Download (9Mb) - Suleyman Demirel University Research Repository

T.C. 

SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ 

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ 

TARĐH ANA BĐLĐM DALI 

KLASĐK DÖNEMDE OSMANLI DEVLETĐ’NDE TARIM 

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ 

Hazırlayan 

Durmuş Volkan KARABOĞA 

Tez Danışmanı: Doç. Dr. BEHSET KARACA 

ISPARTA - 2010

iii 

ÖNSÖZ 

Tarım, insanlık tarihi boyunca çeşitli devletler tarafından kendisine büyük 

önem verilen iktisadi bir faaliyet kolunu oluşturmaktadır. Đnsanoğlunun yaşamını 

idame ettirmesi, onun beslenmesine bağlı olduğundan tarıma ve tarımsal ürünlere 

tarihin her döneminde ihtiyaç hissedilmiştir. Öyle ki, Osmanlı Devleti’nin kurulduğu 

ve gelişme gösterdiği çağları da dikkate alırsak tarımın, halkın önemli bir geçim 

kaynağı olduğu ve devletin, gelirlerinin önemli bir kısmını topraktan dolayısıyla 

tarımsal ürünlerden sağladığı görülmektedir. 

Osmanlı Devleti’ndeki tarımsal yapı ile alakalı bugüne kadar çeşitli 

araştırmalar yapılmış ve yapılmaya da devam etmektedir. Biz çalışmamızda konumuz 

ile ilgili ulaşabildiğimiz kaynak ve makalelerden yola çıkarak Osmanlı’daki toprak 

sistemi ile tarımsal faaliyetler arasındaki karşılıklı etkileşimin yansımalarını ve bu 

yansımaların devlet ve köylü – üretici reaya üzerindeki tesirlerini genel olarak 

değerlendirmeye çalıştık. Ayrıca ulaşabildiğimiz kaza ve sancak çalışmalarından 

istifade ederek üretimi yapılan ürünlerin genel durumlarına yönelik değerlendirmeler 

yapmaya gayret ettik. 

Çalışmamızda yardımlarını esirgemeyen saygıdeğer hocam Prof. Dr. Fahrettin 

TIZLAK’a, Prof. Dr. Ahmet KANKAL’a teşekkür ederim. Tez danışmanım olan ve 

çalışmamızın her aşamasında yerinde tespit ve tenkidleri ile bana yol gösteren, beni 

her konuda destekleyen saygıdeğer hocam Doç. Dr. Behset KARACA’ ya sonsuz 

şükranlarımı sunarım. Yine çalışmamızda katkılarını gördüğüm değerli hocalarım 

Yrd. Doç. Dr. Serkan SARI’ya, Yrd. Doç. Dr. M. Salih ERPOLAT’a, Öğr. Gör. 

Mehmet Ali YAŞAR’a ve diğer hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim. 


Isparta 2010

iv 

ÖZET 

KLASĐK DÖNEMDE OSMANLI DEVLETĐ’NDE TARIM 


Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Bölümü 

Yüksek Lisans Tezi, 140 sayfa, Aralık, 2010 

Danışman: Doç. Dr. Behset KARACA 

Đnsanoğlu, ilk yaratıldığı günden itibaren beslenme ihtiyacını karşılayabilmek 

için öncelikle avcılık, toplayıcılık gibi faaliyetlere yönelmiş ve daha sonra bu gibi 

faaliyetlerin hayatın idame ettirilme sürecinde yeterli olamayacağını düşünerek 

tarımla meşgul olmaya başlamıştır. Daha sonra zirai faaliyetlerini belirli bir 

sistematiğe yerleştirerek bu alanda uzmanlaşma sürecine girmiştir. 

Günümüzün sanayileşen toplumlarında bile zirai faaliyetlere azımsanmayacak 

derecede önem verilmesi, aslında tarımın tüm dönemler boyunca önemini 

kaybetmediğini açıkça göstermektedir. Hiçbir devlet sanayileşmesini tamamladıktan 

sonra dahi tarımla uğraşmaktan vazgeçmemiş, aksine ileri teknolojik araçları 

kullanarak tarımdan mümkün olan en yüksek derecede verim almayı amaçlamıştır. 

Nitekim bugün dahi tarımın önemi göz ardı edilemeyecek kadar büyük iken 15. ve 

16. yüzyıllarda gücünden ve ihtişamından tartışılmaz surette söz ettiren Osmanlı 

Devleti’nde de bu iktisadi faaliyet kolunun adeta bir devlet politikası haline gelmesi 

büyük bir anlam ifade etmektedir. Nitekim Osmanlı Devleti’nin kurulduğu yıldan 

itibaren tarımsal faaliyetlerin gerçekleştirileceği toprağın mülkiyet hakkını bizzat 

kendi uhdesinde bulundurması, zirai faaliyetlerin devlet gözetiminde yapılması 

sürecinin bir başlangıcı olmuştur. Yine devletin, toprağı işleme hususunda köylüye 

birtakım mükellefiyetler yüklemesi de toprak hukukuna dayalı bir anlayışı kabul 

ettiğini açıkça göstermektedir. Öyle ki; 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’ndeki nüfusun 

% 90’a yakın bir bölümünün kırsal alanda meskûn olması, devletin toprak hukukuna 

dayalı bir felsefeyi uygulamada haklı olduğunu göstermektedir.

v 

Osmanlı Devleti, köylünün tarım faaliyetlerinde yetiştirdikleri ürünler için üst 

limit koymamış, sadece ileride herhangi bir yiyecek sıkıntısı yaşanmaması için ve 

nakit para politikasının gelişmediği bir dönemde devletin mali dengesinin 

bozulmaması amacıyla yetiştirilen ürüne alt limit miktarı belirlenmiş ve köylünün bu 

standart üzerindeki üretimine asla müdahale edilmemiştir. Böylece devletin 

toprağında ırsi bir kiracı olarak çalışan köylü, devletin kendisinden istediği miktarı 

devlete ödeyerek, geri kalan bölümünü istediği gibi değerlendirebilme salahiyetine 

sahip olmuştur. 

Osmanlı Devleti’nin klasik döneminde (1300-1600), disiplinli bir tarım 

politikası uygulanarak hem devletin hem de reayanın üretim kaynaklı bir gelir 

kaybına uğraması asla istenmemiştir. Bu aslında devletin tarım politikasındaki temel 

prensip olmuştur. Yine toprakların, verimlilik durumuna göre çeşitli türlere ayrılması, 

her yörenin toprak verimlilik durumu farklı olduğundan bu yörelere ait bir standart 

tohum ölçü biriminin belirlenmesi, toprağın sulama, tohumlama, gübreleme ve nadas 

faaliyetlerinin birtakım kurallara bağlanması, buğday üretimine birincil derecede 

öncelik verilmesi gibi hususiyetler, klasik dönem Osmanlı Devleti’nin tarım temelli 

bir politikaya önem verdiğini gösteren uygulamalardır. 

Anahtar Kelimeler: Tarım, Osmanlı, Toprak, Köylü….

vi 

ABSTRACT 

AGRICULTURE IN THE AGE OF CLASSIC OTTOMAN 


Suleyman Demirel University, Department of History 

Master of Degree, 140 pages, December, 2010 

Supervisor: Assoc. Prof. Behset KARACA 

Mankind, in order to meet nutritional requirements from the initial creation of 

the first hunting and gathering activities, as directed, and later his of life, such 

activities may not be sufficient to maintain the process of becoming engaged in 

agricultural activities in mind. Then began to specialize in agricultural activities in 

this area by placing a certain systematic. 

Today, industrialized societies, even the substantial degree of emphasis on 

agricultural activities, in fact, clearly show that has not lost the importance of 

agriculture on the basis all process. Non state given up dealing with industrialization 

of agriculture, even after completing the contrary, using advanced technological tools 

in this field managed to exploit the highest degree of possible. Đndeed, even today 

while it’s will not to undervalue enough to importance of agriculture, in the same vay 

as shall not be discussed to the power of the grandeur of the Ottoman Empire in the 

fifteenth and sixteenth centuries, became this branch of economic activity virtually a 

state of policy has great sense of expression. Đndeed, since the inception of the 

Ottoman Empire the right of ownership of agricultural land in agricultural activities 

take place in person keep in its possesion be under the supervision of the state of the 

process was the beginning of agricultural activities. Furthermore clearly shows that as 

state’s have load to obligations to peasant, it’s based on the law of the land. Đn fact, in 

the sixteenth century, a ninety percent of the population approximately in the 

Ottoman Empire to be a part of the rural built-up area of the state, clearly show that 

it’s practice is justified philosophy based on land of law.

vii 

The Ottoman Empire did not put on upper limit for he products grown by 

peasant farming activities, not only in the future to avoid any shortage of food both 

also cash at a time when the monetary policy of the state developed in order to avoid 

deterioration of the financial balance of the amount raised the lower limit to the 

product were determined and the peasant on the production of this standard is not 

never intervene. Thus, the state peasants working the land as a tenant is 

hereditary, the state government to pay him any amount any remaining portion had 

the authority to evaluate. 

Đn the classical period of Ottoman Empire (1300-1600) by applying diciplined 

agricultural policy both the state’s and peasant’s never suffering a loss of income are 

not required with origin of production. Indeed, separation of various types according 

to the state land productivity, because of land productivity of the region the situation 

is different, and each of these regions is a standard unit of measurement to determine 

the seed, soil, irrigation, seeding, fertilization, and some rules about the activities of 

fallow, wheat production in the classical period of Ottoman Empire primary traits, 

such as giving priority to clear indication of the important policy of the agriculturebased. 

Key Words: Agriculture, Ottoman, Land, Peasant…

viii 

ĐÇĐNDEKĐLER 

ÖNSÖZ…………………………..…………………………………………………………………………………iii 

ÖZET…………………………..…………………………………………………………………………………...iv 

ABSTRACT………………………………...………………………………………………………………………vi 

ĐÇĐNDEKĐLER…………………..……………………...………………………………………………….…….viii 

KISALTMALAR………………..…………………………………...…………………………………….……...xii 

KONU VE KAYNAKLAR……..………………………………………………...……………………….……..xiii 

I. KONU……………………….….………………………………………………………………………….……xiii 

II. KAYNAKLAR…………….….………………………………………………………………………...……..xiv 

GĐRĐŞ…...……………..……………..…………………………………………………………….………………..1 

I. OSMANLI’DA TOPRAK SĐSTEMĐ…………………………………………………….……………… ..3 

A- Miri Arazi………………………………...…………………………………………….………………...4 

B- Mülk Arazi………………………………………………………………………………………………..6 

C- Vakıf Arazi………………………………………………………………………………………………..7 

I. BÖLÜM 

KLASĐK DÖNEM OSMANLI’DA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMSAL 

FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐRĐLDĐĞĐ KIR YERLEŞĐM MERKEZLERĐ 

I. OSMANLIDA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMIN BU SĐSTEMDEKĐ YERĐ………………..………8 

A- Tımarın Tanımı, Đntikali ve Ekonomik Đşleyişi…………………………………………..........................8 

B- Tımarlı Sipahilerin Reaya Đle Münasebetleri ve Sistemin Feodal Sistem Đle Mukayesesi…………....…12 

II.TARIMSAL FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐĞĐ KIR-YERLEŞĐM MERKEZLERĐ………….17 

A- Köyler……………………………………………………………………………………………..…….17 

B- Mezraalar…………………………………………………………………………………………….….19 

II. BÖLÜM 

ÇĐFT-HANE SĐSTEMĐ VE ÜRETĐCĐ UNSURLAR 

I. ÇĐFT-HANE SĐSTEMĐ VE ÇĐFT RESMĐ…………………………………………………….……..…..22 

II. ÇĐFTLĐK TÜRLERĐ………………………………………………………………………………..……29 

A- Reaya Çiftliği……….……………………………………………………………………….……..……29 

B- Hassa Çiftliği…………………………………………….………………………….……………..……30

ix 

C- Askeri Unsurlara Verilen Çiftlikler…………………...…………...………………….……………..……30 

1- Yaya ve Müsellem Çiftlikleri……………………………….…………….…………………………..31 

III. ÜRETĐCĐ UNSURLAR…………………………………………………….………….………………..32 

A- Ortakçı Kullar……………………………………………………………………...……………..…...32 

1- Reaya Toprakları ve Hassa Çiftlikleri Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar……………….………….....34 

2- Padişah Hasları Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar…………………………………….…………..…..35 

B- Köylü Reaya…………………………………………………………………………………………...35 

1- Köylü Reayanın Hukuki Statüsü ve Ödemekle Yükümlü Olduğu Vergiler…………….……………36 

a. Sabit Miktarlı Toprak Vergileri……………………………………………………….……………37 

b. Sabit Oranlı Ürün Vergileri………………………………………………………………………...38 

c. Sabit Miktarlı Ürün Vergileri……………………………………………………………………....39 

d. Sabit Miktarlı Ama Devamlı Olmayan Çeşitli Vergiler…………………….……………………...40 

2- Tarım Ürünlerinin Köylü Reaya Tarafından Pazara Sunulması…………….………………………..41 

C- Çeltikçi Reaya………………………………………………………………….………………………42 

D- Konar-Göçer Teşekküller………………………………………………………….…………………..43 

III. BÖLÜM 

OSMANLI’DA TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER ĐLE BU FAKTÖRLERĐN 

ORTAYA ÇIKARDIĞI SONUÇLAR VE KLASĐK DÖNEM OSMANLI TARIMINDA 

UYGULANAN METODLAR 

I. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER…………………………………………………………………..46 

A- Coğrafya ve Đklim……………………………………………………………………………………….46 

B- Kuraklık………………………………………………………………………………………………....48 

C- Konar-Göçerlerin Hayvancılık Faaliyetleri…………………………………………………………..…49 

D- Çekirge ve Tarla Faresi Đstilası………………………………………………………………………….51 

E- Tımar Sisteminin Bozulması Neticesinde Uygulanan Politikalar ve Mali Buhran…………………..…52 

F- Celali Đsyanları………………………………………………………………………………………..…55 

II. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLERĐN ORTAYA ÇIKARDIĞI SONUÇLAR.………………..…57 

A- Kıtlık ve Ortaya Çıkardığı Neticeler…………………………………………………………………....57 

1- Fiyat Artışları………………………………………………………………………………………...59 

2- Göçler ve Toplumsal Düzenin Bozulması…………………………………………………………...61 

3- Büyük Şehirlerin Đaşe Sorunu……………………………………………………………………….62 

III. TARIMDA UYGULANAN METODLAR VE TARIMIN ĐŞLEYĐŞ ŞEKLĐ……………………….63 

A- Uygulanan Metodlar………………………………………………………………………...................63 

1- Tarım Araçları………………………………………………………………………………………63 

2- Gübreleme…………………………………………………………………………………………..64 

3- Nadas Sistemi………………………………………………………………………………………65 

4- Sulama………………………………………………………………………………………………66 

5- Tohumlama…………………………………………………………………………………………68

x 

B- Tarımsal Faaliyetlerin Đşleyişi…………………………………………….……………………………69 

1- Tarım Đşletmeleri……………………..………………………………………………………………69 

a. Büyüklükleri ve Sermaye Donatımları………..………………………………………...................69 

2- Üretim Harcamaları…………………………………..………………………………………………70 

a. Çeşitli Ürünlerde Üretim Harcamaları……………………………………………….....................70 

b. Çiftlik Đşletmelerinde Üretim Harcamaları………………………………………………………..70 

3- Zirai Verimlilik Durumu……………………………………………………………………………..71 

a. Toprak Birimi Başına Verimlilik…………………………………………………….....................71 

b. Tohum Birimi Başına Verimlilik………………………………………………………………….72 

4- Hasat Çeşitleri………………………………………………………………………………………..73 

5- Tarımsal Faaliyetlerin Hayvancılıkla Olan Münasebeti……………………………………………..74 

6- Tarım Ürünlerinin Nakliyatı ve Taşımacılığı………………………………………………………..75 

IV. BÖLÜM 

ZĐRAĐ ÜRETĐM VE ZĐRAĐ ÜRETĐM MĐKTARLARININ UMUMĐ DAĞILIMLARI 

I. HUBUBAT ÜRETĐMĐ……………………………………………………………………………………77 

A- Hububatın Biçilmesi ve Harman Edilmesi……………………………………………………………...78 

B- Hububat ve Bakliyat Ürünleri…………………………………………………………………………...80 

1- Buğday………………………………………………………………………………........................80 

2- Arpa…………………………………………………………………………………........................83 

3- Yulaf…………………………………………………………………………………………………85 

4- Çeltik………………………………………………………………………………………………...86 

5- Darı………………………………………………………………………………………………….90 

6- Nohut………………………………………………………………………………………………..92 

7- Mercimek……………………………………………………………………………........................94 

8- Fasulye………………………………………………………………………….…………………...95 

9- Burçak………………………………………………………………………………........................96 

II. SINAĐ BĐTKĐLERĐ ÜRETĐMĐ………………………………………………………………………….98 

A- Pamuk………...…………………………………………………………………………………………98 

B- Susam………………...………………………………………………………………………………...100 

C- Zeytin……...………………………………………………………………………………………...…102 

Ç- Dut Yaprağı…………..………………………………………………………………………………..103 

D- Palamud………….……..……………………………………………………………………………...103 

E- Keten-Kenevir……………………..……………………………………………………………….…..104 

F- Sumak Yaprağı………………………………………………..………………………………………..105

xi 

III. BAĞCILIK, MEYVE VE SEBZE ÜRETĐMĐ………...……………………………….……………..106 

A- Bağcılık…………………...………...………………………………………………………………….106 

B- Meyve Üretimi……………………………………………………………………………………...….110 

C- Sebze Üretimi……………………………………………………………………………………….....111 

SONUÇ…………………………………………………………………………………………………..…112 

KAYNAKÇA..………………………………………………………………………………………..……115 

ÖZGEÇMĐŞ……………………………………………………………………………………………..…126

xii 

KISALTMALAR 

AÜDTCFD: 

Bkz, bkz: 

c.: 

CBÜĐĐBF: 

Çev.: 

ed.: 

GÜEFD: 

Đ.A: 

md.: 

OTAM: 

sa.: 

s.: 

TAD: 

TĐD: 

TDVĐA: 

TÜBARD: 

vd.: 

Yay. Haz.: 

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 

Bakınız 

Cilt 

Celal Bayar Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi 

Çeviren 

Editör 

Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 

Đslam Ansiklopedisi 

Madde 

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi 

Sayı 

Sayfa 

Tarih Araştırmaları Dergisi 

Tarih Đncelemeleri Dergisi 

Türkiye Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi 

Türkiye Bilimsel Araştırmalar Dergisi 

Ve devamı 

Yayına Hazırlayan

xiii 

KONU VE KAYNAKLAR 

I. KONU 

Tarımın iktisadi faaliyet kolu olarak önem kazanması, insanoğlunun yerleşik 

hayata geçtiği günden itibaren başlamıştır. Đlkel dönemlerde dahi tarımsal faaliyetler, 

o dönemde mevcut olan araç ve tekniklerle devam ettirilmiş, ilerleyen zamana paralel 

olarak bölgelerarası iletişimin yaygınlık kazanmasıyla diğer alanlarda olduğu gibi 

zirai alanda da uygulanan tekniklerin geliştirilmesi sonucu tarımda ileri metodlar 

uygulanmaya başlamıştır. Ancak tarımsal sahada kullanılan alet ve uygulanan 

teknikler, Sanayi Đnkılâbı’nın başladığı döneme kadar köklü bir gelişme 

göstermemiştir. Buna rağmen tarım, bireyin beslenmesi için birincil önem 

taşıdığından tüm çağlar boyunca hiç önemini yitirmemiş ve Orta ve Yeniçağ’lar 

boyunca birçok devletin ekonomisini tarım ve tarımdan alınan vergiler oluşturmuştur. 

Klasik dönemde (1300-1600), gücünden ve ihtişamından tartışılmaz bir surette 

söz ettiren Osmanlı Devleti’nin de iktisadi faaliyetleri, büyük bir çoğunlukla tarım 

sektörü üzerinde toplanmıştı. Çünkü nakit para ekonomisinin gelişmediği dönemde 

halkın önemli bir bölümünün geliri ve devletin gelirlerinin büyük bir oranı, toprağa 

bağlı olarak gerçekleştirilen zirai faaliyetlerden sağlanmaktaydı. Çalışma konumuzda 

maliyesi tarım temelli ekonomiye dayanan Osmanlı Devleti’nde tarım için büyük 

önem arz eden toprak sisteminin uygulanışı, tımar sisteminin tarımsal faaliyetlerle ve 

bu faaliyetleri yürüten köylü reaya ile ilişkisi, zirai faaliyetlere katılan üretici 

unsurlar, bu unsurların devlete karşı mükellefiyetleri, tarımsal üretim sürecinde 

uygulanan metodlar ve klasik dönemde Osmanlı tarımını etkileyen faktörler ve ortaya 

çıkardığı neticeler, üretilen zirai ürünler ve bunların bazı sancak ve kazalara göre 

oranları gibi hususlar üzerinde genel değerlendirmelerde bulunmaya çalışılmıştır.

xiv 

II. KAYNAKLAR 

Son yıllarda Osmanlı Devleti’nin iktisadi ve sosyal tarihine yönelik 

araştırmaların hızla arttığı gözlenmektedir. “Klasik Dönem Osmanlı Tarımı” konusu 

üzerinde tafsilatlı kaynaklar fazla olmamakla beraber bu alandaki eksikliği 

tamamlayan çalışmaların büyük bir çoğunluğu makalelerden oluşmaktadır. Ancak 

Osmanlı Devleti’nin genel anlamda zirai ekonomisinin hukuki ve ekonomik boyutları 

hakkında geniş bilgi veren Ömer Lütfi Barkan’ın Osmanlı Đmparatorluğu’nda Zirai 

Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar I, adlı eseri, Osmanlı’nın toprak ve 

tarım sistemi üzerine yazılmış mühim bir eser olması dolayısıyla çalışmamıza ciddi 

anlamda ışık tutmuştur. Yine aynı müellifin Türkiye’de Toprak Meselesi adlı eseri de 

araştırma konumuz açısından önemli bir kaynak teşkil etmiştir. Ayrıca Osmanlı 

Devleti’nin iktisadi ve sosyal alanı ile ilgili olarak Halil Đnalcık’ın Osmanlı 

Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I-II, Mustafa Akdağ’ın Türkiye’nin 

Đktisadi ve Đçtimai Tarihi I-II, Halil Cin’in Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin 

Bozulması, Ahmet Tabakoğlu’nun Türkiye Đktisat Tarihi, Suraiya Faroqhı’nin 

Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Tevfik Güran’ın 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, adlı 

eserler araştırmamızda baş ucu kaynaklarımız olmuştur. Çalışmamızda büyük bir 

çoğunlukla istifade ettiğimiz sancak ve kaza çalışmaları da bize yol gösteren 

kaynaklar arasındadır. Bu cümleden olmak üzere, Behset Karaca’nın XV. ve XVI. 

Yüzyıllarda Teke Sancağı, yine aynı müellifin XV. ve XVI. Yüzyıllarda Manavgat 

Kazası, Mehmet Öz’ün XVI. Yüzyıl Başlarında Canik Sancağı, Mehmet Ali Ünal’ın 

XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, aynı müellifin Osmanlı Devrinde Sinop, Ali 

Sinan Bilgili’nin Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Türkmenleri, Ahmet 

Kankal’ın XVI. Yüzyılda Çankırı Sancağı gibi eserler, istifade edilen sancak/kaza 

çalışmalarından sadece birkaçıdır. 

Kaynaklarla ilgili geniş bilgi dipnot ve bibliyografyada verilmiştir. 

Çalıştığımız konu ile ilgili olarak Mehmet Öz’ün Osmanlı Klasik Döneminde 

Tarım, aynı müellifin XVI. Yüzyılda Anadolu’da Tarımda Verimlilik Problemi, Nejat 

Göyünç’ün XVI. Yüzyılda Güney-Doğu Anadolu’nun Ekonomik Durumu, Đbrahim

xv 

Solak’ın Osmanlı Đmparatorluğu Döneminde Anadolu’da Meyve ve Sebze Üretimi, 

Zeki Arıkan’ın XV-XVI. Yüzyıllarda Anadolu’da Çeltik Üretimi, Ahmet 

Tabakoğlu’nun Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi adlı makaleleri büyük öneme 

sahiptir. Araştırmamızda bu kaynak ve makaleler başta olmak üzere konumuzla 

doğrudan ilgili ziraat kitaplarından da istifade ederek Osmanlı Devleti’nin Klasik 

dönemindeki tarımsal hayatın tüm yönlerinin geniş çaplı olarak ele alınması 

amaçlanmıştır.

1 

GĐRĐŞ 

Sanayi öncesi tüm toplumlarda olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin de 

ekonomisinin temelini toprak üzerindeki iktisadi faaliyetlerin bütünü olan tarım teşkil 

etmekteydi. Topraktan ve dolayısıyla bunun üzerinde gerçekleştirilen tarımsal 

faaliyetlerden elde edilen ürünler halkın geçimini sağlamasında başat bir unsur 

olduğu gibi devletin ve ordunun iaşesinin sağlanması konusunda da etkin bir rol 

oynamaktaydı. Çünkü zirai istihsal, alt kademedeki reayadan üst dereceli devlet 

adamlarına kadar herkesin ihtiyaç duyduğu mahsulleri temin eden önemli bir iktisadi 

faaliyet kolu idi. Diğer taraftan devletin maliyesine önemli oranda gelir sağlaması 

dolayısıyla da büyük bir anlam ifade eden tarımsal faaliyetler, ekonominin temelini 

oluşturduğu gibi, devletin kamu gelirleri ve masrafları da yine zirai istihsalden elde 

edilen gelirlere dayanmaktaydı 1 . 

16. yüzyılda Osmanlı halkının %90’a yakın bir bölümünün kırsal alanda 

yaşıyor olması 2 , Osmanlı Devleti’nin ekonomisinin tarıma dayandığının açıkça 

göstergesidir. Öyle ki, devlet ihtiyaçlarının karşılanmasında ve devletin bekası için 

büyük rol oynayacak olan ordunun iaşesinin sağlanmasında ve onların ücretlerinin 

karşılanmasında olduğu gibi diğer devlet görevlilerinin ücretlerinin ödenmesinde, 

nakit para ekonomisinin gelişmediği bir dönemde devletin topraktan ve yetiştirilen 

tarımsal ürünlerden aldığı vergiler büyük rol oynamıştır. Dolayısıyla zirai alanların 

tasarrufu, reayanın geçimini sağlamakla beraber bir vergi toplama ünitesi olarak da 

önemli bir misyona sahipti. 

Klasik Osmanlı döneminde (1300-1600) tarımsal faaliyetler, köylü ailesi ya da 

hanesine dayalı olarak gerçekleştirilmekte ve devlete ait toprakların tasarrufu, köylü 

1 Mustafa Öztürk, Tarih Felsefesi, Elazığ, 1999, s.97-98. 

2 Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye Đktisadi Tarihi (1500-1914), Đstanbul, 2007, s.37.

2 

hanelerine bazı mükellefiyetler karşılığında bırakılmakta 3 ve Osmanlı tarım 

ekonomisi çerçevesinde çiftçilik babadan oğula geçmekteydi. Bu prensiple aslında 

devlet, zirai faaliyetleri hiç ara vermeden devam ettirmeyi ve zirai alandan elde ettiği 

gelirleri azaltmamayı amaçlamıştır. Maliyesi tarım ekonomisi üzerine kurulan 

Osmanlı Devleti, ekonomisini canlı tutmak amacıyla köylü reayanın tarımsal 

faaliyetlerini sürekli olarak denetlemiş, çiftçinin tohumu toprağa bırakma sürecinden 

ürünü hasat etme zamanına kadar zirai üretim aşamalarını kontrol altına almıştır. 

Hatta ziraatin gerçekleştirilmesi için gerekli unsur olan toprak üzerindeki insiyatifi de 

kendi tekelinde tutmuştur. 

Ziraatte mümkün olan en yüksek düzeyde verim sağlamak Osmanlı 

Devleti’nin önemli bir iktisadi ilkesini oluşturmaktaydı. Dolayısıyla mümkün olan en 

yüksek seviyede üretimin gerçekleştirileceği düşünülen işletme tipi ise, orta 

büyüklükteki aile işletmesi idi. Toprağın verim durumuna göre 60 ile 150 dönüm 

arasında bir arazi tahsis edilen aile işletmelerinin muhafaza altına alınması, devletin 

ilk hedefi olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla devlet, zirai toprakların mülkiyet 

hakkını direkt olarak köylü reayaya bırakmayarak, kendi uhdesinde bulundurmak 

suretiyle zirai sahayı ve üretimi güven altına almakta, çiftçilerin zirai üretimi 

azaltmasına neden olacak tarzda, topraklarını işlemeden ellerinde tutmalarına, 

köylerini ve tarlalarını terk etmelerine kesinlikle izin vermemekte, aksi takdirde 

tarımsal üretimden birinci derecede sorumlu tutulan çiftçiyi ağır yaptırımlara tabi 

tutmaktaydı 4 . Nitekim Osmanlı Devleti, zirai alanda uyguladığı bu düsturlar 

sayesindedir ki, 17. yüzyılın ilk yarısına kadar güçlü bir tarım devleti olarak kalmayı 

başarmış, zirai faaliyetlerin sağlıklı işleyişi Osmanlı Devleti’nin askeri kurumlarının 

da güçlü olmasını sağlamış ve tüm bu hususiyetler dolayısıyla, 15. ve 16. yüzyıllarda 

Osmanlı Devleti, dönemin en güçlü devleti olarak damgasını vurmuştur. 

Klasik dönem Osmanlı tarımını geniş çaplı olarak ele alabilmek için öncelikle 

Osmanlı Devleti’nde uygulanan toprak sistemi konusuna değinmek gerekmektedir. 

3 Şevket Pamuk, Aynı eser, s.39. 

4 Mehmet Genç, “ Osmanlı Đktisadi Dünya Görüşünün Đlkeleri”, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Devlet ve 

Ekonomi, Đstanbul, 2007, s.46.

3 

I. OSMANLI’DA TOPRAK SĐSTEMĐ 

Sanayi öncesi tüm toplumlarda olduğu gibi, Osmanlı iktisadi hayatının 

temelini de, hukuki ve mâli esasları, farklı bölgelerin bünyevi hususiyetleri de dikkate 

alınmak suretiyle kanunnâmelerde açıklıkla tayin edilmiş olan zirai ekonomi teşkil 

etmekte idi 5 . Zirai ekonomide tarımsal yapının en önemli unsurunu ise arazi yani 

toprak oluşturmaktadır 6 . Osmanlı Devleti’nde toprağın hukuki statüsü ve tasarruf 

şekli bakımından imparatorluğun her tarafına şamil tek bir sistem uygulanmamış, 

idareciler umumiyetle fetih yoluyla imparatorluğa katılan geniş ülkelerde eskiden beri 

tatbik edilegelen örf ve adetleri, hukuki ve fiili durumları göz önüne alarak her 

bölgenin kendi özelliğine göre şekillenen istikrarlı bir yapı oluşturmaya 

çalışmışlardır. Bu yüzden temelde, tımar sisteminin uygulandığı eyaletler ile bu 

sisteme dahil edilmeyen eyaletler arasında askeri, idari ve mali alanda bazı farklılıklar 

ortaya çıkmıştır. Ancak tımar sisteminin uygulanmadığı bölgelerde dahi toprağın 

hukuki durumu ve tasarruf biçimleri açısından birçok noktada benzerlik, hatta ayniyet 

görüldüğünden imparatorluk genelinde toprağın hukuki vaziyetini ana hatlarıyla şu 

şekilde tasnif etmek mümkündür. Buna göre Osmanlı Đmparatorluğu’nda arazi umumi 

olarak üç şekilde bulunmaktadır: miri, mülk ve vakıf 7 . 

5 Turan Gökçe, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazâsı, Ankara, 2000, s.320. 

6 Zeynep Dernek, Tarım Ekonomisi ve Đşletmeciliği, Isparta, 2002, s.26. 

7 Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara, 1999, s.87.

4 

A- Miri Arazi 

Osmanlı Devleti topraklarının büyük bir kısmı miri arazi grubuna girmekte 

idi 8 . Rakabesi (çıplak mülkiyeti) devlete ait olan ve işletilmek üzere reayaya tefviz 

edilen miri arazi 9 üzerinde reaya, geniş tasarruf yetkilerine sahiptir. Müddetsiz olarak 

araziyi tasarruf eder ve ölümünde arazi, mirasçılarından bir kısmına meccanen ve 

bunların bulunmaması halinde, tapu misli denilen bir bedel mukabilinde diğer 

mirasçılara intikal ederdi 10 . Miri arazi, tapu resmi denilen bir bedel mukabili köylüye 

tefviz edilmekte ve bu, devlet adına muayyen memurlar tarafından yapılmakta idi. 

Đmparatorluğun genişliği sebebiyle bu muamelenin merkezden yapılması imkânsız 

olduğundan bu bir bakıma zaruri idi 11 . Reaya, tapu resmi denilen vergi karşılığında 

tasarrufuna aldığı bu toprağı işleyerek elde ettiği mahsulden devlete veya devletin 

tayin ettiği sipahiye, öşür denilen ve nispeti bölgelere göre 1/10 ile 1/2 arasında 

değişen bir vergiyi ödemekle mükellef tutulmaktaydı 12 . 

Ziraate elverişli toprakların büyük bir kısmı, miri araziye aitti. Tapu ile 

tasarruf edilen tarlalar, yaylak ve kışlaklar ve buna benzer yerler miri araziden 13 

sayılmakta olup miri toprağın satılması, vakf ve mülk haline getirilmesi kesinlikle 

yasaktı 14 . Miri toprak rejimi, devlete bütün köylü sınıfını ve tarım ekonomisini 

8 Osmanlı miri toprak rejiminin esası arazi tahriridir. Mehmet Ali Kılıçbay, Feodalite ve Klasik Dönem 

Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara, 1982, s.342; Tahrir Defterleri, Osmanlı idâri teşkilatının en önemli 

birimlerinden olan sancaklarda, vergi veren-vermeyen, hâne veya bekâr, dul veya evli, sakat, amâ, 

yaşlı her türlü insanın kaydedildiği vergi defterleridir. Bunlarda ayrıca meslekler, mahalle, köy, mezraa 

ve mer’alar, üretilen ürünler ve buna karşılık ödenen vergiler, sahip olunan hayvanlar, cami, han, 

hamam, çarşı, zaviye, tekke, manastır, kilise veya kervansaraylar, vergi mükellefi ve vergiden muaf 

tutulanlar, askeri gruplar vs. yer alırdı. Yusuf Halaçoğlu, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet 

Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 2003, s.108. Osmanlı fethettiği topraklarda tahrir-i memleket denilen 

nüfus ve arazi sayımı yaptırırdı. Devlete ait miri topraklar tespit edilerek ehl-i seyf denilen askeri 

sınıfa tımar, zeamet ve has olarak tahsis edilirdi. Yılmaz Kurt, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı, 

c.III, Ankara, 1999, s.60; Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ(1300-1600), (çev. Ruşen 

Sezer), Đstanbul, 2006, s.113. 

9 Miri arazi rejimine tâbi olan yerler; tarla, çayır, yaylak, kışlak, koru ve buna benzer topraklardır. 

Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Boğaziçi Yay, Đstanbul, 1985, s.46. 

10 

Miri arazinin intikal tarzları ile ilgili geniş bilgi için bkz. Neşet Çağatay, “Osmanlı 

Đmparatorluğu’nda Reaya’nın Miri Arazi’de Toprak Tasarrufu ve Đntikal Tarzları”, IV. Türk Tarih 

Kongresi’nde Sunulan Tebliğler, Ankara, 1952, ss. 426-433; Ayrıca bkz. Halil Cin, Aynı eser, s.46. 

