver Behnan Şapolyo’nun, “Ahlâk
Tarihi”; Mehmet Taplamacıoğlu, Osman Cilacı, Ahmet Kahraman’ın, “Dinler
Tarihi” ile ilgili eserler.
5- Süreli Yayınlar : Belleten, Eğitim Dergisi, Dinî Araştırmalar, Din Öğretimi
Dergisi ve Tabula Rasa gibi yayınlar.

5
6- Doktora ve Yüksek Lisans : Zeki Salih Zengin’in, “Tanzimat Dönemi
Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi” konulu doktora
çalışması; Adem Efe’nin, “Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İslamcılar ve Modernleşme”
konulu doktorası; Yılmaz İnci’nin, “Tanzimat Döneminde Dar’ül Fünûn” konulu
yüksek lisans çalışması ve Tanzimat’la ilgili bazı çalışmalar.
7- İnternet adresinden Tanzimat ve Tanzimat Eğitimi Konulu Tarama ve
M.E.B. Özel Eğitim Kurumları Yönetmeliği’ne başvurulmuştur.
8- Ayrıca Tanzimat, eğitim-öğretim, ahlâk başlıklı ve muhtevalı diğer
çalışmalardan yararlanılmıştır.

6
istenmiştir.
1. Tanzimat Dönemi Tarihçe
BİRİNCİ BÖLÜM
TANZİMAT DÖNEMİ TARİHÇE
Tanzimat Dönemi modernleşme çalışmaları her alanda uygulanmak
Tanzimat dönemi eğitiminin daha iyi anlaşılabilmesi için eğitim-öğretim
dışındaki gelişmeleri de gözlemlemek gerekmektedir.
Çalışmamızın bu bölümünde Tanzimat Öncesi, Tanzimat Dönemi, Tanzimat
Sonrası Dönem genel olarak incelenmenin yanında Tanzimat Dönemi muasır ahlâk
telakkilere de değinilmektedir.
1.1. Tarihi Açıdan Tanzimat Öncesi Dönem
Kanuni ile en parlak dönemini yaşayan Osmanlı, 15. ve 16. yüzyıllardan sonra
sıkıntılı günlerin habercisi olan Çöküş Dönemine doğru gitmeye başlamıştır.
Gerileme Dönemi ıslahat hareketleri II.Mahmut ve III.Selim’in gayretleriyle
başlatılmıştır. “Batılılaşma politikasına ilk bilinçli teşebbüs -yani Batı Avrupa
uygarlığından seçilmiş bazı unsurların taklidine ve benimsenmesine doğru ilk bilinçli
adım- 18.yy. başlarında” (5) atılmıştır.
Coğrafi Keşifler, ekonomik alanda bozulmalar, yönetimdeki eksiklikler ıslahat
çalışmalarını sağlamış, askeri yenilgi, çıkış kapısı olarak askeri alanda yenilenmeyi,
beraberinde modernleşme çalışmalarını getirmiş ve Avrupa’yla yakınlaşma
gerçekleşmiştir. Sistematik batılılaşma III.Selim ve II.Mahmut dönemindeki
modernleşme girişimleriyle gerçekleşmiştir. (6)
1826’da Vak’a-ı Hayriye ile gelen batılılaşma hareketlerinde, askeri saha,
devlet teşkilatı sahası, içtimai saha, kültürel saha, eğitim sahası, ekonomik saha,
sağlıkla ilgili saha (7) daha sonra gerçekleşecek olan Tanzimat icraatlarının genel
çerçevesinin kapsamı sayılabilir.
Tanzimat dönemi öncesinde askeri alandaki yenilikler yönetime de yansımıştır.
Eyalet, sancak (mütesellimlik), voyvodalık, ayanlık ve muhtarlık, defter nazırlığı gibi
uygulamalar o dönemin yönetim anlayışlarındandı. (8)
Bütün bu arayış ve çıkışlar radikal değişikliklerin yapıldığı Tanzimat’ın
oluşmasında önemli ön hazırlık çalışmaları olarak gözükmektedir.
(5) Bkz. Bernard Levis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, A.K.D. ve T.K.Y., T.T.K.
Bsm., 4.Baskı, Ankara, 1991, s., 46.
(6) Bkz Adem Efe, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e İslamcılar ve Modernleşme, Uludağ Ünv. S.B.E.F.
ve D.B.A. Basılmamış Doktora Tezi Bursa, 2002, s., 12-29.
(7) Bkz. Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., No: 3273, M.E.B. Bsm., İstanbul, 1999, s., 28-29.
(8) Geniş bilgi için bkz. Musa Çadırcı, Tanzimat’ın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839),
Belleten LI, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Sayı 201, s., 1215-1240.

7
1.2. Tarihi Açıdan Tanzimat Dönemi
Abdülmecit’in tahta çıkmasıyla ilan edilen Tanzimat Fermanı Osmanlı’da yeni
bir dönemin başlamasını sağlamıştır. Tanzimat öncesi III.Selim ve II.Mahmut
döneminde yapılmak istenenler bu dönemde kurumsallaşarak uygulanmaya
başlamıştır.
Düzenlemeler ve düzeltmeler anlamına gelen Tanzimat, Osmanlı Devlet
yapısındaki devlet-toplum ilişkilerindeki düzeltmeleri ifade eder. (9) Bu dönemin en
önemli mimarı Mustafa Reşit Paşa kabul edilmektedir. (10) Bu dönemde Tanzimat
Fermanı ise eğitimle ilgili olmayan siyasi bir belge niteliğindedir. (11)
Bu dönemde sivil yönetim, kişilik hakları, arazi gelirleri, vergiler, cizye
kanunu, yönetim, askeri durum, mali durum, dış ilişkiler sahasında da düzenlemelere
gidilmiştir. (12) Ayrıca harici ticaret siyaseti, tababet, fikri hareketler maarif ile ilgili
düzenlemeler ve düzenlemelerin ıslahına yönelik çalışmalar yapılmıştır. (13)
dönemin en önemli düzenlemelerinden biri de Adalet Teşkilatı ile ilgilidir. Mecelle
1870 yıllarında yayımlanmış ve yürürlüğe girmiştir. (14)
“Edebiyattan düşünceye, düşünceden hayat tarzına varıncaya kadar batı
usulüne uygun davranılmaya başlanmış ve kurtuluşun bu modelle gerçekleşeceği
fikri gelişmiştir. (15) ” Tanzimat Dönemi için geçiş ve buhran dönemi (16) ifadesinin
yanında eski ile yeniyi karşı karşıya getiren (ikilik devri) ifadesini kullananlar da
vardır. (17)
(9) Hüseyin Tuncer, Tanzimat Edebiyatı, Akademi Kitabevi, 3.Baskı, İzmir, 1996, s., 6.
(10) Krş. Reşat Kaynar, Mustafa Reşat Paşa ve Tanzimat, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Ankara, 1991,
s., 99-129; Yaşar Yücel – Ali Sevim, Türkiye Tarihi c. 4, A.K. ve D.T.K., T.T.K. Bsm.,
Ankara, 1992, s., 245.
(11)
Bayram Kodaman, Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., 2.Baskı,
Ankara, 1991, s., 8.
(12) Krş., Mustafa Nuri Paşa, Netayic’ül-Vukuat, Kurumları ve Örgütleri ile Osmanlı Tarihi, c.
III-IV, Sad. Neşet Çağatay, T.T.K.Y.Bsm., Ankara, 1980, s., 287-310.; Krs. Musa Çadırcı,
Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, T.T.K.Y.,
T.T.K.Bsm., Ankara, 1991, s., 173-203.; Krş., Adem Efe, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e
İslamcılar ve Modernleşme, Uludağ Ünv. S.B.E. Basılmamış doktora tezi, Bursa, 2002. s.,
29-53.
(13) Bkz. Mükrimin Halil Yınanç, Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik, Maarif
Matbaası, 1940, baştan sona.
(14)
Bkz.,Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, c. 10, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1978, s., 376-
377.; Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., İstanbul, 1999, s., 221-232.; Adem Efe,
Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcılar, s., 36-39.
(15) İsmail Yakıt, Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, Ötüken Yayınevi,
No: 245, İstanbul, 1992, s., 233.
(16) Hilmi Ziya Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları, Kent Basımevi, 4.Baskı, İstanbul,
(17)
1994, s., 56.
Krş., Ülken, Çağdaş Düşünce Tarihi, s.,76; Mustafa Ergün, Atatürk Devri Türk Eğitimi,
Ankara Ünv. D.T.C.F.Y. No: 325, Ankara, Üniv. Bsm., Ankara, 1992, s., 45.
Bu

8
Batı’ya açılma ve yeniliklerin transferi olarak tanımlanan Tanzimat
Dönemi’nde en belirgin yenileşme hareketleri eğitim-öğretim alanında kendini
göstermiştir.
Yenileşme ve gelişme hareketlerinin başlatılmasında Abdülaziz ve
Abdülmecit’in icraatları önemli yer alır. (18)
Ziyazeddin Fahri Fındıkoğlu Tanzimat’ın sınırlarını 1839’dan biraz önceye,
biraz sonraya, hatta 1908’e kadar olan devre olarak kabul eder. (19) Tanzimat için en
yaygın kullanılan ise 1839-1876 tarihleri arası uygulamalarıdır.
1.3. Tanzimat Sonrası Dönem
1876’da Abdülaziz’den sonra kısa süren bir dönemde V.Murat ve yine aynı yıl
II.Abdülhamit’in (1876-1909) tahta çıkması gerçekleşti.
Tanzimat sonrası için, Mutlakiyet dönemi (1878-1908) tanımı kullanılmaktadır.
1877’de ilk parlamentonun kurulmasıyla I.Meşrutiyet de doğmuş oldu.
Bu dönemin eğitim sisteminde kantitatif ve kalitatif bir gelişmenin olamadığı,
sadece din ve ahlâk derslerinin saatlerinin artırıldığı göze çarpmaktadır. (20) Öyle ki,
1891 yılında Mülkiye Mekteplerinin müfredatında 3.sınıf hariç 1-2-4-5-6-7. sınıflara
ahlâk dersi eklenmiştir. (21)
“Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sisteminde Değişmeler” konulu yazısında
İlhan Tekeli üç temel dönüşüm üzerinde durmaktadır. Biri; eğitim üzerindeki dini
denetimin zayıflatılarak kaldırılması, ikincisi; yazının reforma uğraması, üçüncüsü
de eğitim teknolojisine ilişkindir. (22)
(18) Krş., Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara Ünv. Eğitim Bilimler Fakültesi Yayınları No:
160 Genişletilmiş 3.Baskı, Ankara Ünv. Basımevi, Ankara 1989, s., 1767; Tanzimat 1,
Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., İstanbul, 1999, s., 221-462.
(19) Tanzimat 2, Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., İstanbul, 1999, s., 619.
(20)
Krş., Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 250; Krş., Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş
Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları 7, 4.Baskı, İstanbul, 1994, s., 97.; Hüseyin Atay,
Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları 99, Emek Matbaacılık, 1. Baskı
İstanbul, 1983, s., 2002.
(21) Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 200.
(22) İlhan Tekeli, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sisteminde Değişmeler, Atatürk Ü. Tarih
Dersi Notları.

9
Yahya Akyüz, İ. Hakkı Baltacıoğlu’nun (1886-1978) Tanzimat’tan sonrası için
“Talim ve Terbiye’nin Elim ve Acılı Devri” (23) , Adnan Adıvar’ın (1882-1955) da
kendi döneminde yaşayan nesil için, sosyal değişimlerden dolayı “Zavallı” (24)
ifadesini kullanmakta olduklarını belirtmektedir.
1890 yıllarında Diyarbakır İdâdîsinde okuyan Ziya Gökalp (1876-1924) o
yıllara ait anılarını anlatırken “Bir taraftan tabii ilimler, bir taraftan kelam derslerinin
zıt elektrik akımları arasında bocaladığını, gerçeklere ulaşma yerine şüphecilik içine
düştüğünü söyler.” (25)
Bu dönem Tanzimat devri uygulamalarının gerçekleştiği ve devam ettiği bir
kısmının ise değiştirilerek uygulandığı dönem olarak yaşanmıştır.
1.4. Tanzimat’ı Etkileyen Muasır Ahlâk Telakkileri
Tanzimat Batı’ya açılma hareketinin sistemleşme devri olarak kabul
edildiğinde, o dönemde dışarıda mevcut ahlâki telakkileri ve bunların muhteva ve
tesirlerini bilmek, konumuzun tarihi yönünü bir başka açıdan ortaya koyacaktır.
Çünkü açılım, her alanda olduğu gibi ahlâkla ilgili etkilenmeyi de beraberinde
getirmiştir.
Birçok düzenlemelerin yapıldığı bu dönemde, dışardan baskıların yapıldığı bir
gerçektir. Bu baskı ve etki hangi ölçüde ahlâkı etkilemiştir sorusu sorulduğunda o
dönemin dışarıdaki ahlâki uygulamaların ve ülkemize yansımalarının bilinmesine
olan ihtiyacı daha da ortaya çıkarmaktadır.
Tanzimat bir ahlâk transferi olarak gerçekleşmemiştir. Açılım ve teknik arayış
ile eğitimde dünyevileşmek üzerine olmuştur (26) . Etkileşim karşılıklı kültürlerin
özelliklerini de beraberinde taşır. O dönemde tercümelerle Osmanlı Teba’asına
taşınan birçok kültürel özelliklerden bahsedilebilir.
Tanzimat döneminde dışarıda muasır ahlâki anlayışların olduğu ahlâk tarihi
kaynaklarında belirtilmektedir: Tanzimat dönemi ve öncesi için Bacon ve Fichte’den
bazı aktarmalar yapılırken, Bacon’un “Ahlâki Taslaklar” isimli kitabından Alman
Fichte’nin gençler için eğitimde milli ahlâk vurgusunun yapıldığı “Alman Milletine
Hutbeler” isimli eserinden bahsedilmektedir. Alman gençliğinde güçlü bir milli
ahlâkın doğmasında 1819’lu yıllara kadar Fichte’nin büyük katkıları olmuştur.
Fichte’den sonra Hegel, Schopenhauer, Durkheim gibi filozoflar da ahlâkla meşgul
(2 3) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 207.
(24) Akyüz, a.g.e., s., 208.
(25) Akyüz, a.g.e., s., 207.
(26) Bu tabir Tanzimat eğitiminde bahseden bazı kaynaklar da kullanılmaktadır.

10
olmuşlardır. 1858’de Fransa’da doğan Durkheim, Fransa’nın mağlubiyetinin maddi
değil manevi olduğunu, ahlâki buhranlardan kaynaklandığını vurgulamaktaydı.
Durkheim, Fransa’nın her şeyden önce ahlâki bir kalkınmaya ihtiyacı olduğuna
inanmıştı. Manevi ilimlerde bir inkılap yapmak ve müsbet ilim haline getirmenin
lüzumunu savunarak bunu sosyolojinin usul ve metotlarıyla inceledi ve daha sonra
“Müsbet Ahlâk İlmi” konulu yazılar neşretti. Bordo ve Şarbon Üniversitesinde
verdiği derslerde temel olarak ahlâk meselelerini incelemişti. Geleneklerin
sarsıldığını ifade eden Durkheim, ahlâkın bir buhran geçirdiğini, imanın sarsıldığını,
aynı zamanda cemiyette derin değişmelerin olduğunu ve çare olarak da kendilerine
bir ahlâk edinmeleri gerektiğini savunuyordu. (27)
Durkheim ile Ziya Gökalp arasında büyük benzerlikler olduğunu görmek
mümkündür. Her ikisi de kendi dönemlerinde sıkıntılı günler yaşamışlardı. Son asır
ahlâkçılarından olan Durkheim’den sonra Türkiye’de ahlâk meseleleri sosyolojide
Ziya Gökalp ile tanımlanmaya başlamıştır. (28)
Büyük Osmanlı Birliği’nin kurulabileceği inancıyla, değişik din ve millete ait
grupların çocuklarını bir arada eğitme çabaları, batının beğenisini kazanmayı
sağlamakla (29) çağdaşlaşma hareketine kolaylık getireceğini hedefleyen uygulamalar,
beraberinde etkilenmeyi getirmiştir.
1789 Fransız İhtilali, Tanzimat’ın oluşmasında etkili olmuştur. Fransa’da
Durkheim’in geliştirdiği bunalım sonrası çıkış, Tanzimat sonrası Ziya Gökalp’in
ortaya koyduğu mutalaalar ile birçok yönde benzerlik arzetmektedir.
Tanzimat hem Batı’ya açılma hem de etkilenme dönemi olarak
gerçekleşmiştir.
(27) Bkz. Enver Behnan Şapolyo, Ahlâk Tarihi, Ticaret Yüksek Öğretmen Okulu Yayınları, No: 5,
Ankara, 1960, s., 60-68.
(28) Şapolyo, Ahlâk Tarihi, s., 66.
(29) Bkz. Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839 -1876),
Anadolu Ünv. Y. No: 69, Anadolu Ünv. Bsm. Eskişehir, 1984, s., 34-35.

11
İKİNCİ BÖLÜM
EĞİTİM-DİN VE AHLÂK ÖĞRETİMİ
2. Eğitim, Din ve Ahlâk Öğretimi
Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi konulu araştırmamız, tarihi bir döneme ait
ahlâk öğretimi alanındaki uygulamaları içermektedir.
Araştırmamızın ortaya koyacağı verilerin daha iyi anlaşılması için bu bölümde
eğitim-öğretim, din-ahlâk ilişkisi ve ahlâk öğretimi kavramları ile ilgili genel
açıklamalara yer verilmektedir.
2.1. Eğitim – Öğretim
Eğitim-öğretimi, etkileme ve etkilenme olarak düşündüğümüzde, insanın
dışındaki diğer canlıları da ilgilendirir. Daha geniş kapsamıyla eğitim, eşyaya şekil
verme anlamında da ele alınabilir. Ancak bizim burada eğitim-öğretimden asıl
kastımız ise, insan ve insanı ilgilendiren yönlerdir. Çünkü insanın olmadığı yerde
gerçek anlamda eğitim öğretimden bahsetmek zordur. Eğitimde merkez ve muhatap
insandır. Eğitilen de eğiten de odur.
İmmanuel Kant (1724-1804) insan eğitimi için şöyle der: ”İnsan eğitilmesi
gereken bir varlıktır.” “İnsan ancak eğitim yoluyla insan olur; onun tabii güçlerini
belirli bir amaca göre ve harmonik olarak geliştiren eğitimin gerçekleştirdiği bu iş
dışında insan, aslında bir hiçten ibarettir. (30) ” “…. İnsan yaşadıkça öğrenme süreci
devam eder. (31) ” “İnsan eğitimsiz yaşayamaz. İnsan emme, solunum vb. doğuştan
getirdiği birkaç tepkinin dışında hemen hemen her davranışı öğrenmek
zorundadır. (32) ”
Eğitim, öğretim ile öğrenimin oluşturduğu bütünlükle sağlanır (33)
(30) Bkz. Kemal Aytaç, Avrupa Eğitim Tarihi; (Antik Çağdan 19.yüzyıl sonlarına kadar), Ankara
Ü. D.T.Ç.F.Y. No: 225, D.T.Ç.F.Bsm., Ankara, 1980, s., 233-234.
(31) Necmeddin Tozlu, Eğitim Felsefesi, M.E.B.Y. No: 2823, 4.Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara,
2003, s., 114.
(32) Krş. Ahmet Üstün, Erdal Toprakçı, Eşref Nural, Hasan Demirtaş, İkram Çınar, Mehmet Üstüner,
Meral Uras, Nejdet Konan, Sevim Öztürk, Zeynep D. Yöndem, Eğitim Üzerine, Ütopya
Yayınları, 73, Cantekin Matbaası, Ankara, 2002, s., 120.
(33) Bkz.Hasan Çelikkaya, Eğitime Giriş (Pedagojik Formasyon Amaçlı), Alfa Basım Yayın Dağıtım
1.Baskı No: 38, İstanbul, 1997, s., 23.

12
Her fert bir şahsiyettir, öğrenmede daha çok fert merkeze alınırken, öğretimde
eğitim sistemi, öğretici ve öğrenci ilişkisi gibi üç boyutlu bir yapı dikkati çeker. (34)
Bilgiyi faydalı kılma sanatını kazanmak (35) , öğrencide kişilik oluşturma ve
geliştirme süreci (36) olarak kabul ettiğimiz eğitimde, kafa kadar kalbi, zihin kadar
vicdanı da doldurmak gerekmektedir. (37)
Eğitimi, herhangi bir şeyi geliştirmek, yükseltmek ve mükemmelleştirmeye
çalışmak olarak aldığımızda, sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasi yönleriyle bir
bütün olarak görülmelidir. Çok yönlü bir olgu olan kalkınma da temelde insan
unsuruna dayanır. Her toplumda hayati bir fonksiyona sahip olan eğitim kültürel
mirası nesilden nesile aktararak toplumun varlığını sağlayacak bu en önemli
özelliğini yerine getirir.
Eğitim-öğretim ve öğrenim millet fertlerinin gönül, zihin ve fikri yapısının
dokunduğu, onların iç ve dış dokularının değerlerle örüldüğü hayati tezgahlardır. (38)
Pratik olarak bir sanat kabul edilen eğitim, bir milletin ve cemiyetin kültürel ve
medeni değerlerini yeni nesillere aktarmak (39) şeklinde de anlaşılmıştır.
Eğitim-öğretim insanlık varolduğundan beri süregelen ve hergün tecrübi
birikimler oluşturan bir olgu olarak hayat boyu devam etmektedir.
(34) Bkz. Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 117-119.
(35) Alfred North Whitehead, The Aims of Education, (Eğitimin Gayeleri) Çev. Safi Huri, M.E.B.
Sosyal İlimler Komisyon Yayınları, M.E.Bsm., İstanbul, 1971, s., 4.
(36) Bülent Yılmaz, Okuma Alışkanlığında Öğretmenlerin Rolü, Eğitim Dergisi (üç aylık), Nisan-
Mayıs-Haziran, 1992, sayı 2, M.E.B., M.E.B.Bsm., Ankara, 1992.
(37) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 89.
(38)
Bkz. Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 87, 89, 90, 92, 124.
(39) H. Fikret Kanad, Pedagoji Tarihi, M.E.B.Y. c. I, Üçüncü Basılış, M.E.Bsm., İstanbul, 1948, s., 5

13
2.2. Din – Ahlâk İlişkisi
Din, insanla beraber var olan bir gerçektir. Ahlâk ilmi oluşturulduktan sonra
din-ahlâk ilişkisi hemen hemen her yaklaşımla birlikte ifade edilmiştir.
Ahlâk, huylar, seciyeler, mizaçlar anlamına gelen, insanın manevi seviyelerini
temyiz eden hususiyetler (40) olarak kabul edilir.
Din ise, yaratıcı ve düzenleyici üstün bir kudrete imanla başlayan manevi bir
inanç sistemidir. (41) Yüce bir varlığa inanmak ve bu inanışını ibadet suretiyle tecelli
ettirmektir. (42)
İslâm kelamında ise din, “Tanrının koyduğu, mensuplarını dünya ve ahirette
kurtuluşa götüren inanış ve davranışlardan meydana gelen bir kurumdur.” (43)
İslâm dini, inanç, ibadet, ahlâk boyutları ile insanlar arasındaki davranışları
kapsayan (44) bir anlayış ortaya koymaktadır.
Sosyal bir sistem olarak yaşanan ahlâkın birçok tarifleri yapılmakta (45) , ahlâk,
toplumun temel kuvvetleri, nazari ve ameli unsurlardan biri (46) olarak görülmekte,
ahlâk ile din arasında sıkı bir bağlantı kurulmaktadır. Ahlâk bir anlamda dini
yaşayışın önemli bir boyutunu oluşturmaktadır.
Okul programlarında ahlâk ile din birlikte ele alınmıştır. İslamiyet ve önceki
dinler hep ahlâki davranışları öğütlemiş ve güzel ahlâkı her zaman yüceltmişlerdir. (47)
(40) İslam Ansiklopedisi, M.E.B., M.E.Bsm., c. I, Ahlâk Maddesi, İstanbul, 1965, s., 157; Mehmet Zeki
Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Ahlâk Maddesi, Fatih Gençlik Vakfı Matbaası,
İstanbul, 1983, s., 5.
(41) Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Din Maddesi, s., 40.
(42) Mehmet Tablamacıoğlu, Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Matbaası, T.A.Ş., Ankara, 1966,
s., 12.
(43)
Osman Cilacı, Genel Hatlarıyla Dinler Tarihi, Mimoza Yayınları, Kuzucular Ofset, Konya,
1994, s., 19.
(44 ) Canan, Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Din Maddesi, s., 40.
(45) Mustafa Çağrıcı, Ahlâkımız, Marifet Yayınları, İstanbul, 1981, s., 11.
(46) Cemil Meriç, Saint Simon, İlk Sosyolog, İlk Sosyalist, Yayına hazırlayan M. Ali Meriç, İletişim
(47)
Yayınları 271, İstanbul, 1995, s., 142.
Adem Akıncı, İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki Değerler ve Ahlâk
Eğitimi, Tabula Rasa yıl 4, sayı 12, Tuğra Matbaası, Isparta, Eylül-Aralık, 2004, s., 27.

14
Din, herkesin kabul edebileceği Mutlak Varlıktan kaynaklanan ahlâki ilkeler
koyar. Sürekli her şeyi görüp gözeten bir Allah’a inanmak, insanın davranışlarını
kontrol açısından da önemlidir. İnsandaki ahlâki faziletler büyük oranda dine
dayanmakta ve dinden destek almaktadır. Ahlâklı insan yetiştirme konusunda inancın
etkin gücünü ise ahlâkın dışında tutmak mümkün değildir. (48)
Dinimizin ana kaynaklarından, Allah, hiçbir ümmeti peygambersiz
bırakmamıştır. (49) Peygamber gönderilmeyenler sorumlu tutulmayacaktır. (50) İnsan,
kendi başına başıboş bırakılmamıştır. (51) ayetlerinin yanında hadis-i şerifte de insanda
Allah’ın yarattığı bir fıtrat vardır. (52) şeklinde açıklamalar yer almaktadır.
Din bazılarının ileri sürdüğü gibi çeşitli dış etkilerle insana sonradan aşılanmış
bir fikir değildir. O, insanla ikiz doğan yüce bir duygunun eseridir. (53)
“Fıtrat, tek tek kişilerin yaratılışındaki özellikleri değil, bütün insanlarda, insan
olmaktan dolayı, ortak olarak bulunan genel özelliklerdir.” (54) Bedenin besinlerle
beslendiği gibi ruhlar da güzel ahlâkla beslenir ve zenginleşir. (55)
“Geçmişte olduğu gibi bugün de, ilimsiz, sanatsız, felsefesiz cemiyet vardır.
Fakat dinsiz bir cemiyet, asla…” (56)
Bütün filozofların müştereken dedikleri husus ahlâkın ilahi kaynaklı
olduğudur. (57)
Din ile ahlâk arasında bazı birleşme noktaları bulunabilir. O zaman ya ahlâki
din veya dinî ahlâk şekilleri meydana gelir. (58) Yorumuyla birlikte, İslam’da dinden
ayrı ahlâk yoktur. Ahlâk dinde mündemiçtir. (59) Yorumuna da yer verilmektedir.
Ahlâk sistemleri dinin kaynağından gelen mesuliyeti genellikle, umumi
hareketlerden kendimizi korumaya yarayan bir kuvvet olarak ele alırlar. (60)
(48) Akıncı, İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki Değerler ve Ahlâk Eğitimi,
Tabula Rasa, s.30.
(49) el-Fatır, 35/24
(50) en-Nisa, 17/15.
(51) el-Kıyame, 75/36; el-Ankebut , 29/2.
(52)
Cenaiz, 80.
(53) Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yayınları No:85, İstanbul, 1993, s., 17.
(54) Geniş bilgi için Bkz. Fıtrat kelimesi, Hüseyin Cerdel, Kur’anda İnsan, Isparta, 2000, s., 35-43.
Krş., Beyza Bilgin, İslam’da Çocuk, Ayyıldız Matbaası, Diyanet İşl. Bşk. No: 264, Ankara,
1987, s., 17.
(55) İbrahim Agah Çubukçu, İslam’da Ahlâk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet İşl. Bşk. Y., Emel
Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti., Ankara, T.Y., s., 18.
(56) Henri Bergson , (Les deux Sources de la morale et de la religion) Ahlâk ile Dinin İki Kaynağı,
M.E.B. Fransız Klasikleri 177, M.E.Bsm., 3.Basılış, İstanbul, 1967, s., 123.
(57) Sapolyo, s., 74.
(58) Ülken, Ahlâk, M. Sadık Kağıtçı Matbaası, İstanbul, 1946, s., 44.
(59) M. Rahmi Balaban, Son Asrın İlim ve Fen Adamlarına göre İLİM-AHLÂK-DİN, Diyanet İşl.
Bşk. Y., 5.Baskı, Ankara, T.Y., s., 118.
(60) Nurettin Topçu, İradenin Davası, Hareket Y. No:9, 2.Baskı, İstanbul, 1974, s.,81.

15
İslam’da inanç, ibadet, muamelat ve ahlâk bütünlüğü, ahlâkın ayrı bir unsur
olarak ele alınmasına meydan bırakmamaktadır. (61) Dinin özüne uygun yaşayan bir
insanın ahlâklı olması tabii bir sonuçtur.
İslam ahlâkı, kitap ve sünnete dayalı, akla ve yaşama gerçeklerine uygun
kurallar topluluğudur. Bunlar insanın dünya ve ahirette mutluluğunu sağlayan en
sağlam ve en mutedil yollardır. (62)
İslam’da ahlâki vazifelerin kısımları; insanın Allah’a ve Peygamberine, kendi
şahsına, ailesine, memleket ve milletine ve bütün insanlara karşı yapılması
gerekenler olarak belirtilmekte (63) mesuliyet duygusu içerisinde kabul edilmektedir.
Son dönemlerde Türk toplumunda ahlâkın yansımaları, milli ahlâk, meslek
ahlâkı, iş ahlâkı, ticaret ahlâkı, aile ahlâkı, şahsi ahlâk, medeni ahlâk (64) şeklinde de
algılanmaktadır.
“…..Ahlâk dinden ayrıldığı zaman hedeflediği amaçlardan sapar. Din diğer
beşeri faaliyetler için olduğu gibi ahlâk için de bir teminattır.” (65)
Her dönem din olmasına rağmen her davranışın dini ve ahlâki özellik
arzetmediğine rastlanabildiği de bir gerçektir. “İslam en son ve en mükemmel
din” (66) olmakla beraber ona mensup olduğunu söyleyenlerin dini ve ahlâki
eksiklikleri olabilmektedir. Burada iyi görülmesi gereken husus iddia sahiplerinin
iddialarındaki samimiyetleri veya bilgi düzeyleridir.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz: Din-ahlâk ilişkisi iç içe var olagelen
kaçınılmaz bir gerçektir.
Ahlâkta en önemli kaynak din olduğu gibi, dini hayat da ahlâklı olmayı sağlar.
(61) Cilacı, Dinler ve İnsanlar, Damla Matbaacılık ve Tic. Konya, 1990, s., 221.
(62) Osman Pazarlı, İslam’da Ahlâk, Remzi Kitabevi Y., Evrim Matbaacılık Ltd., İstanbul, 1980, s.,
49:
(63)
Ahmet Hamdi Akseki, İslam Dini (İtikat, İbadet, Ahlâk), Nur Yayınları No: 79, Gaye
Matbaacılık, 32.Baskı, Ankara, 1983, s., 223.
(64)
Şapolyo, Ahlâk Tarihi, s., 76.
(65) İhsan Kurt, Bir Toplumun Eğitim Felsefesinin Oluşmasında Din ve Ahlâkın Etkisi, M.E.B.,
Din Öğretimi Dergisi, Sayı 35, Temmuz-Ağustos, 1992.
(66) el-Maide, 5/3

16
2.3. Ahlâk Öğretimi
Ahlâk müstakil bir ilim olmadan önce, din öğretimi aynı zamanda ahlâk
öğretimi olarak algılanıyordu. Hatta din eğitimi ve öğretimi aynı anda birbirinden
ayrılmadan veriliyor ve sonuçta ahlâk eğitim-öğretimi de verilmiş oluyordu.
Öğretim, akla hitap ederek, insanı bilgili ve becerikli kılacak bilgilerle
donatmayı hedefler. Eğitim ise hem akla, hem de kalbe hitap eder. Bilginin
kazandırılmasının yanında, insandaki duygulara ahlâki kazanımlar vermeye çalışır.
Ahlâkta olumlu duyguların önemli yeri olmakla beraber, bu duyguların dışa
yansıması da ancak eylemlerle mümkündür. Ahlâkı, bir toplumun içindeki fertlerin
uymak zorunda olduğu davranış kuralları olarak düşünürsek, bu kuralların
öğretilmesi yeterli olmamalı, nasıl uygulanacağı ve nasıl alışkanlık haline getirileceği
de öğretilmelidir. (67)
“Dini talim ve terbiye, vazife ve hürmet hissini telkin eden eğitimdir.” (68)
“Hiçbir şey insan için dini eğitim kadar belirleyici olamaz.” (69) Eğitimde hürriyeti,
yaratıcılığı, bağımsızlığı, tek kelimeyle şahsiyeti oluşturmak gerekir. Bu da
sorumluluk anlayışı ile sürekli ahlâkilik denilen davranış şeklini geliştirecektir. (70)
Ahlâkilik ise, kuralları davranışlarla belli olan iç düzendir. (71)
Dünyadaki bütün memleketlerde din ve eğitim birbiriyle ilgili iki faktör
halindedir. (72) Ahlâki hedefi belli olmayan eğitim sistemleri kendi milleti için
yanlışlıklar sergilerler. Yabancıların ahlâkını, felsefesini ve kültürünü, daha doğrusu
hayat tarzını benimseyen milletlerin millet olamayacakları ise, su götürmez bir
gerçektir. (73)
Ahlâk ilmi, teorik ve pratik olmak üzere iki kısımdan teşekkül etmektedir. (74)
(67) Akıncı, Tabula Rasa, s., 31
(68) Alfred North Whitehead, Eğitimin Gayeleri (The Aims of Education) Çev. Safi Huri, M.E.B.Y.,
M.E.Bsm., İstanbul, 1971, s., 13.
(69) Paul Foulquie, Pedagoji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, Türkçesi Cenap Karakaya, Din Maddesi 28,
İstanbul, 1994, s., 141.
(70) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 94.
(71) Andre Lalande, Kısa Gerekçeli Pratik Ahlâk, Çev. Coşkun Değirmencioğlu, M.E.B.Y. 2831,
4.Akşam Sanat Okulu Matbaası, 2.Baskı, Ankara, 2003, s., 19.
(72) Joseph A. Lauwerys, Fatma Varış, Keneth Neff, Mukayeseli Eğitim, Ankara Ü. Eğt. Fak. Y. No
13, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1971, s., 23.
(73) Tozlu, Eğitim Felsefesi, s., 93.
(74) Krş., Yaşar Kandemir, Örneklerle İslam Ahlâkı, Nesil Yayınları, İstanbul, 1982, s., 30,31,32.;
Krş. Ayşe Sıdıka Oktay, Ahlâk-ı Alai, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık 463, Şenyıldız
Matbaası, İstanbul, 2005, s., 99-105.

17
İnsanlık için her zaman önemli olan ahlâk duygusu, değişik faktörlerin yanında
dinî bağımlılık arzeder. Ahlâk eğitiminde toplumun sahip olduğu dinî değerler temel
alınmalıdır. (75)
Ahlâk eğitiminde İslam’ın ortaya koyduğu değerler sistemi insanımıza yeterli
düzeyde verilebilirse anlamlı bir hayata götürecektir. (76)
Pratik ahlâk, davranışlardaki olumlu yansımalarla kişiyi davranışlarıyla anılır
ve toplumda iz bırakacak konuma getirir. Artık şu davranışı yap yerine şunun gibi
yap denilerek örnek alma keyfiyeti gelişir ve ahlâk öğretiminde model oluşur.
Ahlâkilik bilmek değil, yaparak göstermektir. İslam sadece bilmeyi değil,
bilgi ile pratiği bir arada över. (77) Bildiğini yapmayanları ise makbul görmez. (78)
Nevzat Ayasbeyoğlu “Bütünüyle bir öğrenme ve öğretme kaynağı olan
Kur’an’da öğrenme ve öğretme için güdülen maksat temel yönünden ahlâk ve
adaptır. İslam dininde öğrenme ve öğretmenin yüce temeli en sağlam dayanağı ahlâk
olmuştur.” (79) demektedir.
Hz.Peygamberin (S.A.V.) gönderilme sebebi olan “Mekarim-i ahlâkın
tamamlanması” (80) ve Kur’an-ı Kerim’in “Muhakkak ki sen yüce ahlâk
üzeresin” (81) buyruğu ahlâk öğretiminde dinin önemini ve belki de peygamberin
gönderilme sebebinin asıl amacını ortaya koymaktadır.
Hz. Muhammed (S.A.V)’in hayatı, ahlâk öğretilerinin kaynağı olan Kur’an-ı.
Kerim’in laboratuarı ve canlı örneğidir. (82)
(75) Akıncı, Tabula Rasa, s., 33.
(76) Akıncı, a.g.m., s., 34
(77) el-Cuma, 62/5, et-Tin, 95/6, el-Baraka, 2/25.
(78) es-Saf, 61/2
(79)
Nevzat Ayasbeyoğlu, İslamiyet’in Eğitimimize Getirdiği Değerler ve Kur’an-ı Kerim’in
Eğitim ile İlgili Ayetlerinin Tahlili, M.E.Bsm., İstanbul, 1968, s., 101.
(80) İmam-ı Malik, Muvatta, Hüsnül Huluk, 8.
(81) el-Kalem, 64/4.
(82)
Geniş bilgi için bkz. M. Zeki Duman, Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Münasebetler ve Adab-ı
Muhaşeret, Dilek Matbaası, Kayseri, 1982, s., 38-331.

18
İslam, yetiştirme açısından insanın tüm hayatını kucaklamış, onu ayrıca gelecek
bir dünya için hazırlamayı da ihmal etmemiştir. Eğitim felsefesi açısından hayatilik
boyutu sadece günümüzü değil, geçmişimizi, eğitim ve düşünce tarihimizi de
kapsar…hayat, var olma inancıyla anlık ve dünyevi değildir. Aynı zamanda mezar
ötesini de kucaklayıcı ve uhrevidir. (83)
Din eğitiminin uzun ve kısa vadeli hedefleri (84) açısından ahlâk öğretimine
baktığımızda, uzun vadeli hedefleri olan ahiret inancı, kısa vadeli hedefleri olan
dünyayı etkileyerek hesap verme duygusuyla ahlâki yaptırım özelliği taşır. Bireylerin
ebedi saadeti için çalışmaları toplum düzeninin sağlanmasında olumlu katkı sağlar.
Ahlâkın değişmesini mümkün kabul eden İslam alimlerinin tamamı ile
filozofların çoğu, eğitim-öğretimin bu değişimde etkili olduğunu düşünmektedirler.
Peygamberlerin davetleri, eğiticilerin ve bilginlerin terbiye çalışmaları da bu
değişkenlik özelliğine dayandırılmaktadır. (85)
Eğitim-öğretimin içinde din ve ahlâk öğretiminin erken yaşlarda yapılmasının
kabul edilmesi (86) muhatabı olan insanın yapısı ve ona etkisi ile ilgili önemli kabul
edilebilecek ortak bir husustur.
Din öğretimini amaçları itibariyle ahlâk öğretimi olarak değerlendirmemiz
mümkün olduğu kadar, her ahlâki öğretimin sonuçlarını ise dini öğretim olarak
değerlendirmemiz mümkün değildir.
(83)
Bkz.Tozlu, Eğitim Felsefemizin Temel Prensipleri Üzerine, Eğitim Dergisi M.E.B.,
M.E.Bsm., Ekim-Kasım-Aralık 1993, sayı:6, Ankara, 1993, s., 76-78.
(84) Bkz. Bayraktar Bayraklı, Batı Eğitim Sistemleri ile Mukayeseli İslam’da Eğitim, M.Ü.İ.F.Y.,
İstanbul, 1989, s., 269-288.
(85) Kınalızade Ali Efendi, Ahlâk-ı Alai, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül, Tercüman binbir temel
eser 30, Kervan kitapçılık, İstanbul, T.Y. s., 37.
(86) Krş. Burhaneddin ez-Zernuci, Talimu’l Muteallim, Tercüme ve şerh Y. Vehbi Yavuz, Çağrı
Yayınları, Sonakın Ofset, İstanbul, 1980, s., 129.; Krş. Jan Amos Comenus, Büyük
Didaktika (Didactica Manga), Çev. Hasip A. Aytuna, M.E.B. Öğretmen Kitapları 93,
M.E.Bsm., Ankara, 1964, s., 208-213.

19
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TANZİMAT DÖNEMİ EĞİTİM VE AHLÂK ÖĞRETİMİ
3. Tanzimat Dönemi Eğitim ve Ahlâk Öğretimi
Önceki yaptığımız açıklamalar bu bölümde üzerinde duracağımız hususların
daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamak üzere kaleme alınmıştır.
Tanzimat öncesi ve Tanzimat dönemi eğitim üzerinde durulurken, Tanzimat
dönemi eğitim alanında kurumsal anlamdaki oluşum ve yenilikler ifade edilerek
ahlâk öğretiminin genel eğitim ve öğretim içerisindeki yeri işlenmektedir.
3.1. Tanzimat Öncesi Eğitim
Tanzimat öncesi, Tanzimat dönemini oluşturan fikir, arzu ve teşebbüslerle dolu
aktif bir dönemdir.
Modernleşmenin ilk adımlarının atıldığı bu dönemde genel yapı itibariyle bir
düzen içerisinde, ilmiyye (Alimler), kalemiyye (Yazarlar), seyfiyye (Savaşanlar) (87)
gibi üç önemli unsur göze çarpmaktadır.
1839 önceleri eğitim-öğretimin iki temel uygulaması vardı: Biri batılıların tabir
ettiği otodidakt (88) tahsil yolları, ikincisi Tanzimat’la devam eden önceden gelen bazı
temel öğretim kurumlarıdır.
Tanzimat öncesinde Osmanlıda Sıbyân, Medrese, Enderun (89) ile yürütülen
eğitim-öğretim Tanzimat’la yeni bir boyut kazanmıştır. Bu dönemin sıbyân
mektepleri Tanzimat döneminde de devam etmiştir. Sıbyân mektepleri statü
değiştirerek Batı tarzı örgün eğitime dahil edildi. Enderun ise Tanzimat döneminde
asıl fonksiyonunu icra etmiyordu. Diğer tahsil yerleri olarak bilinen cami vs. öğretim
tarzına da Tanzimat döneminde müdahale edildiğine dair bir bilgiye
rastlanmamaktadır.
Tanzimat’a yakın dönem için tarihçi Enver Ziya Karal’ın oluşturduğu eğitimle
ilgili bilgi veren şemayı aşağıda veriyoruz:
(87) Seyf = kılıç bkz. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 236.
(88) Otodidakt = kendi kendine tahsil etmiş adam, hocasız alim, mektepsiz münevver olarak ifade edilen
Fransızca bir kelimedir.
Geniş bilgi için bkz. Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul, 1977, cilt I, s., 375-
407.
(89) Krş. Zeki Salih Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve
Öğretimi (1839-1876), Erciyes Üniv. S.B.E. Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1997, s., 11-
29; Prof. Dr. Howart E. Wilson, İlhan Başgöz, Türkiye Cumhuriyeti’nde Milli Eğitim ve
Atatürk, Dost Y., Ankara, 1968, s., 11-31.

20
Çizelge 3.1.1. Tanzimat Arefesinde Eğitim (90)
(90) Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VI, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., Ankara, 1983, s., 169.

21
Çalışmamız esnasında kaynakların tümündeki ortak noktayı Osman Ergin’în Türk
Maarif Tarihi 1. ve 2. cildinden yararlanarak Tanzimat öncesi maarifle ilgili olarak
genel bir bilgi vermek üzere aşağıdaki çizelgeyi şu şekilde oluşturmaya çalıştık. (91)
Çizelge 3.1.2. Tanzimat Öncesi Eğitim Kurumları
(91) Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I-II. S.5-407.

22
1- Sıbyân Mektepleri : Değişime uğrayarak örgün eğitimin içinde günümüze
kadar gelmiştir. (92) Okulöncesi eğitim kurumu olarak Sıbyân Mektepleri, Cumhuriyet
döneminde İlköğretimde müfredat değiştirerek devam etmektedir. Bugünkü
Anasınıfı, İlköğretim 1-2-3.sınıflar, tahsil süresi olarak Sıbyân Mekteplerinin dengi
kabul edilebilir.
2- Medreseler : Tanzimat döneminde de eğitim-öğretim etkinliğine devam
etmişlerdir. (93)
3- Enderun : II.Mahmut’un 1826 Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmasıyla saray
mektebi olarak ortadan kaldırılmıştır. Osmanlıda önemli bir yer tutan Enderun,
Tanzimat döneminde bir eğitim kurumu yerine saray hizmetkârı yetiştiren bir kurum
olarak faaliyetlerine devam etmiştir. (94) Bu nedenle Tanzimat döneminde bir eğitim
kurumu olarak ele alınmayacaktır.
4- Diğer Tahsil Mekanları : (95) Cami, kütüphane, alimlerin evleri vs. bu
mekanlara Tanzimat döneminde müdahale edildiğine dair tarihi bir bilgiye
rastlanmamaktadır. Cumhuriyet’e kadar gelen bu öğretim mekanları Cumhuriyet
döneminde az da olsa vardır.
5- Meslek Mektepleri : Şekil değiştirerek daha sonra devam etmektedir.
Cumhuriyet döneminde de vardır.
6- Askeri Mektepler : Bazı değişikliklerle günümüzde de vardır. Kuleli Askeri
Lisesi, Kara Harp Okulu gibi okullar gelişerek bugünkü hallerini almışlardır.
7- Sivil Mektepler : Kısmen de olsa değişime uğrayarak günümüze kadar
gelmişlerdir.
Tanzimat öncesi eğitimle ilgili olarak 1839’a kadar II. Mahmut döneminin
yenileşme hareketlerinin şu beş temel özelliği dikkat çekmektedir.
1) Askeri okullar açıldı, yabancı öğretmenlere görev verildi. İngilizce, Fransızca
programa girdi.
2) 1826 Vaka-i Hayriye ile yeniçeri ocağı kaldırıldı. Medrese desteği güç kaybetti.
(92) Sıbyân Mektepleri : Okulöncesi eğitim olarak kabul edilen Osmanlıda önemli bir eğitim kurumudur.
Tanzimat dönemi örgün eğitim başlığı altında geniş bilgi verilecektir.
(93) Medreseler : Osmanlıda orta ve yüksek öğrenim kurumu olarak bazen de ilköğretim olarak ifade
edilen en önemli eğitim-öğretim kurumudur. Tanzimat dönemi örgün eğitim başlığı altında daha
geniş olarak incelenecektir.
(94) Enderun hakkında geniş bilgi için Bkz., İsmail Hakkı Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, Belediye
Müzeleri Müdürlüğü Halk Bsm., İstanbul, 1953; Krş. Ülker Akkutay, Enderun Mektebi, Gazi
Ü. Y. No: 38, Gazi Ü. Basın Yayın Yükseokulu Bsm., Ankara, 1984; İlhan Tekeli-Selim İlkin,
Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üreten Sistemin Oluşumu ve Dönüşümü,
A.K.D. ve T.T.K.
(95) Fransızca otodidakt tabir edilen bu mekanlar için bkz. Ergin, c. I. s., 375.