11 Halil Cin, Aynı eser, s.46. 

12 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta, 2005, s.134. 


14 Halil Bayrakçı, Osmanlı Toprak Sistemi, Đstanbul, 1990, s.79.

5 

kontrol ve düzenleme yetkisi vermekte 15 ve böylece devlet, zirai hayatın işleyişiyle 

doğrudan ilgilenerek bu alanda müdahaleci bir tavır sergilemekte idi. Toprağın 

tasarruf edilmesi işinden başlayarak ekilmesi, ürünün toplanması ve bilhassa 

vergilendirilmesi aşamalarında devletin devamlı surette kontrolü hissedilmekte idi 16 . 

Diğer yandan miri arazi, bütün tarım topraklarını kapsamamakta, sadece hububat 

ziraati yapılan tarla olarak kullanılmakta idi. Bağlar ve bahçeler ise bunun dışında 

kalmaktaydı 17 . 

Miri arazi dediğimiz devlet toprakları, “Tapulu Arazi” ve “Mukataalı Arazi” 

olmak üzere iki kategoriye ayrılmakta idi. Tapulu arazi; köylü aile birliklerine, tapu 

rejimi dediğimiz özel bir sistem içinde verilen arazidir. Tapu rejimine göre, tasarruf 

edilen arazi, satılamayan, hibe ve vakf edilemeyen, fakat babadan oğula bir işletme 

birliği olarak geçen raiyyet çiftlikleridir. Köylü bunu bizzat kendisi işlemek zorunda 

idi. Miri tapulu arazi yanında ikinci büyük kategori topraklar, miri mukataalı arazidir. 

Mukataa sistemi, tapu sistemi yanında, tamamıyla ayrı bir toprak rejimini 

simgelemektedir. Dolayısıyla buradaki anlam ile mukataa, bir devlet kaynağını bir 

özel şahsa belli bir bedel karşılığı kiralamaktır. Miri topraklarda ise mukataa sistemi 

şu şekilde uygulanmaktaydı: Tapuya verilmeyen, yani tapu sistemi denilen özel bir 

rejim altında bir köylü tasarrufunda bulunmayan araziyi devlet, belli bir kira karşılığı 

şahıslara ihale etmekteydi 18 . Hukuk bakımından mukataa, tam bir kiralama 

olduğundan bu topraklarda tapu rejiminin kuralları uygulanmamaktaydı 19 . 

15 Halil Đnalcık, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Đstanbul, 

1996, s.3. 

16 Adnan Gürbüz, “XV.-XVI. Yüzyıllarda Sivas Şehrinde Đdari ve Ekonomik Yapı”, Vakıflar Dergisi, 

c.XXVI, Ankara, 1997, s.93. 

17 Halil Đnalcık, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, s.3; Devletin üretim üzerindeki denetimi hakkında 

geniş bilgi için ayrıca bkz. Sencer Divitçioğlu, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Đstanbul, 1967, 

s.51. 

18 Devletin bazı toprakları mukataa ile vermesinin nedeni reaya tasarrufu dışında, doğrudan köylü 

reaya tarafından işlenmeyen birçok arazinin var olması idi. Örneğin, bir köy halkı çeşitli nedenlerle 

köyünü bırakıp kaçar ve arazisi işlenmedik olarak kalır. Bunların harap durumda kalmaması, başka 

deyimle devlet gelir kaynaklarını kaybetmemesi için, bu tür toprakları mukataa ile vermeyi ve 

işletmeyi en iyi yol olarak görmüştür. Halil Đnalcık, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, s.6. 

19 Halil Đnalcık, Aynı eser, s.5.

6 

Miri arazi rejimi, aynı zamanda köylüyü her türlü doğal ve toplumsal 

tehlikelere karşı koruyan bir uygulamaydı. Doğal afetler (kuraklık ya da sel baskını 

vb.) karşısında, köylü yalnız bırakılmamakta, memur-asker statüsündeki sahib-i arz, 

bu gibi durumlarda köylüye yardım etmekle yükümlü tutulmaktaydı. Böylece bir 

doğal afet dönemini takiben, köylü topraklarını tefecilere kaptırarak, ırgatlaşma riski 

ile karşı karşıya kalmamaktaydı. Yine açıkgöz bir reayanın, öteki reayaların 

topraklarını zamanla ele geçirerek, topraklarını büyütememesi bu düzenin sonucu 

idi 20 . Nitekim bu hususiyetleri uhdesinde barındıran miri arazinin, Osmanlı 

topraklarının yaklaşık % 87’sini teşkil etmesi 21 , aslında bu rejimin köylü raiyyetin 

tarımsal faaliyetlerine zemin oluşturan başat bir faktör olduğunu açıkça 

göstermektedir. 

B- Mülk Arazi 

Mülk arazi, çıplak mülkiyeti (rakabesi) gerçek şahıslara ait olan topraklardır. 

Bunun kaynağı da esasen miri arazidir. Yani mülk arazi ya hükümdar tarafından miri 

araziden şahıslara temlik edilmesiyle ya da imparatorluğa yeni katılan yerlerde 

eskiden beri mülk olarak tasarruf edilen yerleri hükümdarın sahipleri elinde mülk 

olarak ibka etmesiyle meydana gelmektedir 22 . Bu arazilerin tasarrufu, yani kullanma 

hakkı, bazen de devlete ait olabilirdi. Tasarrufu devlete ait olduğu durumlarda mülk 

sahibi, toprağın şer’i vergilerini almakla yetinirdi 23 . Mülk arazi sahibi, arazisini 

temlik ve terkin etmek, bağışlamak, vakıf ve vasiyet konusu yapmak gibi geniş 

tasarruf yetkisini kullanabilirdi. Diğer taraftan mülk arazi, malikinin vefatı halinde 

“feraiz”(eski hukukta miras hukuku) hükümlerine göre mirasçılarına intikal ederdi 24 . 

Bu hususiyetler dâhilinde olan mülk arazi üzerinde de malikinin isteği doğrultusunda 

tarımsal faaliyetler gerçekleştirilmekteydi. 

20 Zeynel Dinler, Tarım Ekonomisi, Bursa, 1996, s.12. 

21 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), s.114; ayrıca bkz. Abdullah Mesut 

Küçükkalay, “Osmanlı Toprak Sistemi (Miri Rejim)”, Osmanlı, c. III, Ankara, 1999, s.53. 

22 Mehmet Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, s.87. 

23 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.138. 

24 M. Tului Sönmez, Osmanlıdan Günümüze Toprak Mülkiyeti, Ankara, 1998, s.203-204.

7 

C- Vakıf Arazi 

Vakıf arazi iki kısma ayrılmakta idi. Konusu mülk arazi olan sahih vakıf 

arazileri fıkıh kitaplarındaki şer’i hükümlere tâbidir. Konusu miri arazinin gelirleri 

olan gayr-ı sahih vakıf araziler ise, miri arazi gibidir 25 . Vakıf arazide mülk sahipleri, 

arazilerini, herhangi bir hayır kurumu yararına vakfedebilirdi. Bu takdirde mülkiyet 

vakfa geçerdi. Toprağın tasarrufu ve gelirinden faydalanma da vakfedilen maksada ait 

olurdu. Dolayısıyla rakabe kimsenin değildi 26 . Özel mülk’ten vakıf haline getirilen 

toprakların büyük kısmı, genellikle kişi ve aile çıkarlarına hizmet etmekteydi. Daima 

devlet gözetimi altında olmasına karşın vakıf arazisi, belirli bir vakıf belgesi 

(vakfiyye) çerçevesinde, çoğu zaman vakıf kurucusunun soyundan gelen bir 

mütevellinin bağımsız tasarruf ve idaresinde bulunmaktaydı 27 . XVI. yüzyıl 

başlarında, Osmanlı ekonomisinde toprakların %20’si vakıf sistemi içerisinde yer 

almaktaydı 28 . Bu derece önemli bir paya sahip olan toprak vakıflar üzerinde 

gerçekleştirilen tarımsal faaliyetlerden elde edilen zirai ürünler, hayır amaçlı 

kullanılmakta ya da vakfiyede belirtilen hususlar çerçevesinde sarf edilmekteydi. 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda bu üç arazi çeşidi içerisinde zirai istihsalin yoğun 

olarak gerçekleştirildiği arazi, miri arazi olmuştur. Diğer arazi gruplarında da tarım 

yapılsa da bu hususta önem bakımından miri arazinin gerisinde kalmışlardır. 

25 Ahmet Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, I, Đstanbul, 1990, s.140 


27 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, Đstanbul, 2004, s.184. 

28 Ahmet Tabakoğlu, “Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi”, Türkler, c. X, Ankara, 2002, s.675.

8 

I. BÖLÜM 

KLASĐK DÖNEM OSMANLI’DA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMSAL 

FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐRĐLDĐĞĐ KIR YERLEŞĐM 

MERKEZLERĐ 

I. OSMANLI’DA TIMAR TEŞKĐLATI VE TARIMIN BU 

SĐSTEMDEKĐ YERĐ 

A- Tımarın Tanımı, Đntikali ve Ekonomik Đşleyişi 

Osmanlı Devleti’nde tarımsal faaliyetlerin etkinliği ile tımar sistemi arasında 

çok hassas bir denge bulunmaktaydı. Tımar rejiminin mükemmel olarak uygulandığı 

dönemlerde zirai üretim faaliyetlerinin işleyiş gücü oldukça yüksek seviyelerde iken 

bu rejimin çeşitli nedenlerle zayıflamasına ve dolayısıyla gittikçe önemini 

kaybetmesine paralel olarak tarım fonksiyonlarının işleyişi de akamete uğramıştır. 

Dolayısıyla zirai faaliyetler ile tımar sistemi arasındaki bağlantıyı kurabilmek için 

öncelikle tımar sistemi ve bunun iktisadi işleyişi hususuna değinmek gerekmektedir. 

Osmanlı ekonomisinin temelini zirai ekonomi oluşturmakta, tımar sistemi ise 

Osmanlı zirai ekonomisinin esasını teşkil etmektedir 29 . Osmanlı Devleti, zirai 

topraklarda ilke olarak devlet mülkiyetini benimsediğinden 30 mülkiyeti ve tasarruf 

hakkı devlete ait olan miri araziyi devlet bizzat işletmez, yerli halka sınırsız süreli bir 

kira akdiyle tasarruf hakkını devrederdi 31 . Sürekli ve ırsi kiracı durumunda olan 

köylü, bu tasarruf hukukunu ancak; toprağı, ara vermeden işlemesi ile 

korumaktaydı 32 . Osmanlı Devleti’nde, tarımsal faaliyetlerin büyük oranda 

gerçekleştirildiği arazi olan miri arazinin tasarruf şekli, tımar tarzında idi 33 . 

29 Abdullah M. Küçükkalay, Aynı makale, s.56. 

30 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Đstanbul, 1985, s.50. 

31 Ahmet Akgündüz, Aynı eser, s.143. 

32 Halil Bayrakçı, Aynı eser, s.82. 

33 Ahmet Akgündüz, Aynı eser, s.143; ayrıca bkz. Abdullah M. Küçükkalay, Aynı makale, s.55.

9 

XVI. yüzyıl’da devletin üretime müdahale etmesi ve köylülerin artı ürününe el 

koyması büyük ölçüde tımar sistemi çerçevesinde gerçekleşmekte olup 34 “tımar”, 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda ihtiyaçlarını veya hizmetlerine ait masrafları karşılamak 

üzere bir kısım asker ve memurlara, muayyen bölgelerden kendi nam ve hesaplarına 

tahsili selahiyeti ile birlikte tahsis edilmiş olan vergi kaynaklarına ve bu arada 

bilhassa defter yazılarındaki senelik geliri 20.000 akçeye kadar olan askeri dirliklere 35 

denilmektedir 36 . En sade tanımıyla tımar, devlet görevlilerine hizmetleri karşılığında, 

belli bir bölgenin vergi toplama yetkisinin devredilmesi 37 anlamına gelmektedir. Para 

ekonomisinin henüz gelişmediği Ortaçağ şartlarında, büyük bir ordunun beslenme 

ihtiyacı tımar sisteminin oluşumuna zemin hazırlarken, sistem, yalnızca askeri 

ihtiyaçları düzenlemekle kalmamış, klasik dönemde eyalet tarzının yanı sıra, devletin 

ekonomik, sosyal ve zirai politikalarını da büyük ölçüde şekillendirmiştir 38 . 

Tımar sistemi, devlet, sipahi ve köylünün toprak üzerinde eş zamanlı 

haklarının bulunduğu, parçalı bir iyelik türüydü 39 . Đmparatorluk devrinin sipahi 

tımarında, tımar sahibi bazen sahib-i arz ismini de taşımış olmasına rağmen, ne sipahi 

tımarı dahilindeki toprakları işleyen köylünün toprak sahibine ne de devlete vermekle 

mükellef bulunduğu hak ve resimlerin mülkiyetine sahipti. Ancak muayyen 

hizmetleri yaptığı müddetçe devlete ait çeşitli vergileri kendi nam ve hesabına 

toplamak hakkından faydalanabilirdi 40 . Tımarlar, “kılıç” tabir edilen ve hiç 

değişmeyen bir çekirdek kısmı ile bu kısma zamanla ilave edilmiş olan “hisse”lerden 

teşekkül etmekte idi. Kılıçların yerleri ve adedi değiştirilemezdi. Her tımar sahibinin 

34 Huricihan Đslamoğlu-Đnan, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, (çev. Sabri Tekay), 

Đstanbul, 1991, s. 33. 

35 Dirlik ve tımar sürekli birbirlerinin yerine kullanılmış olup, dirlik sistemin genel adıdır. Tımar ise 

hem sistemin hem de dirlik çeşitlerinden üçüncü dilimin ismidir. Muhtemelen tımarların hem sayıca 

fazla olması hem de zeamet ve haslara göre daha fonksiyonel olması sebebiyle dirlikle eş anlamlı 

olarak ve diğerlerini de ifade eder tarzda kullanılmıştır. Mustafa Oflaz, “Osmanlı Dirlik Sistemi”, 

Türkler, c. X, Ankara, 2002, s.695. Dirlikler, gelirlerine göre üç kısma ayrılırdı: 1) Has: Yıllık geliri 

100 bin akçeden fazla olan dirliklere, 2) Zeamet: Yıllık geliri 20.000 akça ile 100.000 akça arasında 

olan dirliklere, 3)Tımar: Senelik geliri 19.999 akçaya kadar olan dirliklere denilmekte idi. Yılmaz 

Kurt, Aynı makale, s.60-62. Ayrıca bkz. Ahmet Akgündüz, Aynı eser, s.144. 

36 Ömer Lütfi Barkan, “Tımar”, Đ.A. XII. s.286. 

37 Fatma Acun, “Klasik Dönem Eyalet Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve Uygulanması”, Türkler, c. IX, 

Ankara, 2002, s.899. 

38 Fatma Acun, Aynı makale, s.899. 

39 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), s.114. 

40 Ömer Lütfi Barkan, “Tımar”, s.295.

10 

bir 

“kılıç” yerine tayin edilmiş olması lazımdı. Babalarının tımarı müşterek bir 

beratla iki kardeşe verilme halleri hariç, bir kılıç yerine iki kişi gönderilemezdi 41 . 

Tımar sahibinin ölümü halinde devlet, sipahinin hizmete yarar erkek 

evlatlarından birine veya birkaçına tımar vermeyi prensip olarak kabul etmiş 

bulunuyordu. Fakat bu şekilde verilen tımar, ölen babanın tımarının zaruri olarak 

kendisi olmadığı gibi, kıymet itibariyle de aynısı değildi 42 . Sipahinin oğluna, 

babasının tımarının başlangıç kadro maaşı niteliğindeki “çekirdek” kısmı 

verilmekteydi. Bir oğlun babasının yerine geçebilmesi için, babasının öldüğü zaman 

en az 12 yaşında olması ve dilekçesini 7 yıllık bir süre içinde beylerbeyine sunmuş 

olması gerekmekteydi 43 . 

Tımar, Osmanlı sisteminde belirli bir bütün oluşturan bir toprak parçasından 

çok, aynı zamanda asgari ve azami sınırları kanunlarla belirlenmiş vergi gelirlerinin 

tahsil edildiği itibari birimleri de ifade etmektedir 44 . Bu birimde sipahinin yetkileri 

mümkün olduğunca sınırlandırılmıştır. Bir kere devlet tüm vergi gelirlerini değil, 

yalnızca bazılarını sipahiye bırakmakta bu nedenle de devletin payına düşen vergileri 

alabilmek için memurlar her zaman tımarlara girebilmektedir. Yine Osmanlı 

sisteminde reaya, sultanın sayıldığından, sipahi doğrudan üreticiye el koyamamakta 

ve bu nedenle de tarımsal artığın tümünü elde edememektedir. 30-40 yılda bir yapılan 

periyodik tahrirlerde, sipahilerin beratlarında yazılı olandan daha fazla gelir elde 

ettikleri saptanırsa, ya tımarın bir kısım reayası başka bir tımara verilmekte ya da 

fazla gelire mevkufçu ve mevkufat emini tarafından hazine adına el konulmaktadır 45 . 

Nitekim sipahinin, Osmanlı vergi kaynaklarının tamamına değil de onlara sadece 

hükümetin belirlediği kıstaslar nispetince sahip olması, merkeze karşı doğrudan 

sorumlu olması dolayısıyla üretim ve köylü-reaya üzerinde etkin bir surette ekonomik 

41 Ömer Lütfi Barkan, “Feodal Düzen ve Osmanlı Tımarı”, Türkiye’de Toprak Meselesi Toplu Eserler, 

I, Đstanbul, 1980, s.888. 

42 Barkan, “Tımar”, s. 295. 

43 Nicoara Beldiceanu, XIV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Devletinde Tımar, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), 

Ankara, 1985, s.67-68. 

44 Mehmet Ali Kılıçbay, Aynı eser, s.353. 

45 Mehmet Ali Kılıçbay, Aynı eser, s.357.

11 

yaptırım gücüne haiz bulunmaması, Osmanlı tımar sisteminin ekonomik işleyişindeki 

temel unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Her tımar biriminin yani dirliğin sipahiye ödenecek ayni verginin muhafaza 

edileceği bir anbarı bulunuyordu. Bu da bir defa inşa edilir ve sipahinin değişmesiyle, 

tamir hariç, yeniden yapılamazdı. Yine köylünün sipahiye ödenen ayni vergiyi en 

yakın pazara götürüp satma mükellefiyeti vardı. Mahsul burada, bir gün içinde 

satılamazsa ikinci gün bir başka pazara götürmeye zorlanamazdı. Sipahiler, üretimin 

dolayısıyla gelirden kendilerine düşen payın yükselmesi için gerektiğinde köylüye 

tohumluk veya yemeklik zahire ya da nakit yardımında bulunarak ekilmemiş toprak 

kalmamasına dikkat ederlerdi 46 . Dolayısıyla tımar sisteminin kendine özgü bu 

ekonomik işleyişi, ekonomisi büyük oranda tarıma dayanan Osmanlı Devleti’ndeki 

tarımsal faaliyetlerin aktivasyonunun sağlanmasında çok önemli bir rol oynamıştır. 

Tımar sisteminin çok güçlü olduğu ve mükemmel bir şekilde uygulandığı dönemlerde 

tarımdan sağlanan gelirler artmış; ancak 16. yüzyıldan itibaren savaşların uzun 

sürmesi ve bu yüzyılın sonunda meydana gelen celali isyanlarının beraberinde 

getirdiği olumsuzlukların baş göstermesi, tımar sisteminin etkinliğini yitirmesine ve 

dolayısıyla tarımdan elde edilen gelirlerin azalmasına sebep olmuştur. 

46 Ahmet Tabakoğlu, Aynı makale, s.674.

12 

B- Tımarlı Sipahilerin Reaya Đle Münasebetleri ve Sistemin Feodal 

Sistem Đle Mukayesesi 

Tımar topraklarını işlemek hak ve görevine sahip olan reayanın idaresi, 

işletmeye nezaret ve vergilerin tahsili, sahib-i arz (toprak sahibi) kabul edilen dirlik 

sahiplerine bırakılmıştır 47 . 

Sipahi ile köylü arasındaki ilişkiler, miri kanunların en detayına kadar 

uygulanmıştır. Sipahi, devletin toprağında, halkın zirai çalışmalarını kontrol eden bir 

memur niteliğindeydi 48 ve tımarı elinde tutan sipahinin toprak üzerinde, kanunlarla 

tespit edilmiş bazı denetim hakları bulunmaktaydı; bu özelliğiyle de kendisine “sahibi 

arz” yani toprak sahibi adı verilen sipahinin toprak üzerindeki hakları ise şu şekilde 

izah edilebilir: Devletin toprak yasalarını uygular; boş toprakları, sözleşmeyle ve 

peşin ödenen bir kira, “tapu resmi” karşılığında talep eden köylünün tasarrufu altına 

verirdi. Köylü ise toprağı sürekli işlemeyi ve zorunlu vergileri 49 ödemeyi üstlenirdi. 

Ekinlik, bostan ya da çayır olarak aldığı toprağın kullanımını değiştiremezdi. Toprağı, 

üç yıl boyunca bir neden olmaksızın boş bırakırsa, sipahi toprağı başkasına 

verebilirdi. Ancak ne sipahi ne de akrabaları köylünün elindeki toprağın iyeliğini ele 

geçirebilirdi 50 . 

Tımarlı sipahiler, en uzak köyde bile merkezi otoriteyi temsil eden idari 

kadroları oluşturmaktaydı 51 . Devlet, sipahiye başka yetkiler vererek onu köydeki 

düzenden sorumlu kılmıştır. Ufak suçlar için köylüden toplanan para cezalarının 

yarısı sipahinin, yarısı da sancakbeyinin olurdu; ancak, para cezası verme yetkisi 

sadece kadıya aitti. Sipahi, tımarını oluşturan köyde oturur ve seferde askeri 

görevlerini yerine getirir; ancak tarımsal üretimle uğraşmazdı. Sipahinin köyde 

yaşamasını sağlamak için Osmanlı kanunnâmeleri köylüye bir dizi ufak tefek 

47 Ahmet Tabakoğlu, Aynı makale, s.673. 

48 Mustafa Oflaz, Aynı makale, s. 706. 

49 Köylü tapu resmi karşılığında üzerine kaydedilen toprağı işleyerek elde ettiği mahsulden örf ve 

adetlere ve toprağın verim durumuna göre, yarısı ile onda bir arasında değişen bir kısmını ve “çift 

resmi” adı altında peşin parayı, kira olarak her sene devlete veya onu temsil eden dirlik sahibine 

verirdi. Đsmet Miroğlu, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası(1520-1566), Ankara, 1990, s.155. 

50 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), s.114-115. 

51 Huricihan Đslamoğlu-Đnan, Aynı eser, s.33.

13 

hizmetler yüklemişti. Sipahiye ev yapmakla yükümlü olan köylüler, ona öşür 

mahsulünü koymak için bir ambar yapmak, sipahinin öşrünü ambara ya da satmak 

için bir günlük yoldan uzak olmayan pazara taşımak zorundaydılar. Sipahinin 

çayırındaki otların biçilmesine de katılmak durumundaydılar; ama kanunnâmeye göre 

samanı ambara taşımaya mecbur değillerdi. Sipahi, tımarına ait başka bir köyden 

gelmişse, köylü üç gün süreyle konukseverlik göstermek, sipahiye ve atına bakmakla 

yükümlüydü 52 . 

Reayası kaçan sipahi, gelirini kaybettiğinden yasa, reayanın yerleşim yerini 

bırakıp başka yere gitmesini yasaklamıştı. Sipahi, kaçak bir köylüyü onbeş yıl içinde 

toprağına dönmeye zorlayabilirdi; fakat bunun için kadının hükmü gerekliydi. Başka 

biri gelip bırakılmış toprağı işler ve öşrünü öderse sipahi kaçak köylüyü dönmeye 

zorlayamaz, ondan ancak “çift resmi” 53 alabilirdi. Köylü, kentte bir iş edinmişse, 

sipahiye yılda bir altın dükadan biraz fazla tutan “çift bozan akçesi” denen tazminatı 

ödemek zorundaydı; ancak sipahi onu toprağına dönmeye mecbur edemezdi 54 . 

Sipahiler, köydeki iç düzenden sorumlu oldukları gibi, köylüyü hariçten 

gelebilecek tehlikelere karşı da koruma vazifesine sahipti. Köy toplulukları, açık 

arazide yalnız ve her türlü çapulcunun saldırısına açık olduğundan köylünün koruma 

altına alınması büyük önem taşıyordu. Köyün dışarıdan saldırıya uğraması halinde, 

sipahinin derhal yerel komutana, subaşı/zaim’e haber vermesi, onun da yörenin bütün 

sipahilerini toplayıp yardıma koşması gerekiyordu. Sefer zamanında ise sipahilerin 

bir bölümü, bir koruma önlemi olarak köyde bırakılıyordu 55 . 

Tımar sistemi uygulanış açısından Batı’daki feodal nizamla 

karşılaştırıldığında, bazı benzerlikler göstermekle beraber, muhteva ve gaye açısından 

52 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), s.116. 

53 Osmanlı Đmparatorluğu’nda miri arazi sisteminin tatbik edildiği bölgelerinde, “çift” tabir edilen 

muayyen büyüklükteki araziyi tasarruf eden raiyyetin ödediği resme “çift resmi” denir. Mehmet Ali 

Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.158. 

54 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ(1300-1600), s.115. 

55 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.220.

14 

değerlendirildiğinde, aralarında önemli farklılıkların bulunduğu tespit edilmektedir 56 . 

Her şeyden önce tımar sistemi çerçevesinde sipahiye tevzii edilen topraklar onun 

kendi mülkiyetine ait değildi; toprakların mutlak sahibi olan yegâne unsur devletti. 

Feodal sistemdeki toprak sahibi senyör ise hem hâkimiyeti altında bulundurduğu 

toprağın hem de toprağı üzerinde çalıştırdığı köylünün (serfin) gerçek sahibi idi. 

Osmanlı toprak sisteminin feodalite ile en fazla bağlantı kurulan noktalarından 

birisi, toprağa bağlılık ilkesidir. Oysaki Osmanlı Devleti’nde reayanın toprağa 

bağlılığı ile feodal düzendeki serfin toprağa bağlılığı nitelik açısından birbirinden 

oldukça farklıdır. Feodalitede serf, toprağa bağlıdır, bu sebeple toprağı terk edip 

gidemez. Feodal bey, malikâneyi terk edip kaçan serfi nerede olursa olsun yakalayıp 

getirme hakkına sahiptir. Toprağa bağlılık sonucu serfin toprakla birlikte alınıp 

satılmaları mümkündür 57 . Osmanlı Devleti’nde de reaya bulunduğu toprağı terk 

edemezdi. Kanunnâme hükümlerinden anlaşıldığı üzere, sipahi toprağını terk eden 

reayayı takip etme ve toprağına geri getirme hakkına sahip olmasına rağmen reayanın 

toprağını terk etmesinin üzerinden on yıl geçmişse, artık toprağa bağlılığı sona erer ve 

geri getirilmesi gerekmez ve şehirde on yıl yaşayan reaya artık şehir halkından sayılır 

ve tahrir defterlerine kaydedilmezdi 58 . 

Osmanlı sisteminde reayanın toprağı terk etme yasağı esas itibariyle devletin 

mevcut düzeni ve kendisini koruma kaygısından ileri gelmektedir. Reayanın toprağa 

bağlılığı, feodalitede olduğu gibi serfin feodal lordun malı olması sebebiyle ortaya 

çıkan bir bağlılık değildir. Her şeyden önce reayanın toprağı terk edip üretim 

yapmaması, devletin reayadan alacağı çeşitli vergileri tahsil edememesi ve dolayısıyla 

büyük gelir kaybına uğraması demektir 59 . Dolayısıyla Osmanlı Đmparatorluğu’nun, 

tımar sistemi çerçevesinde zirai ekonominin en önemli unsuru olan köylüyü, 

56 Yusuf Halaçoğlu, Aynı eser, s.95. 

57 Gül Akyılmaz, “Osmanlı Devlet’inde Reaya Kavramı ve Devlet-Reaya Đlişkileri”, Osmanlı, c. IV, 

Ankara, 1999, s.42. 

58 “Raiyyet ki yerlü olub müteferrik olsa göçürüb yerine getürmek kanun-ı kadimdir. Amma onbeş yıl 

bir yerde mütevattın olan kimesneyi göçürüb getürmek men olınmışdır”… Ömer Lütfi Barkan, XV. ve 

XVI. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar, I, 

Đstanbul, 1943, s.2; Gül Akyılmaz, Aynı makale, s.42. 

59 Gül Akyılmaz, Aynı makale, s.42.

15 

toprağına bağlamasındaki zorunluluk, feodaliteden farklı olarak, sadece mali gelir 

kaybına uğramamayı kendisine ilke edindiği içindir. Nitekim devlet, tımar sistemi 

içerisindeki tarımsal faaliyetleri ve zirai ekonomiyi, kendisine karşı doğrudan bağlı ve 

sorumlu olan sipahiler aracılığıyla denetlerken, feodal sistemdeki toprak sahipleri, 

merkeze karşı direkt olarak sorumlu olmadıklarından topraklarındaki tarımsal 

faaliyetleri bizzat kendileri yönlendirmiştir. Đşte bu ince ayrım klasik dönem Osmanlı 

tarım ekonomisine damgasını vuran önemli bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Reaya, feodal sistemdeki serfin aksine üretim miktarını kendi tayin etme 

hürriyetine sahiptir. Feodalitede feodal bey; nerede, ne zaman, ne kadar, üretim 

yapılacağına kendisi karar verir. Oysa Osmanlı sisteminde üretimin sadece alt sınırı 

saptanmıştır. Yani reaya, belli bir miktarın altında üretim yapamazdı. Bu hususta 

asgari bir sınır konmasının nedeni yine sipahinin ve dolayısıyla devletin vergi geliri 

kaybına uğramasını önlemek içindir. Diğer bir ifadeyle alt sınır tespiti, sipahinin 

gelirini sabit tutmaya ve böylece mükellefiyetlerini yerine getirmesini sağlamaya 

yönelik bir tedbirdir. Reaya alt sınırın altına inmeden üretim yaptığı ve zorunlu 

vergilerini ödediği sürece istediği ürünü istediği miktarda yetiştirebileceği gibi başka 

işlerle de uğraşabilirdi 60 . Osmanlı tımar sistemine has olan bu hususiyetlerin hiçbirisi, 

feodal sistemde kesinlikle söz konusu değildi. Diğer taraftan Batı feodal sisteminde 

senyör, kendi hususi toprakları dâhilinde bulunan köylülerin davalarına bakmak ve 

suçlu olanları cezalandırmak hak ve imtiyazlarına sahip olmakla beraber zirai örf ve 

adetlerin tesisi ve korunması, fiyatlara müdahale etme yetkisi de senyörün 

salahiyetleri arasında idi 61 . 

Tımar sistemi ile feodal sistem arasındaki farkın vurgulanması açısından 

önemli olan bir diğer nokta ise, toprak mülkiyetinin sipahi ile senyörlere veriliş 

şeklindeki farklılıktır. Feodal sistemde, toprak mülkiyetini senyörler, hayatta 

olmasına rağmen oğullarına bırakmakta serbest iken; bu husus, Osmanlı tımar 

sisteminde ince kurallara bağlanmıştı: ırsi toprak mülkiyetinin oluşumunu engellemek 

60 Gül Akyılmaz, Aynı makale, s.43. 

61 Barkan, “Feodal Düzen ve Osmanlı Tımarı”, s.878.

16 

için hayatta olan dirlik sahiplerinin oğullarına tımar verilmediği gibi, dirlik sahibinin 

ölümü halinde, kural olmamakla birlikte, zaman zaman oğullarından bir veya ikisine 

tımar verilmesi durumunda da bu genellikle baba tımarının kılıç miktarını 

geçmemekte idi 62 . 

Tımar sistemi ile feodalite arasındaki farkı ortaya koyan ve Osmanlı 

reayasının feodal sistemdeki serfin statüsünden çok farklı bir statüde olduğunu 

gösteren hususiyetlerden birisi de reayanın üretim araçlarının mülkiyetine sahip 

olmasıdır. Reaya, toprak hariç bütün üretim ve iş araçlarının mülkiyetine sahiptir. 

Serf ise, üretim araçlarının mülkiyetine sahip değildir 63 . 

Feodal sistemde toprak sahibi senyörler, topraklarını ve bu topraklardaki 

köylüleri bir çıkar unsuru olarak görürlerken, Osmanlı tımar sistemi içerisindeki 

sipahiler ise, hükümetin kontrolünde olmaları ve kendilerine tımarları hususunda 

verilen hakların sınırlı olması dolayısıyla topraklarını tasarruf eden köylüleri, hiçbir 

zaman rant unsuru ya da ticari bir meta olarak görememişlerdir. Nitekim Osmanlı 

Devleti, siyasi, sosyal ve ekonomik ve mali kurumlarını sistemli olarak yürüttüğü 

devirlerde, feodal toplum ve üretim yapısını engelleyici düzenlemelerle feodaliteye 

giden yolları tıkamış, feodal eğilimlere karşı hür, kendi özel mülk zirai işletmesi 

üzerinde çalışan köylü tipini korumuş ve onu güçlendirmiştir 64 . Bu da klasik dönem 

Osmanlı Devleti’nin merkezi erkinin, toprak sistemi ve tarım sektörü üzerindeki 

baskın rolünün bir neticesi olarak karşımıza çıkmaktadır. 

62 Mehmet Ali Kılıçbay, Aynı eser, s. 346. 

63 Gül Akyılmaz, Aynı makale, s.43. 

64 Halil Cin, Aynı eser, s.67.

17 

II. TARIMSAL FAALĐYETLERĐN GERÇEKLEŞTĐRĐLDĐĞĐ KIR- 

YERLEŞĐM MERKEZLERĐ 

A- Köyler 

Kır iskânının en önemli bölümünü köyler oluşturmaktadır. Çünkü toplumsal 

varlık olarak insanın ilk sosyal bir organizasyonu meydana getirmesi ve bu 

organizasyon içerisinden sosyo-ekonomik ve sosyo-politik sınıfların ortaya 

çıkmasındaki temel etken köylerdir 65 . Kır yerleşmelerinin, bir başka ifade ile köylerin 

şehirlerden en büyük farklarından birisi yerleşme alanı ile ekonomik faaliyet 

alanlarıdır. Şehirlerde ekonomik faaliyetlerin yapıldığı toprak parçası az alan 

kaplarken yerleşme alanı geniş yer kaplıyor; kır yerleşmelerinde ise yerleşme alanı az 

yer kaplarken ekonomik faaliyete ayrılan toprak parçası çok alan kaplamaktadır 66 . 

Dolayısıyla köyün oluşumunda asıl tayin edici faktörün, “tarım temelli bir yerleşimin 

devamlılığı” 67 olduğu söylenebilir. 

Halkın geçimini genellikle tarım yoluyla temin etmesi, nüfusun büyük 

çoğunluğunun köylerde toplanmasına sebep olmuştur 68 . Tahrir defterlerinde, idari bir 

birim olarak “karye” adı altında yazılan köyler, insanların toplu halde yerleşik hayata 

geçmesiyle birlikte ortaya çıkmış 69 ve Osmanlı köy kesimi, Selçuklu köy kesiminin 

devamı niteliğinde olmuştur 70 . Osmanlı Đmparatorluğu’nda tipik köy, miri arazide 

raiyyet çiftliklerinde yerleşmiş ve çiftliği babadan oğula bırakan bağımsız köylü 

ailelerinden meydana gelmiştir 71 . Osmanlı Đmparatorluk sisteminde herhangi bir 

kırsal alanın köy sayılabilmesi için defterde belirli bir süre yazılmış olması ve 

ahalisini geçindirmeye yeterli miktarda tarım arazisi, koşum ve kesim hayvanları için 

65 Rafet Metin, XVI. Yüzyılda Orta Anadolu’da Nüfus ve Yerleşme, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007, s.35. 

66 Alpaslan Demir, XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı, 

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007, s.102 

67 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.222. 

68 Behset Karaca, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Isparta, 2002, s.152. 

69 Alpaslan Demir, Aynı tez, s.102. 

70 Ahmet Tabakoğlu, “Osmanlı Đçtimai Yapısının Ana Hatları”, Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, s.28. 

71 Halil Đnalcık, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, s.12.

18 

otlağı, genellikle köyden çok uzak olmayan çayırı, harman yeri, çeşmesi ve mezarlığı 

olması gerekirdi 72 . 

Đmparatorluğun tarım alanlarının tamamı, geleneksel köy topluluklarından 

oluşuyor; bunların her biri teritoryal, komünal ve fiskal bir birimi ifade ediyordu. Her 

köy, köylü aileleri mevcuduna ya da eldeki işgücüne göre kendi içinde çiftlik 

birimlerine veya bunların alt parçacıklarına ayrılıyor 73 ve toplumsal bünyesi 

kademesiz olarak, tarım ile uğraşan ve birbirlerinden yaşayışları fazla da farkı 

bulunmayan çiftçi ailelerinden oluşuyordu. Bütün iş hayatlarına iki tek üretim türü, 

hayvancılık ve tarım işletmeciliği hâkimdi 74 . Köy geçimini tarımsal faaliyetlerden 

sağladığı için mahsulü, başıboş gezinen hayvanlardan, göçerlerin sürülerinden 

korumak, köy halkı için çok önemli olduğundan 75 tarlalarını otlatıcılara karşı 

korumak gerektiğinde kolektif eylem içine girerlerdi 76 . 

Osmanlı Devleti’nin yalnız tarla arazisini değil, emeği de kontrol altına alan 

devletçi-patrimonial karakteri, birtakım köylerin özel bir karakter kazanmasına yol 

açmıştır 77 . Birçok köyler şap yakmaya, güherçile hizmetini görmeye, kervansaraylar 

civarını şenletmeye, köprüleri, yolları mütemadiyen tamir etmeye, derbent 

beklemeye 78 , maden işçiliği ve pirinç tarımı yapmağa 79 , atalarından kalma ırsi bir 

mükellefiyet olarak mecburdurlar 80 . Dolayısıyla bu durum, büyük çoğunluğu tarımla 

uğraşan köylerin devlet tarafından kendilerine verilen vazifeler dolayısıyla ekonomik 

ve sosyal açıdan tamamen farklılaştıklarını göstermektedir. Köylerin zamana ve 

ortama göre görünüş ve nüfuslarında değişmeler yaşansa da, temel ekonomik 

fonksiyonları olan tarım ile hayvancılık genelde değişmemiştir 81 . 

72 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.222-223. 


74 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin Đktisadi ve Đçtimai Tarihi, II, Đstanbul, 1995, s.37. 



77 Halil Đnalcık, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, s.12. 

78 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”, Türkiye’de 

Toprak Meselesi, Đstanbul, 1980. s.740. 


80 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”, s.740. 

81 Alpaslan Demir, Aynı tez, s.102.

19 

B- Mezraalar 

Kırlık kesim yerleşme yerlerinden birisi olan mezraalar umumiyetle ahalisi 

dağılmış eski iskân yerleri olarak kabul edilen yerlerdir 82 . Kanunnamelerde mezraa, 

“harabesi ve suyu bulunan yer” olarak tarif edilmektedir 83 . Bir yerin müstakil mezraa 

olduğunu tayin için, harabesi, suyu veya mezarlığı olup olmadığına bakılır 84 . 

Mezraa, günümüzde coğrafi bir tanım olarak, “köy altı yerleşme birimi” veya 

“kır iskân birimi” şeklinde tanımlanmasına karşın, Osmanlı tahrir kayıtlarına geçen 

anlamı daha ziyade “ziraat yapılan yer”, daha açık bir ifade ile bir köyün bağlantısı 

olarak “tarım faaliyetlerinin tamamlayıcısı” 85 şeklinde geçmekle beraber ekilebilir 

durumda olan ya da civar köylerde oturanlar, gezici köylüler, göçerler vb. tarafından 

bilfiil ekilip biçilen tarım toprakları için de kullanılmıştır 86 . Tahrir defterlerinde bir 

yerin nasıl mezra haline geldiğini ya da mezraanın nasıl bir köye dönüştüğünü takip 

etmek mümkün olmaktadır. Buna göre bir tahrirde mezraa veya virân karye 

kaydedilmiş olan bazı yerlerin sonraki tahrirlerde karye haline geldiği 

görülmektedir 87 . Keza tersine bir gelişme olarak ilk tahrirde karye olan bazı yerlerin 

de ahalisinin dağılması üzerine mezra durumuna geldiğini biliyoruz. Bazı sancaklarda 

tahrir memurları bir tek kişi ile de meskûn olsa o yeri derhal karye saymaktadırlar 88 . 

Bu sebeple mezraalarda sürekli olarak nüfus barınmadığı anlaşılmaktadır 89 . 

Mezraların teşekkül etme sebeplerine gelince, bu hususta birtakım faktörler 

etkili olmuştur: Her şeyden evvel tabii sebeplerle, yani çölleşme, verimliliğini yitirme 

gibi sebeplerle yahut yol üzeri olması, devletin avarız sistemi içinde fazla hizmetler 

yüklemesi ve özellikle ağır vergiler koyması yüzünden köylü, toptan köyünü terk 

82 Göknur Göğebakan, XVI. Yüzyılda Malatya Kazası, Malatya, 2002, s.179. 

83 “… Kahi bu karyelerin her bölüğüne afet irişüb oturdukları yerden göçüp birbirinin karyesine girüp 

veyahut ahar yerde mesken tuttukları zamanda virane ve mekabir ve savad itibariyle mevkufat amilleri 

bu başka mezradır haric ez-defter kalmış deyu mahsule dahl ettikleri hilafat-ı defter ve kanundur. Zira 

mamur iken asıl karye hâsılı ile mahsup kılınmıştı…” Barkan, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Zirai 

Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar, I, s.53. 

84 Behset Karaca, Aynı eser, s.203. 

85 Rafet Metin, Aynı tez, s.52. 


87 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s. 209-211. 

88 M. Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s.91-93. 

89 M. Ali Ünal, Osmanlı Devrinde Sinop, Isparta, 2008, s.85.

20 

edip başka taraflara göç etmektedir. Yahut başka önemli âmil olarak, vakıfların 

köylüyü daha iyi koruma imkânları dolayısıyla köylü, vakıf köylerine giderdi. Tabii 

olarak köylü, yaşamı için daha iyi, daha garantili şartlar arar ve bunun neticesi olarak 

köylü tarlasını terk ettiğinde, çift bozan resmi gibi önemli bir caydırıcı hüviyeti olan 

resimle cezalandırılacağını bilmesine rağmen tarlasını ve köyünü terk etmekten bir an 

bile çekinmezdi. 

Tahrir defterlerinde köylünün bırakıp gittiği mezraa adı altında kayıtlı köyler, 

hayret edilecek kadar çoktur. Birçok sancaklarda bu gibi mezraların sayısı köy sayısı 

kadardır. Bununla beraber biliyoruz ki, mezralar yalnız terk edilmiş eski köylerden 

ibaret değildir. Bir köy nüfus çoğalması dolayısıyla yakınındaki ormanı veya boz 

araziyi tarıma açar ve yeni bir tahrirle bunu mukataalı arazi biçiminde devletten 

kiralar. Böylece ortaya çıkan bu gibi topraklar da defterlerde mezra adıyla 

kaydolunurdu 90 . 

Mezraalar, sadece bir köy ya da birkaç köy halkının olabildiği gibi, sadece bir 

köyden ya da farklı köylerden belli şahıslar tasarrufunda da kullanılabilmekteydi 91 . 

Mezraaların genellikle bir köye bağlı olarak yazılması, Osmanlı yönetimince genelde 

köy ekonomisinin bölünmez bir parçası olarak görülmesi ve köylü için köy sınırları 

içerisinde yeterli olmayan tarım topraklarına ek olarak tarım yapılabileceği bir arazi 

rezervi gözüyle bakılması ile alakalıdır. Bu yönüyle mezraa, köylüler için ek bir gelir 

kaynağını ve nüfus fazlasının yerleşebileceği toprağı meydana getirmektedir 92 . 

Mezraalar bazen de “mezraa” başlığı altında tıpkı karyeler gibi ayrı bir vergi birimi 

olarak yazılmaktadır. Bazı mezraalarda yetişen ürünler ve öşür miktarı ayrı ayrı 

gösterilirken bazılarında doğrudan doğruya yalnızca vergi hasılı yazılmaktadır. 

Yetişen ürünlerin ve öşür’ün ayrı ayrı gösterildiği mezraalar diğerlerine nazaran 

büyük mezraalar olarak bilinmektedir 93 . Dolayısıyla mezraalar; köylü halkın tarım 


91 Rafet Metin, Aynı tez, s.56. 

92 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.211-212. 

93 M. Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s.91.

21 

faaliyetlerinde, köy sınırları içindeki tarım alanları haricindeki zirai sahaların 

köylerden sonraki en önemli alanlarını teşkil etmekteydi. 

Nitekim ziraat hayatı, Osmanlı toplumunda öyle etkin bir iktisadi faaliyet 

sahası idi ki, sadece kır iskân yerlerindeki nüfus değil, kasaba ve hatta şehir niteliğini 

haiz yerlerdeki nüfusun da önemli bir kesimi doğrudan ziraatle meşgul olmakta idi 94 . 

Sosyal ve ekonomik bakımdan Osmanlı toplumunun en canlı merkezlerini oluşturan 

şehirlerin sulak alanlarında bağlar ve bahçeler önemli yer tutmakta idi 95 . Buralarda 

yetişen ürünler şehirdeki meyve ve sebze kapanlarında satılıyordu. Đstanbul, Bursa, 

Edirne gibi büyük şehirlerin çevrelerinde sebzecilik ve meyvecilik yaygındı 96 . 

Kentlerde yaşayan birçok aile de kendi yetiştirdiği tahıl ve meyveyi tüketir ve pazara 

kısmi bir bağlılık içinde yaşardı, dolayısıyla bu toprak parçaları kentin besin 

gereksiniminin karşılanmasında belli bir öneme sahipti 97 . 

94 Turan Gökçe, Aynı eser, s.320. 

95 Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Đstanbul, 2007, s. 67; ayrıca bkz. Rasih Demirci- 

Ahmet Özçelik, Tarım Tarihi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1990, s. 72. 

96 M. Ali Ünal, Osmanlı Devrinde Sinop, s.162. 

97 Suraıya Faroqhı, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (çev. Neyyir Kalaycıoğlu), Đstanbul, 2000, s.297.

22 

II. BÖLÜM 

ÇĐFT-HANE SĐSTEMĐ VE ÜRETĐCĐ UNSURLAR 

I. ÇĐFTHANE SĐSTEMĐ VE ÇĐFT RESMĐ 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda tarım arazisinin kullanımını düzenleyen hukuksal 

çerçeveyi, şeriat ile padişahların koyduğu örfi kanun sağlıyordu. Şeriat, bireyin genel 

anlamda toprak üzerindeki tasarruf haklarını güvenceye alırken; kanun, daha ziyade 

tarım arazisi üzerindeki devlet denetiminin sürdürülmesiyle ilgiliydi. Kanun, 

kiracının ve onun soyundan erkek varislerin, usule uygun olarak elde ettikleri ve 

önceden belirlenmiş şartlar dâhilinde kullandıkları takdirde, miri araziyi sınırsız bir 

süre boyunca ve serbestçe tasarruflarında tutup işleyebilmelerini güvenceye 

alıyordu 98 . Kanun gereği olarak, tımar sistemi dâhilindeki miri araziler-ki bağ ve 

bağçeler bunun dışındadır- toprağı işleyecek olan reayaya verilmek üzere belli 

birimlere, yani bir çiftçi ailesinin işleyebileceği büyüklükteki parçalara ayrılmıştı. Bu 

parçalara çift veya çiftlik deniyordu 99 . Çiftlik, ziraat yapılan yer anlamında ve 

umumiyetle, bir çift öküzün işleyebileceği tarlaların tümü 100 şeklinde 

tanımlanmaktadır; fakat resmi tanıma göre, bir çift(lik) arazi, bulunduğu mahalle ve 

toprağın yetiştirme kabiliyetine bağlı olarak değişmek üzere, alâ(verimli) yerden 60- 

80, evsât(orta) yerden 80-100 ve ednâ(kıraç) yerden 100-150 dönüm arası olarak 

belirlenmiştir 101 . Dönüm ise, “yürümek adımı ile eni ve uzunu kırk adım yer”e 

deniyordu 102 . Bir çiftlik, asgari 4 Bursa müdü tohumun ekildiği, 12 müd ürünün 

toplandığı bir tarım alanı 103 olması dolayısıyla çiftlik birimlerinin belirli standartlar 

dışına çıkmasına izin verilmemekte idi. Miri arazideki köylünün; ister devlete, isterse 

98 Halil Đnalcık, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı Toprak 

Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (Ed. Çağlar Keyder), Đstanbul, 1998, s.17. 



101 Barkan, “Çiftlik”, ĐA, III, s.393. 

102 “…Yürümek adımiyle eni ve uzunı kırk adım yere bir dönüm dirler. Su basar ve her yıl ekili alâ 

yerlerden seksen dönüm yere bir çiftlik dirler ve evsat-ul-ahvâl olan yerlerde de yüz dönüm yere bir 

çiftlik dirler ve ednâ yerlerden yüz elli dönüm yere bir çiftlik dirler..” Barkan, Osmanlı 

Đmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar, I, s.131. 

103 Eftal Ş. Batmaz, “XV-XVI. Yüzyıl Sancak Kanunnamelerine Göre Osmanlı Devleti’nde Tahıl 

Üretimi”, TAD, c.XXIII, sa.36, Ankara, 2004, s.39.

23 

şahıslara borcu bulunsun veya arazisini para karşılığı rehine bırakmış olsun; hiçbir 

şekilde, köylünün elinde bulunan çift bütünlerine dokunulamazdı 104 . 

Yukarıda verilen ölçüler içerisinde yer tasarruf eden reaya, tahrir defterlerine 

tam (bütün) ya da 1 çift, yarısı kadar yer tasarruf eden de nim çift olarak 

kaydediliyordu. Bazı bölgelerde ise bir çiftçi ailesine 2, 3 ve hatta 4 çift verildiği de 

olabiliyordu. Nim çift’ten az yerler ise ekseriya 2 dönüme 1 akça olarak tayin edilmiş 

bulunan resm-i zemin (dönüm resmi) eda etmesi şartıyla topraksız reayaya verilmekte 

ve çiftlik tasarruf eden reayanın evli (müzevvec) olması gerekmekteydi 105 . Reaya, bir 

nevi kiracılık sözleşmesiyle kendisine bırakılan çiftlik için her yıl resm-i çift denilen 

bir vergi ödediği gibi, elde ettiği üründen de öşür verirdi. Çiftçi, elindeki araziyi 

satamaz; hibe, rehin ve vakf edemezdi. Ayrıca sebepsiz yere üç yıldan fazla üst üste 

nadasa bırakamaz, ekip biçtiği yeri boz bırakıp gidemez ve başka bir sanatla meşgul 

olmasına izin verilmezdi. Toprağını bırakıp terk-i diyar ettiğinde, öşür bedeli ile çift 

resmini sipahiye ödemek zorunda idi 106 . Bu durumda reayanın sipahiye ödemesi 

gereken miktar, öşür bedeli olarak elli akça ve çift bedeli olarak da yirmi iki akça 

olmak üzere toplam yetmiş iki akça idi 107 . Çift bozan akçesi denilen bu resim, bir 

defaya mahsus olarak alınırdı. Bu resmi ödeyen reaya istediği yere gidebilirdi. Aksi 

halde sipahi, toprağını terk etmiş olan raiyyetini köyüne dönmeye mecbur 

edebilirdi 108 . Kütahya Livâsı kanunu tafsilatlı bir tarzda boz ve boş bırakılan 

çiftliklerin durumunu açıklamıştır. Hiçbir sebep olmadan üç yıl boz kalan çiftlikler, 

bir başkasına tapuya verilmektedir. Fakat ekine çok müsait olmayan dağlık veya su 

basan ovalık yerde olursa raiyyetin bir ihmali olmadığından çiftlik elinde 

kalmaktadır. Diğer taraftan, çift öküzünü otlatması ve harman yeri için birkaç dönüm 

yeri boş bırakması durumunda, boz bırakma muamelesine tabi olmaktadır 109 . Nitekim 

104 Halil Bayrakçı, Aynı eser, s.80-81. 

105 Mehmet Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s.88. 


107 Mehtap Özdeğer, XV-XVI. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik 

Tarihi, Đstanbul, 2001, s.4. 


109 “Arz-ı öşriyeden ziraate yarar yer bilâ mâni üç yıl boz kalmak tımara zarar verür. Bu zararı def 

içün üç yıl boz kalan yeri sahibinin elinden alub gayri kimesneye tapuya virmek örfen câizdir. Ammâ 

li-mani’in boz kalsa meselâ dağ yeri olup her yıl ekine gelmedüğü sebepden ya ova yer olub su galebe 

itdüğü cihetden üç yıl boz kalsa tapuya virmek olmaz. Zira bu takdirce ekinci tarafından taksirât-ı 

mütetâliye(bulunmaz). Bunların gibi yerlerdeitibâr defeâtle ekine gelüb fevt olmakdır. Eğer tekrar fevt

24 

devletin aldığı bu önlemler, çiftçi reaya’nın tarımsal faaliyetlerini kesif olarak ve 

mütemadiyen sürdürmesinde etkin bir rol oynamıştır. 

Dirlik defterlerine, çiftleri ve vergileriyle beraber kaydedilmiş bulunan 

köylünün; bu çiftinden fazla yer kullanıp kullanmadığını, sipahi bizzat ölçerek tespit 

etmekte ve çiftinden fazla yer kullanan köylünün “artık yer” inden; toprağın 

durumunu dikkate alarak, önceden tayin edilmiş bulunan “ dönüm akçesi” almakta 

idi.“… Ve defterde nim çift veyahut temam çift yazılup üzerine kaydolunan yerden 

ziyade mutasarrıfın deyü sipahi raiyyetin yerin ölçüp bilmek istese kimesne mani 

olmaya. Kanun üzere ölçe yeri üzerine kaydolunandan ziyade ise ziyadesinden yerine 

göre dönüm akçesin ala 110 …” Anlaşıldığı üzere; çiftçi fazla yerinin “dönüm akçesi” 

ni vermek şartıyla toprağını genişletebilmekteydi. Đşlediği ve kanuni vergilerini 

ödediği sürece bu hakkı devam etmekteydi. Köylü toprağını genişletebildiği gibi, 

başka bir sipahinin dirliğinde de ziraat yapabilmekteydi. Böylece iki ayrı yerde iki 

çift birden kullanabilmekte, işleyebildiği sürece sipahi, toprağa müdahale etmemekte 

idi. Musul Kanunnamesi’nde, köylünün çiftini boş bırakıp, terk-i diyar etmesi 

yasaklanırken, toprağını sürdükten sonra, daha fazla ziraat yapmak isteyenlerin, başka 

sipahi arazisinde de yer kullanabileceklerine dair malumat bulunmaktadır 111 . 

Sipahi, köylüyü geçindirecek kadar çift veremediği takdirde, köylünün başka 

bir sipahi toprağında yer tutması, meşru hale gelmekte idi. Çift bütünlerinin küçük, 

orta, büyük çift olmak üzere üç birim halinde köylüye verildiği düşünülecek olursa, 

küçük çiftlerin bazı köylü ailelerini idare edemeyeceği anlaşılır. Bunun içindir ki 

böyle ailelere, kendi yerlerini işledikten sonra, başka yerde çift tasarruf etme hakkı 

tanınmakta idi 112 . 

olsa tapuya virmek caiz olur ve illâ fela çift öküzi maslahatı içün ve harman yeri içün birkaç dönüm 

yer boz komak memnu değildir. Bu sebepler ile boz kalan yerler ne kadar zaman boz kalırsa tapuya 

verilmez…” Barkan, Kanunlar, s.25. 

110 Barkan, Kanunlar, s.10. 

111 “Bir çift ve nim çift bağlanan kimesneler yerlerin boz koyup ahar yerde ziraat itmeyeler. Meğer 

üzerlerine bağlanan yerleri tamam eküb varub ahar toprakda ziraat idüb ziyadece rencberlik murâd 

iderle anları men itmeyeler…” Barkan, Kanunlar, s. 173. 

112 Halil Bayrakçı, Aynı eser, s.85.

25 

Çift- hane birimi başlıca üç unsuru birleştirmekteydi: emek kaynağı olarak 

hane halkı; koşum gücü olarak bir çift öküz; bu bir çift öküzle işlenebilir boyutlarda 

bir birim meydana getiren ve tahıl üretimine hasredilmiş bulunan tarlalar 113 . Bunların 

tümü bir üretim ünitesi ve dolayısıyla mali ünite sayılmaktaydı 114 . Nitekim çift-hane 

sistemi, tarımsal üretimin, her birine bir çift ya da çiftlik verilmiş olan köylü haneleri 

temelinde düzenlenmesinden oluşmakta 115 ve bir köylü ailesinin geçimini sağladığı, 

devlete ait vergileri karşılayan bir artı ürün ürettiği tipik bir üretim birimi, kır 

toplumunun temel hücresi 116 olarak karşımıza çıkmaktadır. Devlet, çiftliklerin 

bölünmezliğini sağlamak ve köylü ailelerini geçindirmeye yetecek boyutlarda 

kalmasını teminat altına almak için çok çaba sarf ediyordu. Bu doğrultuda, herhangi 

bir nedenle kanuna aykırı olarak parçalanan araziyi, reayanın biri, onu eski haline 

getirmek isterse devlet o reayanın mükellefi olduğu vergileri ödemesi şartıyla 

parçalanmış araziyi onun tasarrufuna bırakıyordu. Çiftliklerin ya da aile 

tasarrufundaki toprakların bütünlüğünü ve devamlılığını sağlamak için alınan bir 

diğer önlem de şu idi: Raiyyet ölüp de geride, henüz kendi başına toprağı işlemenin 

üstesinden gelemeyecek yaşta bir erkek evlat bıraktığı takdirde, çocuk büyüyünceye 

kadar toprak geçici olarak kendisinden alınırdı. Ancak ölenin dul karısı, işçi tutmak 

suretiyle toprağı işleyebiliyor, öşrünü ve diğer vergilerini verebiliyorsa kendi adına ya 

da yaşı tutmayan oğlu adına çiftlik üzerindeki tasarrufunu korurdu 117 . 

Osmanlı tarımsal faaliyetlerine zemin hazırlayan çift-hane sisteminin mali 

temeli, çift resmine dayanmakta idi. Çift resmi, üründen alınan bir vergi değil, 

kullanılan toprağın miktarına göre nakit olarak toplanan ve bir anlamda da basit bir 

toprak kirasıydı 118 . Çift resmi aynı zamanda raiyyetin devlete karşı yapmakla 

yükümlü olduğu hizmetlerin paraya çevrilmiş hali idi 119 . Çift resmi etrafında örülen 



115 Halil Đnalcık, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, s.18. 



118 Şevket Pamuk, Aynı eser, s.44. Şehirli reaya, çift resmini ödemekle mükellef tutulmamıştır. Neşet 

Çağatay,“Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, AÜDTCFD, sa.5, Ankara, 

1947, s.501. 

119 “Bir çift tasarruf eden raiyyet yılda üç hizmet veya bunun karşılığı olarak üç akça vere, bundan 

başka bir orak(yani ot) ve bir dögen(saman) ve bir kagnı odun vere ve ayrıca boyunduruk resmi olarak

26 

mali sistem, aslında Osmanlı kırsal toplumundaki katmanlaşmanın da anahtarıydı. 

Köylüleri, çift resmini ödeyebilecek durumda olanlar, evli köylü (bennâk) resmini 

ödeyebilecek durumda olanlar ve yoksul veya bekâr köylü (mücerred, caba ya da 

kara) resmini ödeyebilecek olanlar şeklinde tasnif ediyordu. Tütün resmi, dönüm 

resmi ve diğer bazı ikincil vergiler de, sistemin kapsamına giriyordu 120 . Resm-i çift 

her mahâlde mutarrid olmayıp bazı vilayetde az ve bazı vilayette çok yazılan ve 

hadd-i asgari yirmi iki ve hadd-i ekberi elli yedi akça itibar olunan vergidir 121 . Tam 

çift sahibi köylü ailesi, bir altın eş değeri ya da 22 gümüş akçe, yarım çiftten az 

olması halinde, vergi oranı emekçinin medeni haline, yani temsil ettiği emek 

potansiyeline bakılarak saptanırdı. Yarım çift’ten az toprağı olan ailelere bennâk 

denir ve 9 akçe ödemeleri istenir; bekâr ile toprağı olan dul kadınlardan ise yalnız 6 

akçe alınırdı. Babalarına hizmet etmeyen ve geçimlerini kendi başlarına sağlayan 

bekâr erkekler (mücerredler) yetişkin bir erkeğin çalışmasının karşılığı sayılan 6 

akçe’lik kara resmini öderlerdi 122 . Bu şartlara riayet etmek suretiyle arazi ziraat eden 

reaya, tasarruf ettiği tarlasına istediği miktarda buğday, arpa, yulaf, mısır, darı vb. 

gibi mahsulleri ekebilmekteydi 123 . 

Çift resmi miktarı, imparatorluğun her sancağında ve her bölgesinde 

farklılıklar göstermekte olup 124 özellikle XVI. yüzyılda Güneydoğu Anadolu 

bölgesinde kısa mesafeli sancak ve kazalardaki çift resmi miktarındaki bu farklılıklar 

daha belirgin idi 125 . Aşağıda verilen tabloda 28 sancakta 13 ayrı çift resmi miktarı 

uygulandığı görülmektedir: 

iki akça vere, bu yedi kulluk(hizmet) yerine para almak lazım gelse 22 akça alına..” Halil Đnalcık, 

“Osmanlılar’da Raiyyet Rüsumu”, Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Đstanbul, 1996, s. 34. 


121 Süleyman Sudi, Defter-i Muktesid, (Yay. Haz. Mehmet Ali Ünal), Isparta, 2008, s. 132. 


123 Neşet Çağatay, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reaya’nın Miri Arazide Toprak Tasarrufu ve Đntikal 

Tarzları”, s.429. 

124 Örneğin XVI. Yüzyılın ilk yarısında çift resmi Rumeli’de yılda 22 akçe, Anadolu’da 33 akçe, 

Suriye’de 40 akçe ve Doğu Anadolu’da 50 akçe olarak alınmaktaydı. Şevket Pamuk, Aynı eser, s.45. 

125 Mardin’de çift başına 50, Birecik ve Ayıntab’ta 40, Nusaybin’de pirinç ekimi ile uğraşanlardan 36, 

Diyarbekir’de 24 akça alınmakta idi. Yüzyılın ortalarına doğru Diyarbekir’de “tamam çift yazılan 

Müslümanlardan elli akça resm-i çift alınması kararlaştırılmıştır. Nejat Göyünç, “XVI. Yüzyılda 

Güney-Doğu Anadolu’nun Ekonomik Durumu”, Türkiye Đktisat Tarihi Semineri (Ed.Osman Okyar-H. 

Ünal Nalbantoğlu), Ankara, 1975, c.XIII, s.92.

27 

Tablo 1: Çeşitli Sancaklardan Alınan Çift Resmi Miktarı 

Sancaklar 

Çift Resmi Miktarı 

(akçe) 

Çermik(1518) 

10 

Ergani (1518) 18 

Gelibolu(1519), Sofya(1525), Silistre(1569), 

Sirem(III. Murad), Vize(1539) 22 

Arabgir(1518) 24 

Tırhala(1521) 26 

Kütahya(1528) 32 

Biga(1516), Aydın(1528), Koca-ili(1624), 

Karesi(1573), Hüdavendigâr(1487) 33 

Karaman(1528), Đç-il(-), Teke(1455) 126 36 

Ankara(1523) 37 

Siverek(1518), Ayıntab(1536) 40 

Hamid 42 

Bolu(1528), Mardin(1518), Harput (1518) 

Çemişgezek(1541), Diyarbakır(1540) 50 

Kayseri(1500) 57 

Kaynak: Barkan, Kanunlar. 

Çiftlik arazisinin genişliği, toprağının verimlilik derecesine uygun olarak 

tespit edildiğine göre aynı zamanda öşür nisbeti bu kıyaslamaya uygun tespit 

edilirken, çift resmi de yine o sancaktaki zirai topraklarının verimlilik seviyesine 

uygun olarak değerlendirilmektedir. Ancak bazı sancaklarda öşür nisbeti ile çift resmi 

miktarı aynı oranlarda olmamaktadır. Herhalde tahrir emini ve heyeti o sancağın 

toprağı ile birlikte reayanın da durumunu hesaba katarak çift resmini daha az seviyede 

tespit etmektedir 127 . Örneğin; Malatya Sancağı’nda çift resmi 50 akça olmasına 

rağmen, kazalarından bazılarının toprakları verimsiz olduğundan çift resmi 34 akça 


127 Mehtap Özdeğer, Aynı eser, s.119.

28 

takdir edilmiştir 128 . Yeni –il Sancağı’nda da arazinin verimsiz ve halkının da tam 

yerleşmediği için, 35 akça olan çift resmi 18 akçaya indirilmiş bulunmaktadır 129 . 

Nitekim devlet denetimi altında kontrollü bir şekilde işleyen çift-hane sistemi, 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda tarımsal üretimin örgütlenişinin, başka toprak kullanımı 

ve üretim biçimlerini getirecek değişimlere direnmesinin ve durağan yapı olarak 

varlığını sürdürmesinin esas nedenlerinden biri 130 olmakla beraber aynı zamanda 

klasik Osmanlı tarımında emek faktörü rolünü oynayan köylü reayanın toprak 

üzerindeki faaliyetlerini de şekillendiren önemli bir etmen olarak karşımıza 

çıkmaktadır. 

128 1559 tarihli Malatya Livası Kanunu: “…ve Gerger, Kâhta ve Behisni kazalarında mütemekkin olan 

reayanın yerleri kalil olmağla tamam çift yazılan reayadan otuz dört akçe..”, Barkan, Kanunlar, s.116. 

md.8. 

129 1583 tarihli Yeni-il Kanunu, Barkan, Kanunlar, s.76, md.2. 

130 Halil Đnalcık, “Çiftliklerin Doğuşu”, s.19.

29 

II. ÇĐFTLĐK TÜRLERĐ 

A- Reaya Çiftliği 

Geleneksel köylü toplumu, çoğunlukla iki öküz ve reayanın durumuna uygun 

bir miktar çiftlik arazisine sahip hane halklarından oluşuyordu. Osmanlı 

kanunnamelerinde reayanın durumuna uygun bu miktar, toprağın verimliliğine göre 

64.000 ilâ 138.000 metrekare olarak saptanıyordu. Birbirinden ayrı ve bağımsız 

tarlalardan oluşan bu birimin bütününe raiyyet çiftliği ya da reaya çiftliği 

deniyordu 131 . Bu türe ayrılan çiftlikler, tapu resmi karşılığında, doğrudan doğruya 

çiftçi bir ailenin reisi üzerine yazılır ve bu aile sürekli olarak verilen bir çiftliği ekip, 

biçer, icar olarak devlete üründen 1/10 ile ½ arasında değişen ve 1/8’i çok yaygın 

olan bir pay verdiği gibi, her yılın martında da yerine göre 22 akçeden 50 akçeye 

kadar değişen bir “çift resmi”ni öderdi 132 . Uhdesinde kayıtlı bulunan çiftliği 

işlemeyen köylünün elinden bu çiftlik, geri alınarak başka birisine verilebildiği gibi, 

bu gibi çiftçiler, çift bozan resmi veya levendlik akçesi adı ile bu toprakların boş 

bırakılmasından doğan zararları ödeme mahiyetinde bir tazminat vermeğe de mecbur 

tutulurlardı 133 . Raiyyete (tarımını raiyyet çiftliğinde yapmayı kabul edene) yüklenen 

yukarıdaki bütün ödevlere karşı asıl mülk sahibinin, yani devletin uymayı kabul ettiği 

tek şart, köylü elindeki toprağı kendisi işlemekten geri kalmadıkça, sözü edilen 

çiftliği hiçbir suretle ondan geri alamayacağı idi 134 . Osmanlı nüfusunun yaklaşık % 

90’ınının kırsal alanda yaşadığını, toplam nüfusun belki de 4/3 ‘ünün yerleşik tarımla 

uğraştığını düşünürsek bu hane çiftliklerinin Osmanlı ekonomisi içindeki önemi daha 

iyi ortaya çıkmaktadır 135 . 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda büyük oranda tarımsal faaliyetlerin 

gerçekleştirildiği çiftlikler, raiyyet çiftlikleri idi ve bu türden çiftliklerde, çift-hane 

sistemi içerisinde uygulanan tüm hukuk ve kurallar geçerliydi. 

131 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, I, s.192. 

132 Mustafa Akdağ, Aynı eser, s.88. 

133 Barkan, “Çiftlik”, s.392. 

134 Mustafa Akdağ, Aynı eser, s.89. 

135 Şevket Pamuk, Aynı eser, s.40.

30 

B- Hassa Çiftliği 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda bilhassa ilk devirlerin sipahi tımarlarında, 

doğrudan doğruya sipahiler tarafından işletilen ve “kılıç yeri” tabiri ile de anılan 

hassa çiftlikler ve çayırlar da vardır. Hatta bazı yerlerde hassa bağ, bahçe ve değirmen 

kayıtlarına da tesadüf edilmektedir. Doğrudan doğruya sipahiler tarafından işletilen 

ve o zaman kullanılan bir tabir ile “sipahinin çifti yürüyen” bu çiftlikler, kendisi ve 

ailesi efradı, toprak işleri ile meşgul olmak istemedikleri takdirde, sipahi tarafından 

miri topraklardan ayrılıp, tesis edilen reaya çiftliklerinden tamamen farklı olarak, 

şekil ve şartları devlet kanunları ile tayin edilmiş bulunan umumi ve tek bir tip kira 

mukavelesi ile değil, tamamen şahsi ve serbest bir anlaşma usûlü ile arzu edilen bir 

şekilde kiraya verilmekte idi. Hassa çiftlikler üzerinde bu suretle meydana gelen 

kiracılık münasebetleri ise, ekseriyâ mahalli örf ve adetlere göre, ayarlanan bir 

ortakçılık şeklini almakta idi; bazı yerlerde, tohum ve çift hayvanları sipahi tarafından 

temin edildiği takdirde, mahsûl yarı yarıya paylaşılmakta olduğu gibi, bazen de bu 

gibi hassa çiftliklerden sipahi ancak ¼ almakta idi 136 . Sipahi, reaya çiftliğinde olduğu 

gibi bu türden çiftlikleri de satma hakkına sahip değildi. Satsa bile, bu satış yalnız 

kendi dönemi için geçerli olmakta ve kendisinden sonra göreve gelen sipahi 

tarafından bu gibi satış muameleleri iptal edilebilmekte idi. 