23
3) İlköğretim zorunluluğu ilk kez bu dönemde (1824) getirildi.
4) Batı ile ilişkiler arttı. İlk kez 1830’da Avrupa’ya öğrenci gönderildi.
5) Türkçe yayımlanan Takvim-i Vakayı (1831) bu dönemde çıkmıştır. (96)
Ayrıca bu dönemin Rüştiyelerinde;
“Arapça
Sarf ve Nahiv,
Nuhbe-i Vehbi,
Farsça ve
Tuhfe-i Vehbi (97)
Türkçe – İnşa,
Hat,
Lügat ve
Ahlâk (Risale-i Ahlâk) dersleri programlarda yer almaktaydı.” (98)
“Tanzimat öncesi Rüştiyelerin süresi 2 yıldı. Sıbyân mekteplerini bitiren o
dönemin tanınmış ailelerin çocukları ya da devlet hizmetinde bulunanların çocukları
seçilerek alınıyordu.” (99)
“Subay yetiştiren Harbiye Mekteplerinin müfredatında,
İlm-i hal,
Akaid-i İslamiyye ve Diniyye ile diğer dersler yer almaktaydı.” (100)
Bu programın içinde doğrudan ahlâk öğretimi ile ilgili bir derse
rastlanamamaktadır.
“Harbiyeler kurulduktan sonra bazı öğrenciler Viyana, Paris, Londra’ya tahsile
gönderilmiş ve Avrupa’dan öğretmenler getirilmiştir.” (101) Bu dönemin Mekteb-i
Harbiyeleri, “sadece, subay yetiştiren değil, uzun süre okullarda müspet bilim
derslerini okutan öğretmen kaynağı olarak da eğitim tarihimizde etkinlik
göstermiştir.” (102)
(96) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 163.
(97)
Bu konu Tezimizin Tanzimat Dönemi Yazılı Basında Ahlâk Öğretimi ile ilgili başlık altında
incelenecektir.
(98) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 170.
(99) Akyüz, a.g.e. s., 170.
(100) Akyüz, a.g.e. s., 168.
(101) Akyüz, a.g.e. s., 169.
(102) Akyüz, a.g.e. s., 169.

24
Tanzimat öncesi eğitim bazı kaynaklarda şöyle sınıflandırılmaktadır: “Anadolu
uygarlığın kaynaklarını Türk-İslam ve yerli kültür teşkil etmektedir. Ancak toplum
hayatında ve özellikle kurumlarda İslami kültürün etkisi daha fazladır. O kadar ki,
Osmanlılar giderek kendilerini İslam’la özdeşleştirdiler. Bu nedenle eğitim
kurumlarının temelini İslam din ve kültürü oluşturdu.” (103)
Fahri Fındıkoğlu “… En azından Tanzimat’a kadar olan devre için büyük
şehirlerimizin Medrese gibi Tekkeleri de kendi ölçü ve çaplarında birer fikri ve harsî
merkez idiler.” (104) ifadesini kullanmaktadır.
Ayrıca Tanzimat öncesi dönemde maarifin Tekkelerle olan etkileşimi de söz
konusuydu. Hemen her aşamada Tekke ile etkileşimin olduğu tarihi kaynaklarda
mevcuttur. Bazen Tekke bazen de Medrese itibar ve fonksiyon olarak öne çıkıyordu.
Tekkelerle diğer eğitim kurumları arasında iletişim ve etkileşimin varlığından
söz edebilmek mümkündür.
Bu dönemde din eğitimi içinde ahlâk öğretimi hem formal olarak veriliyor, hem
de informal olarak etkileşim içinde yaşanıyordu.
Dönemin gerek tekkeleri gerekse medreseleri ve diğer öğretim mekanları hem
din hem de ahlâk öğretimi fonksiyonu icra eden önemli kurumlardı.
Tanzimat öncesi yeni açılan mektepleri istisna alırsak, genel anlamda toplumu
etkileyen diğer eğitim-öğretim kurumları, dini özellik taşıdığı için aynı zamanda
ahlâk öğretimi veren kurumlar olarak düşünülebilir. Mektepler ise daha çok teknik
içerikli eğitim veriyordu.
(103) Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 16-17.
(104) İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebeti, Seha Neşriyat A.Ş., İstanbul, 1984, s.,177

25
3.2. Tanzimat Dönemi Eğitim
Tanzimat Fermanında eğitime yer verilmemiştir. Ancak 1856’da yayınlanan
Islahat Fermanı’nda eğitime yer verilmiştir. Tanzimat Dönemi eğitim alanında en
büyük değişiklikler ise 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin yayımlanması ve
uygulanmasıyla gerçekleşmiştir.
Tanzimat öncesinde de batıya açılma ve kısmen okullaşma vardı. Ancak eğitim
alanında belirgin yapılanma Tanzimat Döneminde gerçekleşmiştir.
Eğitim alanında 1869’da yayımlanan 198 maddelik Maarif-i Umumiye
Nizamnamesi bir milad olarak kabul edilebilir. 1856’dan önce eğitim alanında arzu
edilen birçok husus bu nizamnamede ele alınmıştır.
Tanzimat Döneminin eğitimle ilgili genel özellikleri 17 maddeyle ifade
edilirken (105) bu özelliklerin hiçbirinde ahlâk eğitimi ve öğretimi ile ilgili hususa yer
verilmemektedir. Azınlık okullarına tanınan imtiyazlar sağlanırken ahlâk öğretim ile
ilgili bir düzenlemeden bahsetmek zordur. (106)
Tanzimat Fermanının eğitim öğretimden hiç bahsetmemesini hayretle
karşılayanlar, Tanzimat için en başarılı ve verimli alan olarak eğitim alanını ifade
etmektedirler. (107)
Devrin önderi kabul edilen Reşit Paşa ve onun himayesinde aynı fikirlerle
beslenen Ali Fuat Paşa iktidarında savunulan ve hareket noktası olarak benimsenen
görüş şudur: “Müesseselerin korunması ve ayakta durması için yeni nesillerin eski ile
hiçbir ilgisi olmadan bilimsel kapasite ile donanımlı olmaları gerekir.” (108)
Sadrettin Celal Antel Tanzimat maarifinde belirgin olan hususu şöyle ifade
etmektedir. “Maarif sahasında da mazi ile dini ananelerle alakayı keserek, yahut
gevşeterek, medreseleri kapatmak –hatta ıslah etmek cesaretini göstermeksizin;
sadece onların yanına ve umumiyetle onların tesiri altında mahdut miktarda Avrupa
mektepleri tipinde mektepler açmakla iktifa ettiler. (109)
(105) Geniş bilgi için Bkz. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 177-178.
(106) Akyüz, a.g.e. s., 178, Madde 11.
(107) Enver Koray, Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, M.Ü.Y., İstanbul, 1991, s., 90.
(108) Koray, a.g.e. s., 91.
(109) Sadrettin Celal Antel, Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaası İstanbul, 1940, s., 6.

26
Nafi Atuf Kansu ise şöyle diyor: “Tanzimat’tan önce hasıl olan sırf dini terbiye
idi. Tanzimat maarifi bunun yanına asır terbiyesini eklemek istedi. Bütün tahsil
derecelerinde, unsurları kendi dini terbiyelerinde tamamen serbest bıraktı. Resmi
mekteplerinde ananevi, İslami terbiyeye ehemmiyet verdi. Fakat gerek yeni
derslerinin zaruri neticeleri olmak üzere asri terbiyenin de nüfuzuna mani
olamadı.” (110)
Diğer taraftan gayri Müslim cemaatlerin bütün imtiyazlarını bilhassa Islahat
Fermanı ile her devirden fazla tanıyan Tanzimat, bu cemaatlerin maarif sahasında
ilerlemesini adeta kolaylaştırdı. (111
Tanzimat’tan Cumhuriyet’e eğitim sisteminde değişiklik yapılırken, Tanzimat
Fermanı’nda eğitimden bahsedilmemesinin yanında 1856 Islahat Fermanı’nda
eğitime yer verildiği ve 1857’de kurulan Maarif-i Umumiye Nezareti ile hükümette
ilk defa eğitim işlerinin ayrı bir işlev olarak ele alındığı (112) vurgulanıyor.
Tanzimat döneminde eğitim alanında alınan kararlar ve uygulamalar ifrat ve
tefritle beraber birtakım istikrarsızlıkları beraberinde getirmiştir.
3.2.1. Eğitim Alanında Kurumlaşma
Tanzimat Dönemi her alanda inişli çıkışlı uygulamalar olmasının yanında
eğitim alanında kurumsallaşmanın olduğu bir gerçektir.
Tanzimat öncesinde yapılan bazı düzenlemeler, Tanzimat’la beraber yapılan
köklü değişikliklerle kurumsallaşmaya başlamıştır. Tanzimat öncesinde eğitimöğretimde
bu anlamda bir sistemleşmeden bahsetmek zordur. 19.yüzyıla kadar
sıbyân mektebi ve medreseden meydana gelen öğretim kurumları Şeyhülislamlık
makamına bağlıydı. (113) Tarihi kaynaklara göre yetişen simalar, Frenklerin Otodidakt
dedikleri yerlerde yetiştiriliyordu. (114)
(110)
Nafi Atuf Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit
Kitaphanesi, İstanbul, 1930, 1930, s., 85-86.
(111) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 6..
(112)
Tekeli, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Eğitim Sistemindeki Değişmeler, Atatürk Ü. Tarih
Bölümü Ders Notları, s., 467.
(113) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 18.
(114) Geniş Bilgi için Bkz., Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II, s., 375.

27
3.2.1.1. Meârif Meclisleri (İstişare Kurulları) ve Ahlâk
Maarif Meclisleri, eğitim işlerinin görüşüldüğü ve karara bağlandığı meclisler
olarak işlev görüyordu.
“Yeni kurulan müesseselerin en önemli kısmını “meclis”ler teşkil ediyordu. Bu
meclisler nazırların yanında yardımcı bir unsur olarak yer alırlardı.” (115) Bu dönemde
kurulan meclislerde ahlâk öğretimiyle ilgili bir gündemin olup olmadığına bakacağız.
a) Meclis-i Vâlâ : II. Mahmut devrinde eğitim işlerinin görüşüldüğü meclis,
(1838) (116)
b) Dâr-ı Şûra : Eğitimle ilgili tekliflerin görüşülerek karara bağlandığı seçkin
meclis.
c) Meclis-i Umûr-i Nâfia : 1838’de memleketin ziraat, bayındırlık, sanayi,
sanat ve her türlü fenniyle ilgilenmek üzere kurulan meclis.
d) Meclis-i Maarif-i Muvakkat: 1845'te ilmiye, kalemiye, seyfıye
sınıfından seçilen zatlardan oluşan maarif meclisidir.
e) Meclis-i Maarif-i Umûmiye: 1846 Meclis-i Maarif-i Muvakkatin
teklifi Meclis-i Vâlâ'da kabul edilerek padişahın açıklamasıyla oluşan,
Altı üye bir kâtipten meydana geliyordu.
f) Meclis-i Muhtelit: Mektepler karma hale geldikten sonra gayr-i
Müslim üyelerin de yer aldığı eğitim ile ilgili meclistir.
g) Encümen-i Dâniş: 1851 'de Avrupa eğitimi ile temasa geçmek, telif
ve tercüme etmek; gerekli kitapları belirlemek üzere kurulan meclis.
Bazı belgelerde Amerikalı bir üyesinin olduğu da belirtilmektedir.
h) Maarif-i Umumiye heyeti: 1864
1- Mekatib-i Subyâni Müslime Komisyonu: Haftada iki gün toplanıp kız
mektepleriyle ilgili İslâm'a ait yazılmış kitapları görüşür.
2- Mekatib-i Rüştiye ve Adliye Komisyonu: Bütün teba'a çocuklarının
eğitim işleriyle ilgilenen komisyonun adıdır. (Gayri Müslim üyeleri de
vardır) (117)
ı) Meclis-i Meşâyıh: 1864 Tekkelerle ilgili olarak devlet kontrolünde
kurulmuştur. (118)
(115) Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, c. IX, Üçdal Neşriyat, Emir Basın Yayın Pazarlama Ltd.
Şti., İstanbul, 1996, s., 426.
(116) Zengin, Tanzimat Dönemi Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi. s., 37
(117) Krş. Ergin, a.g.e., s. 18-35. Akyüz. Türk Eğitim Tarihi, s. 208-213.
(118) Gündüz, Osmanlıda Devlet Tekke Münasebetleri, s. 155.

28
i) Meclis-i Kebir-î Maarif: 1869 Büyük Eğitim Meclisi olarak adlandırılan
bu kurul, Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde öngörülen, maarifin genel
idare merkezi olarak kurulmuştur. İki daireden oluşmuştur.
1- İlmiye kısmı
2- İdare kısmı
Türkçe’yi iyi bilen ve bir yabancı dile vakıf olan 8 dahili ve yeterince harici
üye ve bir katipten oluşan bu meclisin tabii üyeleri arasında ilmiye dairesinin yüksek
mekteplerinin nazır ve müdürleri yer almaktaydı. Ayrıca 1869 Nizamnamesine göre
Meclis-i Kebir-i Maarifin şubesi ve icra organı olarak il düzeyinde maarif
müdürünün başkanlığında maarif meclisleri kurulmuştur. (119)
j) Islah-i Mekatip Komisyonu: (1870) Meclis-i Kebir-i Maarifin ilmiye
ve idare daireleri üyelerinden seçilen dört kişiden oluşan komisyondur.
Sıbyân mekteplerinin tanzimi, ıslâhı ve kitap meseleleriyle ilgilenirdi
Araştırmamıza mehaz kabul ettiğimiz ve Tanzimat maarifi üzerine yazılan
eserlerden oluşturmaya çalıştığımız bu meclis sıralamasında, iki önemli nokta göze
çarpmaktadır. Birincisi, Bunalım ve arayıştan olacak ki, kısa dönemde birçok
oluşum ortaya çıkmıştır. İkincisi ise bu arayışların hiç birinde açıktan ahlâk öğretimi
ile ilgili bir düzenlemenin yapılmamış olmasıdır. Maarif-i umumiye heyetinin,
Mekatib-i Sıbyân-ı Müslime komisyonunun İslâm konusunda yazılmış kitapları
görüşmesi ahlâk öğretimi açısından istisna olarak kabul edilebilir. Bu meclislerin
hiçbirinde özellikle ahlâk öğretimi ile ilgili bir gündemin olmaması; o günkü
şartlarda ahlâk öğretimi ile ilgili bir problemin olmaması olarak da düşünülebilir.
3.2.1.2. Talimatnamelerde Ahlâk Öğretimi (120)
Bu dönemde en çok dikkati çeken bir başka husus layihaların yayınlanmasıdır.
Tanzimat döneminde yayımlanan layiha ve talimatnamelerde ahlâk öğretimi ile ilgili
bir düzenlemenin olup olmadığını araştırdık
1) 1824 II. Mahmut'un İstanbul ve çevresi için yayımladığı dar çerçevede
ilköğretimin zorunlu olmasıyla ilgili ferman.
(119) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 32.
(120) Krş. Bu bölüm Nafi Atıf Kansu'nun Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Cahit
Yalçm Bilim’in, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, Cavit
Binbaşıoğlu'nun Türkiye'de Eğitim Bilimleri Tarihi, Yahya Akyüz'ün Türk Eğitim
Tarihi isimli eserlerin Tanzimat başlığındaki açıklamalardan çıkarılarak tarih sırasına göre
yazılmıştır.

29
2) 1839'da Meclis-i Umur-ı Nafıa tarafından yayımlanan layiha.
3) 1845 Abdülmecit tarafından yayımlanan eğitimle ilgili bir Hatt-ı Hümayun.
4) 1846 yılındaki yönetmelik (layiha).
5) 1847 İlkokul yönetmeliği: Tanzimat döneminin resmi eğitim anlayışı bu
belgeden çıkarılabilir. (121)
6) 1850'de Abdülmecit tarafından yayımlanan bir tamimle çocukların
yönlendirilmesi.
7) 1851 DarülMuallimîn Nizamnamesi: Öğretmen okullarının ilk yasası
kabul
edilir. Yahya Akyüz tarafından bulunup yayımlanmıştır. (122)
8) İrade-i Seniyye. Sıbyân mektepleri ile ilgili ıslahat nizamnamesi.
9) 1867 tarihli Ali Paşa tarafından yayımlanan layiha.
10) 1868 Galatasaray Sultânîsinin üç dilde ilân edilen 10 maddelik
nizamnamesi. (123)
11) 1869 Maarıf-i Umumiye Nizamnamesi.(Ayrı bir başlıkta daha detaylı bir
bilgi verilecektir.)
12) 1870'de yayımlanan mekteplerde okutulacak telif ve tercüme eserlerin
özelliklerinden bahseden 13 maddelik nizamname.
13) 1876 Meclis-i Maarif tarafından yayımlanan, teftiş içerikli kız liseleri ile
ilgili öğrencilerin takibi hakkında bir düzenleme.
1869 Maarif-i Umumiye nizamnamesi dışındaki layiha ve emirlerde
özellikle ahlâk öğretimi anlayış ve uygulamaları hakkında geniş bilgi
verilmemektedir. Bazılarında ise öğrencilerin ahlâki yönden takibi ile ilgili
düzenlemeler göze çarpmaktadır. Bununla birlikte dinî kitaplarla ilgili hususları
belirleyen düzenlemelerin arasında ahlâk derslerinden bahsedilmektedir. 1870'de
yayımlanan mekteplerde okutulacak kitapların özellikleri ile ilgili 13 maddelik
nizamnamede; Ahlâk risaleleri de okutulacak kitaplar arasında sayılmıştır. (124)
(121) Cavit Binbaşıoğlu, Türkiye'de Eğitim Bilimleri Tarihi, M.E.B. İstanbul, 1995. s. 37.
(122) Binbaşıoğlu, a.g.e., s. 23.
(123) Bkz. Bilim. Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 37-54.
(124) Bilim, a.g.e., s. 41.

30
3.2.1.3. Kurulan İlmî Cemiyetler ve Ahlâk Öğretimi
Tanzimat Dönemi’nde kurulan bazı cemiyetlerin faaliyetleri arasında eğitim ve
ahlâk öğretimi içerikli uygulamalar göze çarpmaktadır. Bu nedenle o dönemde
kurulan cemiyetlerin bir kısmına değinmeye çalıştık.
1) Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi: İlim ve marifete hevesli kimselere, ilim tahsil
etmek ve ettirmeyi deruhte etmek üzere kurulmuştur. Gelirlerini azaların aidatları
ile karşılayan bu cemiyet, Edebiyat ve şiir müsabakaları düzenliyordu. (125)
2) Encümen-i Daniş (1850): Meclis-i Maarifin fevkinde bulunan, mekteplerde
okutulacak kitapları telif ve tercüme ettirmek üzere 40 kişi dahili azası ve sınırsız
harici azası olabilen teşekküldür, Kavaid-i Osmanîye (Fuat ve Cevdet Paşa) ilk
kabul ettiği kitaptır. (126)
3) Cemiyet-i İlmiye-i Osmanîye (1860): Bu cemiyeti Munif Paşa kurmuştur.
Mecmuayı Fünûn'u (aylık mecmua) çıkaran bu cemiyetin amacı dine ve politikaya
ait olan eserlerin dışındaki faydalı eserleri tercüme ve telif etmekti. (127)
4) Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye (1864-65)- Dâruşşafaka: Yusuf Ziya
Bey, Ahmet Muhtar Paşa ve Tevfık Paşa, İslam’ın tekamül ve terakkisini düşünme
endişesinden hareketle bu cemiyeti kurmuşlardır.
Ahlâk öğretimi açısından bu cemiyetlere bakıldığında Cemiyet-i İlmiye-i
Osmanîyenin çıkardığı Mecmua-yı Fünûn'daki ahlâkla ilgili yazılar önemli kabul
edilecek düzeyde idi.
Ayrıca cemiyet-i tedrisiye-i İslamiye'nin kuruluş amacında dini bir öğretim ve
dolayısıyla ahlâkla ilgili bir sonuç elde edilmekteydi. Bu cemiyetin açtığı ilk halk
mektebi olan 3 yıl süreli Valide Mektebidir. Bu okulun programında dini derslerin
yanında muhasebe yönü olan dersler de yer alıyordu.
Daha sonra Galatasaray (1867) Sultânîsinin alternatifi olarak 1873'de
Dâruşşafakayı açmışlardı. Öksüzlere mahsus kurulan 8 yıllık tahsil müddeti olan bu
okulun programına fen şubesi ve telgrafçılıkla ilgili bazı dersler ilave edilmişti.
Asıl amaç, İslâm yetimlerine mahsus olmak üzere bir talim ve terbiye
müessesesi haline getirmekti. (128)
(125)
Krş. Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 125; Orhan Türkdoğan,
Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi M.E.B.Y. No: 869, M E Bsm.,
İstanbul, 1995, s., 249.
(126) Bkz. Kansu, a.g.e., s. 125.
(127) Kansu, a.g.e., s. 126.
(128) Kansu, a.g.e., s. 127. 128

31
Bu mektep programlarında dini bir eğitim verildiğinden ahlâk öğretimine
doğrudan veya dolaylı olarak katkı sağlamışlardır. Zorlama olmayan bir yorumla tabii
olarak bu sonuç ortaya çıkmaktadır.
Kuruluş amaçlarına ve faaliyetlerine bakıldığında; diğer iki cemiyette de
(Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi, Encümen-i Daniş) ahlâk öğretimi açısından en
azından açıkça bir ifadeye yer verilmediği gözükmektedir.
3.2.1.4. Eğitimle İlgili Mercîler ve Ahlâk Öğretimi
1) Mekatib-i Rüştiye Nezâreti: (1839) Şeyhul İslâm’ın denetimi altında
ve Evkaf Nezaretinin bünyesi içinde bir Genel Müdürlük olan bu makam
Rüştiyelerle beraber gündeme gelmişti. (129)
2) Mekatib-i Umumiye Nezareti: (1846) Adı nezaret de olsa bir Genel
Müdürlük mahiyetindeydi. 1846'lardan sonra bu mevkinin işleri de Mekatib-i
Umumiye Nezaretine devrolunmuştur. (130)
3) Maarif-i Umumiye Nezareti: (1857) Bu yetki Meclis-i Vukelâ'ya
(Bakanlar Kurulu) dair bir Nazır tarafından kullanılıyordu. Mekatib-i Umumiye
nezaretini de bünyesine alan bu örgüt Bakanlık (nazırlık) düzeyinde ilk eğitim
kuruluşudur. İlk maarif Nazırı Abdurrahman Sami Paşa'dır. (1857-1861). İlk
müsteşar da ünlü bilim adamı Hayrullah Efendidir. (131)
Bu oluşumlar içerisinde din öğretiminden bağımsız bir ahlâk öğretiminden
bahsedilmemektedir.
(129) Krş. Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 208.; Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 396.
(130) Akyüz, a.g.e.. s. 209.
(131) Akyüz, a.g.e., s. 209.