C- Askeri Unsurlara Verilen Çiftlikler 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda, tımarlı sipahiler yanında, birtakım askeri 

vazifeler ile alakalı çiftçi askerler de vardı ki, bunlar işledikleri çiftliklerin her türlü 

vergilerinden muafiyet mukabili, kendi aralarında nöbetleşe sefer veya hizmetlere 

iştirak ederler ve bu bakımdan teşkilatlandırılmış bulunurlardı. Yaya, müsellem ve 

yörüklerin ellerinde bulunan çiftlikler ile voynuk baştinelerini bunlar arasında 

zikredebiliriz 137 . 

136 Barkan, “Çiftlik”, ĐA, s.394. 

137 Barkan, “Çiftlik”, ĐA, s.394.

31 

1- Yaya ve Müsellem Çiftlikleri 

Yaya ve müsellem teşkilatı, devletin ilk maaşlı merkezi kuvvetini teşkil eden 

bir müessese olarak, ilk kez Alaaddin Paşa ve Çandarlı Kara Hayreddin Paşa’nın çaba 

ve çalışmaları sonucunda, Orhan Bey döneminde tesis edilmiştir 138 . Đlk dönemlerde 

gönüllü bir askeri birlik olan bu teşkilat, kısa bir süre sonra gönüllü olmaktan 

çıkartılarak sürekli askerlik hizmeti yapan müessese haline getirilmiştir 139 . Bu 

teşkilat, “ ocak ” esası üzerine kurulmuş olup; “ ocak ” ise maaşlarına karşılık bir 

çiftlik tasarruf eden, avarız-ı divaniye’ye karşılık bir hizmetle yükümlü tutulan, 

görevleri ve vergi muafiyetleri nedeniyle askeri sayılan, bir yaya ve çeşitli 

yamaklardan mürekkep bir üniteye denilmekte olup bu tanım müsellemler için de 

aynıdır 140 . Yaya ve müsellemler, devamlı surette savaşa katılmışlarsa da tarım 

toplumu olmaya ve çiftliklerine ırsen bağlı oldukları için toprağa bağlı yaşamaya 

devam etmişlerdir 141 . Yaya ve müsellemler, kendilerine tahsis edilen çiftliklerde hasıl 

olan mahsulden, hububat, bağ ve değirmenden kimseye öşür ve vergi vermemekle 

birlikte çiftliklerin satılması, tapuya verilmesi de kanunlara aykırı idi 142 . Nitekim 

yaya ve müsellem çiftlikleri, savaş dışı zamanlarda köylü askerler tarafından 

işletilmek suretiyle Osmanlı tarım sektörüne katkıda bulunmaya çalışmıştır. 

138 Halime Doğru, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Yaya – Müsellem – Taycı Teşkilatı (XV. ve XVI. 

Yüzyıllarda Sultanönü Sancağı), Đstanbul, 1990, s. 2. 

139 Halime Doğru, Aynı eser, s. 6. 


141 Halime Doğru, Aynı eser, s.17. 

142 Behset Karaca, Aynı eser, s.213.

32 

III. ÜRETĐCĐ UNSURLAR 

Osmanlı üretim faaliyetinde, doğrudan üreticinin genel adı reaya’dır. Fakat 

tematik olarak da üretici unsurlar, kendi arasında belirli gruplara ayrılmakta olup 

bunları, 1- Ortakçı Kullar, 2- Köylü Reaya, 3- Çeltikçi Reaya, 4-Konar-Göçer 

Teşekküller, şeklinde ayırmak mümkündür. 

A- Ortakçı Kullar 

Anadolu’da “ortak”, tohumu, çift hayvanını “sahib-i arz”dan alan ve mahsulü 

de onunla paylaşan çiftçiye denir 143 . Savaşlarda elde edilen esirlerin 144 , aileleriyle 

birlikte, tarıma elverişli arazilere yerleştirilmelerinden oluşan ortakçı kullar, Đslam 

hukukunun kabul ettiği anlamda köle idiler. Bu nedenle azat edilmedikleri müddetçe 

sahiplerinin kölesi kalıyorlardı 145 . Osmanlı Devleti’nin genişleme aşamasında bol 

miktarda kölenin ele geçmesi ve bunların tamamının devlet hizmetinde devşirme 

olarak kullanılmalarının mümkün olmaması nedeniyle, kölelerin bir kısmının toprağa 

yerleştirilmeleri uygun görülmüştür. Ancak bunların reayanın aksine hiçbir üretim 

aracı ve iş aletine sahip olmamaları, devletin bunları onlara sağlamasına yol açmış, 

bunun sonucu olarak da reayadan farklı bir üretici statüsü oluşmuştur. Bunların köle 

statüsünde olmaları ve azad edilmeden toprağa yerleştirilmeleri, kölelerin her türlü 

mal ve ürünlerinin köle sahibine ait olacağına ilişkin hukuk kuralı gereği, bu farklı 

statünün hukuki yapısı da kendiliğinden oluşmuştur 146 . Savaş esirlerinin tarımda 

kullanılması Osmanlı Đmparatorluğu’nda belli bir dönem uygulanmış ve daha sonra 

ortadan kalkmıştır. I. Süleyman zamanında (1520-1566) Trakya ve Makedonya’yı 

143 Đrene Beldiceanu-Steinheir, “XV. ve XVI. Asırlarda Anadolu’da Ortakçılar” VIII. Türk Tarih 

Kongresi, Ankara 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.II, Ankara 1981, s.1321. 

144 Kırım Tatarları başlıca köle sağlayıcıları durumuna gelmeden önce on beşinci ve on altıncı 

yüzyıllarda Osmanlı pazarındaki muazzam köle talebini Balkanlar’daki sınır bölgelerinde ya da Orta 

Avrupa’da “Osmanlı Gazileri” ya da “akıncıları” karşılardı. Halil Đnalcık, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda 

Köle Emeği”, Makaleler II, Ankara, 2008, s. 141. 

145 

Rahmi Deniz Özbay, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Köle Emeğinin Đstihdâmı ve Mukâtebe 

Yöntemi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sa:17, 2009/1, s.156. 


33 

içine alan Orta Rumeli bölgesinde köle tarımcıların sayısı haslardakiler de dahil 

olmak üzere yalnızca 6021 kişi, Anadolu eyaletinde ise 1981 kişi idi 147 . 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda terk edilmiş toprakları hükümdarın hazinesi 

yararına ekip biçen ortakçı kullar 148 , ne Osmanlı köylüleri gibi özgürdüler ne de 

sahiplerine bağlı olmalarına rağmen köle gibi mal hükmündeydiler; kölelik ile özgür 

köylülük arasında âdeta yeni bir tabaka oluşturmaktaydılar. Çalıştıkları topraklardan 

elde edilen gelirin belli bir kısmını sahibine verdikten sonra kalanını tasarruf 

edebilme hakları vardı 149 . 

Karaman, Đçel, Teke, Hamid, Aydın, Saruhan, Kütahya, Ankara, Bolu ve 

Hüdavendigâr vilayetlerinde yoğun olarak bulunan ortakçı kullar 150 , tohumluk kul 

sahibi tarafından verilmek koşuluyla, elde ettikleri ürünün yarısını sahiplerine 

vermekte ve kendilerine yüklenen her türlü hizmeti yerine getirmek zorundadırlar. 

Zarara uğrattıkları üretim aracı ya da iş aletinin bedeli kendilerine hizmet veya ürün 

olarak ödettirilmektedir 151 . Ortakçılar, avarız-ı divaniye’den muaf idiler, çift ve koyun 

resmi vermezlerdi. Ekmeleri mecburi olan tohumdan fazlasını ekerlerse, o fazla 

ektikleri hububattan öşür ve salarlık verirlerdi. Ortakçı kulların ektikleri tohum 

miktarına bakacak olursak bunun çok yüksek olduğu göze çarpar. Karaman 

vilayetinin bazı yerlerinde Konya müdü ile 10 müd 152 yani Bursa müdü ile 20 müd 

ekilir, hâlbuki reaya ancak Konya müdü ile iki yani Bursa müdü ile 4 müd hububat 

ekerdi. Fakat şunu da unutmamak gerekir ki, ortakçıların ziraat ettikleri toprakların 

çoğu sulandırılmış topraklar idi 153 . 

147 Halil Đnalcık, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Köle Emeği”, s.136. 

148 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s. 215. 

149 Rahmi Deniz Özbay, Aynı makale, s.156. 

150 Đrene Beldiceanu-Steinherr, Aynı makale, s. 1321, Teke Sancağı’ndaki ortakçıların kul asıllı 

olmadıkları, çoğunlukla Yörük asıllı oldukları bilinmektedir. Behset Karaca, Aynı eser, s.240. 


152 Zirai üretim yapılan her sancakta ekseriyetle kendine özgü bir tohum ölçü birimleri bulunmakta idi. 

Bu ölçü biriminin genel adı “müd” olmakla beraber bunun kg cinsinden değeri sancaktan sancağa 

değişebilmekte idi. Örn; Bursa müddü 87 kg, Konya müddü 174 kg, Đstanbul müddü 513 kg civarında 

idi. Mehmet Öz, “XVI. Yüzyılda Anadolu’da Tarımda Verimlilik Problemi”, XIII. Türk Tarih 

Kongresi, Ankara, 2002, s.1644. 

153 Đrene Beldiceanu-Steinherr, Aynı makale, s.1323-1324.

34 

Ortakçı kulları, işledikleri toprakların hukuki statüsüne göre, “reaya toprağı 

ve hassa çiftlikleri üzerinde çalışan ortakçı kullar” ve “padişah hasları üzerinde 

çalışan ortakçı kullar” olmak üzere genel olarak iki gruba ayırabiliriz. Ortakçı kulları 

yoğunluk bakımından ele alırsak, reaya toprakları üzerinde çalışanların pek az olduğu 

görülmektedir. Meselâ Ankara ve Kütahya vilayetlerinde bir köyde reaya toprakları 

üzerinde ancak iki-üç ortak var iken, hassa çiftliklerinde bunun tam tersi olan bir 

durum söz konusudur 154 . 

1- Reaya Toprakları ve Hassa Çiftlikleri Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar 

Tımar eri, kendi hassa çiftliğini bizzat ziraat edemediğinden onu bir ortağa 

verirdi ve çift hayvanı ile tohum, tımar eri tarafından tedarik edilirdi. Nitekim tımar 

eri, ortağından öşür değil, hâsılın yarısını alırdı. Reaya topraklarına gelince, tımar eri 

kendi dirliğine bağlı boş toprağa bir ortak yerleştirebiliyordu; ancak bu durumda 

toprak, hassa çiftliği haline gelmezdi. Padişah, avarız saldığı zaman buna düşen 

avarızı, tımar eri kendi verirdi. Bu gibi çiftlikler, tapu resmi ödeyecek, çift hayvanı ve 

tarım araçlarına sahip olacak güçte olmayan fakir çiftçilerdi. Bir yandan tımar eri, 

reayası olmayan toprağın boz kalmaması ve böylece kendi gelirinin düşmemesini 

sağlıyor, öbür yandan da fakir çiftçi sermayeye ihtiyaç olmadan bir geçinme imkânını 

buluyordu 155 . Gerek haslarda iskân edilmiş kul ortakçılar ve gerekse hariçten gelip bu 

kulluklardaki cariyelerle evlenmek suretiyle ortakçılığı kabul etmiş olanlar, her sene 

birer müd buğdayla yarımşar müd arpa ve yulafı ekip biçmekle mükelleftirler. Bu 

suretle elde edilen mahsulden tohum çıkarıldıktan sonra geriye kalan kısım hasla 

ortakçı arasında taksim edilmektedir. Ortakçının eline geçen nısıf hisseden ayrıca bir 

de kırkta bir salârlık alınması lâzım gelmektedir 156 . Ortakçının eline geçen nısıf 

hisseden kırkta bir oranında salarlık alınması dolayısıyla, ortakçı kulların elinde artı 

ürün oluşması ihtimali ortadan kalkmış ve bu zümrenin daimi olarak toprağa bağlı 

kalması sağlanmıştır. Nitekim devletin bu şekilde bir uygulamayı yürürlüğe koyması, 

devletin tarım politikalarının esnekliği hususunda üretici unsurların lehine herhangi 

bir tavize meydan vermeyeceğini açıkça göstermektedir. 

154 Đrene Beldiceanu-Steinherr, Aynı makale, s.1321-1322. 

155 Đrene Beldiceanu-Steinherr, Aynı makale, s.1323. 

156 Ömer Lütfi Barkan, “XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Toprak Đşçiliği’nin 

Organizasyon Şekilleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi(Toplu Eserler), s. 587.

35 

2- Padişah Hasları Üzerinde Çalışan Ortakçı Kullar 

Padişah hasları 157 üzerinde çalışan ortakçılara Aydın, Saruhan, Karaman ve 

Đçel vilayetlerinde rastlanmakta olup tohumun yarısını miri, yarısını da kendisi 

sağlardı. Harman zamanında mahsul iki hisseye bölünürdü, bir hisseyi miri, diğerini 

ortakçı alırdı 158 . Zirai üretim hususunda %50 oranında doğrudan devlet desteğinin söz 

konusu olduğu bu tip topraklar üzerinde çalışan ortakçı kulların, ürettiklerinin önemli 

bir kısmını miri’ye ayırmalarındaki temel amaç, olası bir üretim yetersizliği 

sonucunda meydana gelebilecek kriz ortamında devletin hemen duruma müdahale 

etmesini sağlamak içindi. 

Nitekim Osmanlı ekonomisinde köle emeği kullanımı; düşük maliyetli, 

yüksek kârlı bir iş olarak değil, emek arzının kıt olduğu bir ekonomide, Anadolu 

topraklarının üretime açılmasına, kıt olan emeği telafi etmeye ve yüksek üretim 

sağlamaya dönük bir uygulama olarak 159 karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla devletin, 

zirai üretim faaliyetlerinde ortakçı kullardan da istifade etmesi, bu zümreyi, köylü 

reayanın yanında ikinci bir emek faktörü olarak gördüğünü göstermektedir. 

B- Köylü Reaya 

Ortakçı kulların dışındaki üretici kitlesi olan köylü reaya, Osmanlı sisteminde 

özel bir statüsü olan üretici insanları ifade eder. Reaya, bu yönüyle yönetici sınıf olan 

askeri sınıfın zıddıdır 160 ve ırsi olarak toprağa bağlıdır. Kanunnamelerde bu durum 

“raiyyet oğlu raiyyettir” formülü ile ifade edildiğinden 161 bir köylü oğlunun, bir şehir 

sakini ya da tımar sahibi değil, köylü olarak kalması beklenirdi 162 ve köylü reaya 

tarlasına istediğini ekmek, isterse hiç ekmemek gibi haklardan yoksundur 163 . Yani 

köylüler önceden buğday ekilen tarlaya asma ya da zeytin dikemezlerdi zira ürün 

157 “Has” kelime anlamı olarak geçim yolu, geçim vasıtası demek olup, padişaha verilen haslar, 

havass-ı hümayûn adını taşımakta idi. Yusuf Halaçoğlu, Aynı eser, s. 92. 

158 Đrene Beldiceanu-Steinherr, Aynı makale, s.1323. 

159 Zeki Arıkan, XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı, Đzmir, 1988, s.161. 

160 Mehmet Ali Kılıçbay, Aynı eser, s. 360. Ayrıca bkz. Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik 

Çağ(1300-1600), s. 115. 


162 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, (çev. Sonnur Özcan), Ankara, 2006, s. 122. 

163 Sencer Divitçioğlu, Aynı eser, s. 51.

36 

değiştirildiği takdirde vergiler de değişecek ve bu durum geçici bile olsa kabul 

edilmeyecek bir karışıklığa ve gelir kaybına sebep olacaktı 164 . Köylü reayanın toprağa 

bağlı tutulması ve ona ürettiği ürünlerden belli oranda vergi verme mükellefiyeti 

getirilmesi gibi prosedürlere rağmen ülkedeki üretimin tek kaynağı olduğundan, 

yönetici sınıftan daha güvenceli olup reayanın bütün can ve mal güvenliği padişahın 

sorumluluğu altında idi 165 . Zirai üretim sürecinde birinci dereceden emek unsuru 

özelliği taşıyan köylü reayanın en büyük sıkıntısı ise, geçim kaynağı olan toprağının 

verimsizleşmesi, kıtlık, kuraklık, su baskınları gibi tabii afetlerdi 166 . Nitekim 

imparatorluğun ekonomik yapısı ziraate dayandığından bu işle meşgul köylülerin, 

devlet açısından ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır 167 . 

1- Köylü Reayanın Hukuki Statüsü ve Ödemekle Yükümlü Olduğu 

Vergiler 

Osmanlı sisteminde reaya adı verilen doğrudan üretici, toprağa bağlanmış 

durumdaydı. Kuruluş ve genişleme dönemlerinde ele geçen toprakların iskânı 

amacıyla, büyük çapta sürgüne başvurulması nedeniyle reaya toprağa bağlı (colonus) 

statü kazanmıştı 168 . Ülkenin tüm halkı, eğer asker değillerse, çalışıp vergi verme 

yükümlülüğü altında idi. Eğer bulundukları yerde buna imkân bulunamıyorsa, 

merkez, emek fazlasını başka yerlere sürmekte ve üretimde bulunmalarını sağlamakta 

olup sürgünlerden kaçan olursa, nerede olurlarsa olsunlar, yakalanmaları ve iade 

edilmeleri kanun hükmü niteliğinde idi. Hatta Osmanlı sisteminde reayanın idamı 

pek rastlanan bir olgu değilken kaçan sürgünler bazı durumlarda idam dahi 

edilebilmektedir 169 . Bu uygulamanın sonucunda emek unsuru ülkenin her tarafına 

oldukça eşit dağılmakta ve hiçbir yerde emek kıtlığı ortaya çıkmamakta idi. 

Diğer taraftan reayanın elindeki toprak miktarı ile onun medeni durumu da 

onun hukuki statüsünü belirlemekte idi. Defter’de “hane” olarak kayıtlı bulunan evli 

164 Amy Sınger, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler (çev. Sema Bulutsuz), Đstanbul, 1996, s.121. 



167 Yusuf Halaçoğlu, Aynı eser, s.105. 


169 Mehmet Ali Kılıçbay, Aynı eser, s. 373.

37 

şahıslar, işledikleri toprak miktarının çokluğuna ve azlığına göre “çift”, “nim çift” ve 

“ekinlü bennak” şeklinde belirtilir, yine evli olmasına rağmen elinde toprak 

bulunmayanlar “caba bennak” adı altında toplanır 170 , bekarlar ise “mücerred” diye 

tasrih olunurlardı 171 . Bu umumi malumat haricinde evli olmakla birlikte çiftin dörtte 

birine tekabül eden bir toprak parçasını işleyen ve bu sebeple de isminin altında 

“zivle” tabiri bulunanlar da vardı 172 . 

Devlet, vergi gelirlerinin devamlılığını sağlamak istediğinden dolayı toprağa 

bağladığı reayadan birtakım vergiler almak zorunda idi. 

a. Sabit Miktarlı Toprak Vergileri 

Osmanlı vergi sisteminde tüm toprak vergileri sabit miktarlıdır. Bu vergiler 

ayrıca, zaman içinde de genellikle sabit kalmışlardır. Bu cins vergilerin en önemlisi 

resm-i çift adını taşıyordu. Toprağın verim durumuna göre, 60 ilâ 140 dönümlük bir 

alanın “bir çift” kabul edilmesi sonucu vergi matrahı bulunmaktadır. Bu vergi çift 

başına, Fatih döneminde 22 akça, 1487’de 33 akça idi 173 . Resm-i çiftin bir uzantısı 

olan bir vergi de resm-i zemin’dir 174 . Osmanlı sisteminde sipahiye ya belli bir 

toprağın ya da belli sayıda reayanın vergileri tımar olarak verilirdi. Sipahi, o toprak 

üzerindeki yerleşik reayadan, ekip biçtikleri topraklar karşılığı resm-i çift aldıkları 

gibi, eğer bol toprak varsa ve başka yerden gelen (hariç reaya), o toprağı işlemek 

isterse, onlardan da bu boş toprakları işlemek hakkı karşılığında resm-i çift değerinde 

bir resm-i zemin vergisi alırlardı 175 . Mart ayının ilk günlerinde alınan bu verginin tarh 

ve nispeti, arazinin verim gücüne göre değişmektedir. Kanunnâmeler, arazinin verim 

durumu ve buna bağlı olarak alınacak vergiden şöyle bahsederler: “Gayet lâl ve 

penbe biter su basar âlâ yerden iki dönüme bir akça, evsat (orta verimli) yerden üç 

170 Halil Đnalcık, “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsumu”, s.41-45. 

171 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s. 161. 

172 Ahmet Kankal, XVI. Yüzyılda Çankırı, Çankırı, 2009, s. 112-113. 


174 Resm-i zemin hâs penbe biter ve su basar yerden alınan maktûadır ki vaz’ından mikyâs dönüm, 

tahsilinde kıstâs akça olup, alâ yerin iki, evsat yerin üç, ednâ yerin beş dönümünden birer akça 

alınması karârgir olmuştur. Süleyman Sudi, Defter-i Muktesid, s. 132. 


38 

dönüme bir akça, ednâ (fazla verimli olmayan, çorak )yerden beş dönüme bir akça 

alınır 176 . 

b. Sabit Oranlı Ürün Vergileri 

Toprak vergilerinin aksine, Osmanlı sabit oranlı ürün vergileri, ayni olarak 

almakta idi. Osmanlı kanunnâmelerinde öşür 177 olarak ifade edilen bu oran, aslında 

sözcük anlamının 1/10 olmasına rağmen bölgelerarası büyük farklılıklar göstererek 

1/5 ilâ 1/10 arasında değişmektedir 178 . Bunun sebebi ise arazi verimliliğinin, sulama 

ve iklim şartlarının, ziraati yapılan ürünün cinsinin, mahalli örf ve adetlerin farklılığı 

idi 179 . Osmanlı’nın öşür olarak aldığı vergiler genel olarak; bağ(üzüm), şıra, 

bahçe(meyve), bostan(sebze), kovan(bal), harir(ipek), penbe(pamuk), ağ(balık), 

hime(odun) vb. adlar altında kanunnâmelerde teker teker sayılmaktadır 180 . Devlet, 

bağ ve bahçe ürünlerinin üretiminden ancak pazara sunulduğu takdirde vergi 

almaktadır. Yani çiftçi – köylü ailesi kendi asli ihtiyacı için evinin bahçesinde veya 

tarlasının bir kenarında yaptığı üretim vergiye tabi değildir 181 . 

176 Ziya Kazıcı, Osmanlı Vergi Sistemi, Đstanbul, 2005, s.96; ayrıca bkz. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı 

Müesseseleri Tarihi, s.158. 

177 Sözlükte “onda bir” anlamına gelen uşr kelimesinin Türkçeleşmiş şekli olan öşür, fıkıhta toprak 

ürünlerinden tahsil edilen zekâtı ifade eder. Ahmet Tabakoğlu, “Öşür”, TDVĐA, c.XXXIV, s.97. 

Osmanlı mali mevzuatında şer’i hukuk arasında sayılan öşür, imparatorluğun miri arazi rejimi 

uygulanan yerlerinde ziraatle uğraşan çiftçilerin üretmiş oldukları mahsullerinden ayni olarak 

alınmaktadır. Lütfi Güçer, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve 

Hububattan Alınan Vergiler, Đstanbul, 1964, s.51-52. 


179 Barkan, “Öşür”, Đ.A. IX, s. 485. 

180 “…Ve burçakdan ve mercümekden ve nohuddan ve susamdan ve böğrülceden ve bakladan ve soğan 

ve sarımsakdan ve çörekotından ve maşdan ve yoncadan onda bir öşür alınır...” “…Ve zerdalü ve 

badem ve zeytun ve emrud ve incirden ve narencden ve enardan ve şeftalu’den ve bunların emsali 

ağaçta biten fevakihden vakti gelecek emin kişiler üzerine varub kıymete tutub öşrün alalar…” Barkan, 

Kanunlar, (Kanunu Livâ-i Aydın), s.10-11. “…Ve bağlardan dahi öşür üzere mukarrer kılındı…”, 

Barkan, Kanunlar, (Siverek Livası Kanunu), s.171. 

181 Đbrahim Solak, “Osmanlı Đmparatorluğu Döneminde Meyve ve Sebze Üretimi”, Selçuk Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Güz, 2008, sa:24, s.220.

39 

c. Sabit Miktarlı Ürün Vergileri 

Bunlar genellikle pazarlanan hayvanlar üzerinden alınan sabit ve nakdi 

vergiler olup, başlıcaları şunlardır 182 : adet-i ağnam (koyun resmi) 183 , resm-i otlak 

(otlak resmi) 184 , resm-i zebiha (kesilen hayvan resmi) 185 , resm-i ağıl (adet-i ağnam ile 

birlikte alınır ve 300 koyun veya keçi bir sürü sayılarak, sürü başına 5 akça alınır) 186 . 


183 Osmanlı Devleti’nde, bilhassa büyük ölçüde koyun besiciliği yapan, başka bir ifade ile ağnama 

(koyun ve keçi) sahip olan Müslümanların vermekle yükümlü oldukları bir vergidir. Ziya Kazıcı, 

Osmanlı Vergi Sistemi, s.148. Adet-i ağnam, ufak tefek bazı farklılıklar dışında umumiyetle her 

vilayette müslim ve gayrimüslim ayırt edilmeksizin 2 koyuna 1 akça alındığı görülür. Barkan, 

Kanunlar (Aydın Vilayeti Kanunu), s.12; ayrıca bkz. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, 

s.156. 

184 Genelde hariçten gelip konaklayan koyun ve sığır sürülerinden alınan bir resimdir. Yerli reayadan 

alınmamaktadır. Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.156. Sürüler a’lâ, evsat ve ednâ 

olmak üzere üçe ayrılarak bunların a’lâsı için bir koyun, evsatı için bir şişek, ednâsı için de bir toklu 

alınıyordu. Bazı bölgelerde de bu vergi nakit para olarak alınıyordu. Bu da yine sürünün durumuna 

göre 20,15 veya 10 akça idi. Ziya Kazıcı, Aynı eser, s.154. 

185 Eti yenen küçük ve büyük baş hayvanların kesimi, yalnızca salhânelerde yapılıyordu. Böylece 

hayvan kesimi esnasında, hem hijyen şartlarına uyulması, hem de devlete gelir temin edilmesi 

gerekiyordu. Bu ortamın sağlanabilmesi için de meselâ Đstanbul’un fethinden hemen sonra Yedikule 

dışında 33 tane salhâne inşa olunmuştu. Bu salhânelerin varlığından dolayı şehrin içinde hayvan 

boğazlamak yasaklanmıştı. Nitekim sağlık ve şehrin temizliği bakımından böyle bir çareye başvurma 

zarureti vardı. Dolayısıyla böyle bir uygulama sayesinde, şehir ve kasabaların dışında inşa edilmiş 

bulunan salhânelerde kesimi yapılan hayvanlardan bir miktar vergi alınıyordu. Ziya Kazıcı, Aynı eser, 

s.155-156. 


40 

d. Sabit Miktarlı Ama Devamlı Olmayan Çeşitli Vergiler 

Bu gruba giren vergiler ise; resm-i asiyab (değirmen resmi), tapu resmi, 

mücerred resmi, arûs resmi, bennâk resmi gibi vergilerdir. Resm-i asiyab, su veya yel 

ile çalışan un değirmenleri ile zeytin yağı değirmenlerinden alınmakta olup 187 bu 

verginin miktarı, değirmenin yılda kaç ay döndüğüne göre değişmektedir. Bazı 

değirmenler üç ay, bazıları altı ay, bazıları ise tam yıl çalışmaktadır. Her ay için 5 

akça takdir edildiğinden üç ay çalışan değirmenin resmi 15 akça, 6 ay döneninki 30 

akça ve bir yıl dönen değirmenin resmi ise 60 akça tutmaktadır 188 . Tapu resmi, 

mülkiyeti devlete ait araziden çift(lik) tasarruf eden reayanın, bir defaya mahsus 

olmak üzere sipahiye ödediği vergidir. Çok defa arazinin bir yıllık mahsulünün 

kıymeti olarak belirlenen bu resim, zuhurata bağlı olduğu için bâd-ı hevâ grubu 

vergiler içerisinde ele alınmıştır. Tapu resmi’ni ödeyen raiyyet ölünceye kadar çiftliği 

tasarruf eder ve oğluna da intikal ettirirdi 189 . Bu verginin miktarı, arazinin verim gücü 

hesaplanarak takdir edilirdi. Eğer verim gücü yüksekse 50, orta verimli bir yer ise 30 

veya 40, bundan da aşağı bir durumda ise o takdirde resm-i tapu 20 akça olarak 

alınırdı 190 . Mücerred resmi, bekâr fakat başkasına muhtaç olmadan kendi geçimini 

temin edebilen Müslüman erkeklerin ödediği vergi olup 191 imparatorluk 

coğrafyasında umumiyetle 6 akça idi 192 . Fakat bazı istisnalar da söz konusu idi. Bazı 

bölgelerde mücerredlerin resimden muaf oldukları da görülmekte idi 193 . Arus resmi, 

sipahinin tımarında bulunan kadınların, evlenmeleri esnasında kocalarından alınan 

maktu bir vergidir 194 . Evlenecek olan kız ise 60 akçalık resmi evlenecek kızın 

babasının kayıtlı bulunduğu sipahi, şayet dul avret ise 30 akça olan resmi evlenme 

nerede gerçekleşirse oradaki sipahi alırdı 195 . Bennâk resmi ise, evli ve nim çiftten az 

187 Ziya Kazıcı, Aynı eser, s. 97. 

188 Ziya Kazıcı, Aynı eser, s. 98. 


190 Ziya Kazıcı, Aynı eser, s.101. 


192 Ziya Kazıcı, aynı eser, s.104. 

193 “Defâtir-i atikada mücerredlerine resm takdir olunmayub”, Barkan, Kanunlar, Kangırı(Çankırı, 

1578), s. 36, “defterde mücerred kaydolunan kimesnelerden resim kaydolunmadı, ammâ defterde 

mücerred kaydolunan kimesneler teehhül etse veya ehl-i kisb olsa bennak resmi vere”, Bolu 

Kanun.(1528), s. 29. Ayrıca mücerred resmi hakkında tafsilatlı bilgi için bkz. Halil Đnalcık, 

“Osmanlılar’da Raiyyet Rüsumu”, s.41-44. 

194 Ziya Kazıcı, aynı eser, s.101. 

195 “her arûsiyetten altmış akça alalar ve dul avretden otuz akça alalar kız oğlan kız olandan her ne 

yerde nikâh olur ise atası ne yerde raiyyet kaydolunmuş ise anda anda alına ve dul avret her ne yerde 

nikâh olsa anda alına”. Barkan, 1518 tarihli Çemişgezek Sancağı Kanunnâmesi.

41 

yer tasarruf eden Müslüman reayanın ödediği vergidir 196 . Bennâkler, ekinlü bennak 

ve caba bennak olmak üzere iki kısımda mütalaa edilmiştir. Buna göre nim çiftten az 

yer tasarruf eden bennâkler, ekinlü sayılır ve 12 akça öderler, hiç yer tasarruf 

etmeyenler caba bennâk sayılır ve 9 akça öderdi 197 . Bennâk resmi, çift resmi gibi 

çiftlik tasarruf şartına bağlı olmayıp herhangi bir toprağı işlesin işlemesin her evli 

olan Müslüman reayadan alınmaktaydı 198 . 

2- Tarım Ürünlerinin Köylü Reaya Tarafından Pazara Sunulması 

Reaya, ürettiği ürünün vergisini sipahiye ayni olarak ödemekte, sipahi de 

elinde fazla olan ürünü nakde çevirebilmek için pazara sürmektedir. Sipahiyle 

birlikte, köylü de elinde ihtiyaç fazlası malını, artı ürünü diğer ihtiyaçlarını 

karşılayabilmek için satmak zorunda idi. Dolayısıyla kırsal alanda yaşayan insanların 

bir kısım ihtiyaçlarını giderebilecekleri mahalli pazarlar kurulur ve burada değişik 

ürünler satılırdı 199 . Bu pazarlara gelen tüccarlar, köylü reayanın ve sipahinin getirdiği 

hububat ve diğer tarımsal ürünleri kentlerde satmak üzere toplamaktaydılar 200 . Ancak 

reayanın, bazı zirai ürünleri satmasına dönem dönem devlet tarafından mani olunduğu 

da görülmekte idi: “Sekiz ay benim içün pirinci bazar duta. Ol sekiz ay içinde 

düğünlerde ve derneklerde ve konukluklarda benüm pirincümden gayrı pirinç 

satmayalar ve almayalar. Her kim benüm pirincümden gayrı pirinç alursa ve satarsa 

ki; kulum bula, dutub pirincin elinden alub ve kendünün gereğince hakkından gele. 

Yasağum yerine getüre, kimesne mâni olmaya… 201 . Bu cümleden olmak üzere, belirli 

dönemlerde pirinç gibi bazı ürünlerin ticareti sadece padişahın salahiyetinde olup 

padişahın kendi has arazisi haricinde yetiştirilen pirincin alım satımı 

yasaklanmaktaydı. Dolayısıyla bu durum yetiştirilmesine büyük bir ehemmiyet 

verilen pirincin ticaretinin devlet tekelinde olduğunu açıkça göstermektedir. Pirincin 

yanı sıra kuru üzümün alım-satımına da devlet tarafından müsaade edilmemekte idi. 

196 Barkan, Kanunlar,(1528 tarihli Bolu Livası Kanunu), s. 29. 

197 Halil Đnalcık, “Raiyyet Rüsumu”, s.44. 

198 Mehmet Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.160. Ayrıca bkz. Neşet Çağatay, “Osmanlı 

Đmparatorluğu’nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, s.491. 

199 Đbrahim Solak, XVI. Asırda Maraş Kazası(1526-1563), Ankara, 2004, s.175. 

200 Şevket Pamuk, Aynı eser, s. 39. 

201 Ahmet Akgündüz, Aynı eser, s.408.

42 

C- Çeltikçi Reaya 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda zirai üretim hususunda rol oynayan üretici 

unsurlardan bir diğeri de çeltikçi reaya idi. Đmparatorluğun erken dönemlerinde devlet 

mülkiyetindeki topraklarda yapılan pirinç üretimi, esas olarak miri haslarda ve ortakçı 

kullar tarafından gerçekleştirilmekteydi. Bu verimli topraklarda kullanılan suyun 

mülkiyeti de devletin elindeydi. Üretilen pirinç de esas olarak saray ve ordunun 

gereksinimlerini karşılamaktaydı. Ancak zaman içinde, konumları kölelerinkine 

yaklaşan ortakçı kulların pirinç üretiminin gerektirdiği sürekli ilgi ve yoğunlaşmayı 

sağlayamadıkları ortaya çıktı. Bunun üzerine, miri haslardaki pirinç üretiminden en 

fazla verimi almak isteyen merkezi devlet, çeltikçi reaya adını verdiği ve 

yükümlülükleri açısından ortakçı kullarla reaya arasında bir yerde sayılabilecek yeni 

bir reaya konumu oluşturdu 202 . Osmanlı Kanunlarına göre en az 10-15 kile çeltik 

ekenler çeltikçi reaya statüsü kazanabilmekte idi 203 . Çeltikçi reayaya, reayanın 

ödediği vergilerin büyük bölümünden bağışıklık tanınmaktaydı. Buna karşılık tımar 

düzeni çerçevesinde kuru toprakları işleyen reayadan %10 dolayında öşür talep 

edilirken, çeltikçi reaya pirinç üretiminin yarısını devlete teslim etmek zorunda 

bırakılıyordu 204 . Tahrir zamanında çeltikçi reaya’nın üzerine “çeltikçü” kaydı 

konduğu fakat çeltik ziraati yapanların arasında reaya’nın da bulunduğu; çeltikçi 

olarak işareti olmayan reayanın avârız ve rüsûmlarını tamamen ödeyecekleri 

belirtilmektedir. Çeltikçi olarak kaydolunan biri öldüğünde, âdet üzere yerine oğlu ya 

da kardeşi çeltikçi olur; eğer böyle bir yakını yoksa çeltik nehrinin battal olmaması 

için, aynı köydeki diğer çeltikçilerin oğlu veya kardeşi, kadı marifetiyle “çeltikçi” 

tayin edilerek tohumunu alırdı 205 . 