32
3.2.1.5 Nâzırlar (Bakanlar)
Tanzimat Dönemi Maarifinin daha iyi anlaşılmasını sağlamak amacıyla o
dönemin birinci derecede maarifinden sorumlu görevlilerin ne kadar süre görevlerini
sürdürdüklerini görmeye çalışacağız.
Tanzimat Döneminin Maarif Nazırları sık sık değiştirilmekte idi. Bu nedenle
değişikliklerin gözükmesi bakımından o dönemin Maarif Nazırlarını, yaptıkları
görev tarihi itibariyle sıralayacağız.
1- Abdurrahman Sami Paşa : 1857 – 1861
2) Ahmet Kemal Paşa : 1861 – 1862
1865 – 1867
1871 – 1872 Ocak
1872 – Aralık 1873
3) Mustafa Fazıl Paşa : 1862 – 1863
4) Nevres Paşa : 1863 – Ocak – Haziran
1865 – Mart – Haziran
5) İbrahim Osman Paşa : 1863 – 1865
6) Abdülatif Suphi Paşa : 1867 – 1868
7) Safvet Paşa : 1868 – 1871
1874 – 1875
1874 – 1876
8) Derviş Paşa : 1872 – Ocak – Haziran
9) Ahmet Vefik Paşa : 1872 – Haziran – Aralık
10) Cevdet Paşa : 1873 – 1874
1875 – Haziran - Aralık
11) Arif Paşa : 1875 – Ocak – Haziran (132)
Tanzimat Dönemi’nin son Maarif Nazırı 1876 yılında tekrar göreve gelen Safvet
Paşa’dır. (133)
37 yıllık Tanzimat döneminde iki padişahın uygulamaları vardı. 1839-1861
Abdülmecit dönemi ile 1861-1876 Abdülaziz yılları Tanzimat uygulamalarının
olduğu dönemdir.
İki padişahın hüküm sürdüğü Tanzimat dönemine eğitim alanında damgasını
vuran Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Safvet Paşa’nın Nazırlığı döneminde
(132) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 94.
(133) Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 397.

33
yayımlanmıştır. Tanzimat döneminin ilk maarif nazırı Abdurrahman Sami Paşa
(1857), son maarif Nazırı ise Safvet Paşa’dır. (1876) 19 yıllık Maarif Nezareti
döneminde değişik 12 Nazır, birden fazla görevlendirmelerle ise, toplam 19 civarında
Nazır (bakan) görevlendirilmişti.
Nezaret mevkiinde yaşanan bu sık değişiklikler, yaklaşık her yıla bir bakanın
düşmesi, bize o dönemin istikrar ve zorluğu hakkında önemli sayılacak bilgi
vermektedir. Genel olarak eğitim-öğretim ile ilgili yaşanan bu istikrarsızlıkların ahlâk
öğretimini de etkilediğini düşünmekteyiz.
3.2.2. Tanzimat Döneminde Eğitimde Yapılan Yenilikler
Çalışmamızı sürdürürken yaptığımız taramalarda karşılaştığımız ve yenilik
olarak tespit edilen hususları şöylece sıralayabiliriz:
3.2.2.1. Anadilde Eğitim
Tanzimat ile beraber gelen yeniliklerin başında Türkçe’nin eğitim dili olması ve
öğretilmesi keyfiyetidir.
“Tanzimat ve 1876 yıllarının sonrası okullaşmanın Türkçe’nin öğretilmesinde
ivme kazandırdığı” (134) gerçeği hemen hemen her fırsatta belirtilmektedir.
Tanzimat’ın tedrisatta yaptığı en büyük ve en hayırlı inkılap olarak anadilin
eğitim dili olarak kabul edilmesi (135) hususiyetidir.
3.2.2.2. Millî Kimlik Uyanışı
Türklük henüz belirsiz olarak ve tarih merakı halinde uyanmaya başladı. (136)
3. 2.2.3. Eğitimde Laikleşme
1793’de Mühendishane-i Berr-i Hümayun ile başlayan, 1834’de Mekteb-i
Fünûn-i Harbiye’yle devam eden, Tanzimat’ın ilk yıllarında rüştiyelerle beraber daha
da belirginleşen eğitim uygulamaları, Türk eğitiminde laik eğitimin temelini
oluşturmaktadır. (137)
(134) Nesimi Yazıcı, Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi Üzerine Bazı
Gözlemler, Belleten, LIX, T.T.K.Bsm., sayı 224, Nisan, 1995, Ankara 1995, s.,124.
(135) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 21.
(136) Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, s., 64.
(137) Krş. Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s.,34-39; Bilim, Tanzimat Devrinde
Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s.,35; Zengin, Tanzimat Dönemi Örgün Eğitim
Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 208-212.

34
3.2.2.4. Tedris Usulleri
1) Mektep Binaları, eğitimde muhtelite (karışık ders işleme), enfaride (ferdi)
ve mütekabile (bir üst sınıf öğrencinin ders vermesi) yerine müttehide (sınıf ve toplu
eğitim) uygulanması. (138)
2) Öğretmen kürsüsü, kara tahta, yazı tahtası, okul sıraları, yer küresi vs. ders
araçlarında yer alması. (139)
3) Kâğıt, mürekkep, hat (140) araç gereçleri.
4) Ezber okuma yerine anlama okuması. (141) Kimden okudun yerine ne
okudun? Ve müfredatın ağırlık kazanmaya başlaması.
5) Öğretmenliğin devlet memurluğu statüsüne kavuşması (142)
6) İlköğretim zorunluluğu (1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile, II.
Mahmut döneminde (1824) olan İlköğretim zorunluluğu umuma teşmil
edilmiştir.) (143)
7) Kızların eğitimi: (144) Resmen kızların eğitim gördüğü dönem Tanzimat ile
başlamıştır.
Bizim tespit edemediğimiz başka yenilikler olabilir. Ancak biz çalışmamızın
sınırlarını aşacağı düşüncesiyle tespit edebildiğimiz kadarını vermekle yetineceğiz.
3.2.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Ahlâk Öğretimi
Örgün eğitimin günümüze uzanan eğitim uygulamaları Tanzimat Döneminde
yayımlanan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile şekillenmiştir. 1869
Nizamnamesi Osmanlıda, eğitim-öğretim alanında önemli bir dönüm noktasıdır.
Bugünkü eğitim-öğretimin geldiği nokta itibariyle bir milattır.
(138) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 43
(139) Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 86.
(140) Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s. 244
(141) Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s. 45.
(142)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 76.
(143)
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VI, A.K.D. ve T.K., T.T.K.Y., 3.Baskı, Ankara, 1983,
s., 168.
(144)
Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 293.

35
“Maarif-i Umumiye nizamnamesi Safvet Esat Mehmet Paşa’nın (1814-1883)
çalışmalarıyla vücuda gelmiştir. Kemal Paşa’nın riyasetinde Sadullah Paşa, Dadyan
Artin Efendi, Recai Zade Ekrem Bey, Ebuziyya Tevfik Bey, Mehmet Mansur ve
Dragon Tzankoff efendilerden mürekkep olan, Şuray-ı Devlet Maarif dairesince
hazırlanan bu Nizamname, bilhassa Fransız maarifinden mülhem idi. Fransız Maarifi
Umumiyesinin büyük ihtilalden (1789) beri geçirmiş olduğu safhalar tetkik edilerek
ve memleketin hali gözönünde bulundurularak tertip olunmuştur. Nizamname ve
mazbatası Sadullah Paşa tarafından yazılmıştır.” (145)
Metin olarak, 5 bab, 3 kısım, 5 fasıl ve 198 maddeden meydana geliyordu. (146)
“Maarif-i Umumiye Nizamnamenin yedi hususu öne çıkmaktadır.” (147)
Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde hangi derslerin okutulacağı belirtilirken
ahlâk derslerinin okutulacağı okullarla ilgili maddelerde açıklanmaktadır.
Nizamnamenin altıncı maddesinde sıbyân mekteplerine ve mekteplerde
okutulan ahlâk dersine yer verilmiştir. 23. maddede ise rüştiyelerdeki ahlâk
öğretimine yer verilmiştir. Nizamnamenin 80 ve 81. maddelerinde ise Darul
Funun’da okutulan dersler ve Dar’ul Fünûn bünyesinde açılan Hikmet ve Edebiyat
şubesinde İlm-i Ahlâk dersine yer verilmiştir. Maarif-i Umumuye Nizamnamesinde
okullarda okutulacak ahlâk dersleriyle ilgili açıklamaları söz konusu maddelerde
mevcuttur.
Maarif-i umumiye nizamnamesinin maarif teşkilatı şöyleydi.
MAARİF NAZIRI
1- Meclis-İ Kebir-i Maarif
İlmiye Dairesi
İdare Dairesi
2- Vilayet Maarif Meclisleri
3- Muhasebe ve Maarif Sandıkları
Çizelge 3.2.3.1. (148)
(145) Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 130
(146)
Krş. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 31-35, Orijinal
Metin, Atatürk Ü., Seyfettin Özege Bölümü, Düsturlar c. II, s. 184-219.
(147) Geniş bilgi için Bkz. Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 132.
(148) Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 32

36
1869 öncesi Türk Eğitim Sisteminin Yapısı’yla ilgili aşağıdaki iki çizelgeyi
Mukayese açısından aktarıyoruz:
Çizelge 3.2.3.2. (149)
(149)
Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923),
M.E.B., M.E.Bsm. İstanbul, 1992, s., 63.

37
Çizelge 3.2.3.3. (150)
Yukarıda verilen çizelgeler 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve öncesine
ait genel durumu ortaya koymaktadır.
(150)
Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi, s., 87.

38
3.3. Tanzimat Dönemi Eğitim-Öğretim Kurumları
Çalışmamızın kaynaklarında belirtilen ortak kanaate göre, Tanzimat Dönemi
eğitim kurumlarını Tanzimat Öncesi devam eden eğitim kurumları ile Tanzimat
Dönemi açılan Batı tarzı mektepler oluşturmaktadır.
Tanzimat öncesi eğitim-öğretim kurumları şunlardır:
1) Sıbyân mektepleri
2) Medreseler
3) Diğer tahsil yerleri
a) Camiler
b) Tekkeler
c) Hükümet daireleri
d) Kütüphaneler
e) Vezirlerin ve gezginlerin evleri
f) Alim ve mütefekkirlerin evleri v.b.
4) Mesleki mektepler
5) Askeri mektepler
6) Sivil mektepler (151)
Tanzimat devri eğitim kurumları anlatılırken öncekilerin devamından bahisle
şöyle deniyor: “Tanzimat devri eğitim kurumlarının temelini, eskileri yıkmadan yeni
eğitim kurumları teşkil etti. Tanzimatçılar var olan medreselerin varlığına
dokunmadan, hatta onların tesiri altında çoğu zaman aynı hocalarla, bazen Avrupa’ya
göndererek, Avrupa tipi mekteplerin açılmasını sağladılar.” (152) Bu yönü ile
bakıldığında Tanzimat Öncesi dönem, Tanzimat’a etki etmeye devam etmekteydi.
Tanzimat’ta en belirgin olan ve en çok öne çıkan hususlardan biri de Gayr-i
Müslimlere karşı müsamahakar davranmanın çok ötesinde, büsbütün onların
(151)
Geniş bilgi için Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c. I– II, s., 5-407
(152)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s. 78

39
lehine çevrilmiş olan uygulamalardı. Eğitimle ilgili birçok konuda Gayr-i
Müslimlere, eşit veya daha imtiyazlı katılımlar sağlanmıştır. (153)
Tanzimat dönemi öncesinden gelen ve Tanzimat’la devam eden eğitimöğretim
kurumlarının bir kısmı Cumhuriyete kadar devam etmiştir.
Tanzimat dönemi eğitim kurumlarını Nafi Atuf, Mektepler başlığında bir
çizelge ile aktarmıştır. (Çizelge 3.3.1), (154) Aynı kitabın başka sayfalarında yer alan
çizelgeyi eklenmeyenleri de biz şemaya ekledik. (Çizelge 3.3.2).
Mekteplerin dışındaki eğitim müesseselerini de maarifin içinde
değerlendirerek daha geniş ve kapsamlı bir çizelge oluşturduk. Böylece Tanzimat
maarifini bir çizelgede bütün olarak görmeye çalıştık. (Çizelge 3.3.3).
Eğitim tarihi kaynaklarında Tanzimat maarifi daha çok mektepler ve
medreseler olarak belirtilmektedir. Oysa o dönemde eğitim adına devam eden
Tekkeler ile diğer eğitim mekânlarının (cami, kütüphane vs.) faaliyetlerine de
müdahale edilmedi.
Tanzimat dönemi maarifini tüm kapsamıyla ifade edeceğini düşündüğümüz
(3.3.3) nolu çizelgeyi en son olarak, daha önceki (3.3.1-3.3.2) çizelgelere
dayandırarak oluşturduk ve aşağıda verdik.
Örgün ve yaygın eğitim kurumlarında ahlâk öğretimini bu çerçevede ortaya
koymaya çalıştık.
(153)
Antel, Tanzimat Maarifi, s. 84..
(154)
Krş. Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s. 136, 171; Ergin, Türk Maarif
Tarihi, s. 375.

40
Mektepler
Gayri Resmi
M.ektepler
(Hususi
Mektepler
Resmi Mektepler
Ecnebi M. Gayrimüslim M. Hususi İslam
Yüksek M. İst. Kız San. M. Galatasaray
Sultânîsi
İdâdî Rüştiye M. İptidai Sıbyân
M..
Şahısların İdaresindeki M. Cemaat ve Patrikhane İdaresindeki M.
M: Bahriye-i Ş. Kayli Ticaret-i B. Kaptan
M. Mergut
MF.N. M. H. Dr. Z. MG. N.
Liva İdâdîleri
Darul
Muallimîn
Darul
Muallimat
Müh. Berri
Hümayün
ve Hendesei
Mül.
M. Tıbbiyei
Şah.
Halkalı
Ziraat M.
Vilayet İdâdîleri
Vilayet
Sıbyân
Dârülmualli
mîni
İptidai
Dârülmualli
mîni
İstanbul
M. Harbiye
Mülkiye
Baytar M.
Rüşdi
Dârülmualli
mîn İstanbul
Ali
Dârülmualli
mîn İstanbul
Tıbbiye-i
Mülkiye M:
M. Hukuk
M. Mülkiye
Çizelge 3.3.1. (155)
(155) Kansu,, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 136; 171.

41
Mektepler
Gayri Resmi
M.ektepler
(Hususi
Mektepler
Resmi
Mektepler
Ecnebi M.
Gayrimüsli
m M.
Hususi
İslam
Yüksek M.
İst. Kız San.
M.
Galatasaray
Sultânîsi
İdâdî Rüştiye M. İptidai
Sıbyân M..
Şahıslar
ın
İdaresin
deki M.
Cemaat
ve
Patrikha
ne
M.
Bahriye
-i
Ticareti
Tersanede
Makine
Ameliyatı
Nehari
Ticaret
Kaptan M.
MF.N. M. H. Dr. Z.
MG. N.
İst. San. M.
Liva
İdâdîler
i
Askeri
Rüştiye
Darul
Mualli
mîn
Darul
Mualli
mat
Müh.
Berri
Hümay
ün ve
M.
Tıbbiye
-i Şah.
Halkalı
Ziraat
M.
Vilayet
İdâdîler
i
Vilayet
Sıbyân
Dârülm
uallimîn
İptidai
Dârülm
uallimîn
i
M.
Harbiye
Mülkiy
e Baytar
M.
Askeri
İdâdîler
Rüşdi
Dârülm
uallimîn
İstanbul
Ali
Dârülm
uallimîn
İstanbul
Tıbbiye
-i
Mülkiy
e M:
M.
Hukuk
M.
Mülkiy
e
Çizelge 3.3.2. (156)
(156) Kansu,, a.g.e., s., 136, 171.; Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 375.

42
TANZİMAT MAARİFİ
MEKTEPLER
(Şema 2.)
MEDRESELER TEKKELER DİĞER EĞİTİM
Camiler
Hükümet Daireleri
Kütüphaneler
Vezirlerin ve Zenginlerin
Evleri
Alim ve Mütefekkirlerin Evleri
Çizelge 3.3.3.

43
3.4. Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi (1839-1876)
Buraya kadar Osmanlı’nın Batı’ya açılma dönemi olan Tanzimat’ı eğitim
öğretimdeki oluşumlarıyla kurumsal bir yaklaşımla ortaya koyarak, etkileşimle gelen
yenilikler üzerinde durmaya çalıştık. Böylece ahlâk öğretimi açısından bize yardımcı
olacak materyaller aradık.
Tanzimat dönemi ahlâk öğretiminin bize göre üç hususiyeti vardır:
1- Önceden beri devam edegelen İslam eğitim kurumları (157) diyebileceğimiz
kurumların faaliyetlerine dokunulmamıştır.
2- Toplumun dinî yapısından ve geleneksel yaşayış tarzından kaynaklanan
ahlâkî yapısı bu dönemde de devam etmiştir.
3- Batı tarzı mekteplerin gelişiyle yeni ve eskinin karşılık etkileşimi.
Tanzimat Dönemi’ne ait çatışma ve anlaşmazlıkların temelinde Batı’dan neyin
ne kadar ve nasıl alınacağı konusundaki belirsizlik yatmaktaydı. Bir kısmı tamamen
dinden ayrı bir müfredatı, bir kısmı hem din, hem de bilimin müfredata yansımasını
savunuyordu. (158)
Bu genel tablodan hareketle Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi’ni örgün ve
yaygın eğitim kurumları ile yazılı basında irdeleyerek değerlendirmeye çalışacağız.
(157)
Krş., Ahmet Çelebi, İslam’da Eğitim-Öğretim Tarihi, M.E.B., Damla Y., İstanbul, 1976, s.,
65-166; Abbas Çelik, Din Eğitiminde Tarihsel Yaklaşımlar, Kültür Eğitim Vakfı
Yayınevi, Erzurum, 2001, s., 36-62; Ziya Kazıcı, Ana Hatlarıyla İslam Eğitim Tarihi, Bir
Yayıncılık, No:7, Zafer Matbaacılık, İstanbul, 1983, s., 20-56; Cahit Baltacı, XV-XVI.
Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, M.Ü.İ.F.Y. No: 198, 2.Baskı, c. I, İstanbul, 2005, s.,
26-49.
(158)
Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, 1856-1879 Döneminde Osmanlı Milli Eğitim
Sisteminde Reform Çalışmalarının Yapısı ve Seyri, Ocak, 1997, s.,12.

44
3.5. Örgün Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi
3.5.1. Medreseler
İslam eğitim-öğretim tarihinde Medrese önemli bir yer tutar, hem akli ilimlerin
hem de nakli ilimlerin inkişafında medreseler fonksiyonel olmuş, büyük simaların
yetişmesini sağlamıştır.
XI.yy.’ın sonlarında Selçuklular’ın kurup geliştirdiği medreselerin (159) daha
öncelere dayanan oluşumları (160) giderek büyük müesseseler haline gelmiştir.
Osmanlılar döneminde de etkin olan medreselerin zamanla gerileme dönemi
olmuş ve ıslahata muhatap (161) olmuşlardır.
Osmanlıda medrese dendiğinde yüksek öğretim (162) akla gelmekle beraber,
kaynaklarda daha çok orta ve yüksek öğretim (163) ifadesi kullanılmakta, bazen de ilk,
orta ve yüksek öğretim (164) şeklinde geçmektedir.
Kaynaklarda Osmanlı Medreseleri için; Yegâne ilim menbaı olarak, her türlü
ilmin okutulduğu (165) , okutulan derslerin değişik şekilde sınıflandırılarak daha çok
nakli ilimler olarak kabul edildiği ve bu derslerin arasında ahlâk dersinin de olduğu
(166) belirtilmektedir.
Eğitim alanında …toplumun ve devletin asıl yükünü medreseler
taşımaktaydı. (167)
(159)
Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, c. 10., s., 291.
(160)
Bkz. Baltacı, XV ve XVI.yy.larda Osmanlı Medreseleri, M.Ü.İ.F.Y. No: 198, 2.Baskı,
İstanbul, 2005, s., 60-63.
(161)
Bkz. Atay, Osmanlıda Yüksek Din Eğitimi, s., 130-154.
(162)
Krş. Neşet Çağatay, Tük Yükseköğretim Tarihine Genel Bir Bakış; Belleten LIV, T.T.K.,
T.T.K.Bsm., Aralık, 1990 sayı: 211, Ankara, 1991, s., 1211; Ramazan Buyrukçu, Din
Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, T.D.V.Y. No: 166, Ankara, 1995, s., 88.
(163)
Krş. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 292; Krş. Cahit Baltacı, XV ve XVI. Yüzyıllarda
Osmanlı Medreseleri, s., 63-71.; Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 231-241.
(164)
Ekrem Üçyiğit, Batı ve Doğu Medeniyetleri Arasında Tarih Boyunca Türkiye’de Milliyet,
Din ve Devrim, DİN ve BİZ, İş Matbaacılık ve Tic., 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118.
(165)
M. Şerafettin Yaltkaya, Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaası, İstanbul,
1940, s., 2.; Krş. Abdulhak Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 1943, s., 6.
(166)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 6.
(167)
Krş. Bilgin, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaacılık, Ankara,
1980, s., 28.; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-
1923), M.E.B.Y., M.E.Bsm., İstanbul, 1992, s., 9-15.

45
Klasik Osmanlı Medreselerinin programlarına bakıldığında 1457-1914 yılları
arasında aynı sistemin uygulandığı görülür. 1914’ten sonra yeni bir sistem ve
program uygulanmıştır. (168)
XVI. ve XIX. asır ortalarına kadar klasik medrese eğitiminin aşamaları aşağıda
belirtildiği gibi 12’ye ayrılmıştı:
İbtiday-i hâric, Hareket-i hâric, İbtidây-ı dâhil, Hareket-i dâhil, Mûsıla-i Sahn,
Sahn-ı Seman, İbtidây-ı altmışlı, Hareket-i altmışlı, Mûsıla-i Süleymâniyye,
Havâmis-i Süleymâniyye, Süleymâniyye, Dârülhadîs. (169)
Osmanlılarda ilk yenileşme hareketlerine kadar Klasik Osmanlı
medreselerinde öğretim kademelerinde; Sarf, Nahiv, Akaid-i Kelâm, Usul-ü Fıkıh,
Kelâm, Fıkıh, Belegad, Hesap, Hendese, Heyet, İlm-i Hikmet, Hikemiyat, Tarih,
Coğrafya, Meânî, Hadîs, Tefsir (170) dersleri okutuluyordu.
1571-1968 Yılları Kıbrıs Türk Maarifi isimli çalışmada Kıbrıs’taki
medreselerde, Kur’an, Tevcid, Kıraat, Hesap (Adi, Bayağı Kesirler, Faiz), Meşk,
Sarf ve Nahv, İlmihal, Tarih, Coğrafya, Arapça, Farsça, Ziraat dersleri, Beyan,
Maksut, Sübha-i Sıbyân, Tuhfe-i Vehbi, Akaid, Mantık, Hikmet-i Tabi’iyye, Tefsir,
İlm-i Hadîs, İlm-i Bedi, Fıkıh, Milel-i Nihal, İlm-i Meani’nin okutulduğu
belirtilmektedir. (171)
Medreselerdeki öğretimin düzeltilmesi amacıyla 1867’de teşekkül eden onbeş
kişilik ilmi bir heyetin yazdığı rapora göre medreselerin programları aşağıdaki gibi
düzenlenmiştir. (172) :
(168)
Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 214.
(169)
Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, s., 295.
(170)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 79.
(171)
Hasan Behçet, Kıbrıs Türk Maarif Tarihi (1571-1968), 1.Baskı, Lefkoşa, Kıbrıs, 1969, s., 26.
(172)
Atay, Osmanlı’da Yüksek Din Eğitimi, s., 189-190.; Krş. Hasan Küçük, Veli Ertan,
Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve Din Alimleri, Türdav Basın
Yayın Ltd. Şti., Doyuran Matbaası, İstanbul, 1976, s., 15-16.; Geniş bilgi için Bkz. Baltacı,
XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 80-99.