Çeltik tarlalarında çalışan reaya, “çeltikçi” ve “kürekçi” olarak iki gruptular. 

Çeltikçi, çeltik yetiştiren çiftçiler; kürekçi ise çeltik tarlaları ve bunları sulama için 

202 Şevket Pamuk, Aynı eser, s.52-53. 

203 “..Ve şol çeltikçü ki bir müd veyahud onbeş kile veya bâri on kile tohum ziraat iden anın gibiler 

çeltükçi olmak emr olunıbdır ve herhangi köyde ise isimleri üzerine çeltükçi kayd oluna ammâ on 

kileden mâdun tohum ziraat iden kimesnelere çeltükçi çeltükçi olmak emrolunmayub rencbed 

addolundı..” 


205 Deniz Karaman, XVI. Yüzyılda Ayaş Kazası, Ankara, 2003, s. 462.

43 

gerekli kanalları hazırlayan işçiler için kullanılan tabirlerdir 206 . Çeltikçiler, genellikle 

ortakçılık veya mukataa 207 sistemi içinde tohumu devletten veya toprağın sahibinden 

alırlar, elde edilen mahsulü belirlenmiş nisbetler içinde paylaşırlar ve kendi 

paylarından öşür vergilerini öderlerdi 208 . 

D- Konar-Göçer Teşekküller 

Osmanlı toplumunu teşkil eden önemli unsurlardan birisi olan konar-göçerler, 

ağırlıklı olarak koyun ve keçi olmak üzere, at, katır ve deve gibi hayvanlardan 

meydana gelen sürüleriyle, kışın kasaba ve köy gibi iskân yerleri civarında konan ve 

zamanı geldiğinde de yaylalara göçen, dolayısıyla yaylak ile kışlak arasında daimi 

hareket halinde bulunan insanlardan oluşmakta 209 ve sürülerine otlak ve su bulmak 

için zamanlarının önemli bir kısmını değişik yerlerde geçirmekteydiler 210 . Konargöçerler, 

yaylakta hayvanlarını otlatmakta, dolayısıyla hayvancılıkla uğraşmakta; 

kışlakta ise kondukları yerde küçük çaplı da olsa ziraat yapmaktaydılar 211 . Özellikle 

Batı Yörükleri, Sivas yöresinden Akdeniz’e ve Sakarya vadisinden Aydın Sancağına 

kadar uzanan Orta Anadolu’da daha elverişli iklim şartları dolayısıyla hayvancılığı 

tarımla tamamlamaktaydılar 212 . Bu nedenle tam bir göçebe 213 hayat tarzı içinde 

olmayan konar-göçerler, göçebelikle yerleşik hayat arasında bir ara şekle sahip 

206 Mübahat S. Kütükoğlu, XV ve XVI. Asırlarda Đzmir Kazası’nın Sosyal ve Đktisadi Yapısı, Đzmir 

2000, s.150. 

207 Mukataa, devlet işletmesi veya devlete ait bir gelir payının tahsili işi için kullanılır. Devlet uygun 

gördüğü her türlü zirai, ticari ve sınaî kuruluşu mukataa konusu teşkil edebilirdi. Ahmet Tabakoğlu, 

Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Đstanbul, 1985, s.120; ayrıca bkz. Ahmet Tabakoğlu, 

Türkiye Đktisat Tarihi, Đstanbul, 2009, s.215-218. 

208 Feridun Emecen, “Çeltik”, TDVĐA, c.VIII, Đstanbul, 1993, s. 266. 

209 Behset Karaca, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, s.162. 

210 Latif Armağan, “Osmanlı Devleti’nde Konar-Göçerler”, Osmanlı, c.IV, Ankara, 2000, s.142-148. 

211 Latif Armağan, Aynı makale, s. 142. 

212 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s. 76. Örneğin, Menteşe 

Yörükleri ile ilgili kayıtlarda “ Toprakları vardır”, “hariç toprakta konarlar”, “hariç toprakta otururlar”, 

“ektikleri yerin öşrün verip”, “Oturak Barza”, “Göçer Barza” gibi ifadelerin olması, ayrıca Yörüklerin 

ödedikleri vergiler arasında “resm-i çift, nim çift ve bennak” gibi vergilerin geçmesi, yine hâsıl 

içerisinde “tahıl, pamuk” vb. ürünlerin yer alması, bunların bazılarının çiftliklere sahip olduklarını ve 

dolayısıyla hayvancılığın yanında tarımla da meşgul olduklarını göstermektedir. Behset Karaca, “1522- 

1532 Tarihlerinde Menteşe Bölgesi Yörükleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Elazığ, 

2008, c. XVIII, sa. 2, s. 416. 

213 Göçebelerle ilgili geniş bilgi için bkz. Đlhan Şahin, “Göçebeler”, Osmanlı c. IV, Ankara, 1999, 

s.132-141; ayrıca bkz. Rudı Paul Lındner, Ortaçağ Anadolu’sunda Göçebeler ve Osmanlılar, (çev. 

Müfit Günay), Ankara, 2000.

44 

olduklarından kanunnâmelerde ve resmi kayıtlarda genellikle “konar-göçer” tabiriyle 

tanımlanmışlardır 214 . 

Türkmen, Yörük 215 ya da daha sonra Kızılbaş adlarıyla bilinen Türk göçerler, 

1520’li yıllarda (doğuda Sinop’tan Antalya Körfezi’ne kadar uzanan bir hatta 

dayanan) Anadolu beylerbeyiliği nüfusunun yaklaşık % 15’ini oluşturuyordu. Yaya 

ve müsellem gibi göçer kökenli askeri gruplar da eklendiğinde bu oranın %27’ye 

çıktığı görülmektedir. Ama asıl büyük Yörük çoğunlukları, Ankara, Kütahya, 

Menteşe, Aydın, Saruhan, Teke ve Hamid sancaklarıydı. Bu yedi sancak toplam 

80.000 hane dolayında bir göçer nüfusunu barındırıyordu 216 . Osmanlı Devleti, bu 

kadar azımsanmayacak derecede ciddi bir orana sahip konar-göçerleri kendi 

imparatorluk düzeniyle uyum içinde var edebilmek için onlara birtakım kolaylıklar 

sağlamış 217 ve bazı önlemler almıştı. Her klana yaylak ve kışlaklarıyla bir yurt 

veriliyor; bunun sınırları belirlenip imparatorluğun tahrir defterlerine kaydediliyordu. 

Bu yurt alanı içinde Türkmenler, hayvancılığın yanı sıra marjinal olarak tarımla da 

uğraşıyor; ormanlık ve bataklık araziyi tarıma açıp, ister kendi ihtiyaçlarını 

karşılamak ister pazarlamak üzere buğday, pamuk ve pirinç ekiyorlardı 218 . Diğer 

taraftan Batı Anadolu ile Aşağı Kilikya’nın nehir vadilerindeki arazinin sıtma yatağı 

hastalıklarla kaplı büyük bölümü işlenmeden duruyordu. Buralara kışlamaya gelen 

Türkmen göçerler, bu toprakların bir bölümünü tarıma açıp, pamuk ya da pirinç gibi 

ticari ürünler yetiştirmeye koyulmakta ve yaylaklarına döndüklerinde geride bekçiler 

214 Latif Armağan, Aynı makale, s. 142. 

215 Yörükler hakkında geniş bilgi için bkz. Mehmet Eröz, Yörükler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 

Đstanbul, 1999, ayrıca bkz. Behset Karaca, “XV. ve XVI. Asırlarda Teke Sancağı’ndaki Yörüklerin 

Sosyal ve Ekonomik Durumu”, 18-19 Aralık 2003 tarihinde Cumhuriyet’in 80. Yılı Münasebetiyle 

Düzenlenen Antalya’nın Son Bin Yılı Sempozyumunda Sunulan Bildiri, Antalya, 2003, s.12; Behset 

Karaca, “Osmanlı Devlet’inde Konar-Göçer Zümrelerin(Yörükler) Safevi Devletiyle Đlişkileri”, 

Arayışlar, sa. 14, 2005, s.17-36. 

216 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s. 71. 

217 Harap, boş yerlerin imarı ve zirai üretimin arttırılması için Yörüklere toprak ve konut verilerek 

yerleşik yaşama uyumları sağlanmıştır. Bkz. Ali Rıza Gökbunar, “Osmanlı Devleti’nde Yörüklerin 

Göçerlikten Yerleşik Yaşama Geçirilmesinde Uygulanan Vergi Politikaları ve Sonuçları”, Celal Bayar 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2003, c.I, sa:2, s. 59-66. 

218 Örneğin, Aydın Yörükleri içerisinde çeltikçilik yapan bir çok cemaat bulunmaktaydı, 1522’de 

Arabtan-ı Çenme Yörükleri’nin nısfı yani yarısı çeltükçüdir; Boluca Yörükleri de Balatcık nehrinde 

kadimden çeltükcüdürler; Birgi Kazasındaki Kerpe Deresi Yörükleri de çeltük ziraati ile meşgul idiler. 

Behset Karaca, “1522-1532 Tarihlerinde Aydın-Đli Yörükleri”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, Isparta, 2005, sa. 13, s. 114; ayrıca bkz. Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun 

Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.75.

45 

bırakarak daha sonra mahsulü kaldırmaya gelmekteydiler 219 . Her ne kadar konargöçer 

zümrelerin tarımsal ürünlerini piyasaya sürmelerine izin verilmiş ise de bu 

zümreler, tarımı, ticari kaygılardan ziyade kendi ihtiyaçlarını karşılamak için 

yapmaktaydılar 220 . Osmanlı içtimâi-mali sistemi içerisinde tımarlı reaya statüsünde 

olan konar-göçerler, yaylak ve kışlaklarının dahil bulunduğu tımar veya vakıf 

arazisinde tıpkı tımarlı reaya gibi üretimlerinden toprak sahiplerine vergi 

ödemekteydiler 221 . 

Nitekim üretici unsurlardan üçüncüsü olarak ele aldığımız konar-göçerler, 

gerçekleştirdikleri tarımsal faaliyetlerde hem kışlık erzaklarını tedarik etmekte hem 

de yaptıkları ziraatten dolayı devlete ödedikleri vergiler dolayısıyla devlet hazinesine 

önemli miktarda katkı sağlamaktaydılar. Dolayısıyla kuruluşundan beri yerleşik 

yaşamı benimseyen Osmanlı Devleti, konar-göçerleri yerleşik yaşama alıştırmak 

gayesiyle onların tarımsal faaliyette bulunmasına yönelik teşviklerde bulunmuş hatta 

istihsal ettikleri tarımsal ürünlerin ticaretini yapmalarına dahi izin vermiştir 222 . 


220 Serkan Sarı, XV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe, Hamid ve Teke Sancağı Yörükleri, (Yayınlanmamış 

Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2008, s.284. 

221 Ahmet Tabakoğlu, Türkiye Đktisat Tarihi, s. 193-194. 

222 Konar-göçerler, Batı Anadolu’nun bazı düzlüklerinde yetiştirdikleri pamuğu Efes (Ayasoluk) ve 

Palatia (Balat) limanları ile Sakız adasındaki Đtalyanlara satmakta idiler. Halil Đnalcık, Osmanlı 

Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.75.

46 

III. BÖLÜM 

OSMANLI’DA TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER ĐLE BU 

FAKTÖRLERĐN ORTAYA ÇIKARDIĞI SONUÇLAR VE KLASĐK DÖNEM 

OSMANLI TARIMINDA UYGULANAN METODLAR 

I. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLER 

A- Coğrafya ve Đklim 

Tarımsal faaliyetleri direkt olarak etkileyen faktörlerin başında coğrafya ve 

iklim gelmektedir. Đnsan topluluklarının iktisadi ve sosyal faaliyetleri, büyük ölçüde 

hayatlarını sürdürdükleri coğrafyanın iklimine göre şekil almaktadır 223 . Günümüz 

devletlerinde olduğu gibi, Osmanlı Devleti zamanında da tarımsal faaliyetler ve buna 

bağlı olarak yetiştirilen tarım ürünlerinin çeşitliliği, coğrafi şartların ve iklimin tesiri 

altında kalmakta idi. Đklimin elverişliliği, tarım ürünlerinin gelişim sürecini doğrudan 

etkilerken, zirai ürünün yetiştiği bölgede iklimin müsait olması ise, bir taraftan 

ürünlerin gelişmesini ve olgunlaşmasını hızlandırmakta diğer taraftan da birim 

alandan yüksek oranda verim alınmasında önemli rol oynamaktadır. 

Onbeş ve onaltıncı yüzyıllarda gelişiminin doruğuna ulaşan Osmanlı Devleti, 

farklı türden manzaralara sahip bulunmaktaydı 224 . Üç kıta üzerinde 10-50° kuzey 

paralelleri ile 10-60° doğu meridyenleri arasında uzanan Osmanlı Devleti 225 , Akdeniz 

kıyılarında nemli, Balkanlar’da ve Tuna ülkelerinde serin, Kuzey Afrika ve Arap 

Yarımadası’nda ise son derece kurak bir iklime sahipti 226 . Bu durumda Osmanlı 

223 Osman Gümüşçü, Tarihi Coğrafya, Đstanbul, 2006, s. 274. 

224 W. Dıeter Hütteroth, “Osmanlı Đmparatorluğu’nun Tarihi Coğrafyası”, Türkler, Ankara, 2002, c.IX, 

s.45. 

225 Şinasi Altundağ, “Osmanlı Đmparatorluğu’nun Vergi Sistemi Hakkında Kısa Bir Araştırma” 

AÜDTCFD, c.V, sa.2, Ankara, 1947. 

226 W. Dıeter Hütteroth, Aynı makale, s.45.

47 

ülkesi, tropik iklim kuşağından başlayarak geniş çölleri de içerisine alan bu kuşağı 

aştıktan sonra, subtropik mıntıkaya geçiyor ve mutedil (ılıman) kuşağın ortalarına 

kadar uzanıyordu 227 . Dolayısıyla bu kadar geniş bir iklim varyasyonuna sahip 

Osmanlı coğrafyasında yağmur ve ısı miktarı çeşitlilik göstermekte ve bu da Osmanlı 

köylüsünün tarım faaliyetlerini derinden etkilemekteydi. Akdeniz kıyılarında Ocak 

ayında +5° ‘lik sıcaklığın olması, burada zeytin ve zeytinyağı üretiminin 

gerçekleşmesinde etken rol oynarken Akdeniz’in alüvyonlu düzlükleri de susam 

üretimi için vazgeçilmez bir hayat sahası oluşturmaktaydı 228 . Tarımsal faaliyetleri ve 

dolayısıyla zirai ürünlerin çeşitliliğini etkileyen, matematiksel konumdan 

kaynaklanan coğrafi faktörler olduğu gibi özel konumdan kaynaklanan coğrafi 

faktörler de tarım ekonomisini şekillendiren bir role sahipti. Öyle ki; Osmanlı 

Anadolusu’nun kuzeyinde ve güneyinde denizlere paralel uzanan yüksek dağ 

sıralarının bulunması, denizden gelen nemli hava kütlelerinin iç kesimlere girmesini 

engelleyerek iç bölgelerde şiddetli bir karasal iklimin hüküm sürmesine neden olmuş 

ve bu iklim çeşidi kendisine özgü bir bitki örtüsünü beraberinde getirdiği gibi karasal 

iklimin egemen olduğu bölgelerde de tarım ürünleri çeşitliliğinin sınırlı kalmasında 

etken rol oynamıştır 229 . Bu cümleden olmak üzere Osmanlı coğrafyasında karasal 

iklimin hüküm sürdüğü bölgelerde bu iklime uygun olan tarım ürünleri yetiştirilmekte 

özellikle buğday ve arpa gibi hububat ürünlerinin üretimi başta olmak üzere, üzüm 

yetiştiriciliği ile mercimek, nohut vb. bakliyat türlerinin üretimi kesif olarak 

yapılmaktaydı. 

Osmanlı ülkesindeki eyaletlerin sahip olduğu coğrafi özellikler, buralardaki 

tarım istihsalini ciddi anlamda etkilemiştir. Örneğin; Kıbrıs’ın yağmur mevsimi 

Kasım-Şubat ayları arasında olup yazı çok kurak ve sıcaktır. Bu yüzden burada ziraat 

sadece mümbit ve sulanması mümkün olan dar ve küçük vadilerde yapılabilmekte 

iken taşlık ve çorak bir araziye sahip olan Gürcistan Eyaleti’nde ise zirai faaliyetler 

227 Şinasi Altundağ, Aynı makale, s. 187. 

228 W. Dıeter Hütteroth, Aynı makale, s.45. 

229 Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Ankara, 1988, s.11. Örneğin, Bitlis 

Sancağı’nda şiddetli karasal iklimin hüküm sürmesi ve buradaki arazilerin dağlık olması, tarımsal 

faaliyetleri olumsuz etkilemekle beraber tarım ürünlerinin çeşitliliğini de sınırlandırmıştır. Bkz. Ahmet 

Yılmaz, 413 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555-1556), 

(Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010, 

s.101.

48 

yok denecek kadar az ölçekte gerçekleştirilmekte idi 230 . Mısır ise sahip olduğu 

verimli topraklar ve büyük sulama kanalları sayesinde tam bir tarım ülkesi 

konumundaydı 231 . 

Nitekim Osmanlı’daki zirai faaliyetlerin genel olarak nehir teraslarının 

bataklık olmayan bölümlerinde ve tepeler üzerindeki düzlük alanlarda yoğunlaşması 

tarımın coğrafya ile olan sıkı münasebetini açıkça göstermektedir. 

B- Kuraklık 

Đklim değerleri arasında sıcaklık, yağış, don olayları, güneşlenme durumu, 

kuraklık gibi unsurlar, tarıma etki eden etmenler olarak karşımıza çıkmaktadır. 232 

Özellikle hararetin yüksek olduğu aylarda rutubetin az olması anlamına gelen 

kuraklık, Osmanlı tarımını, o dönemin şartlarında oldukça şiddetli tesiri altına 

almaktaydı. Anadolu coğrafyası, bulunduğu konum dolayısıyla farklı yağış rejimine 

sahipti. Anadolu’da; Orta Anadolu, Tuz Gölü çevresi ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgesi, denizsel iklimden uzak kalan ve dağlık bir yapıya sahip olan doğuda ise 

Erzurum, Erzincan, Elazığ yarı kurak özellik taşımaktaydı 233 . Dolayısıyla iklim ve 

coğrafya ile yakından ilişkili olan kuraklık, yaz mevsiminde Anadolu’nun büyük bir 

bölümünde etkili olmaktaydı. 

Yağmurun bol olduğu yıllarda, bereketli mahsuller alınmakta, kurak yıllarda 

ise mahsul azalmakta ve bazı seneler tamamıyla mahvolmakta idi 234 . Anadolu’nun 

bazı yörelerinde kuraklığın etkisinin üç yıl gibi çok uzun bir süre devam etmesi ise bu 

bölgede yaşayan çiftçilerin mağduriyetini daha da artırmakta idi. Dolayısıyla toprağa 

bağımlı bir hayat süren köylüler, kuraklığın etkisini azaltmanın çaresini bulma yoluna 

230 Şinasi Altundağ, Aynı makale, s.194. 

231 Şinasi Altundağ, Aynı makale, s.195. 

232 Zeynep Dernek, Aynı eser, s.30. 

233 Abdülkadir Gül, “Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık (Erzurum Vilayeti Örneği: 1892-1893 ve 

1906-1908 Yılları)”, Uluslar Arası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2009, sa:9, c.II, s.144. 

234 Lütfi Güçer, Aynı eser, s.11-12.

49 

gitmekte 235 , ancak bu konuda herhangi bir çare bulamayınca bulundukları bölgeyi 

terk etmek zorunda kalmaktaydılar. Örneğin; 1559-1560 yıllarında Karadeniz’in 

kuzey kesimindeki Osmanlı topraklarında yani Kırım bölgesinde şiddetli bir kuraklık 

hadisesi yaşanınca ve buralarda göç hareketleri baş göstermiştir 236 . Klasik dönem 

Osmanlı şartlarında halkın büyük bir kesiminin toprağa bağlı olarak geçimini sağlıyor 

olması dolayısıyla kuraklık gibi önemli bir hadisenin devlet ve halk üzerinde 

doğuracağı sonuçları kestirememek mümkün değildir. Nitekim bu doğrultuda tarımla 

meşgul olan köylü halkın, kuraklık vakasının yaşanmadığı ya da bunun daha az 

şiddetle yaşandığı bölgelere göç etmek zorunda kalmaları, birçok çiftçinin arazisinin 

boş kalmasına ve tarımsal faaliyetlerin kesintiye uğramasına sebep olurken devletin 

de önemli oranda vergi kaybına sebep olmaktaydı. Diğer taraftan kuraklığın getirdiği 

tehlike kadar olmasa da şiddetli dolu yağışı ve don olaylarının meydana geldiği 

zamanlarda da, tarımla iştigal eden köylü reaya, çok zor durumda kalmaktaydı 237 . 

C- Konar-Göçerlerin Hayvancılık Faaliyetleri 

Akdeniz iklimi kuşağında, tarih boyunca ekincilik ile hayvan yetiştirme 

beraber yürümüş ve özellikle XVI-XVII. asırlarda geniş bir iktisadi faaliyet sahasını 

oluşturmuştur. Dağların çayırlarla örtülü yüksek kısımlarında ve çöllerde büyük 

sürüler halinde beslenen hayvanlar mera’dan mera’ya ve mevsim değişikliklerine 

uyarak yaylaktan kışlağa sürülmek suretiyle beslenirlerdi. Büyük sürülerin bir 

meradan başka meraya geçmeleri ve yaylaktan kışlağa yürüyüşleri esnasında ekilmiş 

sahaların arasından geçmek mecburiyetinde kalmaları ve çok defa bu sahaları tahrip 

etmeleri, yerleşmiş köylü yani çiftçi ile çobanı menfaat tezadına düşürmekte idi 238 . 

XVI-XVII. asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda hayvan yetiştirme çok geniş 

bir iktisadi faaliyet kolu idi. Yerleşmiş ziraat ile meşgul köylülerin sürüleri vardı. Bu 

235 Yunus Özdeğer, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Meydana Gelen Bir Kuraklık ve Kıtlık Hadisesi Đle 

Bunun Sosyo-Ekonomik Sonuçları”, Karadeniz Araştırmaları, sa.19, Güz-2008, s.88. 

236 Gilles Veinstein, “Karadeniz’in Kuzeyinde Büyük 1560 Kuraklığı: Osmanlı Yetkililerinin Durumu 

Algılayışı ve Gösterdikleri Tepkiler”, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Doğal Afetler, (Ed. Elızabeth 

Zacharıadou), Đstanbul, 2001, s.298. 

237 Mehmet Yavuz Erler, “ XIX. Yüzyıldaki Bazı Doğal Afetler ve Osmanlı Yönetimi”, Türkler, c. 

XIII, Ankara, 2002, bkz. s.768-769. 

238 Lütfi Güçer, Aynı eser, s.13.

50 

sürüler umumiyetle köylerin hududu dahilindeki meralarda beslenirdi. Bir çok 

köylerin kendilerine mahsus yaylası olduğu için hububat tarımını çok da olumsuz 

etkilememekteydi. Ancak Anadolu ve Rumeli’de Yörük ve aşiretlerin yetiştirdiği 

hayvanlar, ziraat için büyük bir tehlike arz etmekteydi 239 . 

Osmanlı toprakları içinde hayvan yetiştirme ile meşgul kalabalık bir nüfusun 

bulunması, ekilebilen araziyi daraltıyor ve ziraati devamlı surette tehdit ederek 

memleket ekonomisi için mühim bir dava teşkil ediyordu. Sürülerin, mezru sahaların 

civarından geçerken, çobanların dikkatsizliği yüzünden tarlalara girerek ve ekinleri 

yemek, çiğnemek suretiyle, çiftçileri zarara sokmaları sık sık görülen bir durum 

olduğu için tarımsal polis müessesesi ihdas edilmiş olmakla beraber birtakım 

kanunlarda da zirai emniyet düzenlemesi yapılmıştır 240 . Fatih kanunnamesinin 34. 

maddesinde aynen şöyle denilmektedir: “ bir kimsenin atı veya öküzü ya kısrağı ekine 

girse davar başına beş akça cürüm alıp beş çomak. Buzağı girse bir akça çomak, 

koyun girse iki koyuna bir akça olup bir çomak urulur” 241 . Bu hükümden de 

anlaşılacağı üzere, zarara uğrayan çiftçinin zararı tazmin ediliyor ve sürü sahiplerini 

dikkatli ve uyanık bulundurmak için de ekine giren her iki baş koyun için 1 akça para 

cezası alınıyor ve kendisine bir sopa vuruluyordu. Yine köylü halkın zirai hayatına 

büyük bir ehemmiyet veren Osmanlı Devleti, konar-göçerlerin hayvancılık 

faaliyetlerinin ekili tarım alanlarına zarar vermemesi için sürekli olarak divanda 

olağanüstü kararlar almakta ve bu konu hakkında hiçbir tavizde bulunmamaktaydı. 

Örneğin, Kütahya civarındaki konar-göçer taifesinin mezruat ve mahsulât arasında 

davar gezdirmeleri sonucunda bu bölgedeki yerleşik köylü reayanın bu durumdan 

zarar görmemesi amacıyla mezbur taifeye derhal hayvanlarını zapt altına almaları 

bildirilmiş, aksi takdirde yine benzeri hal ve tavırlarda olurlar ise bulundukları yerden 

çok uzak bir yöreye sürgün edilecekleri beyan edilmiştir 242 . Yine Bozok Sancağı’nda 

tahıl ekili araziye davar girerse o davarın sahibine beş sopa vurulacağı ve her sopa 

239 Lütfi Güçer, Aynı eser, s.14. 


241 Ömer Lütfi Barkan, Kanunlar, s.392. 

242 Ahmed Refik, Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200), Đstanbul, 1989, s. 205-206.

51 

başına kendisinden birer akçe alınacağına dair zirai hayatı düzenleyici kanunlar tahsis 

edilmiştir 243 . 

D- Çekirge ve Tarla Faresi Đstilâsı 

Çekirgeler, ansızın çölden gelip ekili alanlara üşüşen, belli bir yoğunluk 

kazandıktan sonra sürü halinde yaşayan 244 ve geçtikleri yerlerdeki bütün ekili arazileri 

talan eden 245 canlılardır. Sıcak rüzgârlarla uzun mesafelere taşınarak gündüzleri yer 

değiştiren ve akşama doğru yere inen 7-8 cm boyundaki çekirgeler, metrekareye 200 

çekirge düşecek bir yoğunluğa ulaşmaktadırlar. Bu, kilometrekarede iki yüz milyon 

çekirgeyi ifade eden bir yoğunluk demektir 246 . Bu kadar yoğunluktaki çekirge 

sürülerinin ekili tarlaları istila etmesi köylüyü çileden çıkarmakta, tarlaların harap 

olmasına neden olmakta idi 247 . Diğer taraftan bir çekirge yavrusu, günde kendi 

ağırlığı kadar besin yiyebilmekte ve bir çekirge, larva halinden erginliğe 3-3,5 ayda 

ulaşabilmektedir. Orta yaşlı yavruların meydana getirdiği sürülerin ağırlığının 250- 

300 ton olduğu düşünülürse, bu, böyle bir sürünün günde ortalama 250 - 300 ton 

yiyecek tüketmesi anlamına gelmektedir 248 . Dolayısıyla bu durum, gerekli önlemler 

alınmadığı takdirde çekirge istilasına maruz kalan bir yerde büyük kıtlık ve felaket 

demektir. Diğer yandan tarla fareleri de özellikle sebze bahçelerindeki ürünlere zarar 

veren diğer canlılar arasında yer almaktaydı. Zirai mahsulün yetiştirildiği tarlayı 

çekirge ve tarla faresinin istilâ etmesi, köylünün tarımsal faaliyetlerini olumsuz 

etkilemekte ve çoğunlukla ürünün olgunlaşma sürecinde ortaya çıkan bu iki mahsulât 

düşmanının ürüne verdiği zararlar, beklenen orandan az ürün alan köylünün mutsuz 

olmasına neden olmakta idi. 

243 Barkan, Kanunlar, s.127. 

244 Daniel Panzac, Osmanlı Đmparatorluğunda Veba (1700-1850), (çev. Serap Yılmaz), Đstanbul, 1997, 

s.10. 

245 Orhan Kılıç, “Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Kıtlıklar”, Türkler, Ankara, 2002, c.X, s.725. 

246 Danıel Panzac, Aynı eser, s. 11. 

247 Örneğin; 1555-1556’da Manisa Kazası’nda mevsim şartlarının müsaid geçmediği esnada çekirge 

peydâ olunca bu zararlıya karşı, “sığırcık suyu” getirtilmesi için 4 çavuş, Manisa’dan, suyun 

bulunduğu 14 kadılığa gönderilmiş; hatta Đsfehan’a dahi adam gönderilmiştir. Ancak netice vermeyen 

bu tedbirler, çekirgelere karşı tesirli olmamış, ekili sahalar tamamen harâp bir hale gelmiştir. Feridun 

Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989, s.243-244. 

248 Ertan Gökmen, “Batı Anadolu’da Çekirge Felaketi (1850-1915)”, Belleten, c. LXXIV, sa.269, 

Yıl:2010 –Nisan, s.128.

52 

Nitekim tarla faresi ve özellikle çekirge sürülerinin felaketine uğrayan 

yerlerde tarım ürünlerinin zayi olması; kıtlıklara, fiyat artışlarına, halkın vergi 

borçlarını zamanında ödeyememesine 249 ve dolayısıyla devletin önemli oranda vergi 

kayıplarına neden olmaktaydı 250 . 

E- Tımar Sisteminin Bozulması Neticesinde Uygulanan Politikaların ve 

Mali Buhranın Tarıma Etkisi 

16. yüzyılın ilk yarısında Anadolu’da ekime elverişli pek çok toprak emek 

darlığı nedeniyle boş durmakta idi. Nüfus artışıyla birlikte bu topraklar ekilmeye 

başlayınca, tarımsal üretim hızla arttı. Üretimin artmasının nedeni ekilen toprakların 

genişlemesiydi. Nitekim yüzyılın ortalarından itibaren yeni hane kuran reaya için 

ekilebilir toprak bulmak güçleşmeye ve ekilen toprakların artış hızı, nüfus artış 

hızının gerisinde kalmaya başladı 251 . Dolayısıyla nüfus artışları nedeniyle tarımsal 

üretimin daha büyük bir bölümü kırsal alanlarda tüketilmekte 252 ve bu durum 

sonucunda tarımsal ürünlerin fiyatları değer fiyatlarının kat ve kat üzerinde 

seyretmekte idi. Kırsal alanda yetiştirilen zirai ürünlerin köylerde ve kentlerde hemen 

erimesi sonucunda tımar sahipleri, bu yetiştirilen ürünlerden elde ettikleri vergi 

gelirlerinden yoksun kalmakta idi 253 . Diğer taraftan 16. yüzyıl dünya konjonktüründe 

meydana gelen gelişmeler de tımar sisteminin bozulmasında ya da kabuk 

değiştirmesinde etkin rol oynamıştır. Coğrafi keşiflerle ticaret yol ve dengelerinin 

değişmesi, yeni bölgelerden Avrupa’ya akan altın ve gümüşün bütün Akdeniz 

havzasını etkisi altına alan enflasyon baskısı, XVI. yüzyıl sonlarındaki nüfus artışı 

gibi etkenler, Osmanlı maliyesini sarsmaya başlamıştır. Aynı dönemde Avrupa’da 

ateşli silahlarla donatılmış daimi orduların karşısında geleneksel silahlarıyla savaşan 

249 Bu gibi durumlarda devlet çekirge istilasına maruz kalan bölgelerden almış olduğu zirai vergilerin 

miktarında makul oranlarda indirime gitmiş ve mevcut biriken vergi borçlarının ödenmesi için köylü 

reayaya geniş bir zaman süreci tanımıştır. Mehmet Yavuz Erler, Aynı makale, s. 763. 

250 Ertan Gökmen, Aynı makale, s.165. 



253 Huri Đslamoğlu, 16. yüzyılda görülen toprak üzerindeki nüfus baskısının, köylünün üretimine zarar 

verecek boyutta olmadığını, tam aksine köylünün ürünlere yenilerini(meselâ topraktaki azot eksikliğini 

gideren baklagiller) eklemekle ve yakmak ya da baltayla kesmek suretiyle ormanlık alanları tarıma 

açmakla, toprak üzerindeki nüfus baskısına karşı direnç gösterdiğini belirtmektedir. Bkz. Huri 

Đslamoğlu, “16. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylüler, Ticarileşme ve Devlet Đktidarının Meşrulaştırılması”, 

Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (ed. Çağlar Keyder), s.70.

53 

Osmanlı tımarlı sipahi birliklerinin artık yetersiz kalmasından dolayı devlet daha 

fazla sayıda yeniçeri istihdam etmeye başlamış ve yeni askeri birliklerin maaşının 

ödenmesi sorunu Osmanlı maliyecilerinin en büyük uğraşı haline gelmiştir. 

Dolayısıyla dünyada ayni ekonomiden nakdi ekonomiye geçiş tımar sisteminin temel 

felsefesini 254 bu şekilde yıpratmıştır. 1527-1528 bütçesine göre devlet maliyesi 

içindeki payı %37 olan tımar sistemi, XVII. yüzyıl başlarından itibaren nakdi 

ilişkilerin yaygınlaşması, fiyat hareketleri, harp teknolojisinin askerliği bir meslek 

haline getirmesi gibi dünya ekonomisinde ortaya çıkan yapısal değişikliklerle birlikte 

eski önemini kaybetmeye başlamış 255 ve çöken tımar sistemiyle beraber Osmanlı 

toprak düzeni ve üretim mekanizmasındaki dengeler de sarsılmıştır 256 . 

Tımar sisteminin bozulmasına paralel olarak, devlet otoritesi de gittikçe 

zayıflamış ve yoğunlaşan siyasi ve ekonomik anarşi içinde sipahiler dirlikleri kendi 

mülkleri gibi tasarruf etmeye başlamışlar 257 ve bu durum tımar kesiminin merkez 

maliyesi içerisine alınmaya başlaması yani tımar topraklarının iltizama verilmesi 

sürecinin başlamasına sebep olmuştur 258 . 

Osmanlı Devleti’nin erken dönemlerinden itibaren kullanılan bu yöntemle 

devlet, vergi toplama işini açık artırma yoluyla ve bir ya da üç senelik süreler için 

“mültezim” adı verilen özel kişilere devrediyor ya da satıyordu. Tımar düzeni dışında 

kalan bu vergi kaynakları, mukataalar 259 olarak adlandırılıyordu 260 . Tımar düzeniyle 

254 Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanlı Đmparatorluğu, c.VI, Đstanbul, 2008, s.245. 

255 Ahmet Tabakoğlu, Türkiye Đktisat Tarihi, s.236. Tımar sisteminin çöküş sebepleri arasında, çok 

sayıda reayanın tımarlı sipahi sınıfı arasına karışması, tımarların ehil olmayan kişilere verilmesi de 

gösterilmektedir. Fatma Acun, Aynı makale, s.906. Tımar sisteminin bozulması hakkında bkz. Ö. Lütfi 

Barkan, “Tımar”, Đ.A, s.321. 