46
Yıl – Sınıf Dersler ve Kitaplar
I. Sabah : Emsile, Binâ, Maksûd, İzzî (Sarf)
II. Sabah : Avâmil, İzhâr (Nahiv)
İkindi :
Halebî (Fıkıh)
III. Sabah : İzhâr, Kâfiye (Nahiv)
İkindi :
(Halebî-)
IV-V. Sabah : Kâfiye (Nahiv), İsagoci (Mantık)
İkindi :
Multekâ (Fıkıh)
VI. Sabah : Fenarî, Kavl-i Ahmed (Mantık)
İkindi :
(Multekâ)
VI.-IX. Sabah : Tasavvurât, Tasdîkât (Mantık)
İkindi :
Muhtasar Me’ânî (Belagad)
X.-XII. Sabah : Şerh-i Akâid (Kelâm)
İkindi :
Mır’ât (Usûlu’l-fıkh)
XIII. Sabah : Kadımir (Fizik)
İkindi :
Mutavval (Belagat)
XIV. Sabah : Kadımir (Fizik), Celâl (Kelâm)
İkindi :
Tavzîh (Usûlu’l-fıkh)

47
Tanzimat Dönemi medreselerinde sabah, ikindi ve tatil dersleri şeklinde bir
uygulama vardı.
Sabah derslerinde 1.yüzyıldan 14.yüzyıla kadar, Emsile, Bina, Maksud, İzzi,
Avamil, İzhar, Kâfiye, Câmî, İsagoci, Kul Ahmed (Haşiye), Fenârî, Tasavvurât,
Tasdikât, Şerh-i Akaid, Kadı Mîr, Celâl gibi kitaplar; İkindi derslerinde ise, Halebi,
Mülteka, Muhtesar Meani, Mir’at ve Tarzih okutulmakta; tatil derslerinde ise, Tefsir,
Hadîs, Fıkıh’tan Dürrü’l Muhtar, Dürer, Vaziye, Hüseyniye, Velediye, Alâka, Feride,
Riyaziye’den Hey’et, Hendese, Hât, İnşâ, Talim’ül Muteallim okutuluyordu. (173)
Okutulan Tuhfe-i Vehbi vb. kitapların yanında diğer okutulan kitapların
içindeki bölümlerde de ahlâk öğretimine yer veriliyordu.
Ayrıca medreselerde okutulan dersler ve konular dinî bir yaşantıyla beraber
ahlâk öğretimini de sağlıyordu.
Medreselerin din öğretimi veren kurumlar olma özelliği taşımaları, din-ahlâk
ilişkisi açısından değerlendirildiğinde aynı zamanda ahlâk öğretimi veren kurumlar
olarak düşünülmeleri doğru bir yaklaşımdır.
Cumhuriyet dönemine kadar devam eden bu kurumlar 3 Mart 1924 tarihinde
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile resmen kapatılmıştır. (174)
(173)
Bkz. Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve
Öğretimi, s., 157-159.
(174)
Ahmet Mumcu ve Mükerrem K. Su, T.C.İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük, M.E.B., İstanbul,
2001, s., 209.

48
3.5.2. Mektepler
1839-1876 tarihleri arası eğitim-öğretimde dikkat çeken değişim Batı tarzı
mekteplerin uygulamaya konmasıdır.
Bu dönemin mekteplerini ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim şeklinde
ele alacağız. Tanzimat Dönemi mekteplerini açıklarken bütünüyle ele almaya ve
günümüzde devam edenlerin karşılıklarını belirtmeye çalışacağız.
3.5.2.1. İlköğretim
3.5.2.1.1. Sıbyân Mektepleri (Okul Öncesi)
Osman Ergin, “Türk Maarif Tarihi” adlı eserinde Sıbyân Mektepleri için
Darulmuallim, Darulilim, Muallimhane, Mektep, Mektephane, Mahalle Mektebi ve
Sıbyân Mektebi olarak isimlendirildiğini, tahkir amaçlı bazen taş mektep de
denildiğini belirtmektedir. Sıbyân mektepleri beş-altı yaşındaki kız ve erkek
çocuklarının okuduğu tahsil müesseseleri idi. (175)
Yahya Akyüz, “Türk Eğitim Tarihi” isimli eserinde ise Sıbyân Mektepleri
için “İptidai Mektep”, “Mekteb-i İptidaiye”, “Usul-i Cedide Mektebi” ve “Taş
Mektep” tabirlerini kullanmaktadır. (176)
Tanzimat öncesinde Enderun ve medreseden önce çok önemli bir eğitim
kurumu olarak kabul edilen sıbyân mektepleri, Tanzimat döneminde de Osmanlının
en önemli eğitim kurumlarındandı.
Günümüzde ilköğretim bünyesinde yer alan ve okul öncesi olarak
vasıflandırılan sıbyân mekteplerinde o günlerde okutulan kitapların adlarını ve
konularını bulabilmek mümkündür. Ancak bizim ulaşabildiğimiz kaynaklarda hangi
dersin ne kadar süre okutulduğu ve müfredatının ne olduğu konusunda bir bilgiye
rastlanmamıştır. (177)
(175)
Krş. Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.I. s., 82-83.; Krş, Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı
Medreseleri, s., 76-80.; Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim
Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 37-46.
(176)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 179.
(177)
Zengin, Tanzimat Dönemi Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve
Öğretimi, s., 171.

49
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi öncesinde sıbyân mekteplerinde
aşağıdaki dersler okutulmaktaydı:
1) Elifba
2) Kur’ân
3) İlm-i hal
4) Ahlâk risaleleri
5) Türkçe okuma yazma derslerinden ibaretti. (178)
Elifba, Kur’ân ve İlm-i hal derslerinin dolaylı ahlâk öğretimine katkıları
olduğu gibi doğrudan ahlâk öğretimi açısından ahlâk risaleleri dersinin okutulması
önemlidir. O günkü sıbyân mektepleri dini ağırlıklı bir öğretim vermeleri aynı
zamanda ahlâk öğretimini de sağlamaktaydı.
“1863’te yayımlanan bir irade-i seniyye (Talimatname) ile sıbyân
mekteplerinde bir ıslahat çalışması yapılmıştır.” (179)
İlköğretim alanında en esaslı düzenlemelerin yapıldığı, 1869 Maarif-i
Umumiye Nizamnamesinden sonra her mahalle ve köyde bir sıbyân mektebinin
açılması öngörülüyordu. (180)
6-10 Yaş erkekler ile, 7-11 yaşındaki kız çocukları için devam mecburiyeti
yanında, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile en önemli yenilikler program
konusundaydı. Bu programda dini ve dünyevi bilimler birlikte mütalaa ediliyordu.
programı:
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine göre Sıbyân Mektepleri öğretim
1) Elifba
2) Kur’ân
3) Tecvit Dini Bilgiler
4) Ahlâk
5) İlm-i hal
(178)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 37; Krş. Zengin, Osmanlı
Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitim ve Öğretimi, s., 61-70.
(179)
Bilim, a.g.e., s., 41.
(180)
Bilim, a.g.e., s., 41.

50
6) Muhtasar hesap
7) Osmanlı Tarihi 1869 Nizamnamesi ile ilave edilen dersler.
8) Coğrafya
9) Diğer faydalı bilgiler
Sıbyân mekteplerindeki yeni program, dini ve dünyevi özelliğinin yanında
ahlâki öğretim hususiyetini de koruyordu.
1870’de yayımlanan mekteplerde okutulan eserlerin tesiri ve telifiyle ilgili
hususları belirleyen 13 maddelik nizamnamelerde kitapların genel özellikleri
şunlardı: (181)
1) Mümkün olduğunca açık ve sade bir dille yazılacak.
2) Öğrencileri özendirici olacak.
3) Olaylar tarafsız ve yorum yapılmadan olduğu gibi anlatılacak.
4) Çocuklara mutlak vatan sevgisi verilecek.
Bu onüç maddelik nizamnamede öngörülen ve sıbyân mekteplerinde okutulan
kitaplar ve içerikleri şöyleydi:
1) Ahlâk Risaleleri: Anne ve babaya, öğretmenlere, kendine, vatana,
insanlara, hayvanlara ve diğerlerine karşı yerine getirilmesi gereken görevler.
2) Fezail-i Faaliye İle İlgili Kitaplar: İyi davranışlar geliştirici bilgiler ve
bunlarla ilgili örnekler,
Elifba,
Kavâid-i Türkî,
Coğrafya,
Osmanlı Tarihi,
Şu-u ez imla,
Mâlûmât-ı Nâfia
(181)
Bilim, a.g.e., s.41.

51
Bu dönemin kitaplarında Ahlâk risalelerinin muhtevasında yer alan konu
başlıklarını ve ayrıntılarını buluyoruz. Doğrudan kişinin davranışlarıyla ilgili ahlâk
içerikli vurguların yanında, teşvik edici olan dolaylı (ahlâk öğretimi) olarak
değerlendirebileceğimiz Fezail-i Faaliye ile ilgili eserleri de ahlâk öğretimi açısından
değerlendirmek doğru olur. Zira Fezail-i Faaliye kitaplarında verilen örnekler ahlâk
öğretimi açısından önemli seçmelerdi.
Tahsil süresinin 4 yıl olduğu sıbyân mektepleri ile ilgili olarak Hüseyin Atay
programın şöyle olduğunu açıklıyor:
1) Elifba, yeni usul ile
2) K. Kerim, Müslüman olmayan çocuklara kendi din adamları dinlerini
öğretecektir.
3) Tecvid
4) Ahlâkla ilgili eserler, tayin edilecek eserler olacaktır.
5) İlmihal
6) Yazı Talimi
7) Muhtasar Fenni Hesap
8) Muhtasar Tarih-i Osmanî
9) Muhtasar Coğrafya
10) Faydalı bilgilerle ilgili eserler.
Bunlardan Muhtasar Tarih-i Osmanî ile, Muhtasar Coğrafya dersleri
Müslüman olmayanlara kendi dilleri ile okutturuluyordu. (182)
Daha sonraları 1870 Nizamnamesindeki düzenleme, sıbyân mekteplerinde
ahlâk öğretimi için tayin edilecek eserler olacaktır, ifadesine yer verilmektedir. (183)
(182)
Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s.,188.
(183)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 41.

52
Nafi Atuf Kansu, Sıbyân mekteplerinin tahsil müddetinin 1846’da Meclis-i
Muvakkatta kararlaştırılan şekliyle 4 yıl olduğunu belirtirken, dersler ve kitaplarla
ilgili şu sıralamayı yapıyor:
1) Elifba
2) Kur’ân
3) İlmihal
4) Tecvit
5) Harekeli Türkçe muhtasar ahlâkı memduha risaleleri
6) Türk dilinden sulâsî, rubâî, humâsî ve südâsî isimler ve kelimeler tertip
edilmiş bir lügat,
7) Sülüs ve nesih yazıları.
O dönemde ahlâka dair risaleler, taş tahtalara yazdırılarak talim
olunuyordu. (184)
“Tanzimat döneminde sıbyân mekteplerinin inzibat ve terbiyesinde ciddi bir
değişiklik yoktu. Ahlâk kaidelerinin dinden mülhem olduğu, mektep terbiyesi;
ananevi kaidelere ve ahlâk-ı memduha risaleleleri ile ilmihal okutulmasına
dayandırılmaktadır. Hilafına hareketin tecziyesinden dolayı itiyatlı davranıldığını,
muhitte yayılan ahlâkın bundan ibaret olduğu, medreselerden yetişmiş muallim ve
müeddibten de bundan başka bir terbiyenin beklenemeyeceği ve buna imkan
olamayacağı”. (185( ifade edilmektedir.
4 yıllık sıbyân mekteplerindeki derslerin sınıflara göre dağılımı ise şöyledir:
I. Sınıf: Elifba, Kur’ân, Ahlâk, Zihni Hesap, Yazı
II.
III.
Sınıf: Kur’ân, İlmihal, Tâdat, Terkim ve Sülüs yazısı.
Sınıf: Kur’ân, Tecvit, Tarih-i Enbiya, Â’mâli Erbaa Nesih yazısı
IV. Sınıf: Kur’ân, Coğrafya, Tarih-i Osmanî, Sarf-i Türki, Rik’a yazısı (186)
(184)
Kansu, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 100.
(185)
Kansu, a.g.e., s., 103.
(186)
Kansu, a.g.e., s., 164.

53
Yahya Akyüz, Sıbyân mekteplerinin derslerini anlatırken, Ahlâk dersi için,
“Türkçe kısa ahlâk risaleleri okutulacak” (187) ifadesine yer vermektedir.
Bu dönemde derslerin haftada kaç saat okutulacağı ve müfredatının ne
olacağına dair sarih bir bilgi bulunmamaktadır. Müfredat yerine bazen dersin adından
ve bazen de okutulacak kitabın isminden bahsedilmektedir.
Sadrettin Celâl Antel Sıbyân Mektepleri için “Medreseciler, dinsiz saydıkları
Tanzimatçıları Sıbyân Mekteplerine yaklaştırmamışlar ve bu mektepler II.
Meşrutiyete kadar medresecilerin hâkimiyeti altında kalmışlardır” (188) demektedir.
Tarihi gelişim süreci içerisinde Sıbyân Mekteplerinin programında yer alan
derslere bakıldığında bu mekteplerin Tanzimat’a kadar dini bir nitelik taşıdığı,
Tanzimat Dönemi ve sonrasında bu niteliğin yanında yeni derslerle aynı zamanda
dünyevi bir özellik de kazanmış olduğu görülür.
Ahlâk derslerinin sıbyân mekteplerinin programında yer alması, doğrudan
formal ahlâk öğretimini sağlamıştır. Dini hususiyet arzetmeleri ve dinin ahlâk
öğretimini sağlaması ile tabii olarak da informal ahlâk öğretimi sağlanıyordu.
Sıbyân mekteplerinde hem formal hem de informal ahlâk öğretimi etkin bir
biçimde veriliyordu.
3.5.2.1.2. İbtidailerde (İlköğretim I.Kademe) Ahlâk Öğretimi
Osmanlıda Sıbyân, Medrese ve Enderun mektepleri esas alındığında, Sıbyân
Mektepleri 4 yıllık süre ile okul öncesi eğitim olarak kabul edilir.
Bugünkü anlamda Sıbyân Mektepleri tamamen okul öncesi (anasınıfı) eğitimi
karşılamaz. Başlama yaşının 5-6 yaş göz önüne alındığında, hem Anasınıfı, hem de
sıbyân mektepleri aynı yaş grubuna hitap etmektedirler.
Sıbyân mektepleri, bugün anasınıfı ile 1,2,3. sınıf dediğimiz 1. kademe
ilköğretim seviyesinin karşılığı olarak alınabilir. Bugün bu seviyedeki eğitimde sınıf
öğretmenliği esastır.
Bugünkü uygulamada ilköğretim 2. Kademeye teşekkül eden 4,5. sınıflarda
branş eğitimine geçilmektedir. Bu aşamada dersler branş öğretmenleri tarafından
vrilmektedir.
(187)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 179.
(188)
Antel, Tanzimat Maarifi, s., 18.

54
Tam olarak karşılamasa da sıbyân mektepleri bugünkü Anasınıfı + 1, 2, 3.
sınıflarını bazı dönemleri itibariyle bugünkü Anasınıfı 1, 2, 3, 4 ve 5. sınıflarını
karşılamaktadır.
Bugünkü 4. ve 5. sınıflar bazı dönemlerde sıbyân mekteplerinde bazı
dönemlerde ise rüşdiye mekteplerinde mütela edilebilir.
Günümüz eğitim kurumlarının Anasınıfı+İlköğretim 1,2,3. sınıfları, Tanzimat
Dönemi sıbyân mekteplerindeki ahlâk öğretimi ile muhatap oluyorlardı.
Bizim yapmaya çalıştığımız bu tahlili daha önceleri Nafi Atuf Kansu
Tanzimat Dönemini açıklarken ilk, orta ve lise olarak izah etmektedir. Çünkü o
dönemde ilköğretim uygulaması yoktu.
3.5.2.1.3. Rüştiyelerde (İlköğretim II.Kademe) Ahlâk Öğretimi
Tanzimat Dönemi Rüştiyelerini günümüze taşıdığımızda ilköğretim 4, 5, 6, 7,
8. sınıflara karşılık geldiğini söyleyebiliriz. Sekiz yıllık zorunlu ilköğretime o
günlerden yaklaşımda bulunarak, Rüşdiye ve İdâdîleri anlamak kolay olur.
Sıbyân + Rüşdiye = Bugünkü ilköğretim.
Rüştiyelerin, önceden ortaokul dediğimiz, bugünkü 6, 7 ve 8. sınıfları bazı
dönemler itibariyle ise 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıfları karşıladıklarını görmekteyiz.
Rüştiyelerde ahlâk öğretimi, program ve muhteva olarak şöyleydi.
Bazen 5 sınıflı çoğu kez 4 sınıflı olarak uygulanan rüştiye eğitiminde kız ve
erkek rüştiyeleri için öğretim süresi aynı idi. Ancak araştırmamızın kaynaklarında kız
rüştiyelerinin programlarının daha basit olduğu belirtilmektedir.
1839-1869 dönemi rüştiyelerinde Mehmet Sadık Paşa’nın Risale-i Ahlâk’ı
ders kitabı olarak okutuluyordu. (189)
Eğitim tarihi kaynaklarında kız Rüştiyelerinde yetişkin iyi ahlâklı erkek
öğrencilerin bazı dersleri verdiği de belirtilmektedir. O dönem ahlâk öğretimine
verilen önemin olumlu bir yaklaşımı olarak bu uygulamayı düşünebiliriz.
(189)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 40.; Krş. Baltacı, XV. Ve
XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 99-101.; Krş. Zengin, Osmanlı Örgün
Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 37-46.

55
1869 sonrası Rüştiyelerde ise, uygulamalarda belirgin farklılıklar oluşmuştur.
Kendilerine pek çok imtiyazların verildiği Gayr-i Müslümler, bu dönemde kendi
dillerinde eğitim hakkını da elde etmişlerdi.
“İmparatorluğun bütün rüştiyelerinde aynı ders programının uygulandığını
söylemek zordur. Fakat İstanbul’da ki Rüştiyelerde 1869 programı aynen
uygulanmış, hatta erkek rüştiyelerine,
- Kıraat
- Kitabet
- Resim
Kız Rüştiyelerine ise,
- Kıraat-ı Türkî
- Tadât
- Terakim
- Ahlâk ve
- İlm-ihal gibi dersler eklenmiştir.” (190)
Özellikle kız rüştiyelerine ahlâk derslerinin konduğunu görmekteyiz.
Hüseyin Atay, Nizamnamenin 23. maddesine göre rüştiyelerin tahsil
sürelerinin 4 yıl olduğu ve derslerinin de aşağıdaki gibi olduğunu belirtmektedir: (191)
1) Mebâdî-i Ulum-i diniyye
2) Lisân-ı Osmân-î Kavâidi
3) İmlâ ve İnşâ
4) Kavâid-i Arabiyye ve Farisiye (yeni tertip üzere)
5) İlm-i hesap (defter tutma usulü)
6) Tersim-i hudut
7) Tarih-i Umumî ve Tarih-i Osmânîi
8) Coğrafya
(190)
Bilim, a.g.e., s., 52.; Krş. Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve
Öğretimi, s., 70-75.
(191)
Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 188.

56
9) Jimnastik
10) Mektebin bulunduğu yerde en çok kullanılan lisan.
Rüştiyelerin ders programlarında haftalık ders saatleri ile ilgili bir bilginin
bulunmadığı, sadece hangi derslerin okutulacağı ve derslerin isimleri belirtilmiştir.
Bu düzenlemede doğrudan ahlâk öğretimini konu alan bir ders de gözükmemektedir.
Ancak Mebadi-i Ulum-i Diniyye dersinin dolaylı ahlâk öğretimi ile ilgili bir yönünün
olabileceği söylenebilir.
Kız rüştiyelerinin ayrı, erkek rüştiyelerinin ayrı bir programı vardır. Bu dersler
aşağıda açıklandığı gibidir. (192)
1869 Nizamnamesine göre erkek rüştiyelerin programı:
1) Mebadi-i ulum-i diniye
2) Lisan-i Osmanî Kavaidi
3) İmlâ ve İnşâ
4) Tertib-i cedîd üzere kavaid-iArabiye ve Farsiye
5) Tersim-i Hudut
6) Mebadi-i Hendese
7) Defter tutma usulü
8) Tarih-i Umumi
9) Tarih-i Osmanî
10) Coğrafya
11) Jimnastik
12) Mektebin bulunduğu yerde en çok kullanılan dil (zeki öğrencilere 4 yılda
isteğe bağlı Fransızca)
1869 Kız Rüştiyelerinde ise;
1) Mebadi-i ulum-i diniye
2) Lisan-i Osmanî Kavaidi
(192)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 184.

57
3) Mebadi-i Kavaid-i Arabiye ve Farsiye
4) İmlâ ve İnşâ
5) Müntehebat-ı Edebiye
6) Tedbir-i Menzil
7) Muhtasar Tarih ve Coğrafya
8) Hesap ve Defter Tutma Usulü
9) Nakşa medar (yardımcı) olacak derecede resim
10) Ameliyat-ı hıyatiye
11) Musiki (zorunlu değil)
İstanbul kız rüştiyelerini bir istisna olarak alırsak 1869 sonrası kız ve erkek
rüştiyelerinde bizim ulaşabildiğimiz kaynaklar açısından, ahlâk dersi adında bir
programa rastlanmamaktadır. Ancak bütün rüştiyelerde aynı programın
uygulanmadığı da bir gerçektir. (193)
3.5.2.2. İdâdîler – Sultânîlerde (Ortaöğretim-Lise) Ahlâk Öğretimi
İdâdîlere geçmeden önce birkaç eğitim kurumundan bahsetmek, o döneme
bütünüyle bakmak açısından düşünülmüştür. Galatasaray Sultânîsinden önce
faaliyette bulunan Mekteb-i Osmânî, Mahrec-i Aklam ve Mahrec-i Mekâtib-i
Askeriye de o dönemin mekteplerindendi. (194)
3.5.2.2.1. Mekteb-i Osmânî
“O günkü şartlarda bir ortaöğretim kurumu olan ve Paris’te 1855’te açılan
Mekteb-i Osmanî’nin müdürlüğüne atanan Ali Nizami Bey ve öğretmenliğine atanan
Tahsin Kerim ve Selim Sabit efendiler, öğrencilerin ahlâk-ı milliye ve adab ve erkanı
islamiyesini muhafazaya memur edilmişlerdi.” (195) ki, bu da yurt dışında öğrenim
görecek gençlerin milli ahlâk, adab ve erkandan koparak, yabancılaşarak,
yozlaşmalarından endişe duyulduğuna dair tedbir alındığını göstermektedir.
(193)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 52.
(194)
Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 46-52.; Krş.
Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 100-104.
(195)
Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II., s., 455.

58
Bu husus milli ahlâkın dışarıda korunması anlamında tedbir ve endişenin
taşındığını göstermektedir. Bizim çalışmamızın konusu itibariyle önemli sayılacak
bir uygulamadır.
3.5.2.2.2. Mahrec-i Aklâm (1862)
3 yıllık bir memur mektebi olan bu okulun ders programlarında bizim
ulaşabildiğimiz kaynaklara göre ahlâk isimli bir derse rastlamamaktadır. (196) Kendi
döneminde devlet dairelerinde görevlendirilecek memurların yetiştirilmesine yönelik
bir mektepti.
3.5.2.2.3. Mahrec-i Mekâtib-i Askeriye (1864)
Bugünkü Kuleli Askeri Lisesinin öncesi olan ve 1875’e kadar devam eden
mektebin dördüncü sınıfının programında kaynaklarda belirtildiği üzere ahlâk
dersine rastlanmamaktadır. (197)
Osman Ergin, Sıbyân mekteplerinin ıslah edilmeden Rüştiyelerin açılmasını,
İdâdîler açılmadan onun üstünde liselerin açılmasını bir gariplik olarak görür.
Mekteb-i Sultânî ile Dâruşşafaka’nın açılmasını da bu garipliğinin sebepleri olarak
gösterir.
Mekteb-i Sultânî, Müslim-Gayri Müslim zenginlere hitap ediyordu.
Dâruşşafaka ise anasız babasız Müslüman çocuklarına tahsis edilmişti. (198)
3.5.2.2.4. Galatasaray Sultânîsi (1868)
Büyük Osmanlı Birliği kurma amacına yönelik olarak Müslim-Gayr-ı Müslim
çocukların kaynaştırılması ve batı tarzında yabancı dilde eğitim verme gibi bir hedefi
vardı. Galatasaray Sultânîsinin 5 sınıfında da ahlâk dersi adında bir derse
rastlanmamaktadır.
(196)
Ergin, a.g.e., s., 478-479.
(197)
Ergin, a.g.e., s., 480.
(198)
Ergin, a.g.e., s., 481.

59
“Galatasaray Sultânîsinde okutulan dersler şunlardır:
1) Osmanlı lisanı
2) Osmanlı Tarihi ve Coğrafyası
3) Umumi Tarih ve Coğrafya
4) Rıyazat ve Defter Tutma
5) Mevad-ı Ticaret
6) Hikmet-i Tabiiyye
7) Cerr-i Eskâl
8) Hukuk-u Nas
9) İdare-i Mülkiye
10) Fransızca
11) Latince
12) Grekçe
13) Servet-i Milli
14) Resm-i Hat
15) Resim
16) Sanat ve Nebadât
Yatılı ve gündüzlü iki tip öğrencisi olan bu okulda kontenjanın %50’si Gayr-i
Müslimlere ayrılmıştı.” (199)
(199)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 54.

60
Tanzimat dönemi Galatasaray Sultânîsi’nin dersleri arasında ahlâk dersine
rastlanamamaktadır.
Daha sonraki yıllarda Sultânîlerle ilgili olarak yapılan düzenlemelerde Türkçe
dersler arasında İlm-i ahlâk ile ahlâk ve mantık derslerinin okutulduğuna
rastlanmaktadır. (200)
Tanzimat döneminden günümüze etki etmesi bakımından Sultânîlerin,
özellikle Galatasaray Sultânîsi’nin önemli bir yeri vardır.
3.5.2.2.5. Dâruşşafaka (1873)
Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiyenin kurulup 21 maddelik nizamnamesinin
yayımlandıktan sonra o dönemde ilk halk mektebi olarak Dârüşşafaka açılmıştır.
Kimsesiz fakir çocuklara İslâm dini ve ibadetini öğretmek ve hayatta lazım
olacak faydalı bilgiler vermek amacını taşıyordu.
Ders programlarında;
1) Dini Bilgiler
2) Elifba
3) Hesaptan ibaret olan dersler gittikçe gelişerek programa,
1) Kelam-ı Kadim
2) İlm-i Hal
3) Hendese
4) Coğrafya
5) Tarih
6) Ta’limu’l Hat
7) Kur’an
8) İmla ve
9) Muâmelât-ı Nafia dersleri eklendi. (201)
(200)
Bkz. Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 103-104.

61
Okula rağbetin artması ile daha sonra 8 sınıf olarak eğitime devam eden
Dâruşşafaka’da ders olarak:
1) Türkçe okuma-yazma
2) Arapça Sarf ve Nahiv
3) İlm-i Akaid
4) Meânî
5) İlm-i heyet gibi dini bilgiler
6) Umumi ve Osmanlı Tarihleri
7) Coğrafya
8) Mantık
9) Nizâmât gibi sosyal bilgiler
10) Hesap
11) Hendese
12) Cebir
13) Hendese-i Resmiye
14) Defter Tutma Usulü
15) Müsellesât-i Müsteviye
16) Topografya
17) Kimya
18) Tarih-i Tabiî
19) Makine
20) Hikmet-i Tabiiyye
21) İlm-i servet gibi fen dersleri yer alıyordu.
(201)
Bilim, a.g.e., s., 59.

62
Kızlar için ise;
Din ve Sosyal Bilgiler derslerinin yanında,
Dikiş,
Nakış,
Ev İdaresi,
Musiki dersleri vardı. (202)
Dâruşşafaka’nın asıl amacına bakılınca kimsesiz çocukların Din-i İslamiye
terbiyesine matuf bir hedef gözükmekle beraber fen şubesinde mühendislik,
makinecilik, mimarlık gibi dersler bulunmaktaydı. (203)
Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye üyeleri tarafından yazılıp okutulan ders
kitapları da vardı. O kitapların bazıları şunlardır: (204)
1) Elifba,
2) Hesap Kitapları,
3) Esma-i Türkiyye,
4) Emsile-i Cedide,
5) Tekmîlatü’l-Bina,
6) İlm-i Hal-i Sağîr,
7) İlm-i Sarfi Türkî,
8) Me’aniü’l-İnşa,
9) Tarih-i Alem,
10) Numune-i İnşâ,
11) Hendese (2. cild),
12) Münhaniyât-ı Müsta’mele,
13) Hesap,
14) Müsellesât-ı Müsteviye,
15) Usûl-i Defterî,
(202)
Bilim, a.g.e., s., 60.
(203) Bilim, a.g.e., s., 60.
(204)
Bilim, a.g.e., s., 62.

63
16) Cebir, Malûmât-ı Hesap,
17) Tarih-i Tabii’den Hayvanât,
18) Nebâdât ve Medeniyât,
19) Hikmet-i Tabiiyye,
20) Kimya,
21) Osmanlı Coğrafyası,
22) Osmanlı Ziraati,
23) Ticaret ve Meadin Coğrafyası,
24) Fenn-i Makine,
25) Tarih-i Umûmî (3. cild),
26) Miyar-ı Sedat ve Adab-ı Sedat isimli eserler kaleme alınmıştır.
Gerek kuruluş amacı din eğitimi ve İslam terbiyesi olan Dâruşşafaka’nın,
okutulan derslerinde, gerek cemiyet üyeleri tarafından kaleme alınan eserlerde
doğrudan ahlâk öğretimi ve dolaylı ahlâk öğretimi ile ilgili eserlere değişik
kaynaklarda rastlıyoruz. Okulun işleyişi ve amacına bakıldığında başlı başına ahlâk
eğitimine yer veren bir kurum olarak görülmesi zorlama bir yorum olmasa gerek.
3.5.2.2.6. İdâdîler (1873)
Arapça idad kökünden türetilen İdâdî kelimesi hazırlama anlamına gelir.
1869’dan önce birçok mektebin hazırlık sınıflarına, hatta bazen sıbyân mekteplerine
bile İdâdî denmişti.
1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle Rüştiyelerin üzerinde Yüksek
öğretime öğrenci hazırlayan kurumlara İdâdî adı verildi. (205)
“Tanzimat döneminde İstanbul’da 7, taşrada 1 olmak üzere toplam 8 İdâdî
mektep açıldı.” (206)
Üç sınıf üzerinden ders yapacak olan İdâdîlerin programında din derslerine
hiç yer verilmemiştir. (207)
(205)
Bilim, a.g.e., s., 63,; Krş. Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 101-
103.
(206) Bilim, a.g.e., s., 66.
(207)
Bilim, a.g.e., s., 64, Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 185-186.

64
II. Abdulhamit devrinde esas gelişmesi olacak olan İdâdîlerin, Tanzimat
dönemi programlarında ne doğrudan formal, ne de informal ahlâk öğretiminden
bahsetmek kaynaklar açısından oldukça zordur.
Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi adlı eserinde Darul Maarif, Yeşil Mektep,
Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Ulum-ı Edebiye’yi ilk İdâdî mektepler olarak ele
almaktadır. (208) Asıl İdâdî mekteplerinin ise 1881 yılında açıldığını
belirtmektedir. (209)
İdâdîler ahlâk öğretimi açısından en mahrum mektepler olarak
belirtilmektedir. (210) Tanzimat döneminden sonraki İdâdîlerin programlarında
değişiklikler yapılmıştır.
1870’li yıllardaki Kaptan ve Çarkçı mektepleri ile Orman ve Maden
Mekteplerinde teknik içerikli dersler bulunmaktaydı. Hiçbirinde ahlâk dersi ile ilgili
bir ders gözükmemektedir. (211)
Kız sanayi mekteplerinin 1870’li yıllardaki programlarına rastlanamıyor.
Ancak 1884’te yapılan bir düzenleme ile 5 sınıflık sanayi mekteplerinin ikinci
sınıfına Akaid-i diniye ve Risale-i Ahlâk dersi konmuştu. (212)
Daha sonraları yapılan düzenlemelerde İdâdîlerde ahlâk öğretimini
görebilmekteyiz.
İdâdîlerin 1892’ye kadar ilk uyguladıkları program ele geçmemiş, bazen
Cumhuriyet dönemi ortaokulu ve bazen de Sultânîye yani liseye dönüşümü ile tarihe
karışmışlardır. (213)
3.5.2.2.7. Ortaöğretimde İstisnai Kurumlar (214)
3.5.2.2.7.1. Müze Mektebi (1874)
Kıymetli eşyaların korunması amacıyla bir yer tahsisinden sonra, bu işin ilgi
gördüğü Osman Ergin’in Türk Maarif Tarihi isimli eserinde belirtilmektedir.
Söz konusu amaca yönelik olarak Müze Mektebi adıyla bir okulun açılmış
olduğu bilinmekle birlikte bu okulun programında yer alan dersler ve öğrenci profili
hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamaktadır.
(208)
Ergin, Türk Maarif Tarihi, c.II, s.,495.
(209) Ergin, a.g.e., s., 500.
(210)
Ergin, a.g.e., s., 581.
(211) Ergin, a.g.e., s., 666.
(212)
Ergin, a.g.e., s., 686-688.
(213)
www.egitim.aku.edu.tr/sivilegitimvesivilegitiminbatililasmasi.5.3.2. md.
(214)
Bu tanım Osman Ergin’e aittir.

65
Böyle bir okulun açılması mesleki eğitim açısından önemli olduğu için
kaynaklara bahis mevzuu edilmiş, ancak ayrıntılı bilgi verilmemiştir. (215)
Tanzimat Döneminde açılan bir okul olduğu için burada bahsetmeyi uygun
gördük.
3.5.2.2.7.2. Menşe-i Küttâb-ı Askeri (1875)
Seraskerlik dairesi ve vilayetlerdeki ordu hizmetlerinde çalışacak memurlar
için o devrin zihniyetine göre Arapça, Farsça hocaları tayin edilerek şakird sıfatıyla
bu daireye girenleri okutmaya başlamışlar ve bir müddet sonra dairedeki dershane
mektep halini almıştır.
1875 yılında yayımlanan 14 maddelik bir Nizamname ile mektep halini
almıştır.
Üç yıllık olan bu mektepte;
Tatbikat-ı Kavaid-i Arabiye,
Baharistan (Farisi),
İlmi Hesaptan tadil ve terkibe kadar,
Kavaidi Osmanîye
Coğrafyayı Umumi,
Tarih-i Osmanî
Mebaniyülinşa,
Fıkıh,
Türkçe,
Kitabet,
Usul-i Defteri,
Coğrafya-i Osmanî,
Tarih-i Umumi,
(215)
Bkz. Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 709-712.

66
Mecelle,
İdare Nizamnamesi,
Hesab-ı Muamelat,
Hüsnühat,
İmlâ gibi dersler okutulmaktaydı.
Kaynaklarda Nizamnameye göre programın aynen uygulanmadığı daha sonra
derslerin;
Türkçe (Kavaid, Kitabet, Belagât)
Farsça (Kavaid, Gülistan)
Arapça (İzhar, Mantık)
Hesap ve Usulü Defteri
Coğrafya
Hat (Rik’a Yazısı)
İdare-i Askeriye Nizamnamesi olarak devam etmiştir. (216)
Bu mektebin programında da ahlâk öğretimi ile ilgili bir ders göze
çarpmamaktadır.
3.5.2.2.7.3. Menşe-i Muallimîn (1875)
Asker hocalardan sivil muallim yetiştirilmek üzere Süleyman Hüsnü Paşa’nın
teşebbüsüyle açılmıştır.
Menşe-i Muallimi’ne devam edecek öğrencilerin, okumakta oldukları cami
derslerini terk etmemeleri esas şartlardandı. Bu mektep talebeleri, dini bilgilerini
camilerde, dünyevi bilgilerini burada öğreneceklerdi. (Din eğitimi ahlâk öğretimi
olarak algılandığından bu husus önemli kabul edilmelidir.)
(216)
Bkz. Ergin, a.g.e., c. II, s., 713-714.

67
Menşe-i Muallimîn’in yüksek kısmı tahsil müddetleri iki ile dört yıl arasında
değişmek üzere on bir şubeye ayrılmıştı.
1. Topoğrafya
2. Edebiyat-ı Türkiye (İlahiyat Dersi okutuluyordu)
3. Tarih Sınıfı
4. Coğrafya Sınıfı
5. Riyaziye-i Adiye Sınıfı
6. Riyaziye-i Adiye Tatbikatı Sınıfı
7. Riyaziye-i Aliye Sınıfı
8. Riyaziye-i Aliye Tatbikat Sınıfı
9. Ulum-i Tabiiye Sınıfı
10. Sınıf-ı Sanî Ressamlığı
11. Sınıf-ı Evvel Ressamlığı
Her bir şubede okutulan derslerde doğrudan ahlâk öğretimi
gözükmemektedir.
Ancak devam eden öğrencilerin okulun yanında cami derslerini
aksatmamaları şartı (217) , beraberinde ahlâk öğretimini sağladığını ortaya koymaktadır.
Edebiyat-ı Türkiyye şubesinde İlahiyat dersleri okutulması da bu anlamda önemlidir.
(217)
Bkz. Ergin, a.g.e., c.II, 715-721.

68
3.5.2.3. Yüksek Öğretim
Tanzimat’a kadar öğretmen ihtiyacını medreseler karşılıyordu. Tanzimat
döneminde yükseköğretim daha çok Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîlere öğretmen
yetiştirmeye yönelikti.
Yeni açılan mekteplerin bir kısmında medrese öğretmenlerinin, subayların ve
hatta yetişkin ve olgun öğrencilerin yardımları da oluyordu. (218)
Tanzimat döneminde Yüksek Öğretim dendiğinde daha çok Medreselerin
yüksek bölümleri ile Dârü’l Fünûn akla gelmektedir. Dârü’l Muallimîn mekteplerini
Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîlere öğretmen yetiştirdiği için, tam karşılığı olmasa da
yüksek öğretim bölümünde incelemeye alınmasını düşündük.
Bir yükseköğretim kurumu olan Hendese-i Mülkiye Mektebi’ni konumuz
dışında değerlendirdik. Medreseleri ise müstakil bir başlık altında inceledik. Bu
bölümde Dârülmuallimîn, Dârülmuallimât ve Darul Fünûn’u ele alacağız.
Dârülmuallimîn ve Dârülmuallimâtlarda din ve fen ilimleri müfredatla
birlikte tanımlanmaktadır. (219)
3.5.2.3.1. Dârulmuallimîn
Dârulmuallimîn müfredatında Kur’an Tecvit, İlmihal derslerinin yanı sıra,
Hesap, Ahlâk, Coğrafyaya Giriş ve Usul-ı Tedris gibi dersler vardı. (220)
Dârulmuallimîn, Sıbyân, Rüştiye ve İdâdîye olmak üzere üç bölümde
incelenecektir.
3.5.2.3.1.1. Dârülmuallimîn-i Ruştî (1848) (Orta Öğretmen Okulları)
İstanbul’un Fatih semtinde açıldı. Yoğun medrese eğitiminin olduğu semtte
açılması, medrese ile etkileşimini beraberinde getirmiştir.
(218)
Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 67-68.; Krş. Baltacı, XV. ve
XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 104-105.; Zengin, Osmanlı Örgün Eğitim
Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 52-54, 76-82.
(219)
Yüksek Yetenek, www.yetenek.com/osmanliegitimi, s.8-13.
(220)
a.g.m., s., 11.

69
Önceleri,
1) Elifba
2) Sarf
3) Nahiv
4) Meani gibi basit bir programa sahipti. Giderek üç sınıfında bunlara ek olarak
1) Arapça
2) Farsça
3) Hesap
4) Coğrafya
5) İmla
6) Riyaziye
7) Resim gibi dersler okutulurdu.
Sıbyân mekteplerinden imtihanla öğrenci alınıyordu. Bir iki subay dışında,
öğretmenlerin çoğu medreseli idi. 1869 Nizamnamesiyle Edebiyat ve Fen olarak iki
dala ayrılan bu okulda daha sonra, Gayr-i Müslimler için ayrı bir sınıf açılmıştır.
Tanzimat devri sonunda 102 öğrenci ile 425 civarında Rüştiye’nin ihtiyacını
karşılayamadı. (221)
Ahlâk öğretimi açısından bakıldığında doğrudan bir ahlâk öğretimine
rastlayamıyoruz. Ancak öğretmenlerin şahsında doğrudan olmasa da ahlâk öğretimi
hususunun olduğu söylenebilir.
3.5.2.3.1.2. Dârülmuallimîn-i Sıbyân (1868) (İlköğretmen Okulları)
Sivil eğitim ve sivil eğitimin batılılaşması ile ilgili ulaşabildiğimiz
kaynaklarda, Dârülmuallimîn-i Sıbyân’ın ders programlarının günümüze kadar
ulaşmadığı belirtilmektedirler. (222)
Cahit Yalçın Bilim, doktora çalışmasında iki yıllık öğrenim süresi olan bu
okulların öğrencilerine şu derslerin okutulduğunu bahsetmektedir.
1) Lisan-i Türki
(221)
Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 67, 68, 69.
(222)
Sivil Eğitimi, Sivil Eğitimin Batılılaşması, Madde 5.4, www.egitim.aku.edu.tr

70
2) İmla
3) Gramer
4) Hesap
5) Hendese
6) Mesaha gibi fen derslerinin yanında
7) Tarih
8) Coığrafya
9) Farsça
10) Yazı dersleri okutulduğunu kaydetmektedir.
Ayrıca öğretmenlik için gerekli olan Usul-ı Tedrisiyye de programda yer
almaktaydı.
Dârülmuallimîn-i Sıbyân’ın İstanbul dışındakileri ancak 1875’te açılabildi.
Bosna, Girit ve Konya’da açılan Dârülmuallimînler faaliyete geçti.
Konya’daki Dârülmuallimînde İstanbul'da okutulan;
1- Lisan-ı Türki
2- Hendese
3- Yazı
4- Resim derslerinin yanında daha çok dini konuları ihtiva eden;
a) Tecvid,
b) Birgivi Risalesi
c) Dürr-i Yekta
d) İlm-i Ahlâk
e) Tuhbe-i Vehbi
f) Gülistan gibi dersler okutulmuştu. (223)
(223)
Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 70-71.

71
Özellikle 1876’da Konya’da açılan Darül Muallimîn-i Sıbyân’da ahlâk isimli
bir ders bulunmaktadır. Diğer ilköğretmen okullarında ise açık olarak ahlâk dersine
rastlanamamaktadır.
3.5.2.3.1.3.Dârülmuallimîn-i İdâdî ve İstanbul Dârülmuallimîni (1874)
Dârülmuallimîn-i Rüşti’nin bünyesinde bir İdâdî şubesi teşkil edilmiştir.
Derslere Dârülmuallimîn-i Rüşdi’nin öğretmenleri girmekteydi. Derslerinde,
1) Coğrafya
2) Kitabet
3) Kavaid-i Osmanî
4) Farsça
5) Kimya derslerinden ibaret bir program vardı. Daha sonraları İstanbul
Dârülmuallimîn’e nakledildi.
Tebliğ-i resmide İdâdî şubesi 3 sınıflıydı. Bu şubede
1) Osmanlı Grameri
2) Yazı
3) Tarih
4) Mantık ve
5) 6 tane fen dersi konmuştu.
Daha sonraları ise ihtiyaca göre programa;
1) Farsça
2) Kimya
3) Fransızca dersleri eklenmişti. (224)
Okulun başlamasından itibaren geliştirildiği bütün safhalarda ahlâk öğretimi
ile ilgili bir husus göze çarpmamaktadır. (225)
(224)
Bkz. Bilim, a.g.e., s., 74, 75, 76.
(225)
Bkz. Kodaman, Abdulhamit Devri Eğitim Sistemi, s., 145-147.

72
Mukayese imkanı vermesi bakımından İstanbul Dârülmuallimîn şubeleriyle
derslerini aşağıdaki çizelgede topluca aktarıyoruz:
Dârülmuallimîn-i Sıbyân Dârülmuallimîn-i İdâdîye Şubesi
Rüşdiye
Müddet-i tahsiliyesi 2 yıl Müddet-i tahsiliyesi 3 yıl Müddet-i tedrisiye 3 yıl
Dersleri Dersleri Dersleri
Usûl-i Tedrisiye
Lisan-ı Türkî ve İmla
Tenasübe kadar Hesap
Muhtasar Ta rih-i Osmanî
Muhtasar Coğrafya
Mebadi-i Hendese ve
Mesaha
Farisî
Yazı
Maa Tercüme, Arabi
Farisi
Hesap
Cebir
Hendese
Tarih
Coğrafya
İmla
İnşa
Rik’a
Resim
Hesap
Muamelât ve Usûl-i Defteri
Cebir
Mantık
Tarih-i Umumi ve Osmanî
Lisan-ı Ecnebi
Hüsn-i Hat
Resim
İnşa-i Türkî
İlm-i Belagat
Hendese
Müsellesât-ı Müsteviye
Kozmografya
Mebâdi-i Ulûm-ı Tabiiye
Hıfsussıhha
Çizelge 3.5.2.3.1.3.1. (226)
Bu tabloda ahlâk ile ilgili bir ders gözükmemektedir.
3.5.2.3.2. Darulmuallimât (1870)
Saffet Paşa’nın tesettürün eğitime mani olmadığını belirttiği ve kadın
eğitiminin önemini vurguladığı bir konuşması ile açılan, Sıbyân ve Rüştiye
mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla kurulmuştur. (227)
Darulmuallimâtta, Tanzimat devri sonuna kadar aşağı yukarı 1869
Nizamnamesinde belirtilen program okutulmuştur.
(226)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 200.
(227)
Bilim, a.g.e., s., 72, 73.; Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

73
Değişiklik sadece ilk programdaki musiki, ahlâk ve usul-i tedrisin
kaldırılmasına karşılık fazla olarak makine dersinin konmuş olmasıydı (228)
3.5.2.3.2.1. Dârülmuallimât-ı Sıbyân Şubesi
Süresi iki yıl olan bu bölümde ders olarak;
1) Din İlimlerine Giriş
2) Osmanlıca Dil Kuralları
3) Kitabet
4) Öğretim Usulü
5) Her cemaatin kendi dili
6) Risâle-i Ahlâk
7) Hesap ve Defter Tutma
8) Osmanlı Tarihi
9) Coğrafya
10) Musiki
11) Dikiş nakış dersleri okutuluyordu.
3.5.2.3.2.2. Darulmuallimât-ı Rüştiye Şubesi
Süresi üç yıl olup, amacı rüştiyelere kadın öğretmen yetiştirmekti. (229)
Rüştiye Darulmuallimât’ının derslerine Sıbyân şubesine ek olarak, Arapça,
Farsça, Tedbir-i Menzil, Matematiğe Giriş, Sağlık Bilgilerine Giriş ve Terzilik ilave
edilmiştir.
(228)
Bilim, a.g.e., s., 73.
(229)
Bilim, a.g.e., s., 71, 72.; Yüksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

74
1) Din ilimlerine giriş
2) Osmanlıca dil kuralları
3) Kitabet
4) Öğretim Usulü
5) Her cemaatin kendi dili
6) Risale-i Ahlâk
7) Hesap ve defter tutma
8) Osmanlı tarihi
9) Coğrafya
10) Musiki
11) Dikiş nakışın yanında
12) Arapça
13) Farsça
14) Tedbir-i menzil
15) Matematiğe giriş
16) Sağlık bilgilerine giriş
17) Terzilik
Dârülmualimâtlarda da sıbyân ve Rüştiye şubesi bulunmaktaydı. Mukayese
olması bakımından ikinci bir kaynaktan ders programlarıyla ilgili çizelgeyi vermek
üzere. Osman Ergin’in Türk Maarif Tarihinde Dârülmuallimât’ın programını
aktarıyoruz. (230)
MEKTEBİN PROGRAMI
Derslerin Adı Haftada Hocaların Adı
Mebadi-i Ulum-u Diniye
ve Ahlâk
Kavaid-i Lisan ve İnşa 2
2
Musa Efendi
Hesap 3 İsmail Efendi
Nakış ve Ameliyat-ı
Hayatiye
Resim
Hatt-ı Sülüs ve Nesih
Tarih-i Osmanî
Coğrafya
4
Sıbyân için okutulan
Rüştiye için okutulan
Eliza Meyno
Zalker
Hacı Raşit Efendi
İsmail Efendi
(230)
Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 670.