256 Abdüllatif Şener, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, Đstanbul, 1990, s.17. 


258 Ahmet Tabakoğlu, Türkiye Đktisat Tarihi, s.236; Devlet, artan fiyatlar karşısında tımar sistemiyle 

yeterli gelir elde edemeyince, iltizam usulünü reaya üzerinde baskıya yol açacak şekilde uygulamak 

zorunda kalmıştır. Ferhat Başkan Özgen, “Osmanlı Devleti’nin Diğer Devletlerle Đktisadi Đlişkisi” 

Ekonomi ve Toplum, sa:32, Mart-Nisan 2000, s.110. 

259 Mukataa, coğrafi sınırları ile alınacak vergilerin tür ve miktarları maliye tarafından saptanmış vergi 

kaynağı ya da kaynakları anlamına gelmektedir. Şevket Pamuk, Aynı eser, s.147. 

260 Şevket Pamuk, Aynı eser, s.147.

54 

karşılaştırıldığında iltizam 261 , vergi ödeyen üreticiler için çok daha ağır koşullar 

getiriyordu. Tımar düzeninin mantığına göre sipahi, kendi uzun dönemli çıkarları 

açısından reayayı kollamak zorundaydı. Ağır vergilerle ve zor kullanarak reayanın 

ezilmesi yalnızca üretici için değil, artığa el koyan sipahi için de uzun dönemde 

olumsuz sonuçlar yaratabilecekti. Oysa bir mukataayı en fazla üç yıllık süre için ele 

geçiren mültezimin bu tür kaygıları olamazdı. Mültezim en kısa zamanda en fazla 

geliri toplamaya çalışıyor ve bu amaçla köylü üreticilere mümkün olan en ağır 

sömürü yöntemlerini uyguluyordu. Bu nedenle, iltizamın, tarımsal üreticiler 

üzerindeki baskıları, vergi yükünü artırdığı söylenebilir 262 . 

Nitekim tımar düzeni içerisinde köylü reaya, zirai aktivasyonunu güvenli bir 

şekilde ve gelecek kaygısı yaşamadan gerçekleştirmekte iken tımar sisteminin 

bozulması ve bu sistemin yerini iltizam uygulamasının alması, bir süre sonra iltizam 

sisteminin de merkez maliyesinin ihtiyaçlarını o günkü şartlar dâhilinde 

karşılayamaması sonucunda malikâne 263 sisteminin devreye girmesi ile beraber köylü 

reaya, ürettiği ürünün büyük bir bölümünü vergi olarak vereceği endişesinden dolayı 

zirai üretimini rahat bir şekilde gerçekleştirememiş ve dolayısıyla bu gelişmeler 

olağan tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilemiştir. Dolayısıyla tımarların iltizama 

verilip mukataaya dönüştürülmesi, vergi konusu olan zirai işletmelerin 

verimsizleşmeleri ile sonuçlanmıştır 264 . 

261 Đltizam hakkında geniş bilgi için bkz. Salih Özbaran, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Đmparatorluğunda 

Đltizam”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve Đktisat Tarihi Kongresi’nde Sunulan Tebliğler, Ankara, 

1990, s. 453-457. 


263 Devlet, iltizam usulüyle köylü kesimin mültezimlerin baskısı altında ezilmelerini önlemek amacıyla 

mukataaların sürelerinin uzatılmasını esas alan malikâne sistemini uygulamayı düşünmüştür. 

Mukataaların süresi uzatılırsa, mültezimlerin vergi kaynaklarına karşı daha dikkatli davranacakları 

umuluyordu. Şevket Pamuk, aynı eser, s.149. 

264 Ahmet Tabakoğlu, Türkiye Đktisat Tarihi, s.236.

55 

F- Celali Đsyanları 

Osmanlı tarım istihsalini menfi yönde etkileyen bir diğer etmen de belirli bir 

periyotta meydana gelmiş olan ve tesirlerini uzun süre devam ettiren celali isyanları 

idi 265 . Bu isyanların meydana geldiği dönemde birtakım iktisadi ve sosyal 

değişimlerin yaşanması, aslında isyanları hazırlayan etmenlerin ne olduğu hakkında 

da bize umumi anlamda ışık tutmaktadır. Bu doğrultuda coğrafi keşifler sonucunda 

Amerika kıtasının keşfi, aslında bütün dünya ülkelerinde olduğu gibi Osmanlı 

Devleti’nin ekonomisini de derinden etkileyecek gelişmeleri beraberinde getirmiştir. 

Öyle ki Yeni Dünya’dan (Amerika) gelen gümüşün, giderek artan miktarda Osmanlı 

ülkesine girmesi, akçanın değerinin düşmesine neden olarak, fiyatlarda geniş çaplı 

dalgalanmalara yol açmıştır. Dahası, imparatorluğa giren paranın burada kalmayarak 

ipek yolu’nu takiben Đran’a oradan da Hindistan’a geçmesi, Osmanlı ticaret dengesini 

büyük ölçüde olumsuz etkilemiştir. Akçanın değer kaybı, ulufeli askerlerin, özellikle 

kapıkullarının, enflasyonu karşılar oranda maaş istemelerine neden olmuş, talepleri 

reddedilince ayaklanma çıkarmışlardır: 1589-91 yıllarında yeniçeriler iki kere, 1593 

yılında bir kere ayaklanmışlardır. Akçanın sürekli değer kaybetmesiyle 266 enflasyon 

girdabına giren Osmanlı Đmparatorluğu, akçayı devalüe ederek bu girdaptan 

kurtulmayı amaçlamış; ancak devalüasyon fiyatlarda büyük değişmelere yol açarak 

imparatorluğun ekonomisini krize sokmuştur. Akçanın devalüasyonundan sonra, 

standart Osmanlı akçasıyla aynı miktarda malın satın alınamaması, yalnız ulufeli 

askerler arasında değil, şehir ve köylerdeki halk arasında da sıkıntılar yaratmıştır 267 . 

Öte yandan Osmanlı Đmparatorluğu’nda 16. yüzyılın yarısına kadar nüfus artış hızı 

normal düzeyde seyrederken bu yüzyılın sonuna doğru nüfus önemli oranda artış 

göstererek Anadolu ve Đstanbul bölgesinin nüfusu 5-6 milyondan 8-9 milyona 

yükselmiştir. Bu nüfus artışı, Anadolu’da topraksız ve işsiz bir kalabalığın 

oluşmasına neden olmuştur 268 . 

265 Celali Đsyanları ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Akdağ, “Celâli Fetreti”, AÜDTCFD, 

Ankara, 1958, sa.1-2, s.53-107; aynı yazar, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Đstanbul, 1995. 

266 1584’e kadar 55-60 akça olan bir duka altın, 1584’ten sonra akçanın değerinin %100 düşmesi 

sonucunda 120 akça olmuştur. Halil Đnalcık, “Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Genel Bir Bakış”, 

Ekonomi, Doğu Batı, Ankara, 2006, sa:17, s.16. 

267 Fatma Acun, “Celâli Đsyanları (1591-1611)”, Türkler, Ankara, 2002, c.IX, s.696. 

268 Ali Rıza Gökbunar, “Celâli Ayaklanmalarının Maliye Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”, 

Yönetim ve Ekonomi Dergisi, CBÜĐĐBF, Yıl, 2007, c.XIV, sa:1 s. 14.

56 

Dolayısıyla oluşan bu şartlar neticesinde Osmanlı zirai ekonomisini mühim 

oranda tesiri altına alan ve isyanlar furyası olarak addedilen “Celâli Đsyanları” ortaya 

çıkmıştır. Anadolu köylülüğü, yani üretici tabaka, 1596-1650 arasında, kurulu düzeni 

büyük ölçüde sarsan bir dizi isyanla yerlerinden edilmiş, çiftlik sistemini de tesiri 

altına alan isyanlar, köylünün toprak üzerindeki aktivasyonunu da engellemiştir 269 . 

Celâli mücadelesi döneminde zor durumda kalan köylüler, işledikleri toprakları terk 

ederek şehirlere göç etmişler ya da göçebe hayata geri dönmüşlerdir 270 . Anadolu 

köylüsünün kitleler halinde göç etmesi, tarımda verimliliği etkilemiş, ürün 

yetiştirilecek mevsimde tarlaların boş kalmasına neden olmuştur 271 . 

Celali isyanları sonrasında reaya ile sipahilerin tımarları terk etmesi ve kent 

nüfusunun giderek artması, tarımsal üretime darbe vurmuş, devletin mali gelirlerini 

azaltmış ve kentlerin iaşe sorunlarını ağırlaştırmıştır 272 . Nitekim Celâli hadiselerinin 

birden bire bir felaket halini aldığı 1603’te artık köylerde ziraat yapan insanların son 

derece azalması dolayısıyla ortaya çıkan buğday darlığı, tehlikeli bir afeti yaratmaya 

namzet olmuştur 273 . 

269 Ali Rıza Gökbunar, Aynı makale, s.15. 

270 Fatma Acun, “Celâli Đsyanları”, s.704. 

271 Fatma Acun, “Celâli Đsyanları”, s.706. Hükümetin, isyan ve eşkıyalık olayları neticesinde harap 

olup, terk edilen köyler hakkında, 17. yüzyıl ortalarına doğru ilginç tedbirler aldığı bilinmektedir. Bu 

tedbirlerden birisi de, terk edilen köy veya kasabaların, buraları yeniden şenlendirebilecek, maddi ve 

manevi yönden söz sahibi bazı şahıslara verilmesiydi. Böyle kimseler merkezi hazineye her yıl; çok 

büyük bedeller ödüyor ve buna karşılık aldığı köy kendi neslinden gelenlere kalabiliyordu. Efkan 

Uzun, “Osmanlı Ülkesinde Görülen Đsyan ve Eşkıyalık Olayları Hakkında Alınan Tedbirler Hakkında 

Bir Değerlendirme”, TÜBARD, Niğde, 2009, sa: 25, s.188. 


273 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Đstanbul, 1995, s. 453.

57 

SONUÇLAR 

II. TARIMA ETKĐ EDEN FAKTÖRLERĐN ORTAYA ÇIKARDIĞI 

A- Kıtlık ve Ortaya Çıkardığı Neticeler 

Kıtlıklar, meteorolojik şartlara bağlı olarak ne zaman, nerede ve hangi 

durumlarda ortaya çıkacağı önceden bilinmediği ve ölümcül neticeler verdiği için 

aynı zamanda bir afet olarak da değerlendirilir. Kıtlıkların ortaya çıkmasına sebep 

olan olaylar 274 oldukça fazladır ve bu olaylar da çoğu kere bir doğal afettir. Sel, 

yangın, kuraklık, deprem, çekirge istilâsı, aşırı soğuk ve sıcaklıkların da kıtlık 

hadiselerine yol açtığı bilinmektedir. Ayrıca eşkıyalık olayları, isyanlar ve harpler 

gibi siyasi ve sosyal olayların da kıtlık hadiseleriyle yakın ilişkisi vardır. Bu tür 

olayların arkasından da kıtlıklar yaşanmaktadır 275 . 

Osmanlı Anadolusunda baş gösteren kıtlıkların baş sebepleri arasında çekirge 

sürüsü istilaları yer almaktaydı. Öyle ki, Anadolu, 1550’den itibaren, bazen hafif, 

bazen orta şiddetli daimi bir kıtlık devrine girmiştir. Nitekim Bursa ve Balıkesir 

tarafında, 1525’ten 1527’ye kadarki süreçte müthiş bir çekirge tahribatı vuku bulmuş, 

1528’de de ekinleri suyun altında kalan çiftçiler, çoğu tohumlarını bile alamamışlardı. 

Hükümet merkezinden Balıkesir Sancak Beyliğine ve kadılara yollanan bir fermanda, 

1528’de halkın yine çekirgeden endişe ettiklerinden bahsolunarak, çekirge 

yumurtalarının yok edilmesi için köylülerin seferber edilmeleri emir edilmiştir 276 . 

Yine 1564 yılında Anadolu’da büyük bir kıtlık vakası yaşanmış ve bu büyük kıtlığın 

doğurduğu açlık “ halkı ot otlamak” zorunda bırakmıştır 277 . Nitekim meydana gelen 

kıtlıklar, halkı ve yönetenleri çok zor durumda bırakmıştır. 

274 Kıtlıkların ortaya çıkmasına sebep olan olaylar hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Orhan Kılıç, Aynı 

makale, s.718 vd. Ayrıca bkz. Mehmet Yavuz Erler, Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları 

(1800-1880), Đstanbul, 2010. 

275 Abdülkadir Gül, Aynı makale, s.144. 

276 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s.75. 

277 Zeki Arıkan, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Đhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, Prof. Dr. Bekir 

Kütükoğlu’na Armağan, Đstanbul, 1991, s.288.

58 

Çekirge sürülerinin ekin tarlalarına saldırısından kaynaklanan kıtlıkların yanı 

sıra bir de depo edilen hububatların yeterince iyi korunmamış olması da şiddetli 

kıtlıklara zemin hazırlamıştır. Örneğin; Đstanbul’daki görevliler, depolardaki 

buğdayları bir ara iyi koruyamamışlar, bu da buğdayların bozulmasına sebebiyet 

vererek fırınlardan iyi ekmek çıkmamasına neden olmuş ve bu olayın arkasından da 

şiddetli kıtlık meydana gelmiştir. 1755’te, Đstanbul’u açlık tehdit etmeye başlayınca 

bütün ümitler Karadeniz’den gelecek yetmiş adet buğday yüklü gemiye bağlanmıştı. 

Bu kez de gemiler, daha boğaza girmeden batmış, halk açlıktan bunalarak pirince 

hücum etmiş, pirincin de azalmaya başlaması, pirinç dükkânlarının halk tarafından 

yağmalanmasına neden olmuştu. Nitekim bu şiddetli kıtlık ortamı, zor bir süreçten 

sonra hükümet tarafından alınan sert önlemler neticesinde ortadan 

kaldırılabilmiştir 278 . Kıtlıklara ortam hazırlayan diğer bir etmen de yaşanan kuraklık 

vakaları idi. Kuraklıktan kaynaklanan kıtlıkların hemen ardından hava şartlarının 

müsaid olmasıyla beraber tarımla uğraşan çiftçinin, direkt olarak hububat ekimine 

ağırlık vermesi, kıtlığın çiftçiyi ve onun efradını psikolojik anlamda derinden 

etkilediğinin önemli bir göstergesidir 279 . 

16. yüzyılın sonlarına doğru zuhur eden mali buhrana paralel olarak 

toprakların köylülerin elinden çıkması sonucunda geniş sınırlara sahip çiftlikler 

kurulmuş ve oluşan bu yeni zirai ekonomide daha ziyade hayvan beslemeye 

ehemmiyet verildiğinden pek çok arazi, yavaş yavaş mera haline gelmiştir. Çünkü 

hayvan beslemek hububat ekimine göre hem daha az zahmetli hem de daha çok kârlı 

idi. Bu yüzden meralar genişlemekle kalmıyor, ekilen tarlalar da sürülerden zarar 

görüyordu 280 . Dolayısıyla Osmanlı Anadolusu’nda meydana gelen kıtlıkların önemli 

amillerinden birisini de üretim değişikliği (hububat ekimi yerine hayvan otlakçılığı) 

oluşturmakta idi. Ortaya çıkan kıtlık dönemlerinde limanlara yakın yerlerde türeyen 

birtakım madrabazlar büyük depolar tesis ederek buğdayları mahalli narhlara nazaran, 

%20 ve bazen daha fazla bir fiyat farkı ile halktan toplayarak anbarlarına 

278 Yücel Özkaya, Aynı eser, s. 328. 

279 Mehmet Yavuz Erler, Aynı eser, s.329. 

280 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s.76.

59 

doldurduktan sonra, “Frenk gemilerine” satmaktaydılar 281 . Dolayısıyla oluşan bu 

ortam zaten Anadolu’da mevcut olan kıtlık ortamını daha da şiddetlendirmekte, önü 

alınmaz sosyal ve iktisadi buhranlara neden olmaktaydı. 

Nitekim çeşitli sebeplere bağlı olarak ortaya çıkan kıtlıklar, imparatorluğun 

çeşitli yerlerinde, değişik zamanlarda kendisini göstermekte 282 ve meydana gelen 

yiyecek sıkıntısı ve pahalılık, mevcut fiyat istikrarını olumsuz yönde etkileyerek 

kaçakçılığın oluşmasına zemin hazırlarken bir yandan da halkın önemli bir kısmının 

yetersiz beslenmesine neden olmakta ve bu durum veba gibi Osmanlı dönemi için 

tehlikeli bir hastalığın ortaya çıkmasında da etken rol oynamaktaydı 283 . 

1- Fiyat Artışları 

Fiyatların artışına sebep olan çeşitli unsurlar 284 mevcud olmakla birlikte bu 

hususta özellikle kıtlıkların beraberinde getirdiği ortam, piyasa fiyatlarındaki dengeyi 

olumsuz yönde etkileyerek fiyatlarda aşırı oranlarda artışların meydana gelmesine 

neden olmuştur. Arzın talepten fazla olması, bir kural olarak her zaman fiyatların 

yükselmesine sebep olmaktadır 285 . Örneğin, 16. yüzyılın ikinci yarısında Urla’da, 

Mısır’da ve Đstanbul’da kıtlıklar sırasında hububat fiyatları artış göstermiştir 286 . Fiyat 

artışları büyük kentlerde olduğu gibi Anadolu’nun iç kısmındaki yöreleri de tesiri 

altına almıştır. Mesela; 1487 yılında bir müd 287 buğday 55 akçe iken, 1582 yılında 

130 akçeye, arpanın müddü ise 1487’deki fiyatı olan 40 akçeden 1582 yılında 80 

akçeye yükselmiştir. Arpanın fiyatı yüz yıllık dönemde % 100 oranında artmışken, 


282 1560 yılında Karadeniz’in kuzeyinde şiddetli kuraklıktan dolayı Azak, Eflâk, Özi ve Boğdan’da 

ciddi derecede zahire kıtlığı yaşanmıştı. Orhan Kılıç, Aynı makale, s.718; Celâli Fetreti denen devrin 

başlangıcı olan 1595 yılına gelindiği zaman, Anadolu iyiden iyiye açtı. Bu adı geçen devirde ve onu 

takip eden “Büyük Kaçgunluk”ta ise, köylüler çiftliklerini terk ederek, kitle halinde leventliğe 

geçtiklerinden, tam onbeş seneye yakın bir müddet, Anadolu, tarihi hiçbir devrinde görmediği bir kıtlık 

devri yaşamıştır. Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s.85. 

283 Osmanlı Đmparatorluğunda görülen veba hastalığı ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Daniel 

Panzac, Aynı eser. 

284 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Mustafa Öztürk, “Osmanlı Đktisadında Fiyatları Etkileyen 

Unsurlar”, Prof. Dr. Şerafettin Turan Armağanı, Elazığ, 1996, s.221-239. 

285 Orhan Kılıç, Aynı makale, s.728. 

286 Orhan Kılıç, Aynı makale, s.728. 

287 1 müd 20 kileye, 1 kile 20 okkaya, o da 25,656 kg’a eşittir. Bkz. W. Hinz, Đslamda Ölçü Sistemleri, 

(Çev. Acar Sevim), Đstanbul, 1990, s.51.

60 

buğday fiyatındaki artış ise % 136 düzeyinde gerçekleşmiştir 288 . Fiyat artışlarından 

nemalanan muhtekirler, mahsulü üreticiden toplayıp stok ederek yüksek fiyatla 

yabancılara satmaktaydılar. Kaçakçılığa aracılık eden bu kişiler aynı zamanda iç 

piyasa fiyatlarının yükselmesine neden oldukları gibi üstelik içerdeki darlığı da 

arttırmaktaydılar 289 . Madrabazlar, elde ettikleri buğday, pirinç vb. yiyecekleri 

depolarına doldurup, geceleri gemilere yükleyip, Bursa, Đzmit yörelerine kaçırmakta 

ve oluşan bu ortam neticesinde fiyat artışları, sadece hububat fiyatlarını etkilemekle 

kalmayarak birçok faaliyet sahasını da denetimi altına almaktaydı. Örneğin; 1520’de 

işçi gündeliği 2-3 akça iken, 1609’da 18-20 akça; bir okka ekmek 1520’de yarım akça 

iken, 1609’da 4-8 akça; Fatih zamanında bir koyun 15-20 akça iken, 1609’da 217 

akça, 1520’de bir kilo et 1,5-2 akça iken 1609’da 42 akça olmuştur 290 . Yine bir 

dirhem gümüşün 3 akçaya eşit olduğu (100 dirhemden 300 akça) 1462 sıralarında, 

Bursa şehrinde unun kilesi (16 okkası) 3 akçaya satılmakta bu surette 1 akçaya 3 okka 

(4 kiloya yakın) ekmek almak mümkün olmaktaydı. Yine aynı dönemlerde 

Kayseri’de buğdayın kilesi 6 akça, bir koyunun fiyatı 30 akça idi. Oysaki 1548’den 

itibaren eşya fiyatlarında muhteşem bir yükselme vuku bularak 6-7 akçaya satılan 

buğday, 12 akçaya; 30 akçaya satılan koyun 60 akçadan alıcı bulmaktaydı. Öyle ki 

buğday fiyatlarındaki yükseliş 1604’te de devam etmiş, Balıkesir’de buğdayın kilesi 

90 akçayı bulmuştur 291 . 1646 yılında Konya’da 450 dirhem ekmek 1 akçe iken 

1661’de 60 dirhemi 1 akçe olmuştur 292 . Nitekim Osmanlı Đmparatorluğu’nda, XVI. 

yüzyıl sonundan XVII. yüzyıl ortalarına kadar fiyatlar, zirai faaliyetlerin azalmasına 

paralel olarak yaklaşık beş kat yükselmiştir 293 . Tarım ürünlerindeki fiyat artışları da 

toprağı çok kârlı bir yatırım kaynağı haline getirdiği için büyük toprak sahipleri 

askeri sorumluluklarını terk ederek kârlarını artırmak amacıyla topraklarını 

288 Ahmet Kankal, Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir Hayatı), Ankara, 

2004, s.229. 

289 Ahmet Tabakoğlu, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, s.214-215. 

290 Yücel Özkaya, Aynı eser, s. 257. 

291 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s. 453. 

292 Bayram Ürekli, “XVII. Yüzyılda Konya’da Bazı Eşya ve Yiyecek Fiyatları”, Prof. Dr. Bayram 

Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993, s.349. 

293 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Đstanbul, 2010, s. 119. Mustafa Akdağ, Türk 

Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s.452-453.

61 

genişletme yoluna gitmiş ve bu da mültezimlerden oluşan “kırsal ağa sınıfı” denilen 

bir zümrenin ortaya çıkmasına neden olmuştur 294 . 

2- Göçler ve Toplumsal Düzenin Bozulması 

Bir bölgede özellikle coğrafi mekândan dolayı bir kıtlık olayı yaşanıyorsa ve 

bu olaylar düzenli olarak her yıl devam etmekte ise, o bölge insanlarının bölgeyi terk 

ederek (celây-i vatan) başka taraflara gitmesi doğaldır. Ancak açlık sebebiyle yerini 

terk eden insanların XVI. yüzyıl dünyasında bir başka yere giderek rahatlıkla yeni bir 

düzen kurması da çok kolay değildir 295 . Nitekim kıtlığın beraberinde getirdiği sosyal 

ve iktisadi sıkıntılar, köy yaşamını oldukça zorlaştırmakta idi. Büyük şehirlerin iaşesi 

için kadıların takdir ettikleri “narh-ı ruzi” den hububat ve erzak toplanması, çiftçi 

halkı büsbütün sıkmakta idi. Hele çok vakit, zahirelerin nakli işi de ucuz bir kira ile 

köylülere yüklenmekte yahut kendi buğdaylarını götürüp şehir pazarlarında satmaları 

için yola çıkarılmakta idiler 296 . Dolayısıyla köylerde meydana gelen bu ağır yaşam 

koşulları çok sayıda köylünün şehirlere göç etmesine neden olduğu gibi köylerini boş 

bırakan halkın mühim bir kısmı da sancak değiştirmek zorunda kalmıştır. Meselâ 

Amasya’dan, Ankara’ya ve Kırşehir’e gelip yerleşenler çok olduğu gibi, Bozok 

(Yozgat)’tan Ankara’ya vesair yerlere gidenler de çoktu. Maraş, Urfa gibi güney 

vilayetlerinden Orta Anadolu’ya hicret edenler de az değildi 297 . Nitekim bu göçlere 

katılan köylü halk, kıtlık ve sosyal buhranın meydana getirdiği ağır yaşam 

koşullarından kurtulabilmek ve kendisine daha iyi yaşam koşulları hazırlayabilmek 

için bulundukları bölgeleri terk etmek zorunda kalmışlardır. 

Kıtlıklar, ayrıca toplum düzenini bozacak bazı sonuçlar da doğurabilmekte idi. 

Kıtlık yaşanılan bölgede hırsızlık, cürüm ve cinayet, kaçakçılık, karaborsa, tefecilik 

vb. olayların yaşanması da kaçınılmazdı 298 . 

294 Stanford Shaw, Osmanlı Đmparatorluğu ve Modern Türkiye, (çev. Mehmet Harmancı), Đstanbul, 

1994, s.241. 

295 Orhan Kılıç, Aynı makale, s. 728. 


297 Mustafa Akdağ, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, s.449-450. 

298 Orhan Kılıç, Aynı makale, s.728.

62 

3- Büyük Şehirlerin Đaşe Sorunu 

Ekonomisi tarıma dayanan bir ülkede, artan nüfusla birlikte, ekilen toprakların 

sınırına ulaşması, eğer verimlilik artışları yoksa belirli bir noktadan sonra, ekonomik 

problemleri de beraberinde getirmektedir. Đşte bu ekonomik problemlerden birisi olan 

iaşe sorunu, büyük kentleri ciddi derecede etkisi altına almıştır. Đaşe sorununun büyük 

kentlerde önemli boyutlara ulaşma sebepleri olarak; kırsal üretimin kentin 

ihtiyaçlarına tam anlamıyla cevap veremez durumda olması ve Avrupalı tüccarların 

kırsal alanın tarımsal ürünlerini, Osmanlı ülkesinden daha yüksek fiyatlarla toplayıp 

Avrupa’ya aktarması, devletin tarımsal ürünlere getirdiği ihracat yasağının etkin bir 

şekilde uygulanamaması 299 ve tarımsal üretim miktarının azalmasına rağmen nüfusta 

artışların meydana gelmesi dolayısıyla zirai üretimin mevcud nüfusu tatmin 

edememesi gibi etkenler gösterilebilir 300 . Özellikle büyük şehirlerde kaçak buğday 

ticaretinin daha bariz şekilde gerçekleşmesi buralardaki nüfusun ciddi oranda yiyecek 

sıkıntısına düşmesine neden olmuştur. Öyle ki, kıyı bölgelerinde yaygın olarak 

yürütülen kaçak buğday ticaretine ilişkin, resmi fiyatların %20 üzerinde fiyat veren 

vurguncuların Avrupalı armatörlere satmak üzere büyük miktarda buğday 

stokladıkları 301 bilinmektedir. Dolayısıyla buğday gibi önem arz eden zirai ürünlerin, 

yasak olmasına rağmen dış ticaret yoluyla ihracata yönelmesi, büyük kentlerde iaşe 

sıkıntısını daha da arttırmıştır. 

299 Ferhat Başkan Özgen, Aynı makale, s.110. 

300 Örneğin, XVI. Yüzyılın ilk yarısında Marmara Bölgesinin nüfus bakımından kalabalık bir durumda 

olması, bu bölge halkına buğday temel ihtiyaç maddelerinin yetiştirilememesine neden olmuştur. 

Dolayısıyla bu durum, şehirlerdeki iaşe meselesi gibi önemli bir sosyo-iktisadi problemin ortaya 

çıkmasına zemin hazırlamıştır. Mustafa Öztürk, Aynı makale, s.234. 

301 Halil Đnalcık, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, s.231.

63 

ŞEKLĐ 

III. TARIMDA UYGULANAN METODLAR VE TARIMIN ĐŞLEYĐŞ 

A- Uygulanan Metodlar 

1. Tarım Araçları 

Osmanlı Devleti’nin kurulduğu çağ itibariyle başlangıçta bir Ortaçağ devleti 

olması dolayısıyla tarımsal alanda hem Selçuklu Devleti ile Anadolu Selçuklu 

Devleti’nde hem de diğer ortaçağ devletlerinde görülen aynı tarım uygulamalarını 

kendisine has yöntemlerle devam ettirdiği görülmektedir. 

Osmanlı çiftçisi çoğunlukla ağaçtan yapılmış saban, el orağı, tırpan, çapa, 

tırmık ve sürgü gibi iptidai araçlar kullanıyordu. Çift sürmede çoğunlukla kullanılan 

alet ise kara saban idi. Kara sabanın toprağı ancak 10-15 cm. derinliğe kadar 

sürebiliyor olması ve topraktaki yabani otları temizleyememesi, aynı toprağın 

defalarca sürülmesine sebebiyet veriyordu 302 . Nitekim Erzurum bölgesinde çiftçi, 

pamuk veya tahıl ekeceği bir tarlayı 6-7 hatta 9 kez sürüyordu. Çift sürme süresi hava 

şartları nedeniyle 45-60 günü geçmediğinden bir çift öküzle köylü ancak 35-45 

dönüm dolaylarında toprak işleyebiliyordu. Bu bakımdan kara saban, Osmanlı 

çiftçisinin işleyebileceği toprak miktarını oldukça sınırlıyordu 303 . Çift sürmede kara 

sabanın kullanımı ile beraber, Balkanlar’ın varlıklı bazı arazi sahipleri, modern 

Türkçe’de toprağı yalnızca tırmıklamak yerine, kaldırılıp çevirmekte de kullanılan bir 

çift sürme ekipmanı anlamına gelen pulluk adındaki araca da sahiplerdi 304 . 

Çift sürme işlerinde gücünden yaralanabilen hayvanlar öküz, at ve katırdır. 

Osmanlı çiftçisi bunlardan en çok öküzü kullanmaktaydı. Öküzler, yüksek çeki 

kuvveti vermeleri ve az süratle yürümeleri sebebiyle pek ağır olan işlere atlardan daha 

302 Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Đstanbul, 1998, s.85. 

303 Tevfik Güran, Aynı eser, s.86. 

304 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, s.84.

64 

iyi adapte olmakla beraber ziraatte çeki vasıtası olarak kullanılan öküzlerin çalışma 

hızı ve çalışma süresi umumiyetle atlarınkinden azdır 305 . Bir çift at 1 iş gününde 6-7, 

bir çift öküz ise 3-4 dönüm toprak sürebilmektedir. Öküzün tarımsal alanda bazı 

dezavantajlarının yanında avantaj sağlayan hususiyetleri de bulunmaktaydı. Öküz 

özellikle eğimli ve dik topraklarda çift sürmek için daha elverişli idi. Üstelik öküzün 

beslenme gideri daha azdı. Bir atı veya katırı bütün bir yıl boyunca arpa, yulaf, ot, 

kepek ve samanla beslemek gerekiyordu. Oysa öküz 7 ay süre ile burçak ve samanla 

besleniyor ve yılın geri kalan aylarında otlamak üzere çayıra salınıyordu 306 . 

Dolayısıyla bu sebeplerden dolayı Osmanlı Đmparatorluğu’nda toprağı işleme 

hususunda öküz gücünden istifade etme daha yaygındı. 

Osmanlı köylüsü, tarladaki ürünü, günümüzde çoğu köylerimizde kullanımı 

devam etmekte olan el orağı ile biçmekte idi. Toplanan ürünün harman işleri, çakmak 

taşlı döğenlerle görülmekte fakat harmanda başakları beygir, eşek ve benzeri 

hayvanlara çiğneterek taneleri saplarından ayırmak gibi iptidai usüller de 

kullanılmaktaydı. Demetlerin tarladan harmana ve ürünün harmandan anbara 

taşınmasında at ve eşek gibi yük hayvanlarından da yararlanılmakla birlikte, daha çok 

bir çift öküzün çektiği iki tekerlekli kağnılar tercih edilmekteydi 307 . 

2. Gübreleme 

Sebze bitkilerinin ve meyve ağaçlarının topraktan aldıkları besin maddelerinin 

çok büyük bir kısmı her yıl çiçekler, meyveler ile topraktan ve ağacın bizzat 

kendisinden uzaklaşırlar. Bu nedenle toprağın dolayısıyla bitkilerin yeterli miktarda 

ve zamanında gübrelenmesi ve alınan bu besin maddelerinin yeniden toprağa iade 

edilmesi gerekmektedir 308 . Nitekim azalan verim gücünü toprağa yeniden 

kazandırmanın alternatif yolu toprağa hayvan gübresi atmaktır. Çünkü ahır gübresi, 

305 Süleyman Kadayıfçılar, Ziraatte Kullanılan Canlı Kuvvet Vasıtaları, Ankara Üniversitesi Ziraat 

Fakültesi Yayınları, Ankara, 1963, s.35. 



308 F. Mustafa Ecevit, Bahçe Bitkileri, Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Konya, 1986, 

s.155.

65 

toprağa organik madde sağlar ve toprağın fiziksel yapısını iyileştirir 309 . Fakat 

Osmanlı tarımında gübre, çok yaygın ve yeterli ölçüde kullanılan bir tarım girdisi 

değildi 310 ve genellikle bostan, bağ ve bahçe gibi kimi özen gerektiren ya da kazançlı 

tarımda kullanılmaktaydı 311 . Bunun başlıca nedenlerinden biri, iklim şartlarıydı. 

Toprağın hayvan gübresinden yeterince yararlanabilmesi için, gübrenin ıslanıp 

çürümesini sağlayacak ölçüde yağmur yağması gerekir. Kurak Akdeniz ikliminde ise 

çoğu kez bu gerçekleşmez. Đkinci önemli neden, hayvan gübresinin yetersizliğiydi. 

Her hayvan yılda yaklaşık olarak kendi ağırlığının 3,5 katı kadar gübre verir 312 ve 

bunları muntazam gübreliklerde saklamak gerekir, ancak Osmanlı çiftçisinin böyle 

gübrelikleri yoktu. Bu yüzden gübrenin önemli bir bölümü daha gübreliklerde iken 

dağılıp gidiyordu. Geri kalan bölümü tarlaların ihtiyacını karşılamıyordu 313 . 

3. Nadas Sistemi 

Toprağın gittikçe düşen verim gücünü yenilemenin diğer bir alternatifi ise 

toprağı belirli bir dönem dinlendirmek anlamına gelen nadas uygulaması ile her 

dönem toprağa değişik türden ürünlerin ekilmesi anlamına gelen rotasyon sistemidir. 

Toprağa belirli aralıklarla her yıl değişik ürünler ekerek verim gücünü daha 

uzun bir süre koruyan ve böylece topraktan daha fazla yararlanma imkânı sağlayan 

rotasyon şekilleri, nüfusun nispeten yoğun ve tarımın gelişmiş olduğu bölgelerin 

verimli topraklarında uygulanıyordu. Anadolu’da Đzmir, Aydın, Adana ve Rumeli’de 

Edirne ve Selânik vilayetleri, bu bölgeler arasında idi. Osmanlı çiftçisi, daha çok 

toprağını 2 ya da 3 yılda bir dinlendirerek verim gücü kazandırmaya çalışıyordu. Boş 

bırakma süresi ise çoğunlukla 1 yıl idi 314 . Zira Osmanlı sisteminde bir toprağı üç 

yıldan fazla boş bırakmak, kanuna aykırı idi ve toprakların yarısı ekilirken, diğer 

309 F. Mustafa Ecevit, Aynı eser, s.156. 


311 Jacgues Le Goff, Ortaçağ Batı Uygarlığı, (çev. Hanife Güven-Uğur Güven) Đzmir, 1999, s.162. 

312 Bir büyükbaş hayvan günde 30-40 kg taze gübre vermektedir. Bkz. Emin Mutaf, Tarım Alet ve 

Makinaları, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Đzmir, 1984, c. I, s.211. 