75
Sıbyân ve Rüştiyelere kız öğretmen yetiştiren Dârülmuallimâtların ders
programlarında ahlâk öğretimi yer almakta ve okutulmaktaydı.
Daha sonraları bu program, 1877 salnamesine göre değiştirilerek 1 2 ve 3.
sınıflara daha değişik dersler konulmuştu. Bu derslerden Mebadi-i Ulum-i diniye 1.
sınıfta vardı. Ahlâk ise programda gözükmemektedir. (231)
Daha sonraları öğretmen okulları olarak faaliyetine devam eden bu eğitimöğretim
kurumları (Dârülmualimât, DarülMuallimîn), bugün Eğitim Fakülteleri
halinde ilköğretim ve ortaöğretim kurumlarına öğretmen yetiştirmektedirler.
3.5.2.3.3. Dar-ül Fünûn
Tanzimat Dönemi’nde en önemli yüksek öğretim kurumu Dar-ül Fünûn’dur.
198 maddelik Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin 51 maddelik kısmı dar-ül
fünunla ilgiliydi. Dar-ül Fünûn’un programlarında dini ilimlerden bir arındırma
dikkat çekmektedir.
Dar-ül Fünûn, daha sonraları bünyesinde ilahiyat fakültesinin şekillendiği ve
üzerinde birçok araştırmaların yapıldığı bir yüksek öğretim kurumudur. (232)
Fenler ocağı demek olan bu yüksek öğretim kurumuna Dar-ul Ulüm da
denilirdi. O tarihlerde ilim, din anlamına geldiği için Dar-ul Ulum yerine, Dar-ul
Fünûn, fenler ocağı demişlerdir. (233)
Değişik jurnallerle kapatılıp tekrar açılan Galatasaray Sultânîsinin üst
sınıflarına da kaynaklarda Dar-ul Fünun-i Sultânî denilmekteydi. (234)
Esas Dar’ül Fünûn, 1869 Nizamnamesi ile şekillenmiştir. Nizamnamenin 80.
maddesine göre Dar-ül Fünûn’un üç şubesi vardı;
Dar-ül Fünûn-i Osmanî
1- Hikmet (Felsefe) ve edebiyat şubesi
2- İlm-i Hukuk Şubesi
3- Ulum-ı Tabiiye ve Riyaziye Şubesi
(231)
Ergin, a.g.e., s., 674.
(232)
Geniş bilgi için Bkz. Yılmaz İnci, Tanzimat Döneminde Dar-ül Fünûn (1846-1873),
M.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1997, s.,
2-3
(233)
Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s., 39.
(234)
Ergin, Türk Maarif Tarihi, s., 697.

76
Nizamnamenin 81. maddesine göre ne ilm-i hukuk şubesinde, ne de ulum-ı
Tabiiye ve Riyaziye şubesinde ahlâk derslerine rastlanmamaktadır. Ancak, hikmet
(felsefe) ve edebiyat şubesinde ilm-i ahlâk dersi programda yer almaktaydı. (235)
Yahya Akyüz’ün Türk Eğitim Tarihi isimli eserinde, 1869 nizamnamesine
göre Dar-ül Fünun ve şubeleri ile bu şubelerde okutulan dersler aşağıdaki şemada
gösterilmiştir. (236)
Hikmet (Felsefe) ve
Edebiyat Şubesi
İlm-i terkib-i vücud-i insani
İlm-i ahval-i nefs
Mantık ve maani
Beyan
İlm-i kelam
İlm-i ahlâk
Hukuk-ı tabiiye
İlm-i tarih
Mükemmel Arabi
Farısî
Türkî
Fransızca
Yunan ve Latin lisanlarıyla
bilimum ümmehat-ı elsine
kavaidinin tatbik ve
mukayesesine dair sarf-ı
umumî
İlm-i aruz
Tarih-i umumi
Asâr-ı atika
İlm-i meskûkat
İlm-i Hukuk Şubesi Ulum-ı Tabiiye ve
Riyaziye Şubesi
Fıkh-ı şerifin muamelat
bahsi
Usûl-ı fıkıh
Romalıların hukuku
Fransızların hukuk-ı
adiye kanunnamesi
Hukuk-ı adiyeye
müteallik Usul-i
muhakeme
Ticaret-i berriye ve
bahriye
Ceza kanunname-i
hümayunları
Usul-ı muhakeme-i
cinayet
Hukuk-ı mülkiye
Hukuk-ı milel
Heyet
Hikmet-i Tabiiye
İlm-i kimya
İlm-i tabakat-ül arz
İlm-i meadin
İlm-i nebadat
İlm-i hayvanat
Hendese
Müsellesat
Hendeseni cebire tatbiki
Hendese-i resmiye
Menazır
Hesab-ı tefazuli ve
tamamı
Cerr-i eskalin nazariyat ve
tatbikatı
Tarih-i ulum-ı tabiiye
Riyaziye
Fenn-i tahtit-i arazi
Çizelge 3.5.2.3.3.1. Dâr-ül Fünûn-i Osmanî Şubeleri ve Dersleri
Örgün eğitim başlığı altında ele alınması gereken bir diğer öğretim kurumları
da özel öğretim kurumlarıdır. Bu nedenle özel öğretim kurumları üzerinde de az da
olsa değerlendirmede bulunuyoruz.
(235)
Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, s., 205.
(236)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 189.

77
3.5.3. Özel Öğretim Kurumları
1860’lardan itibaren büyük konaklar kiralanarak açılan özel okullar daha çok
Müslümanlar tarafından açılıyordu.
Gayri Müslimler, kendi açtıkları okulların özel okul statüsünde olmasını
istemiyorlardı. Onlara çok büyük imtiyazlar tanındığı için, özel okul statüsü, onların
istemediği bir uygulama idi.
Cumhuriyetle birlikte azınlık okulları, özel okul statüsüne kavuşturulmuş,
625 sayılı yasa ile de düzenlenmiştir.
Azınlık okulları dışındaki şahısların kurduğu özel okulların bir kısmında
ticari amaç güdülüyordu.
Derneklerin kurduğu özel okullar, daha güvenilir ve daha uzun ömürlü
oluyordu.
Türkiye’de Müslümanlar tarafından kurulan özel okulların en eskisi ve en
süreklisi “Dârüşşafaka”dır.
Bu okullar, genellikle okul binalarının sağlığa, genel ahlâka uygun olması ve
askerlik bakımından bir engel oluşturmaması, okul yöneticisi ve öğretmenler için
gerekli ehliyetnameleri bulundurması, okulda yapılan öğretimin din, ahlâk ve adab
ile devlet yasa ve yönetmeliklerine uygun olması yönlerinden denetlendikleri
bilinmektedir. (237)
Güncel bir yaklaşımla bakıldığında M.E.B.’nin uygulamalarında, bugün
açılmakta olan özel öğretim kurumlarında, kurucuda aranan şartlardan biri de
ahlâken kötü şöhrete sahip olmamaktır. (238)
Denetim amacına bakıldığında, din ve ahlâk adına bir takibin yapılması,
açılması esnasında genel ahlâka uygun olmasına bakılması, tezimizin incelediği alan
bakımından dikkate alınabilecek bir husustur.
(237)
Sivil Eğitimin Batılılaşması s.6, 7, www.egitim.aku.edu.tr
(238)
Özel Öğretim Kurumları Yönetmeliği, Eylül, 1999, Madde 6/1-e

78
3.6. Yaygın Eğitim Kurumlarında Ahlâk Öğretimi
Osmanlı’da örgün eğitim kurumları kadar, hatta bazen daha da fazla yaygın
eğitim kurumları olarak isimlendirdiğimiz Tekke, Zaviye, Hangâh ve diğer eğitim
mekânları faaliyetlerini sürdürmekte, eğitime doğrudan katkı sağlamaktaydı.
Tanzimat Dönemi’nde bu eğitim kurumları, faaliyetlerine devam etmişti.
Tekkelerle ilgili tedbir ve düzenleme amaçlı bazı ıslahatların yapıldığı da olmuştur.
Birçok yerde Tekke, Zaviye, Hangâh birlikte kullanıldığı için biz konuyu Tekkeler
başlığı altında inceleyeceğiz.
3.6.1. Tekkeler
Bir yaygın eğitim kurumu olarak tekkeler kendi bulundukları dönemlerde aktif
ve etkin olmuşlardır.
Medreseler gibi tekkeler de önemli kabul edilen eğitim-öğretim kurumlarıdır.
Bazı dönemler tekkenin bazen de medresenin öne geçtiği oluyordu.
İslam eğitim tarihinde tekke-medrese ilişkisini hemen hemen her dönemde
bulmak mümkündür. (239)
Tasavvuf ehlinin toplanıp zikrettikleri ve kendi usulleriyle ilgili dini
merasimler yaptıkları bina ve müştemilat anlamına gelen tekkeler, geniş anlamda
zaviye, hangâh, dergah ve ribat olarak da isimlendirilmektedir. İlk tekke hicri 150,
miladi 767 civarında Şam yakınlarında kurulmuştur. (240)
Tekkelerde, Tasavvuf’un sabır, cömertlik, takva, tevekkül, vb. erdemlerden
oluşan ahlâki öğretileri (241) bir disiplin ve yaşantı biçiminde veriliyordu. Tekkelerin
etki alanı ise oldukça genişti.
Tekkeleri, imanî ve ahlâki olgunlaşmayı amaçlayan ruh terbiyesi veren eğitim
kurumlarıdır.
(239)
Kazıcı, İslam Eğitim Tarihi, s., 57.
(240)
Krş. Yaşar Nuri Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Sidre Y., No: 1, Yalçın Ofset,
İstanbul, 1988, s., 89-90.; Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, s., 30-
34.; Abdurrahman Güzel, Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası,
Kemalist Atılım Birliği Y. No: 14.; Feryal Matbaacılık San. ve Tic. Ltd., Ankara, 1992, s.,
27.
(241)
Krş. Abdülkerim Kuşeyri, Kuşeyri Risalesi, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah Y., No:61,
Emek Matbaacılık, 2.Baskı, İstanbul, 1981, s., 302, 323, 360, 404, 455.; Kelabazi, Doğuş
Devrinde Tasavvuf, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah Y. No: 67, Emek Matbaacılık,
1.Baskı, İstanbul, 1979, s., 143, 151, 205; Krş. Öztürk, Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre
Tasavvuf, Fatih Yayınevi Matbaası, 1.Baskı, İstanbul, 1979, s., 277-352.

79
“Tekkeler geniş kitlelere hitap ederken öğretimden çok eğitimi amaç
edinmişlerdir. (242)
Padişahlar, tasavvuf erbabının güven ve sevgisini kazanmak için, Tekkelere
birçok yardımlarda bulunmuş ve onları desteklemişlerdir. (243)
Osmanlı’nın insicam ve intizamında önemli bir yer tutan tekkeler, bozulma
dönemlerinde diğer kurumlar gibi müdahalelerden etkilenmiştir. (244) Tanzimat
Dönemi’nde kurulan (1864) Meclis-i Meşayıh ile kısmen rahatlasa bile (245) ,
meşayıhın bazen tevarüs yoluyla ehliyetsiz kişilerin eline geçmeye başlaması vb.
sebepler bu kurumların önce kendi içinde ve daha sonra etkilediği çevrede itibarını
kaybetmeye başlamıştı. (246)
Padişahların, paşaların, devlet adamlarının ve halkın meşayıhın üstün itibarı
karşısında etkilendikleri, tekke ve tarikatlardaki bozulmanın ise gidişatı etkilediği de
yaşanan tarihi bilgiler arasındadır.
Medreseler, tekkeler ve hatta cami kürsüleri zamanlarının fakülte ve
üniversiteleri mesabesindeydiler. (247)
Osmanlı’da ordu, medrese ve tekke devletin ana yapısını oluşturmaktaydı.
“Ordu, nizam ve otoriteyi; medrese, din ve ilmi; tekke, din ve ahlâkı temsil ediyordu.
Birincisi, ordu mensuplarıyla devlet ve idare adamlarını; ikincisi, münevverleri;
üçüncüsü ise, halkı yetiştirmeye, şuurlandırmaya ve devletin gayesine yöneltmeye
çalışıyordu. (248)
Tekkelerin, devrin mektebi, hastanesi, spor yurdu, sanat akademisi, edebiyat
ocağı, fikir ve kültür merkezi olmalarının yanında, dinlenme kampı ve moral kaynağı
oldukları da (249) ifade edilmektedir.
Cumhuriyet dönemine kadar devam eden tekkeler, 30 Kasım 1925’te
kapatılmışlardır. (250)
(242)
Bilgin, Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaacılık, s., 28.
(243)
Gündüz, Osmanlı’da Devlet-Tekke Münasebeti, s., 153.
(244)
Gündüz, a.g.e., s., 165.
(245)
Gündüz, a.g.e., s., 155.
(246)
Gündüz, a.g.e., s., 169.
(247)
Gündüz, a.g.e., s., 178.
(248)
Gündüz, a.g.e., s., 179.
(249)
Güzel, Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası, s., 34.
(250)
Mumcu – K.Su, T.C. İnkılap Tarihi ve Atatürkçülük, s., 220.

80
Tekkeler hem bir öğretim kurumu hem de bir eğitim kurumu olarak halkın
yetiştirilmesi, şuurlandırılması, devletin gayesine yöneltilmesi için dini ve ahlâki
yönden eğitim veren kurumlardır. Hatta işleyiş biçimi bakımından tamamen ahlâk
öğretimi kurumu olarak düşünülebilir. Kamil iman ve kamil ahlâk sahibi insan
yetiştirmeyi amaçlayan tasavvufun kurumlaşmasıyla ortaya çıkan tekkeler, ahlâk
eğitimini merkeze alan en önemli ahlâk eğitimi kurumlarıdır.
3.6.2. Diğer Eğitim Mekânları
Medrese, mektep ve tekkelerin dışında Osmanlı’da var olan ve Tanzimat’ta da
devam eden, öğretim adına faaliyet gösteren diğer öğretim mekânları olarak
isimlendirdiğimiz yerlerden bahsetmek gerekir. Zira sistematik olmasa da geleneksel
olarak devam etmiş, İslam eğitim tarihinde halka halka gelen bu faaliyet mekânları
her zaman olmuştur.
Hz. Peygamber (S.A.V) devrinde her şeyin görüşüldüğü en önemli mekân
camilerdi. (251)
İslam eğitim-öğretim tarihine baktığımızda camiler, kütüphaneler, alimlerin
evleri, vezirlerin konakları vb. yerler her devrin özelliğine göre eğitim-öğretim
faaliyetinde bulunmuşlardır. Bazen birer eğitim merkezi olmuş, bazen de eğitime
katkı sağlamışlardır. (252)
İbadet yapılan yerlerdeki din adamları, dini faaliyet dışında o bölge
çocuklarının eğitimi ile de ilgilenirlerdi. Okuma-yazma öğretimi o zamanlarda bu
ibadet yerlerinin görevi olarak kabul edilirdi. Din adamları bütün faaliyetleri okumayazmaya
ayırmaz, ayrıca çocuklara dini kitaplardan bazı ahlâki bilgiler aktarırlardı.
Bu yerler yakın zamana kadar dini okul özelliği göstermişlerdir, denilebilir. (253)
Tanzimat öncesinden gelen bu müesseselerin faaliyetlerine Tanzimat
döneminde de dokunulmamıştır.
İbadet yapılan mekânların dışında kalan yerlerde müzik, şiir ve edebiyata dair
sunumların yanında, din ve ahlâk öğretimi özelliği taşıyan uygulamalardan da
(251)
Bkz. Öztürk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, s., 87.; Baltacı, XV. ve XVI. Yüzyıllarda
Osmanlı Medreseleri, s., 25-29.
(252)
Baltacı, a.g.e., s., 34-43.
(253)
Krş. Joseph A. Louwerys, Fatma Varış, Kenet Neff, Mukayeseli Eğitim, Ankara, Ü. Eğt. Fak.
Y. No: 13, Ayyıldız Matbaası, A.Ş., Ankara, 1971, s., 24; Zengin,; Tanzimat Dönemi
Osmanlı Eğitim Kurumlarında Din Eğitimi ve Öğretimi, s., 173-180.

81
bahsedilmektedir. Buralarda okutulan kitapların ve takip edilen usulün ahlâk
öğretimine de katkısı oluyordu.
Tanzimat sonrası Cumhuriyet’e kadar devam eden bu öğretim yerlerinin
günümüzde de benzerlerinin varlığından bahsedilebilir.
3.7. Tanzimat Dönemi Yazılı Basının Ahlâk Öğretimine Katkısı
Bu bölümde ahlâkla ilgili olarak kaleme alınan ve okutulan ahlâk kitapları ile
doğrudan ahlâkla ilgili olmadığı halde, ahlâki öğretim sağlayan diğer kitapları ve
gazetelerde günlük çıkan yazılarda ahlâk öğretimi ile ilgili yazıların tespit
edebildiğimiz kadarını aktarmaya çalışacağız.
3.7.1. Ahlâkla İlgili Eserler
3.7.1.1. Ahlâk-ı Âlâî
Selim Sabit Efendi tarafından yazılan Ahlâk-ı Âlâî, Atatürk Üniversitesi
Kütüphanesinde Seyfettin Özege Bölümü 176 demirbaş no ile bulunmaktadır.
Kitabın içinde üç ana bölüm mevcuttur. Baş tarafında hata – sevap cetveli vardır. (254)
3.7.1.2. Risale-i Ahlâk - I
Sıbyâna nasihat için yazılan bir risaledir. Muhammed Sadık Rıfat Paşa
tarafından yazılarak sıbyân mekteplerinde okutulması tavsiye edilmiştir. 30 sayfa
olan risalede bir kısım ahlâki tavsiyelerin yanında, kaçınılması gereken hususlardan
bahsedilmektedir. (255)
3.7.1.3. Risale-i Ahlâk - II
Dârülmuallimîn hocalarından Cevdet Efendinin sıbyân mektepleri için
kaleme aldığı risale ibadet, ilim, riayet, yalan, gıybet, ikiyüzlülük, riyakârlık ve
benzeri konularda kısa açıklamalarda bulunmaktadır. 36 sahifeden ibaret bir
risaledir. (256)
(254)
Krş. Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi. Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 176.;
Kınalızade Ali Efendi, Ahlâk-ı Alaî, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül, Tercüman 1001
Temel Eser 30, Kervan Kitapçılık A.Ş., İstanbul, T.Y.; Krş. Ayşe Sıddıka Oktay, Ahlâk-ı
Alaî, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık, Şenyıldız Matbaası, İstanbul, 2005.
(255)
Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 11595.
(256)
Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 11596.

82
3.7.1.4. Terbiye ve Talim-i Adab ve Nesayihu’l Etfal (1868)
Encümen-i Daniş üyeliği ve Osmanlı devletinde çeşitli idari görevlerde
bulunmuş olan Mısırlı Ethem İbrahim Paşa, bu eserinde çocuklara davranış
kurallarını öğretmeyi, onlara çeşitli konularda öğütler vermeyi amaçlamıştır. Kitap
30 dersten oluşur. Sağlık, temizlik ve ders çalışma ile oyun konularında ilginç
görüşleri vardır. (257)
3.7.1.5.Nuhbetül Etfal (1858)
1274 H. Mekteb-i Tıbbiye doktorlarından Kaymakam, Kayserili Rüşdü Beyin
Nuhbetül Etfal başlığını taşıyan kitabıdır. Elifba cüzünün etkisinde hecelemeye yer
verir……..Çocukların görgü kurallarını öğrenmeleri, genel kültürlerini artırmaları
için cümleler, hikayeler ve şiirler bolca yer alır. (258)
3.7.1.6. Tuhfe-i Vehbi
Kitabın Osmanlıca aslının son bölümünde belirtildiğine göre Muhammed
Vasfinin oğlu Abdulvahap Zihni tarafından beyit şeklinde kısa cümlelerle
yazılmıştır. 56 ara başlık halinde anlatımların yanında Mensenevi-i Acem de kitapta
bulunmaktadır. (259)
Yukarıda aktarılan kitapların tamamı ahlâk öğretimi amaçlı olarak kaleme
alınmış ve bir kısmı ders kitabı olarak okutulmuştur.
3.7.2. Pedagoji Kitaplarında Ahlâk Öğretimi
Ahlâk öğretimi için seçilen ve yazılan kitapların yanında, o dönemde ana
muhtevası ahlâk olmayan ancak örnekler verilirken ahlâkî vurguların yapıldığı kitap
türleri de vardı.
(257)
Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, s., 234.
(258)
Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 10705.
(259)
Atatürk Ü. Kütüphanesi, Seyfettin Özege Bölümü, Demirbaş, No: 14301.

83
3.7.2.1. Elifba-i Osmanî (1874)
Selim Sabit Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Okumada öğrencilerin
bildiği eşya adları esas alınır. İçinde ahlâka ait atasözleri ve Türkçe kıraati ile daha
sonra Kur’an’a geçilirdi. (260)
2.2.2.3. Jimnastik Kitabı (1859)
Miralay Hacı Mustafa Bey (Takvimhane-i Amirede basılmıştır). Medrese
eğitiminde beden terbiyesi tamamıyla ihmal edilmişti. İdman ve riyazet, jimnastik
namı altında mekteplerin programlarında ilk önce Galatasaray lisesinde
uygulanmıştı. Mekteplerde beden terbiyesinin lüzumunu ilk anlayan Hacı Mustafa
Bey’dir. (261)
Hemen hemen tüm eğitim kitaplarında ana konu ile beraber terbiye ve ahlâk
zikredilmiştir.
Amaca ulaşmak için seçilen örnek ve ifadeler ahlâki mesajlar taşıyordu.
3.7.3. Basında Ahlâk Öğretimi
Tanzimat Dönemi’nde basın bazen birinci derecede toplumu yönlendiriyordu.
Hareket noktaları oluşturması bakımından, olumlu ya da olumsuz kamuoyu
oluşturmada ciddi derecede etkili oluyordu.
Özellikle 1860’lı yılları takip eden dönemde büyük ve süratli gelişme
gösteren basın faaliyetleri ile Avrupa siyasi tefekkürü kamuoyuna da intikal etmiş
bulunuyor ve devrin hükümetlerinin icraatları bazı paşa konakları ile kahvehane ve
diğer benzeri yerlerde açıkça konuşuluyor ve münakaşa ediliyordu. (262)
Biz bu başlık altında ne basının bu yönünden ne Ali Suavi’nin cesaretle
yazdığı yazıların yayımlandığı 1867 Muhbir Gazetesi’nden (263) ne de Tanzimat
Dönemi çıkan çocuk dergilerinden (264) bahsedeceğiz.
(260)
Akyüz, a.g.e., s., 234.
(261)
Kansu, Türk Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, s., 161.
(262)
Bkz. Enver Koray, Sultan Abdülaziz’e Karşı Girişilen Bir Suikast Olayı ve Hüseyin Vasfi
Paşa, Belleten LI., Nisan, 1987, T.T.K., T.T.K.Bsm., 1987, Ankara, s., 193.
(263)
Bkz. Ali Suavi, hazırlayan Hüseyin Çelik, Kültür Bakanlığı Y., Keçiören Açık Cezaevi
Matbaası, 1993, s., 8-10.; Krş. Tanzimat 2, s., 869-909.
(264)
Bkz. Hüseyin Şimşek, Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Çocuk Dergilerinin Eğitim
Açısından İncelenmesi, Ankara Ü., S.B.E., Basılmamış doktora tezi, Ankara, 2002, s., 33-
150.

84
bahsedeceğiz.
Ahlâkla ilgili konuları içeren yayınların bulunduğu yayın organlarından
3.7.3.1. Mecmua-i Fünûn
Kaynak eserlerde belirtildiğine göre, Cemiyet-i İlmiye-i Osmanîye’nin yayın
organı olan Mecmua-i Fünûn’da birçok konuların yanında, bugün bile ilgiyle
okunabilecek Ahlâk ile ilgili yazıların olduğudur. Bu mecmuada ayrıca çocuk
eğitimi üzerinde de duruluyordu. 1882’ye kadar yayın faaliyetine devam etti. (265)
3.7.3.2. Cerîde-i Havâdis
O gün batı ile teması sağlayan ilk özel teşebbüs, İngiliz teba’asından Çorçil’in
(Churchill) çıkardığı ceride-i havadistir. Bu özel gazetenin daha geniş çerçevesine
ilim, Ahlâk ve Edebiyat makaleleri girmeye başladı. denilmektedir. (266)
3.7.3.3. J.J. Roussau Emile
J.J. Roussau’nun Emil adlı kitabını 1865’te Türkçeye çeviren Ziya Paşa’nın
bu tercümesi, bir gazetede (ismi verilmeyen) tefrike edilmiştir. Türk kamuoyunun ilk
defa eğitim görüşlerinden haberdar edildiği bu esere aile terbiyesi hakkında Ziya
Paşa’nın bir giriş yazısı eklenmiştir. (267)
3.7.3.4. Rehnümâ-i Muallimîn-i Sıbyân (1871)
Selim Sabit Efendi tarafından kaleme alınmıştır. (268) Günümüz ilköğretim ve
Kur’an kurslarına metod açısından katkı sağlayacak içeriktedir. Ayrıca ahlâk
öğretiminde, özellikle küçük yaşlarda taklit ve örnek alma yöntemini
vurgulamaktadır. (269)
Tanzimat Dönemi Ahlâk Öğretimi konulu çalışmamızın 3.bölümüne ait yazılı
basında ahlâk öğretimi başlıklı açıklamaları bu kadarla sınırlandırıyoruz.
(265)
Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma, s., 29-30.
(266)
Ülken, Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi, s., 54.
(267)
Binbaşıoğlu, Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, s., 43.
(268)
Behçet, Kıbrıs Türk Maarif Tarihi, s., 26.
(269)
Geniş Bilgi için Bkz., Buyrukçu, Selim Sabit Efendi’nin Rehnumâ-i Muallimîn’ine
Pedagojik Bir Yaklaşım, Dini Araştırmalar Dergisi, Ocak-Nisan 2002, c.4, sayı 12, s., 7-
30.

85
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
SONUÇ
Osmanlı Devleti’nin dağılma devrinde gerçekleşen Tanzimat Dönemi’nde
birçok alanda yapısal ve fonksiyonel anlamda Batı’ya açılma ve modernleşme
çalışmaları yapılmıştır. Batı’ya açılma hareketleri eskiyi muhafaza şeklinde
gerçekleştirilmeye çalışıldığı için eski ve yeni ikilemini beraberinde getirdi.
Eğitim alanında da eski-yeni anlayış ve uygulamaları vardı. Tanzimat
öncesinde faaliyet gösteren Osmanlı eğitim kurumlarından Enderun hariç Medrese,
Tekke, Zaviye ve diğer eğitim mekânları faaliyetlerine devam ediyordu.
Osmanlı eğitim kurumunun faaliyetine dokunulmadan Batı tarzı mektepler
açılmıştı. Batı tarzı mekteplerin ders programlarında sosyal ve teknik bilimler öne
çıkmaktaydı. Önceden gelen ve faaliyetleri devam eden eğitim kurumları ise daha
çok dini ağırlıklı bir program takip ediyordu.
Tanzimat Dönemi örgün ve yaygın eğitim kurumlarının tümü ahlâk öğretimi
açısından bir paralellik arzetmiyordu. Mektepler din ağırlıklı bir program
uygulamıyordu. Sıbyân mektepleri, Rüştiye ve İdâdîlerin öğretim programlarında bu
değişimi gözlemlemek mümkündür. Yüksek Öğretimde de kısmen ahlâk öğretimine
yer veriliyordu. Yazılı basında da ahlâkla ilgili yazılar yer almaktaydı.
Tanzimat Dönemi örgün ve yaygın eğitim kurumlarında ahlâk öğretimi formal
olarak verilmenin yanında Medrese, Tekke, Dergah, Zaviye vb. eğitim mekânlarında
informal olarak bir yaşantı biçiminde de gerçekleşiyordu.
Tarih, eğitim tarihi ve ahlâk tarihi bilgi ve belgeleri çerçevesinde Tanzimat
Dönemi ahlâk öğretimi değerlendirildiğinde şu sonuçlara ulaşmak mümkündür:
1- Tanzimat Dönemi’nde Medrese, Tekke, Zaviye vb. örgün ve yaygın eğitim
kurumlarında ahlâk öğretimine devam edilmiştir.
2- Mekteplerin öğretim programlarında ahlâk öğretimi ders kredi saati olarak
azaltılmıştır.
3- Değişim ve yenileşme süreci doğrultusunda basın-yayında ahlâk öğretimi
üzerine lehte ve aleyhte yazılar yazılmaya devam etmiştir.

86
4- Değişim ve yenileşme hareketleri ve ahlâk öğretimine yansımaları ahlâk
öğretimiyle ilgili bazı endişelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Bununla birlikte ağırlıklı olarak Tanzimat Öncesi eğitim-öğretim kurumlarının
faaliyetleri devam ettiğinden benimsenmiş geleneksel bir ahlâk anlayışı yaşanmaya
devam ediyordu.
Tanzimat Dönemi eğitim-öğretim anlayış ve uygulamaları Medrese-mektep
şeklinde ikili (düalist) bir eğitim anlayışının oluşmasına ve yaygınlaşmasına neden
olmuştur. Bu oluşum Cumhuriyet Dönemi Tevhid-i Tedrisat Kanunu’nun
yayımlanmasına kadar devam etmiştir.

87
KAYNAKÇA
Kitaplar
ADIVAR, A. A., Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1943.
AKKUTAY, Ü., Enderun Mektebi, Gazi Üniversitesi. Yayınları, No: 38, Gazi
Üniversitesi Basın-Yayın Yüksek Okulu Basımevi, Ankara,
1984.
AKSEKİ, A. H., İslam Dini (İtikat, İbadet, Ahlâk), Nur Yayınları, No: 79,
Gaye Matbaacılık, 32.Baskı, Ankara, 1983.
AKYÜZ, Y., Türk Eğitim Tarihi, Ankara ÜNİVERSİTESİ Eğitim
Bilimleri Fakültesi Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara, 1989.
ANTEL, S. C., Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaası, İstanbul, 1940.
ATAY, H., Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları,
1.Baskı, İstanbul, 1983.
AYASBEYOĞLU, N., İslamiyet’in Eğitimimize Geçirdiği Değerler ve Kur’an-ı
Kerim’in Eğitim İle İlgili Ayetlerinin Tahlili, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul, 1968.
AYTAÇ, K., Avrupa Eğitim Tarihi, (Antik Çağdan 19.Yüzyıl sonlarına
kadar) Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi
Yayınları, No: 225, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Basımevi,
Ankara, 1980.
BALABAN, M.R., Son Asrın İlim ve Fen Adamlarına Göre İlim, Ahlâk, İman,
Yeni Matbaa, Ankara, 1950, Diyanet İşleri Başkanlığı
Yayınları, 5. Baskı, Ankara, Tarih Yok.
BALTACI, C., XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, No:198,
2.Baskı, İstanbul, 2005. Cilt I-II.
BAYKAL, İ. H., Enderun Mektebi Tarihi, İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı
No: 20, Halk Basımevi, İstanbul, 1953.

88
BAYRAKLI, B., Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli İslam’da Eğitim,
Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, No:
36, 3. Baskı, İlmi Eserler 23, İstanbul, 1989.
BEHÇET, H., Kıbrıs Türk Maarif Tarihi 1571-1968, Birinci Baskı,
Lefkoşa-Kıbrıs, 1969.
BERGSON, H., Les deux sources de la morale et de la religion, Ahlâk ve
Dinin İki Kaynağı, Milli Eğitim Bakanlığı, Fransız Klasikleri
No: 177, Milli Eğitim Basımevi, Üçüncü Basılış, İstanbul,
1967.
BİLGİN, B., İslam’da Çocuk, Akyıldız Matbaası, Diyanet İşleri Başkanlığı
No: 264, Ankara, 1989.
Türkiye’de Din Eğitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel
Matbaacılık Sanayi Limited Şirketi., Ankara, 1980.
BİLGİSEVEN, A. K., Sosyal İlimler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Baskı, İstanbul,
1989.
BİLİM, C. Y., Tanzimat Devrinde Türk Eğitiminde Çağdaşlaşma (1839-
1876), Anadolu Üniversitesi Basımevi., Eskişehir, 1984.
Türkiye’de Çağdaş Eğitim Tarihi (1734-1876), Anadolu
Üniversitesi. Yayınları, No: 1348, Eskişehir, 2002.
BİNBAŞIOĞLU, C., Türkiye’de Eğitim Bilimleri Tarihi, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1995.
BUYRUKÇU, R., Din Görevlisinin Mesleğini Temsil Gücü, Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınları, No: 166, Ankara, 1995.
CANAN, M. Z., Ansiklopedik Din ve İnanç Sözlüğü, Fatih Gençlik Vakfı
Matbaa İşletmesi, İstanbul, 1983.
CERDEL, H., Kur’anda İnsan, Isparta, 2000.
CEVDET EFENDİ, Risale-i Ahlâk, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Bölümü,
11596 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.
CİLACI, O., Dinler ve İnsanlar, Damla Matbaacılık ve Ticaret, Konya,
1990.
Genel Hatlarıyla Dinler Tarihi, Mimoza Yayınları,
Kuzucular Ofset, Konya, 1994.

89
ÇADIRCI, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve
Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,
1991.
ÇAĞRICI, M, Ahlâkımız, Marifet Yayınları, İstanbul, 1981.
ÇANTAY, H. B., Kur’an-ı Hakim ve Meal-i Kerim, Elif Ofset, Cilt 3, İstanbul,
1979.
ÇELEBİ, A., İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi, Tercüme Ali Yardım,
Damla Yayınları, İstanbul, 1976.
ÇELİK, A., Din Eğitimine Tarihsel Yaklaşımlar, Kültür Eğitim Vakfı
Yayınevi, Erzurum, 2001.
ÇELİK, H., Ali Suavi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Açık Cezaevi
Matbaası, Ankara, 1993.
ÇELİKKAYA, H., Eğitime Giriş (Pedagojik formasyon amaçlı), Alfa Basım
Yayın Dağıtım 1.Baskı, No: 38, İstanbul, 1997.
ÇUBUKÇU, İ. A., İslam’da Ahlâk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet İşleri
Başkanlığı Yayınları, Emel Matbaacılık Sanayi ve Ticaret
Limited., Ankara, Tarih Yok.
DAĞ, M., H. R. ÖYMEN, İslam Eğitim Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Ankara,
1974.
DUMAN, M. Z., Kur’an-ı Kerim’de Sosyal Münasebetler ve Adab-ı
Muaşeret, Dilek Matbaası, Konya, 1982.
ERGİN, O., Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, Eser Kültür Yayınları,
Cilt I-II., İstanbul, 1997.
GÜNDÜZ, İ., Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat
Anonim Şirketi, İstanbul, 1984.
GÜZEL, A., Tekke ve Zaviyelerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve İlgası,
Kemalist Atılım Birliği Yayınları, No: 14, Feryal Matbaacılık,
Sanayi ve Ticaret Limited Şirketi, Ankara, 1992.
HAMMER, Büyük Osmanlı Tarihi, Üçdal Neşriyat, Emir Basım Yayın
Pazarlama Limited Şirketi, Cilt-9, İstanbul, 1996.

90
JAN AMOS COMENİUS, Didâctica Manga (Büyük Didaktika), Çeviren Hasip A.
AYTUNA, Milli Eğitim Bakanlığı Öğretmen Kitapları, No:
93, Milli Eğitim Basımevi, Ankara, 1964.
KAHRAMAN, A., Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yayınları, No: 85,
İstanbul, 1993.
KANAD, H. F., Pedagoji Tarihi, Milli Eğitim Bakanlığı, Cilt-1, Milli Eğitim
Basımevi, 3.Basılış, İstanbul, 1948, s., V.
KANDEMİR, Y., Örneklerle İslam Ahlâkı, Nesil Yayınları 3.Baskı, İstanbul,
1982.
KANSU, N. A., Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Muallim
Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul, 1930.
KARAL, E. Z., Osmanlı Tarihi (Dünya Tarihi), Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Cilt-VI, Ankara,
1983.
KARASAR, N., Bilimsel Araştırma Yöntemi, Araştırma Eğitim Danışmanlık
Limited, 6.Basım, Ankara, 1994.
KAYNAR, R., Mustafa Raşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3.Baskı, Ankara,
1991.
KAZICI, Z., Anahatları İle İslam Eğitim Tarihi, Bir Yayıncılık No: 7,
Zafer Matbaası, İstanbul, 1983.
KINALIZADE ALİ EFENDİ, Ahlâk-ı Alâi, Baskıya hazırlayan Hüseyin Algül,
Tercüman 1001 Temel Eser 30, Kervan Kitapçılık, İstanbul,
Tarih Yok.
KELÂBAZİ, Doğuş Devrinde Tasavvuf – Taârruf, hazırlayan Süleyman
Uludağ, Dergah Yayınları, No: 67, 1.Baskı, İstanbul, 1979.
KOÇER, H. A., Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-
1923), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul, 1992.
KODAMAN, B., Abdülhamit Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2.Baskı, Ankara,
1991.

91
KOMİSYON, Tanzimat, 1-2, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 3273, Milli
Eğitim Basımevi, İstanbul, 1999.
KORAY, E., Türkiye’nin Çağdaşlaşma Sürecinde Tanzimat, Marmara
Üniversitesi Yayınları, No: 497, İstanbul, 1991.
KUŞEYRİ, A., Kuşeyri Risalesi, hazırlayan Süleyman Uludağ, Dergah
Yayınları, Emek Matbaacılık, 2.Baskı, İstanbul, 1981.
KÜÇÜK, H., V. ERTAN, Cumhuriyet Devrinde Din Eğitimi, Din Müesseseleri ve
Din Alimleri, Türdav Basın Yayım Limited Şirketi., Doyuran
Matbaası, İstanbul, 1976.
LALANDE, A., Kısa Gerekçeli Pratik Ahlâk, Çeviren: Coşkun
Değirmencioğlu, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 2831,
4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, 2.Baskı, Ankara, 2003.
LEWİS, B., Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Atatürk
Kültür, Dil ve Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
4.Baskı, Ankara, 1991.
MERİÇ, C., Saint Simon, İlk Sosyolog, İlk Sosyalist, Yayına hazırlayan
Mehmet Ali Meriç, İletişim Yayınları 271, İstanbul, 1995.
MUHAMMET SADIK RIFAT PAŞA, Risale-i Ahlâk, Atatürk Üniversitesi
Seyfettin Özege Bölümü, 11595 Demirbaş Nolu Eser,
Erzurum.
MUMCU, A., M.K. SU, T.C. İnkılap Tarihi, Milli Eğitim Basımevi, Devlet
Kitapları 5.Baskı, İstanbul, 2001.
MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayic’ül – Vuku’at, Kurumları ve Örgütleriyle
Osmanlı Tarihi, Cilt II-IV, Sadeleştiren Neşet Çağatay, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi,
Ankara, 1980.
OKTAY, A. S., Ahlâk-ı Alaî, Kınalızade Ali Efendi, İz Yayıncılık, No: 463,
Şenyıldız Matbaası, İstanbul, 2005.
ÖZTUNA, Y., Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken Yayınevi, İrfan Matbaası, Cilt
10, İstanbul, 1978.
ÖZTÜRK, Y. N., Kur’an-ı Kerim ve Sünnete Göre Tasavvuf, Fatih Yayınevi
Matbaası, 1. Baskı, İstanbul, 1979.

92
Tasavvuf’un Ruhu ve Tarikatler, Sidre Yayınları, No: 1,
Yalçın Ofset, 1.Baskı, İstanbul, 1988.
PAUL, FOULQUIE, Pedagoji Sözlüğü, Sosyal Yayınlar, Türkçe: Cenap Karakaya,
İstanbul, 1994.
RÜŞTÜ BEY, Nuhbet’ül Etfal, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege
Bölümü, 10705 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.
SELİM SABİT EFENDİ, Ahlâk-i Alai, Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege
Bölümü, 176 Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.
ŞAPOLYO, E. B., Ahlâk Tarihi, İstiklal Matbaası, Ticaret Yüksek Öğretmen
Okulu Yayınları, No:5, Ankara, 1960.
TAPLAMACIOĞLU, M., Karşılaştırmalı Dinler Tarihi, Güneş Matbaası, Ticaret
Anonim Şirketi, Ankara, 1966.
TEKELİ, İ., S. İLKİN, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üreten
Sistemin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür Dil ve
Tarih Kurumu., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1993.
TOZLU, N., Eğitim Felsefesi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 2823,
4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, 2003.
TUNCER, H., Tanzimat Edebiyatı, Akademi Kitabevi, 3.Baskı, İzmir, 1996.
TÜRKDOĞAN, O., Bilimsel Değerlendirme ve Araştırma Metodolojisi, Milli
Eğitim Bakanlığı Yayınları, No: 869, Milli Eğitim Basımevi,
İstanbul, 1995.
ÜÇYİĞİT, E., Batı ve Doğu Medeniyetleri Arasında Tarih Boyunca
Türkiye’de Milliyet, Din ve Devrim, Din ve Biz, İş
Matbaacılık ve Ticaret, 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118.
ÜLKEN, H. Z., Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Ülken Yayınları
4.Baskı, İstanbul, 1994.
ÜSTÜN, A. E., TORRAKÇI, E. NURAL, H. DEMİRTAŞ, İ. ÇINAR, M.
ÜSTÜNER, M. URAS, N. KONAN, S. ÖZTÜRK, Z.D.
YÖNTEM, Eğitim Üzerine, Ütopya Yayınları, No: 73,
Matbaası, Ankara, 2002, s., 120.

93
VARIŞ, F. Ve J. A. LOUWERYS, K. NEFF, Mukayeseli Eğitim, Ankara
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları,. No: 3, Ayyıldız
Matbaası Anonim Şirketi, Ankara, 1971.
WHİTE, H.Z., The Aims of Education (Eğitimin Gayeleri) Çeviren: Sofi
HURİ, Milli Eğitim Bakanlığı, Sosyal İlimler Komisyon
Yayınları, Milli Eğitim Basımevi., İstanbul, 1971.
WİLSON, H. E., İlhan Başgöz, Türkiye Cumhuriyet’inde Milli Eğitim ve
Atatürk, Dost Yayınları, Ankara, 1968.
YAKIT, İ., Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme,
Ötüken yayınevi No: 245, İstanbul, 1992.
YALTKAYA, M. Ş., Tanzimat’tan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaası,
İstanbul, 1940.
YINANÇ, M. H., Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar Bizde Tarihçilik, Maarif
Matbaası, İstanbul, 1940.
YÜCEL, Y., A. SEVİM, Türkiye Tarihi, Cilt IV, Atatürk Kültür ve Dil Tarih
Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.
ZERNUCİ, B., Ta’limül Mutaallim, Tercüme ve Şerh, Yunus Vehbi
YAVUZ, Çağrı Yayınları 22, Son Akın Ofset, İstanbul, 1980.
ZİHNİ, A., (Trabzonlu Muhammet Vasfi’nin Oğlu) Tuhfe-i Vehbi,
Atatürk Üniversitesi Seyfettin Özege Bölümü, 14301
Demirbaş Nolu Eser, Erzurum.

94
Makaleler
AKINCI, A., İnsanın Anlam Arayışında Din Temeline Dayalı Ahlâki
Değerler ve Ahlâk Eğitimi, Tabula Rasa, Yıl 4, Sayı 12,
(Eylül-Aralık) Tuğra Matbaası, Isparta-2004.
BUYRUKÇU, R., Selim Sabit Efendi’nin Rehnumâ-i Muallimîn’ine Pedagojik
Bir Yaklaşım, Dini Araştırmalar Dergisi, c.4, sayı 12 (Ocak-
Nisan) Ankara, 2002, s.7-30
ÇADIRCI, M., Tanzimat’ın İlanı Sırasında Türkiye’de Yönetim (1826-1839)
Belleten LI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı 201, Aralık
1987, Ankara 1988, s., 1215-1240.
ÇAĞATAY, N., Türk Yüksek Öğretim Tarihine Genel Bir Bakış, Belleten,
LIV, Türk Tarih Kurumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı
211, Aralık-1991, s., 1211.
KORAY, E., Sultan Abdülaziz’e Karşı Girişilen Bir Suikast Olayı ve
Hüseyin Vasfi, Belleten, LI, Nisan, 1987, Türk Tarih Kurumu,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, Ankara, s., 193.
KURT, İ., Bir Toplumun Eğitim Felsefesinin Oluşmasında Din ve Ahlâk
Etkisi, M.E.B. Din Öğretimi Dergisi, Sayı 35, Temmuz-
Ağustos, 1992.
TOZLU, N., Eğitim Felsefemizin Temel Prensipleri Üzerine, Eğitim
Dergisi, Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Basımevi, Ekim-
Kasım-Aralık, 1993, sayı: 6, Ankara, 1993, s., 76-78.
YAKIT, İ., Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Ders Notları, 1995.
YAZICI, N., Osmanlı Son Döneminde Libya’da Türk Dilinin Öğretimi
Üzerine Bazı Gözlemler, Belleten LIX, Türk Tarih Kurumu,
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Sayı 224, Nisan 1995, s., 124.
YILMAZ, B., Okuma Alışkanlığında Öğretmenlerin Rolü, Eğitim Dergisi,
Nisan-Mayıs-Haziran, Sayı 2, Milli Eğitim Bakanlığı, Milli
Eğitim Basımevi., Ankara, 1992, s., 5.

95
DİĞERLER
İnternet Kaynakları
www.egitim.oku.edu.tr sivil eğitim ve sivil eğitimin batılaşması.
www.yetenek.com 1856-1879 döneminde Osmanlı Milli Eğitim Sisteminde
Reform Çalışmalarının Yapısı ve Seyri.
Tezler
EFE, A.,
İNCİ, Y.,
ŞİMŞEK, H.,
ZENGİN, Z. S.,
Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e İslamcılar (1908’den 1923’e),
Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış
Doktora Tezi, Bursa, 2002.
Tanzimat Döneminde Dar-ül Fünûn (1846-1873), Marmara
Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1997.
Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi Çocuk Dergilerinin
Eğitim Açısından İncelenmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2002.
Tanzimat Döneminde Örgün Eğitim Kurumlarında Din
Eğitimi ve Öğretimi (1839-1976), Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1997.
Yönetmelikler
- Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Matbaa-ı Amire, Düstur II, 1.tertip,
İstanbul, 1286, s., 184-219.
- M.E.B. Özel Öğretim Kurumları Yönetmeliği, Eylül, 1999.

96
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler :
Adı Soyadı
Doğum Yeri
: Mehmet GENÇCAN
: Çaykara
Doğum Yılı : 01/01/1962
Medeni Hali
: Evli
Eğitim Durumu :
Lise
Lisans
Yüksek Lisans
: 1980 – Trabzon İmam Hatip Lisesi
: 1986 – Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
: 2005 – 2006 Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü
Yabancı Diller :
1. İngilizce : İyi Derecede
2. Arapça : İyi Derecede
İş Deneyimi :
3 Yıl : İmam Hatip Liselerinde Meslek Dersleri Öğretmenliği
7 Yıl : Özel Kolejlerde (Lise, Anadolu Lisesi, Fen Lisesi) Müdürlük
ve Genel Müdürlük