314 Tevfik Güran, Aynı eser, s.89; nadas uygulaması hakkında ayrıca bkz. Mehtap Özdeğer, Aynı eser, 

s.293.

66 

yarısı nadasa bırakılıyordu 315 . Köyün bir tarafında bulunan tarlaların tamamı 

dinlendirilmeye bırakılır, başka yönündeki tarlalar toptan ekilirdi. Köylü, bu sıraya 

riayet eder, tarlasını komşuları gibi aynı dinlendirme sırasına uygun olarak 

dinlendirirdi. Köyün toprakları, umumiyetle ikiye ayrılmıştı: Bir kesimde tarlası 

bulunanlar, bunları nadasa bırakırlar; öteki kesimde tarlası olanlar da toptan olarak 

benzeri ürün ekerlerdi. Ertesi yıl, dinlendirme sırası değiştirilir, rotasyon tekniği 

sürekli olarak uygulanırdı. Bu kollektif olarak uygulanan nadas sisteminde amaç şu 

idi: Ürün kaldırılan tarlalar ya da nadasa tabi tutulan tarlalar bir arada olduğundan 

çiftçi-reaya halkının hayvanlarının otlaması için açık arazi oluşturulmakta, sürüler bu 

alanlarda otlatılmaktaydı 316 . 

4. Sulama 

Sulama tabii yağışların yetersiz olduğu yerlerde bitkinin gelişmesi için 

lüzumlu suyun (suni olarak) toprağa verilmesidir 317 . Yani sulama sayesinde iklim ve 

toprak farkları ile bitkilerin isteğine uyularak, topraktaki su içeriği mümkün olan en 

yüksek seviyede tutulmaya çalışılır. Böylece bir taraftan topraktaki buharlaşma, diğer 

taraftan bitkiler tarafından terleme ve bitki dokularının teşekkülünde kullanılmak 

suretiyle azalan toprak nemi ikmal edilerek bitkilerin hızlı ve verimli büyümeleri 

sağlanır 318 . Diğer yandan yağışların mevsimlere göre düzensiz oluşu, yaz aylarının 

genellikle kurak geçmesi tüm Akdeniz ülkelerinde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nde 

de sık sık kuraklıklara ve kıtlıklara yol açmakta ve dolayısıyla bu durum tarıma 

dayalı bir ekonomide suyun önemini daha da artırarak birkaç köyün birden 

yararlandığı dereler ve çaylar, köylüler arasında “nizalara” yol açmakta idi. 

Dolayısıyla su dağıtımının ancak belirli kurallara bağlanarak düzenlenmesiyle 319 

anlaşmazlıkların ortadan kalktığı görülmektedir 320 . Sulama işleri nöbet usülünde 

315 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, s.110. 

316 Vedad Dicleli, Đktisadi Gelişme Tarihi, Đstanbul, 1966, s.97. 

317 Đbrahim Aksöz, Sulamanın Ekonomik Cephesi, Erzurum, 1964, s.17. 

318 Đbrahim Aksöz, Aynı eser, s.17. 

319 Örneğin, Burdur’da Sorkun’dan çıkan suyu Sorkun, Lengüme ve Bakırköy halkı nöbetleşe 

kullanıyordu. Geceleri ise Askeriye köyüne veriliyordu. Yine Hamit Sancağı’na bağlı Isparta’nın 

Đlavus (bugünkü Yakaören) köyünün yukarısından çıkan Milas suyundan Isparta ovasında bulunan üç 

köy yararlanıyordu. Kayı köyünün bu suyu on günde iki gün bir gece kullanmak hakkı vardı. Zeki 

Arıkan, Aynı eser, s.103. 

320 Zeki Arıkan, Aynı eser, s.102.

67 

düzenlenerek, herhangi bir sudan kimin kaç gün veya günde kaç saat faydalanacağı 

tespit edilmiş bulunmakta idi 321 . Bu iş için de su nöbetlerini kontrol ve takip işleriyle 

sorumlu olan “sulama subaşıları” tayin olunmuştu 322 . Sulamaya ilkbaharın son 

yağmurlarından sonra başlanmakta ve geceleri hava nispeten serin olduğundan 

umumiyetle 15 günde bir sulama yapılmaktaydı 323 . Devlet, tarım topraklarının 

sulanması meselesine büyük önem vermekte idi. Bu doğrultuda Kanuni Sultan 

Süleyman dönemindeki Türk vezirlerden olan Koca Haydar Paşa, Osmanlı 

topraklarında zirai istihsalin daha verimli olabilmesi amacıyla birtakım sulama 

projeleri üzerinde ciddi bir çalışma yapmış 324 ; ancak çeşitli nedenlerden dolayı bu 

projeleri hayata geçirememiştir. 

Anadolu içindeki en kurak bölgelerde dahi yağmura dayalı ziraat yapılması, 

hem Anadolu hem de Rumeli’deki sulama alanlarının oldukça az olduğunu 

göstermekle beraber 325 toprağın verimi, sulamakla 3 ilâ 8 kat artmakta, ancak sulanan 

tarlalar ekilen arazilerin çok cüzi bir kısmı olarak kalmaktaydı 326 . Nitekim Anadolu 

toprakları, sulama imkânları olduğunda verimli topraklar olduğundan suni sulama 

geliştirilmiş, sudan faydalanma durumu ince kurallara bağlanmıştır. Sulamayı kendi 

imkânlarıyla sağlayan çiftçiler veya bahçeciler yarı öşür (%5) vergi ödemekte olup bu 

tür topraklara da “suğla” adı verilmekteydi 327 . 

321 Đsmet Miroğlu, Aynı eser, s.171. 

322 Mustafa Akdağ, Türkiye’nin Đktisadi ve Đçtimâi Tarihi, II, s.143. Trablusşam’da sulama subaşılarına 

“şeyh-i saky” adı verilmekte ve bu görevli sulamanın ne şekilde, kimler tarafından yapılacağına dair 

bir defter ( defter-i müfredât) tutardı ve sulama karşılığında üyelerden belirli bir miktar vergi toplardı. 

Bkz. Enver Çakar, XVII. Yüzyılın Ortalarında Trablusşam Şehrinin Sosyal ve Đktisadi Durumu”, TAD, 

Ankara, 2004, c. XXII, sa. XXXV, s.67. 

323 F. Mustafa Ecevit, Aynı eser, s.154. 

324 Örneğin, Burdur ve Eğridir göllerini Akdeniz’e akıtacak bir kanal inşa etmek ve bu kanaldan 

beslenecek arklarla çevrede sulu tarım yapılmasını sağlamak; Afyonkarahisar, Bolvadin, Akşehir 

bölgelerindeki bataklıkları kurutarak, bu toprakları tarıma kazandırmak; Seyhan ve Ceyhan 

nehirlerinin akışını düzenleyerek Çukurova’nın üretimini arttırmak gibi. Necdet Sevinç, Osmanlılar’da 

Sosyo- Ekonomik Yapı, c. I, Đstanbul, 1978, s.155-156. 

325 Suraiya Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, s.91. 

326 Halil Đnalcık-Donald Quataert Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, II, (1600- 

1914), Đstanbul, 2004, s.970. 

327 Ahmet Tabakoğlu, “Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi”, s.676.

68 

5. Tohumlama 

Zirai hayatın temel noktasını oluşturan toprağın tohumlanması süreci, 

çiftçilerin bundan sonraki tarımsal faaliyetlerini şekillendireceğinden büyük önem arz 

etmektedir. Reaya, hazırlamış olduğu toprağına zamanında ve miktarınca tohum 

atmakla, iyi bir ürün almanın başlangıcını yapmış olurdu. Fakat kâfi derecede 

hububat tohumunu temin edemez veya sadece kendine yetecek kadar bir ekim 

yapması halinde, sipahi için öşürde eksilme olacağından eksik olan miktar, raiyyete 

telâfi ettirilmekteydi 328 . Reayanın toprağına ne kadar ölçekte tohum atacağı 

kanunnâmelerde açıkça belirlenmiştir. Bu cümleden olmak üzere bir çiftlik yer 

tasarruf eden raiyet Bursa müddü ile yılda dört müd tohum ekmek zorunda idi 329 . 

Tamamen ve eksiksiz ekilmesi icap eden bir çiftlik eksik ekildiği veya hiç ekilmediği 

takdirde alınacak akça belirlenmişti 330 . 

328 Mehtap Özdeğer, Aynı eser, s.294. 

329 Barkan, “Vilayet-i Karaman Kanunu”, Kanunlar, s.46. 

330 “...Ekmediğü yılda elli akça vire. Ammâ Karaman müddile bir müd ekse yirmibeş akça vire ve 

alahazâ sâyir umûruna dahl olunmaz..” Bkz. Barkan, “1528 Tarihli Vilayet-i Karaman Kanunu”, 

Kanunlar, s.46.

69 

B- Tarımsal Faaliyetlerin Đşleyişi 

1- Tarım Đşletmeleri 

a. Büyüklükleri ve Sermaye Donatımları 

Zirai üretimde etkinliği belirleyen faktörlerden biri olan işletme büyüklüğü, 

tarım ekonomisi bakımından büyük bir önem taşımaktaydı. Ekilen ve nadasa 

bırakılan toprakların yüzölçümlerine göre tarım işletmeleri üçe ayrılmıştı: 

Yüzölçümleri 10 dönümden az olanlar küçük, 10-50 dönüm arasında olanlar 

orta büyüklükte, 50 dönümden daha fazla olanlar ise büyük tarım işletmeleri olarak 

bilinmekte idi. Küçük işletmelerde, kendi işletmesindeki tarım işleri bütün çalışma 

zamanlarını doldurmadığından aile üyelerinin bir kısmı işgüçlerini ücret karşılığında 

daha büyük işletmelere kiralamakta ya da tarım dışı ekonomik faaliyetlerde 

bulunmaktaydılar. Orta büyüklükteki tarım işletmeleri ise bir ailenin çalışma 

zamanını dolduracak ölçüde idi. Buna karşılık büyük işletmeler, en azından hasat 

mevsimi gibi zirai faaliyetlerin yoğunluğunun arttığı zamanlarda yardımcı işgücüne 

gerek duyulan işletmelerdi 331 . 

Sermaye donatımları da tarım işletmelerinin ekonomik çerçevesini 

belirlemekteydi. Sermaye donatımı başlıca dört bölümden oluşmakta idi: 1- Ev, 

anbar, samanlık, ahır, ağıl ve kümes gibi binalar; 2- Hayvanlar; 3- Çift araçları; 4- 

Toprak 332 . Bu unsurlar, tarımsal faaliyet sürecinde Osmanlı köylüsünün kıymetli 

sermayeleri niteliğinde idi. 


332 Tevfik Güran, Aynı eser, s.83.

70 

2- Üretim Harcamaları 

a. Çeşitli Ürünlerde Üretim Harcamaları 

Osmanlı çiftçisi, 1 dönüm tarlada çeşitli ürünler üretmek için kendi geçimlik 

bütçesi dahilinde masraflara girmekte idi. Bu doğrultuda pamuk ve pirinçte üretim 

giderleri, buğdaya göre farklı idi. Pamukta toprağı hazırlamak, çapalamak ve pamuğu 

toplamak için yapılan giderler ön sırayı almaktaydı. Bilhassa pirinç tarımının ot 

temizleme işinde ve pamuk tarımının çapa ve toplama işlerinde ek iş gücüne büyük 

bir ihtiyaç duyulmakta idi 333 . Bu ihtiyaçların karşılanması için de Osmanlı çiftçisi, 

önemli oranlarda masrafa girmekteydi. 

b. Çiftlik Đşletmelerinde Üretim Harcamaları 

Çiftlik deyimine en yaygın biçimiyle tımar düzeni çerçevesinde 

rastlanmaktaydı. Tımar düzeninin çözülmeye başlamasından sonra yaygınlık kazanan 

çiftlikler ise farklı gelişmeler sonunda ortaya çıktılar. Đltizam düzeninin tarımsal 

kesimde yayılmaya başlamasından sonra, mültezimler önce reaya üreticileri tefecilik 

yoluyla kendilerine bağlayarak, daha sonraları da sipahilerin ve reayanın terk ettiği 

miri topraklara el koyarak, geniş alanların denetimini ellerine geçirmeye başladılar. 

Çiftlik deyimi özel kişilerin fiili kontrolünde bulunan bu topraklar için de 

kullanılmaya başlandı 334 . Çiftlik adı verilen büyük tarım işletmeleri, Rumeli 

bölgesinde daha çok yaygın idi 335 . 

Sahibi eliyle işletilen çiftlik tipi işletmelerin, küçük üretici aile işletmelerinden 

ayrıldığı en belirgin ve en önemli nokta, üretim faaliyetlerinin her safhasında ücretli 

işgücü çalıştırmalarıdır. Osmanlı Đmparatorluğu’nda çiftlik işletmeleri iki türlü işgücü 

çalıştırıyorlardı. Bunların bir bölümü, yıllık ya da altı aylık bir süre için tutulan ve 

“hizmetkâr” adı verilen sürekli işçilerdi. Bunlar, zirai faaliyetin en durgun olduğu 

zamanlarda bile çiftlikte bulunması gereken işçiler olup bir kısmı bütün bir yıl için 

tutuluyorlardı. Bunlara ek olarak zirai faaliyetin yoğun olduğu ilkbahar ve yaz 


334 Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye Đktisadi Tarihi (1500-1914), s.124. 

335 Ahmet Tabakoğlu, “Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi”, s. 677.

71 

mevsimlerinde altı aylık bir süre için (rûz-ı hızır ile rûz-ı kasım arası) yeni işçiler işe 

alınıyordu. Çiftlik işletmelerinde çalıştırılan işçilerin ikinci bölümü ise, “orakçı” ve 

“harmancı” diye adlandırılan gündelikçi işçilerdi. Bunlar zirai faaliyetin 

yoğunluğunun en yüksek düzeye çıktığı orak ve harman zamanlarında işe 

alınıyorlardı. Gündelikçi işçiler arasında kadınlar da bulunmakta idi 336 . 

Đşçilerin ücretleri, ayni ve nakdi olmak üzere iki türde verilmekte idi. Ayni 

ödeme tarzı, çiftlik sahibinin, işçilere yiyecek ve giyecek vermesi şeklinde 

gerçekleşiyordu ve gayri müslim işçilerin cizyesi de yine bizzat çiftlik sahibi 

tarafından ödenmekte idi. 

3- Zirai Verimlilik Durumu 

a. Toprak Birimi Başına Verimlilik 

Toprak birimi başına verimliliğin en yüksek oranda olması iki şarta bağlı idi. 

Bunlardan birisi, ekilen toprağın sulamaya mümkün mertebe elverişli olması; diğeri 

de toprağın yeterince dinlenmiş olması ve her yıl ürün rotasyonunun yapılmış olması 

idi. Aksi takdirde sulak alandan uzak olan ve her yıl ürün rotasyonu yapılmayan 

topraktan birim başına verim almak klâsik Osmanlı iktisadi şartlarında oldukça zordu. 

Osmanlı tarım sisteminde sulama imkânlarının oldukça kısıtlı olması, toprak 

birimindeki verimliliği arttırmayı zorlaştırdığından daha çok ekilen toprağı belirli bir 

süre dinlendirme anlamına gelen nadas sistemi uygulanarak toprak birimi başına 

verimliliğin maksimum düzeye çıkarılması amaçlanmıştır. 


72 

b. Tohum Birimi Başına Verimlilik 

Tarımda makine, sınaî gübre ve kimyevi maddeler gibi modern girdilerin 

kullanılmadığı dönemde, en önemli tarım girdisi tohumdu 337 . Zirai üretim yapılan her 

sancakta ekseriyetle kendine özgü bir tohum ölçü birimleri bulunmakta idi. Bu ölçü 

biriminin genel adı “müd” olmakla beraber bunun kg cinsinden değeri sancaktan 

sancağa değişebilmekte idi ve nitekim bu da dönüm başına alınan verimin değişkenlik 

göstermesine neden olmakta idi. Örneğin; Karaman müddü 174 kg, Konya müddü 

218 kg, Bursa müddü 87 kg ve Đstanbul müddü 513 kg civarında idi 338 . Osmanlı 

Đmparatorluğu, tahıl ölçü birimi olarak umumiyetle Bursa müd’ünü temel almış olup 

1 Bursa müddü 87 kg’a karşılık gelmekteydi. Çiftçi 60 dönümlük verimli toprağa ve 

120-150 dönümlük verimsiz toprağa da aynı miktar tohum ekmek zorundaydı ve 50 

dönümlük araziye 6 müd tohum ekilmesi gerekiyordu. (Bir çiftliği ortalama olarak 

100 dönüm kabul edersek bunun yarısını nadasa bırakması durumunda ekilen arazi 50 

dönüm olacaktır.) 1 müdü 87 kg kabul edersek 50 dönümlük araziye (87 x 6 =) 522 

kg tohum ekildiği ortaya çıkar ki bu da dönüm başına 10,5 kg tohum ekilmesi 

demektir. Eğer bir çiftliği 150 dönüm olarak ve bunun yarısının da ekildiği kabul 

edildiği takdirde de yine 75 dönüme 6 müd yani 522 kg tohum ekilerek dönüm başına 

7 kg ekildiği ortaya çıkar. Dönüm başına ekilen tohum ister 7 kg isterse 10,5 kg olsun 

tarımda saban ve öküz gücünün kullanıldığı bir dönemde bu miktarlar normaldi. 

Toplanan ürüne gelince; Anadolu’da toprağın verim durumu bölgeler arasında 

farklılık göstermekle birlikte genelde 1’e 3 verdiği bilinmekte olup bu durumda 50 

dönümlük bir araziden yılda yaklaşık 1,575 kg ürün alındığı tahmin edilmektedir 339 . 

Ehemmiyet sırası ikinci sırada olan arpada ise oran biraz daha yüksek olup, bire yedi 

dolaylarında idi 340 . 

337 Tevfik Güran, Aynı eser, s.99 

338 Mehmet Öz, “XVI. Yüzyılda Anadolu’da Tarımda Verimlilik Problemi”, s.1644. 

339 Eftal Ş. Batmaz, Aynı makale, s.40-41. 


73 

Grafik I: XVI. Yüzyılın Đlk Yarısında Bazı Osmanlı Sancak/Kazalarında 

Ekilebilir Toprağın Verim Oranları 341 

120000 

100000 

80000 

60000 

40000 

Ekilen Tohum (müd) 

Alınan Ürün(müd) 

20000 

0 

Karaman Çankırı Antep Manisa Behisni 

H. 

Mansur 

Harput Canik Tokat Kemah Erzincan Ordu 

Ekilen Tohum (müd) 8266 31300 21870 10775 2470 3860 4531 38040 15350 16030 48150 7280 

Alınan Ürün(müd) 26602 58447 83345 31707 14416 21526 25151 95695 28000 31155 69620 32522 

Sancak ve kazalar arasında ekilebilir toprağın verimlilik oranının en yüksek 

olduğu bölgeler içerisinde ilk sırayı Hısn-ı Mansur Kazası ile Harput Sancağı alırken, 

ikinci sırayı Behisni Kazası, Ordu Kazası ise üçüncü sırayı almaktadır. Toprağın 

verim oranının en düşük olduğu bölgeler ise Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası’dır. 

4- Hasat Çeşitleri 

Bilindiği üzere Osmanlı Đmparatorluğu’nda çok farklı toprak çeşitleri ve 

iklimler bulunmakta idi. Yağmurların seyrek olması ve ne zaman yağacaklarının belli 

olmaması gibi durumlar memleketteki zirai faaliyetlere uygun bir ortam 

sağlayamamakta idi. Irak’ı Arabistan’ı ve Doğu Suriye’yi büyük çöller kaplıyordu, 

Adana civarında ve Balkanlar’ın ve Anadolu’nun nehir bölgelerinde ise az, fakat 

verimli bölgeler vardı 342 . Dolayısıyla iklimin tarıma müsait olmaması, hasat 

çeşitliliğini olumsuz etkilemekte, ama yinede imparatorluğun topraklarında çeşitli 

mahsuller de bulunmakta idi. Meselâ Bulgaristan’da gül, Basra’da ise hurma 

yetiştiriliyordu. Fakat genel olarak hububat hakimdi. Ekilen toprağın %90’ı nadas 

341 Mehmet Öz, “XVI. Yüzyılda Anadolu’da Tarımda Verimlilik Problemi”, s.1650-1651. 

342 Halil Đnalcık-Donald Quartert, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, II, s.962.

74 

usülüyle 2 veya 3 yılda bir ekilen hububata, yani bilhassa buğday ve arpa’ya tahsis 

ediliyordu 343 . 

5- Tarımsal Faaliyetlerin Hayvancılıkla Olan Münasebeti 

Tarım işletmeleri, çeşitli amaçlarla hayvan yetiştirmekteydiler: a) Çekim ve 

yük taşımada güçlerinden yararlanmak; b) Gübre sağlamak; c) Çiftçinin peynir, yağ, 

süt, et, deri ve yapağı ihtiyacını karşılamak; d) Bu ürünleri piyasa için üretmek. Tarla 

tarımını temel faaliyet olarak sürdüren işletme, hayvanları üretim faaliyetinin 

yardımcı araçları olarak kullanmaktaydı. Bu işletmelerde hayvanlar, gübre sağlar; 

taşıma, çift sürme, harman döğme işlerini görür; çiftçinin hayvan ürünü ihtiyacını 

karşılardı 344 . 

Çiftçilik ve hayvancılık, tarımda oldukça eski uzmanlık dalları idi. Bu 

uzmanlaşmanın sonucu olarak çiftliğe ağırlık veren yöreler ihtiyaç duydukları çift, 

çekim ve besin hayvanlarını, hayvancılığa yönelmiş olan bölgelerden 

sağlamaktaydılar. Nitekim Osmanlı Đmparatorluğu’nda çiftçiliğe ağırlık verilen Sivas, 

Ankara ve Konya gibi vilayetler hayvan ihtiyaçlarını hayvancılığın gelişmiş olduğu 

Erzurum’dan gidermekteydiler 345 . 

343 Halil Đnalcık-Donald Quartert, Aynı eser, s.962. 



75 

6- Tarım Ürünlerinin Nakliyatı ve Taşımacılığı 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda taşıma işleri, özellikle de Anadolu’da at ve deve 

sırtında yapılıyordu 346 . At veya öküz arabaları daha etkin taşıma araçları idi. Zira at 

veya öküzün çektiği bir araba, bir atın sırtında taşıyabileceği yükün beş katını 

taşıyabilmekteydi. Bunun taşıma maliyetinde sağladığı düşüş sayesinde, tarım 

ürünleri, üretim merkezlerinden daha uzak bölgelere götürülebilmekteydi. Ancak 

arabaların işlemesi için düzgün yollar gerekliydi, oysa Osmanlı Đmparatorluğu’nda 

yollar çok yetersiz olmakla beraber at ve öküz arabalarıyla tarım ürünleri gibi ağır ve 

hacimli mallar, çok uzak mesafelere düşük maliyetlerle taşınamıyordu. Nitekim öküz 

arabası ile yolların mükemmelliği durumunda bile, Mamüretülaziz’den (Elazığ) 

Samsun’a ancak yirmi günde gidebiliyordu. Böyle bir araba 25 kile (650 kg) buğday 

taşıyabilmekte 347 ve Eflâk’tan Đbrail Đskelesi’ne zahire taşıyan arabalar ise 281,6 

kg’lık bir kapasiteye sahipti 348 . Dolayısıyla nakliyattaki taşıma kapasitesinin oldukça 

sınırlı olması, tarım ürünlerinin geniş pazarlara yayılmasını engellemiş, bu durum da 

mahalli pazarların tarım ürünleri açısından önem kazanmasına neden olmuştur. 

Hububat gibi yükte ağır tarım ürünleri için taşıma maliyeti bakımından en 

elverişli olanı, nehir ve deniz yolu ile taşıma idi. Deniz ve nehir taşıma yolu ile 

hububat çok uzak mesafelere ucuz bir ücretle götürülebilmekte idi 349 . Zahire 

nakliyatında çok çeşitli gemiler kullanılmakla beraber Osmanlı belgelerinde “kayık” 

olarak tabir edilen ancak bugünkü anlamda kayık olmayan küçük tonajlı gemiler de 

mevcuttu. Bu kayıkların kapasiteleri 800-2000 kile arasında idi. Bu gemiler, yelkenli 

gemilerdi 350 . Tarım ürünleri nakliyatında bilhassa hububat ürünleri nakliyatında 

belirli bir sistem oluşturularak her kaza belirli bir iskeleye bağlanmıştı 351 . Meselâ 

Teke Sancağı, Hamid Sancağı, Antalya Đskelesi’ne; Adana Sancağı, Tarsus 

Đskelesi’ne; Menteşe Sancağı, Bodrum Đskelesi’ne bağlı sancaklardı 352 . Osmanlı 

Đmparatorluğu’nda hububat sevkiyatının özellikle Akdeniz ve Karadeniz bölgesindeki 



348 Salih Aynural, Đstanbul Değirmenleri ve Fırınları, Đstanbul, 2001, s. 20. 

349 Tevfik Güran, Aynı eser, s. 72. 

350 Salih Aynural, Aynı eser, s. 24. 

351 Salih Aynural, Aynı eser, s. 28. 

352 Salih Aynural, Aynı eser, s. 174-175.

76 

limanlardan yapılıyor olması, bu limanların hinterlendındaki bölgelerde yüksek 

oranda hububat üretildiğini ya da hinterland bölgeleriyle hububat üretimi yapılan 

Anadolu’nun iç bölgeleri arasında güçlü bir iç nakliyat sisteminin olduğunu açıkça 

göstermektedir.

77 

IV. BÖLÜM 

ZĐRAĐ ÜRETĐM VE ZĐRAĐ ÜRETĐM MĐKTARININ UMUMĐ 

DAĞILIMI 

I. HUBUBAT ÜRETĐMĐ 

Osmanlı ziraat sektörünün en başta gelen mahsulünü hububat bilhassa buğday 

ve arpa teşkil etmektedir 353 . Hububat, ekonomisi tarıma dayalı toplumların 

vazgeçilmez ürünüdür. Bu durum sadece hububatın halkın temel gıda maddesini 

teşkil etmesinden kaynaklanmıyordu 354 . Aynı zamanda hububatın imparatorluk 

hazinesine mali yönden çok önemli miktarda katkısı bulunmaktaydı 355 . Devletin en 

mühim vergi kaynağını teşkil eden öşürün yüzde ellisinin hububattan sağlanıyor 

olması buğday ve arpa ekimini teşvik etmekte olup 356 öşürün yanında salariye, avarızı 

divaniye’den olan nüzul 357 ve sürsat 358 , hububat ticaretinden alınan baclar ve 

resimler de hububatın mali yönden taşıdığı önemi ortaya koymaktaydı 359 . 

Hububatın, hem halkın temel geçim kaynağını oluşturması hem de mali 

yönden önem taşıması yanında askeri açıdan da ciddi oranda stratejik rolü 

bulunmaktaydı. Nitekim devletin Doğu ve Batı komşularına karşı devam ettirdiği 

uzun harpler dolayısıyla ordunun beslenmesi için hububat lazımdı 360 . Bu hububat 

ihtiyacı ise devletin uyguladığı nüzul, sürsat ve mir-i mübayaa 361 gibi metodlarla 

karşılanmakta idi. Hükümetin savaş ilan etmesi için, imparatorluktaki hububat 

353 Feridun Emecen, Aynı eser, s.240. 




357 Avarız hanesi hesabı üzerinden tevzi ve tahsil edilen nüzul müessesesinin menşeinde askeri yolun 

güzergâhına yakın bulunan şehir, kasaba ve köylerin halkı, askerin iaşesi için kendilerinden talep 

edilen erzakı önceden tespit ve kendilerine bildirilmiş menzillere nakledip orada hazır 

bulunduruyorlardı. Lütfi Güçer, Aynı eser, s.69-70. 

358 Yürüyüş halinde bulunan orduların yol boyunca iaşesini sağlamak üzere halktan alınan ayni 

mükellefiyetin adı sürsat idi. Sürsat, avarız hanesi göz önünde tutulmadan tevzi edilmekte idi. Lütfi 

Güçer, Aynı eser, s.93-94. 



361 Orduların levazım işlerinde meydana gelen eksikliklerin telafisi için devlet eliyle ve parası merkez 

hazinesinden, taşra hazineler varidatından veya ordu hazinesinden verilerek gerekli erzak satın 

alınması, mir-i mübayaa konusunun temelini oluşturmaktadır. Lütfi Güçer, Aynı eser, s.115.

78 

durumundan her an haberdar olması gerekiyordu. Bu sebeple devlet, ilk zamanlardan 

itibaren hububat ihracatını yasaklamış 362 , memleket içinde hububatın bir yerden 

başka bir yere naklini ise kendi uhdesine almıştı 363 . 

Hububat ve bakliyat ürünlerinin miktarının ölçümü “müd” adı verilen bir 

birimle yapılmakta ve bu birim, imparatorluğun her bölgesinde farklılık göstermekte 

olup en çok kullanılan müd türleri ise; Đstanbul, Bursa, Konya, Karaman ve 

Diyarbakır müdleri idi 364 . Özellikle imparatorluk müdü denilen Đstanbul müdü çok 

yaygındı ve 20 kileye denk düşüyordu. Yani buğday olarak tartımda 513,12 kg, arpa 

olarak 455 kg ya da yaklaşık olarak 664,5 lt’ye denk geliyordu. Ancak Osmanlı 

kanunnameleri genel olarak incelendiğinde görülmektedir ki; tahıl ölçümünde Bursa 

müdü temel alınmış olup yaklaşık 87 kg’a eşittir 365 . 

A- Hububatın Biçilmesi ve Harman Edilmesi 

Her nevi mahsulde olduğu gibi tahıl mahsulünde de buğday, arpa, çavdar ve 

diğerlerinde başakların sararıp tanelerin sertleştiği ve ekinin sarardığı vakit, biçilme 

zamanı olarak kabul edilmiştir. Az bir zaman bekletilmesi halinde başakların 

kurumasıyla, ekinin biçilmesi mümkün olmadan taneler toprağa dökülmektedir 366 . 

Buğday, arpa ve benzeri mahsulün biçilme vaktinin devamı, harman zamanını 

tayin etmektedir. Mahsulün harman edilme zamanları kanunamelerde açıkça 

belirtilmiştir 367 . Buğday ve arpa biçilip demet haline getirildikten sonra, harman yeri 

362 Zeki Arıkan, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Đhracı Yasak Mallar”, s. 284. 

363 Örneğin, 8 Mart 1571 tarihinde Rodos Kadısı’nın adada zahire sıkıntısı çekildiğini Đstanbul’a 

bildirmesi üzerine, hükümet merkezi Teke Bey’inden buraya zahire gemileriyle buğday göndermesini 

istemiştir. Serkan Sarı, Aynı tez, s.370. 

364 Eftal Ş. Batmaz, Aynı makale, s.40. 

365 Eftal Ş. Batmaz, Aynı makale, s.40. 

366 “Tereke biçmelü olup biçimeğe müstehak olduğunda ki kemâlin bulub biçile ol vakte, vakt-ı hasad 

dirler. Vakt-i hasad kimin tahviline düşerse tereke ona müteallik olup harmana itibar olunmaz imiş” 

Barkan, Kanunlar, s. 208. 

367 Örneğin, Erzurum vilayeti iklim bakımından çok netâmeli yer olduğundan, harman hakkındaki 

hüküm, hiç bekletilmeden kaldırılması hususlarındadır: “…ve harman vaktinde reaya gallatı ta’şir 

olunduktan sonra sâlâr olanlar tevakkuf göstermeyüb filhâl hazır olan harmanı ta’şir idüb te’hir 

itmeyüb reayayı taciz ve tazyik etmeyeler. Ve eğer kesreti hizmetden beslemeyüb veya taaruz ve ihmal

79 

hazırlamak için çalışılırdı. Harman yeri için evlerden, özellikle bahçelerden oldukça 

uzak, rüzgâra açık alanlar tercih edilirdi. Harman yeri, önce dümdüz oluncaya kadar 

çiğnenir daha sonra üst üste yığılmış olan demetler yavaş yavaş çözülür ve harman 

yerine atılırdı. Tekerlek yerine üzerlerinde yarım düzine demir levha yerleştirilmiş 

birçok tahta silindirleri bulunan ve bir çift öküz tarafından çekilen bir dögen, tahılın 

üzerinde dönüp samanı keser, başakları tanelerdi. Bu işlem tamamlandıktan sonra, 

iyice ölçülmüş olan taneler anbarlara doldurulur ve çok değerli bir yem olan saman 

tartılır, samanlıklara yerleştirilirdi 368 . Daha sonra, harman olan hububatın bölüşme 

işlemleri başlamakta idi 369 . 

idüb on gün te’hir olmağla zarar mürettib olursa def’i zarar içün köyün imamı ve kethüdası 

marifetleri ile ölçüb behresin ifrâz idüb ve sahibi gelicek teslim eyleye…”, Barkan, Kanunlar, s.66. 

368 Abdülhalik Bakır, Ortaçağ Đslam Dünyasında Itriyat, Gıda, Đlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara, 2000, 

s.133. 

369 Mehtap Özdeğer, Aynı eser, s.294.

80 

B- Hububat ve Bakliyat Ürünleri 

1- Buğday 

Buğday, halkın temel gıda maddesi olan ekmeğin ham maddesi olduğu gibi, 

onun dışında günlük hayatta en çok tüketilen bulgur, nişasta, erişte, tarhana vs. gibi 

gıdaların da ana malzemesidir. Her türlü iklim şartlarında iyi kötü yetişebilmesi 

sebebiyle her zaman en çok rağbet edilen ürün olmuştur. Pazar ekonomisinin pek 

gelişmediği, ulaşım vasıtalarının sınırlılığı dolayısıyla bölgeler arası ticaretin canlılık 

kazanmadığı zaman ve mekanlarda halkın en önemli kaygısı kışlık ihtiyacını 

karşılayabilecek kadar buğdaya sahip olabilmektir. Kıştan evvel buğdayını anbarına 

yerleştirmiş olan köylü klasik dönemin en mutlu insanı demektir. Hatta kıtlık 

devirleri için fazladan bir miktar hububat depo edebilmek herkes için saadet 

kaynağıdır 370 . 

Diğer taraftan Osmanlı Devleti gibi her daim seferler ve savaşlar içinde olan 

bir devlet ordusunun iaşesini ikmâl için buğdaya şiddetli bir şekilde ihtiyaç 

duyulmaktadır. Bu sebepten hububat ziraati ve hassaten buğday üretimi Osmanlı 

Devleti tarafından bizzat teşvik edilmiş ve üretim mekanizması kanunnameler ile sıkı 

bir denetime tâbi tutulmuştur. Toprağı işleyen bir köylünün ürettiği buğday, ilk önce 

kendi ihtiyaçlarını tedarik ve daha sonra ordunun ihtiyaçlarını ikmâl açısından 

Osmanlı Devleti nazarında büyük bir öneme haiz olmuştur 371 . 

Nüfus artışı veya hububat ihtiyacının yeterince karşılanamamasına yol açan 

birtakım gelişmeler sonucunda buğdayın yerine kalitesi daha düşük olmakla birlikte 

dönüm başına daha fazla verim alınan darı vb. tahılların ekimi ağırlık kazanmakta 

idi 372 . 

Toprağın niteliğine göre buğdayda verimlilik durumu büyük farklılıklar 

göstermekle birlikte, ortalama olarak bire beş ya da bire altı, hektar başına da 700-800 


371 Volkan Ertürk, XVI. Yüzyılda Akşehir Sancağı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007, s.299. 

372 Mehmet Öz, “Osmanlı Klasik Döneminde Tarım” Osmanlı, c.III, Ankara, 1999, s.70.

81 

kg ürün alındığı bilinmektedir 373 . Buğdayda alınan öşür ise umumiyetle 1/5 

nisbetinde uygulanmakta idi; ancak bazı özel durumlarda, yol üzerinde olan veya 

başka bir sebepten dolayı muafiyet verilen ve defterde bu konuda açıklama bulunan 

bir kısım köylerde 1/6 ve 1/7 gibi oranlarda alındığı gibi, bazı şahıslar için de istisnai 

olarak 1/8 nisbetinde öşür tahsil edildiği görülmektedir 374 . 

Her zirai ürün üretiminde olduğu gibi buğday üretimi de, iklim çeşitliliği ve 

toprak verimliliğinin çeşitlilik göstermesi gibi nedenlerden dolayı Osmanlı 

Anadolusu’nda büyük oranda değişkenlik göstermekte idi. XVI. yüzyılın ilk yarısında 

bazı Osmanlı sancak ve kazalarında buğday üretim miktarları şu şekilde idi: Akşehir 

Sancağı’nda 15.833.757 kg 375 , Çankırı Sancağı’nda 14.386.146 kg 376 , Çemişgezek 

Sancağı’nda 11.581.705 kg 377 , Malatya Kazası’nda 10.798.612 kg 378 , Tarsus 

Sancağı’nda 10.479.700 kg 379 , Manavgat Kazası’nda 9.313.680 kg 380 , Zamantu 

Kazası’nda 8.815.069 kg 381 Harput Sancağı’nda 8.318.448 kg 382 , Adıyaman 

Sancağı’nda 7.793.356 kg 383 , Trabzon Sancağı’nda 7.434.210 kg 384 , Adana 

Sancağı’nda 6.454.700 kg 385 , Musul Eyaleti’nde 6.067.725 kg 386 Ordu Kazası’nda 

5.929.743 kg 387 , Simontornya Sancağı’nda 5.467.600 kg 388 , Lâzıkıyye (Denizli) 

Kazası’nda 5.276.516 kg 389 , Sinop Kazası’nda 4.360.262 kg 390 , Kefe Sancağı’nda 

373 Şevket Pamuk, Osmanlı-Türkiye Đktisadi Tarihi (1500-1914), s.38. 

374 M. Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.154. 

375 Volkan Ertürk, Aynı tez, s.301. 

376 Ahmet Kankal, Aynı eser, s.122. 

377 M. Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s. 102. 

378 Göknur Göğebakan, Aynı eser, s. 335. 

379 Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara, 2001, s. 

417-419. 

380 Behset Karaca, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Manavgat Kazası, Isparta 2009, s.133. 

381 Đbrahim Solak, XVI. Yüzyılda Zamantu Kazası’nın Sosyal ve Đktisadi Yapısı, Konya, 2007, s.51. 

382 M. Ali Ünal, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı, Ankara, 1989. 

383 Mehmet Taştemir, XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, Kâhta) Sosyal ve 

Đktisadi Tarihi, Ankara, 1997, s. 140 - 141. 

384 M. Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve Đktisadi Hayat, Ankara, 2002, 

s. 495. 

385 Yılmaz Kurt, 1572 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana’nın Sosyal-Ekonomik Tarihi 

Üzerine Bir Araştırma, Ankara, 1990, s.195. 

386 Ahmet Gündüz, Osmanlı Đdaresinde Musul, Elazığ, 2003, s. 261. 

387 Bahaeddin Yediyıldız, Ordu Kazası Sosyal Tarihi (1455-1613), Ankara, 1985, s. 120. 

388 Geza David, 16. Yüzyılda Simontornya Sancağı, (çev. Hilmi Ortaç), Đstanbul, 1999, s. 132. 

389 Turan Gökçe, Aynı eser, s. 356. 

390 M. Ali Ünal, Osmanlı Devrinde Sinop, s.170.

82 

3.267.353 kg 391 , Adilcevaz Sancağı’nda 2.305.281 kg 392 , Kiğı Sancağı’nda 2.117.037 

kg 393 , Ergani Sancağı’nda 1.521.440 kg 394 , Van Sancağı’nda 757.299 kg 395 , Atak 

Sancağı’nda 646.118 kg 396 , Honaz Kazası’nda 612.255 kg 397 , Ayaş Kazası’nda ise 

463.578 kg 398 değerinde üretim gerçekleştirilmiştir. Bu sancak/kazalara ait sayısal 

verileri grafik üzerinde gösterecek olursak: 

Grafik II: 16. Yüzyılda Bazı Osmanlı Sancak / Kazalarındaki Buğday 

Üretiminin Genel Dağılımı 

18.000.000 

16.000.000 

14.000.000 

12.000.000 

10.000.000 

8.000.000 

6.000.000 

4.000.000 

2.000.000 

0 

Buğday(kg) 

Akşehir 

Çankırı 

Çemişgezek 

Malatya 

Tarsus 

Manavgat 

Zamantu 

Harput 

Manisa 

Adıyaman 

Trabzon 

Adana 

Musul 

Ordu 

Simontornya 

Lazıkıyye 

Sinop 

Uşak 

Kefe 

Adilcevaz 

Kiğı 

Ergani 

Van 

Atak 

Honaz 

Ayaş 

Grafikten de anlaşılacağı üzere, XVI. yüzyılda, mezkur sancaklar içerisinde 

buğday üretiminin en yoğun olduğu sancaklardan, 15.833.757 kg’lık üretim hacmi ile 

Akşehir Sancağı ilk sırada yer alırken, 14.836.146 kg’lık üretim payı ile de Çankırı 

Sancağı ikinci sırada yer almakta, 463.578 kg’lık üretim hacmine sahip Ayaş Kazası 

ise buğday üretiminin en az yapıldığı sancaklar arasında bulunmaktadır. Grafiği 

391 Yücel Öztürk, Osmanlı Hâkimiyetinde Kefe (1475-1600), Ankara, 2000, s. 373-387. 

392 Orhan Kılıç, XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999, s. 197 -201. 

393 Behset Karaca, “1518 (H. 924) Tarihli Tahrir Defterine Göre Kiğı Sancağı”, Prof. Dr. Bayram 

Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993, s. 137-169. 

394 Mehmet Salih Erpolat, 16. Yüzyılda Ergani Sancağı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1993, s.60. 

395 Orhan Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), Van, 1997, s.275-276. 

396 Alpay Bizbirlik, “16. Yüzyılın Ortalarında Atak Sancağı ve Sancak Beyleri Üzerine Notlar”, TĐD, 

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Đzmir, 1999, s. 125. 

397 M. Ali Ünal, “XVI. Yüzyılda Honaz Kazası”, Uluslar arası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür 

Sempozyumu Bildirileri, Denizli, 2007, s.107. 

398 Deniz Karaman, Aynı eser, s.453.

83 

detaylı bir şekilde irdeleyecek olursak, Osmanlı Devleti’nin Orta ve Güney Anadolu 

topraklarının buğday üretimi bakımından diğer bölgelere oranla büyük önem arz 

ettiği söylenebilir. 

2- Arpa 

Buğdaydan sonra Anadolu’da en fazla üretilen hububat ise arpa’dır. Bilhassa 

atların ve davarların beslenmesinde hayvan yemi olarak kullanıldığı gibi buğday 

kadar makbul olmasa bile arpa, halkın temel gıda maddesi olarak yufka, keşkek, vs. 

yapımında da kullanılmaktadır 399 . Buğdaya nazaran arpanın yiyecek maddelerinde 

kullanımı az tercih edilmektedir. Ancak kıtlık zamanlarında arpa ekmeğine rağbet 

artmakta olduğundan önemli bir ikame maddesi olarak kullanılmaktadır. Arpa 

üretimi de çeşitli sebeplerden ötürü Osmanlı Đmparatorluk coğrafyasında üretim 

hacmi bakımından ülkenin her tarafında bir düzenlilik göstermemekte idi. Arpa 

üretiminin az olduğu yerlerde umumiyetle arpaya göre daha çok değer arz eden 

ürünlerin ekildiği tahmin edilmektedir. 16. yüzyılın ilk yarısında bazı Osmanlı 

sancak/kazalarındaki arpa üretim miktarları şu şekilde idi: Adıyaman Sancağı’nda 

16.978.793 kg 400 , Çankırı Sancağı’nda 14.306.196 kg 401 , Adana Sancağı’nda 10.524. 

271 kg 402 , Harput Sancağı’nda 7.983.705 kg 403 , Malatya Kazası’nda 7.884.287 kg 404 , 

Manisa Kazası’nda 6.592.600 kg 405 , Musul Eyaleti’nde 5.828.027 kg 406 , Zamantu 

Kazası’nda 5.656.103 kg 407 , Tarsus Sancağı’nda 5.613.475 kg 408 , Lazıkıyye 

Kazası’nda 5.476.451 kg 409 , Kefe Sancağı’nda 5.357.400 kg 410 , Akşehir Sancağı’nda 

4.911.774 kg 411 , Manavgat Kazası’nda 4.559.180 kg 412 , Trabzon Sancağı’nda 

399 M. Ali Ünal, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, s.154. 

400 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s. 140-200. 

401 Ahmet Kankal, Aynı eser, s.122. 

402 Yılmaz Kurt, Aynı eser, s.197. 

403 M. Ali Ünal, Harput Sancağı, s. 101. 

404 Göknur Göğebakan, Aynı eser, s.335. 


406 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s.261. 

407 Đbrahim Solak, XVI. Yüzyılda Zamantu Kazası, s. 51. 

408 Ali Sinan Bilgili, Aynı eser, s.417-419. 


410 Yücel Öztürk, Aynı eser, s. 373-387. 


412 Behset Karaca, Manavgat Kazası, s.134.

84 

4.170.487 kg 413 , Sinop Kazası’nda 3.127.466 kg 414 , Uşak Kazası’nda 2.386.213 kg 415 , 

Çemişgezek Sancağı’nda 1.710.463 kg 416 , Adilcevaz Sancağı’nda 1.163.000 kg 417 , 

Ergani Sancağı’nda 1.086.491 kg 418 , Honaz Kazası’nda 539.597 kg 419 , Van 

Sancağı’nda 353.642 kg 420 , Ayaş Kazası’nda 307.358 kg 421 , Atak Sancağı’nda 

294.127 kg 422 , Ordu Kazası’nda 223.008 kg 423 , Kiğı Sancağı’nda 177.073 kg 424 arpa 

istihsali yapılmıştır. Arpa üretim miktarlarını grafik üzerinde gösterecek olursak: 

Grafik III: 16. Yüzyılda Bazı Osmanlı Sancak/Kazalarındaki Arpa 

Üretim Miktarlarının Umumi Dağılımı 

18.000.000 

16.000.000 

14.000.000 

12.000.000 

10.000.000 

8.000.000 

6.000.000 

4.000.000 

2.000.000 

0 

Arpa(kg) 

Adıyaman 

Çankırı 

Adana 

Harput 

Malatya 

Manisa 

Musul 

Zamantu 

Tarsus 

Lazıkıyye 

Kefe 

Akşehir 

Manavgat 

Trabzon 

Sinop 

Uşak 

Çemişgezek 

Adilcevaz 

Ergani 

Honaz 

Van 

Ayaş 

Atak 

Ordu 

Kiğı 

16. yüzyılın ilk yarısında Adıyaman arpa üretimi açısından diğer Osmanlı 

sancak/kazaları içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Arpanın büyük bir umumiyetle 

hayvancılık sektöründe kullanılması dolayısıyla o dönemde Adıyaman’ın önemli bir 

hayvancılık merkezi olduğu anlaşılmaktadır. Çankırı Sancağı, buğday üretiminde 

olduğu gibi arpa üretiminde de aynı sırayı korumaktadır, bu sancakta buğday ve arpa 

413 M. Hanefi Bostan, Aynı eser, s.495. 



416 M. Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s.104. 

417 Orhan Kılıç, Adilcevaz ve Ahlat, s. 197-201. 

418 M. Salih Erpolat, Aynı tez, s. 60 

419 M. Ali Ünal, “XVI. Yüzyılda Honaz Kazası”, s.107. 

420 Orhan Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van, s.275-276. 

421 Deniz Karaman, Aynı eser, s.453. 

422 Alpay Bizbirlik, Aynı makale, s.125. 

423 Bahaeddin Yediyıldız, Aynı eser, s.132. 

424 Behset Karaca, “Kiğı Sancağı”, s.147.

85 

üretim miktarlarının hemen hemen aynı rakamlarda seyretmesi buranın önemli bir 

tahıl merkezi olduğunu açıkça göstermektedir. Arpa istihsalinin diğer bölgelere göre 

en az miktarda gerçekleştiği sancak ise Kiğı Sancağıdır. Bunun nedenleri olarak bu 

bölgenin arpa tarımı açısından olumsuz iklim koşullarına sahip olması ve nüfus 

yoğunluğunun az olması gösterilebilir. 

3- Yulaf 

Buğdaygiller familyasından olan yulaf 50-150 cm boyunda bir yıllık otsu tahıl 

bitkisidir. Taneleri kırma ya da ezme halinde hayvan yemi olarak kullanıldığı gibi 

kendisinden saman olarak da istifade edilen yulaf 425 , az da olsa insanların besin 

ihtiyacını da karşılamakta idi. Özellikle buğdayın pahalı olduğu dönemlerde onun 

yerine ikame olarak kullanılmıştır. Üretimi, diğer tahıl bitkilerine oranla daha az 

yapılan yulaf, Osmanlı Đmparatorluğu’nda ancak birkaç sancak/kazada üretimi kayda 

değer miktarlarda idi. 

Yulaf, Uşak kazasında 1520 yılında 20.624 kile (529.129 kg) 426 , aynı yıllarda 

Lazıkıyye (Denizli) kazasında 32 kile (821.088 kg) 427 , 1531’de Manisa’da 6384 

kile 428 (478.800 kg) üretilmiştir. 

425 AnaBritannica, “Yulaf”, Đstanbul, 2004, c. XXII, s.485. 



428 Feridun Emecen, Aynı eser, s.242. Manisa kilesinin hacmi, Đstanbul kilesinden oldukça farklı idi. 1 

Manisa kilesi 3 Đstanbul kilesine eşit olduğu bilinmekte olup 1 Đstanbul kilesi yaklaşık 25 kg 

olduğundan 1 Manisa kilesi yaklaşık olarak 75 kg’a tekâbül etmekte idi.

86 

Grafik IV: 16. Yüzyılın Đlk Yarısında Bazı Osmanlı Sancak/Kaza 

Bazında Yulaf Üretiminin Kg Cinsinden Oranları 

Uşak; 

529.129 

kg 

Manisa; 

6.384 

Lazıkıyye; 

821.088 

Uşak 

Lazıkıyye 

Manisa 

Grafikten de anlaşılacağı üzere fazla ticari değeri olmadığından dolayı genel 

üretimi az olan yulaf bitkisinin en fazla yetiştirildiği merkez Lazıkıyye (Denizli) 

Kazası olurken en az miktarda üretimin yapıldığı kaza ise Manisa Kazasıdır. Bu 

cümleden olmak üzere yulaf üretimini diğer tahıl ürünlerinin üretimiyle kıyaslayacak 

olursak bu ürünün fazla tercih edilen bir bitki olmadığı söylenebilir. 

4- Çeltik 

Buğdaygiller familyasından olan çeltik bitkisi, buğday ve mısır gibi besleyici 

değeri yüksek tahıllar arasında yer alır. Bitkinin salkımlarında birbiri üzerine binmiş 

bir görüntü arz eden iki kavuzla örtülü taneleri bulunur ve buna çeltik adı verilir. 

Çeltik taneleri uzun veya yuvarlak, beyaz ve sarımtırak bir renge sahiptir. Suda 

yetiştirilen tek tahıl bitkisi olup gelişmesini su içinde tamamlar 429 . Çeltik yani pirinç, 

bileşiğinde şeker oranının yüksek olmasından dolayı uzun süre insanı tok tutması 

hasebiyle halk tarafından oldukça tercih edilen bir tahıl ürünüdür. Özellikle saray ve 

büyük imaretlerde pirinç tüketimi başta yer alıyordu. Bu imaretlerde hergün pirinç 

çorbası çıkıyor, ayrıca bayram geceleri, Ramazan geceleri ve Cuma geceleri pilav 

pişirilip dağıtılıyor, bunun yanı sıra imarete gelen misafirlere verilen yiyeceklerin 

429 Feridun Emecen, “Çeltik”, s.265. Çeltik tarımı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Sürek, Çeltik 

Tarımı, Đstanbul, 2002, s.72-149.

87 

başında da pilav geliyordu 430 . Nitekim bu hususiyetler dolayısıyla çeltik üretimine 

devlet tarafından büyük önem verilmekte idi. 

Pirinç, fazla su ve çok emek isteyen bir zirai mahsuldür. Yazları sıcak olan 

pek çok yerde yetiştirilebilmekle beraber ekim alanlarının devamlı surette su altında 

bulundurulması ve bu suyun zaman zaman akıtılıp değiştirilmesi mecburiyetinin söz 

konusu olmasından dolayı pirinç ziraati, daha ziyade vadi tabanlarının elverişli 

kısımlarında yapılabilmekte idi 431 . Çeltik ziraat sahalarını, pınarlar ve nehir sularının 

yönlendirildiği kanallar (nehr-i çeltik) vasıtasıyla kifayet edecek kadar suyun 

sağlandığı tarlalar ve hatta, yağmur, sel sularının biriktiği araziler teşkil etmekte 

idi 432 . Genellikle büyük haslara (padişah, şehzade, hanedan mensupları, yüksek devlet 

görevlileri) ait yerlerde veya vakf-ı mülk topraklarda geniş ölçüde ekimi yapılır ve 

buralar mukataa yoluyla kiraya verilerek veya ortakçılık statüsü ile işletilirdi. Her 

mukataanın başında bir çeltik emini yer alır, özel vergi muafiyeti sağlanmış olup 

ziraatle uğraşan “çeltikçü reaya”, kanalları temizleyen ve arıtan “çeltük kürekçileri”, 

onun idaresi altında bulunurlardı. Çeltikçilik, babadan oğula intikal eden daimi bir 

statüydü ve bunların başında bir çeltikçi reisi vardı 433 . 

Çeltik reisi, çeltik ekilme mevsimi gelmeden önce çeltik ekim alanlarını gezer 

ve o sene oraya çeltik ekileceğini bildirerek “sahib-i arz”ın oraya bir şey ekmesini 

önlerdi. Çeltik ekim mevsimi geldiğinde nehrin reisi çeltikçilerini hazır edip, tam 

vaktinde tohumunu ekerdi. Gerekli olan tohumu, bu işle görevli “emin” devlet adına 

vermekte idi. Tohum ekilip gerekli hizmet yapılarak çeltik tam olarak 

olgunlaştığında 434 

“emin” olanlar kadı marifetiyle oraya varıp, miri tarafından 

verilmiş olan tohumu geri almaktadır. Arta kalanından “emin”, 

devlet hissesini 

çıkarıp, devlet adına bu hisseye el koymaktadır. Devlet böylece tohumunu ve 

hissesini aldıktan sonra arta kalandan o yerin sahibi olan sipahi için “öşür” 

430 Feridun Emecen, “Çeltik”, s.266. 


432 Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, s.248. 

433 Feridun Emecen, Aynı makale, s.265. 

434 Çeltik bitkisi ve salkım, tam sararmaya ve salkımlar sarkmaya başlayınca ürünün olgunlaştığı 

anlaşılırdı. Salih Şahin, “Tosya-Osmancık ve Kargı Đlçelerinde Çeltik Ziraati”, GÜEFD, Ankara, 2002, 

c.XXII, sa.3, s.28.

88 

alınmaktadır. Öşürden sonra kalan miktar ise çeltik işçileri olan kürekçilere 

paylaştırılmakta idi 435 . Ayrıca çeltik tarımı ile uğraşanlar, istenilenden fazla ürün 

üretmiş ise, ürettiği çeltiğin yarısını devlete vermek durumunda idi 436 . 

Çeltik ziraati, çoğu yerde süreklilik göstermiyordu. Batı Anadolu bölgesinde 

su yetersizliği yüzünden on veya on beş yıl gibi uzun aralıklarla ekilen yerler bile 

mevcuttu. Bu bölgede bazen yağmur veya sel sularının biriktiği arazilerde de çeltik 

ziraati yapılıyordu 437 . Đmparatorluk geneline bakıldığında Sakarya nehri ve bunun 

kollarının suladığı alanlar daha doğrusu Beypazarı, Đnegöl, Osmaneli ve Bursa çevresi 

çeltik üretiminin yoğunlaştığı yerlerdi. Aynı şekilde Bursa’da Kestel ve Kaplıca 

tepeleri çeltik ekim alanları olarak büyük önem taşımakta idi. Saruhan’da ise çeltik 

ekimi, Saruhanoğulları zamanına kadar geri gitmekte olup Osmanlılar döneminde bu 

bölgenin sulak yerlerinde önemli ölçüde çeltik tarımı yapıldığı bilinmektedir 438 . 

Bilecik ve çevresi de çeltik üretiminin yapıldığı yerler arasında bulunmaktadır 439 . 

Anadolu Eyaleti’nde ayrıca Menteşe’nin Dalaman çayı dolayları, Teke 

Sancağı’nda Elmalı yöresi önemli çeltik üretim merkezleri olarak görülmekte idi. 

Kanuni dönemi başlarında Elmalı’da 22 çeltik nehrinin bulunduğu bilinmektedir. 

Diğer taraftan Hamit Sancağı da çeltik ekimi hususunda adı sayılır yerlerden idi. Öyle 

ki, bu sancak içerisinde yer alan Ağlasun’a bağlı Çeltükçü köyü önemli bir yer 

tutmakta idi. Çeltükçü köyünde 100 müdlük tohumu kaldıracak kadar geniş bir alanda 

çeltik üretimi yapılıyordu 440 . Malatya kazasında Tohma-Fırat bağlantısı olan civarda 

ve Derme suyu boyunca 441 , Çankırı Sancağı’nda ise sadece Kargı nahiyesinde, 

Kızılırmak ve Devrez çayı boylarında 442 , Đzmir kazasında da Torbalı ve Gümüldür 

435 Yılmaz Kurt, Aynı eser, s.200. 

436 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s.144. 

437 Feridun Emecen, “Çeltik”, s.265. 

438 Zeki Arıkan, “XV-XVI. Yüzyıllarda Anadolu’da Çeltik Üretimi”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal 

ve Đktisat Tarihi Kongresi’nde Sunulan Tebliğler, Ankara, 1990, s.479. 

439 Ahmet Güneş, “Bilecik ve Çevresinde 16. Yüzyılda Sosyal ve Ekonomik Durum”, OTAM, Ankara, 

1999, sa. 10, s.104. 

440 Zeki Arıkan, “XV- XVI. Yüzyıllarda Anadolu’da Çeltik Üretimi” s. 481. 


442 Ahmet Kankal, Çankırı Sancağı, s.122.

89 

havalilerinde 443 , Karadeniz Bölgesinde Giresun kırsalının Pazarsuyu, Baltama, 

Yağlıdere ve Harşit suyu gibi ırmak vadilerindeki sulanabilir düzlüklerde 444 , Tarsus 

Sancağı’nda ise Kızıl Arg, Đki Su Arası, Baş Oluk, Haydar Bük, Tirmir ve Eşiklice 

gibi merkezlerde 445 , Ergani Sancağı’nda Devegeçidi, Hamis çevrelerinde 446 çeltik 

ziraati yapılmaktaydı. 

Çeltik üretim hasılları kimi bölgelerde akçe üzerinden kimi bölgelerde ise kg 

cinsinden değerlendirilmesi, üretimin sancak ve kazalardaki mukayesesini 

zorlaştırmaktadır. Đmparatorluk genelinde çeltik üretimi yapılan bölgelerin üretim 

miktarlarını değerlendirirsek, 1487 ‘de Sinop Kazası’nda 2.832.525 kg 447 , Maraş 

Kazasında 1526 yılında 229,882 akçelik 448 , Ayaş kazasında 1521 yılında 5994 

akçelik 449 , 1528 yılında Đzmir kazasında 88595 kg 450 , Malatya kazasında 1530 

yılında 37600 akçelik 451 , XV. yüzyılın ikinci yarısında Trabzon sancağında ise 13000 

akçelik 452 , XV. yüzyılın ikinci yarısında Teke sancağında 3449 denklik 453 , XVI. 

Yüzyılda Honaz Kazası’nda 2.061.820 kg 454 Tarsus Sancağı’nda 296.016 kg 455 , 

Musul Eyaleti’nde 28.761 kg 456 çeltik hasılatı gerçekleşmiştir. 

Çeltik ürününden alınan öşür miktarı, bu ürünün üretiminin yapıldığı 

sancaktan sancağa ya da bölgeden bölgeye değişiklik göstermekte idi. Özellikle bu 

ürünün ekiminden hasadına kadar bizzat devletin denetiminde olması ve her sancakta 

aynı miktarda hâsıl alınamaması bunda büyük rol oynamıştır. 

443 Mübahat Kütükoğlu, Aynı eser, s.148. 

444 Mehmet Fatsa, XV ve XVI. Yüzyıllarda Giresun Kırsalı’nın Sosyal ve Đdari Tarihi, Giresun, 2005, 

s.38-39. 

445 Ali Sinan Bilgili, Aynı eser, s. 425. 

446 M. Salih Erpolat, Aynı tez, s. 61. 


448 Đbrahim Solak, Maraş Kazası, s. 147. 





453 Behset Karaca, Teke Sancağı, s.249; denk, 4.875 gram ağırlığındaki miskalin dörtte birine eşit eski 

bir ağırlık birimidir. Bekir Sıtkı Baykal, Tarih Terimleri Sözlüğü, Ankara, 2000, s.41. 

454 M. Ali Ünal, “Honaz Kazası”, s.108. 


456 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s.263.

90 

5- Darı 

Darı 457 veya erzen hem yiyecek hem de hayvan yemi olarak tüketilen bir besin 

bitkisidir 458 . Ortalama 300 cm kadar boy atan bitkinin boğumlu, dik ve sert bir 

gövdesi ve gövde üzerinde almaşık olarak dizilen dalgalı kenarlı uzun yaprakları 

olup 459 taneleri hayvan yemi olarak kullanılmakla birlikte haşlanıp, tuzlanıp 

yenilerek insanların gıda gereksinimini karşılamakta ve unundan ekmek, çorba, 

çörek vs. yapılmaktadır. Buğday ve arpaya göre üretimi biraz daha emek isteyen darı, 

Anadolu’nun hemen her bölgesinde yetişebilmekte 460 ancak her üründe olduğu gibi 

darının üretim miktarı da sancaktan sancağa ve kazadan kazaya değişkenlik 

göstermektedir. Hububat ihtiyacının yeterli düzeyde karşılanamamasına sebep olan 

birtakım olaylar sonucunda (kıtlık, fiyat artışı, vb.) buğdayın yerine ikame ürün 

olarak kalitesi düşük olan ama birim alandan daha fazla verim alınan darı üretimi 

önem kazanmaktaydı. Birim-tohum başına üretim bakımından buğdayın en az üç katı 

kadar ürün veren darının bilhassa 16. yüzyılın ikinci yarısında önemli miktarlarda 

üretildiği bilinmektedir 461 . 16. yüzyılın ilk yarısında Darı üretimi yapılan kazalar ve 

hâsılatları şu şekildedir: Trabzon Sancağı’nda 12. 422. 154 kg 462 , Çemişgezek 

Sancağı’nda 3.847.804 kg 463 , Malatya Kazası’nda 3.524.000 kg 464 , Kâhta Kazası’nda 

3.381.00 kg 465 , Gerger Kazası’nda 2.096.328 kg 466 , Behisni Kazası’nda 1.686.464 

kg 467 , Hısn-ı Mansur Kazası’nda 1.268.836 kg 468 , Teke Sancağı’nda 1.156.500 kg 469 , 

Harput Sancağı’nda 1.132.214 kg 470 , Musul Eyaleti’nde 946.928 kg 471 , Ergani 

457 Darı ve mısır, çoğu sancak ve kazalarda aynı tür bitkiler olarak bilinmekle beraber darı, iki türe 

ayrılmakta olup ak darı, doğrudan hayvan yemi olarak kullanılmakta, sarı darı da insanlar tarafından 

tüketilmektedir. 

458 Behset Karaca, Teke Sancağı, s.244. 

459 Anabritannica, “Mısır”, c. XVI, Đstanbul, 2004, s.47-48. 


461 Mehmet Öz, “XV-XVI. Yüzyıllar Anadolu’sunda Tarım ve Tarım Ürünleri”, Kebikeç, sa.23, 

Ankara, 2007, s.122-123. 




465 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s. 177. 

466 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s. 200. 




470 M. Ali Ünal, Harput Sancağı, s.101-102. 


91 

Sancağı’nda 334.100 kg 472 , Honaz Kazası’nda 246.913 kg 473 , Tarsus Sancağı’nda 

186.450 kg 474 , Uşak Kazası’nda 78.609 kg 475 , Manisa Kazası’nda 25.200 kg 476 , Van 

Eyaleti’nde 16.421 kg 477 , Kefe Sancağı’nda 10. 776 kg 478 , Akşehir Sancağı’nda 4.618 

kg 479 idi. 

Grafik V: 16. Yüzyılın Đlk Yarısında Darı Üretiminin Sancak/Kaza 

Bazındaki Umumi Üretim Oranları 

14.000.000 

12.000.000 

10.000.000 

8.000.000 

6.000.000 

4.000.000 

2.000.000 

0 

Darı(kg) 

Trabzon 

Çemişgezek 

Malatya 

Kâhta 

Gerger 

Behisni 

Hısn-ı Mansur 

Teke 

Harput 

Musul 

Ergani 

Honaz 

Tarsus 

Uşak 

Manisa 

Van 

Kefe 

Akşehir 

Grafikten de anlaşılacağı üzere 16. yüzyılın ilk yarısında darı üretimini 

gerçekleştiren mezkur sancak/kazalar içerisinde Trabzon Sancağı 12.422.154 kg’lık 

üretim payı ile ilk sırada yer alırken, Akşehir Sancağı, 4618 kg’lık üretim hacmi ile 

son sırada yer almaktadır. Üretim miktarı açısından Çemişgezek Sancağı ile Malatya 

ve Kâhta Kazaları; Hısn-ı Mansur Kazası ile Teke ve Harput Sancakları birbirlerine 

yakın olan merkezler olarak karşımıza çıkmaktadır. Yukarıda belirtilen sancak ve 

472 M. Salih Erpolat, Aynı tez, s.61. 

473 M. Ali Ünal, “Honaz Kazası”, s. 107. 

474 Ali Sinan Bilgili, Aynı eser, s. 417-419. 


476 Feridun Emecen, Manisa Kazası, s.242. 

477 Orhan Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), s. 276. 

478 Yücel Öztürk, Aynı eser, s.378-387. 

479 Volkan Ertürk, Aynı tez, s.305.

92 

kazaların dışında ayrıca Atak Sancağı’nda 480 , Ordu Kazası’nda 481 

Eyaleti’nde 482 de darı üretiminin yapıldığı bilinmektedir. 

ve Musul 

Doğu’da ve Batı’da birçok seferlerin tertip edildiği XVI. yüzyılda devlet, 

ordunun ve atların gıda ihtiyaçlarını temin etmek amacıyla şiddetle ihtiyaç duyduğu 

buğday ve arpanın üretiminin artması için özel bir iktisadi politika uygulamış 

olduğundan darı ekimi yapılan bir çok arazinin, arpa ve buğday üretimine ayrıldığı 

tahmin edilmektedir 483 . Bu cümleden olmak üzere genel darı üretim miktarı, buğday 

ve arpa üretim miktarlarına nazaran daha az oranda gerçekleşmiştir. 

6- Nohut 

Önemli yiyecek maddelerinden olan nohut pişirilmek suretiyle hem yemek 

hem de kavrulmak suretiyle çerez olarak tüketilen ürünlerdendir 484 . 60 cm’ye kadar 

büyüyen, çalımsı görünümlü bir bitki olan nohut 485 yarı kurak ve kurak bölgelere 

adapte olmuş, derin köklü bir bitki olduğundan kurağa dayanıklıdır, dolayısıyla iklim 

seçiciliği yoktur. Nohuttan umumiyetle 1/10 oranında öşür alınmakta idi 486 . Osmanlı 

Anadolu’sunda nohut tarımının yapıldığı bilinen sancak/kazalar ile bunların üretim 

miktarları şöyledir: Behisni Kazası’nda 491.712 kg 487 , Gerger Kazası’nda 352.560 

kg 488 , Teke Sancağı’nda 167.564 kg 489 , Manisa Kazası’nda 147.750 kg 490 Malatya 

Kazası’nda 117.247 kg 491 , Çankırı Sancağı’nda 81.893 kg 492 , Uşak Kazası’nda 

60.548 kg 493 , Musul Eyaleti’nde 33.416 kg 494 Lazıkıyye Kazası’nda 7.000 kg 495 , 

480 Alpay Bizbirlik, Aynı makale, s. 125. 

481 Bahaeddin Yediyıldız, Aynı eser, s. 132. 

482 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s. 263. 



485 Anabritannica, “Nohut”, c.XVI, Đstanbul, 2004, s.590. 


487 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s.88 





492 Ahmet Kankal, Çankırı Sancağı, s.119. 


494 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s.417.419. 

495 Turan Gökçe, Aynı eser, s.356.

93 

Ayaş Kazası’nda 6.157 kg 496 , Trabzon Sancağı’nda 5.900 kg 497 

gerçekleşmiştir. 

istihsal 

Grafik VI: XVI. Yüzyılın Đlk Yarısında Osmanlı Anadolusu’nda Nohut 

Üretimi Yapılan Sancak ve Kazalardaki Üretimin Umumi Dağılımı 

500.000 

400.000 

300.000 

200.000 

100.000 

0 

Nohut(kg) 

Nohut, Osmanlı topraklarında yetişmeye çok elverişli olmakla beraber 

Osmanlı köylüsü kendisi için daha çok önem arz eden buğday ekimine öncelik 

verdiği için nohudun umumi üretim miktarı oldukça düşük düzeyde seyretmiştir. 

Grafikte görüldüğü üzere nohut üretiminin en kesif olduğu yerlerden ilk sırayı 

491.712 kg’lık üretim ile Behisni Kazası alırken, 352.560 kg’lık üretim ile Gerger 

Kazası ikinci sırayı, 167.564 kg’lık üretim ile Teke Sancağı da üçüncü sırada yer 

almaktadır. Dolayısıyla klasik Osmanlı topraklarında nohudun üretimine tetkik 

edebildiğimiz sancaklar dışında genel olarak fazla rastlanamaması, bu ürünün 

üretiminin önemli oranda yaygın olmadığını göstermektedir. 


497 M. Hanefi Bostan, Aynı eser, s.495.

94 

7- Mercimek 

Baklagiller familyasından ve bir yıllık küçük bir bitki olan mercimeğin sık 

dallı, uzunluğu 15-45 cm arasında değişen bitkinin almaşık dizilişli yaprakları vardır. 

Yapraklar 15 mm uzunluğunda, ucu dikenli altı yaprakçıktan oluşmaktadır. Haziran 

ve Temmuz ayları arasında açan açık mavi renkli çiçekleri yaprakların koltuğunda 

ikili ya da dörtlü kümeler oluşturmaktadır. Halk tarafından çorba ve yemek 

yapımında kullanılır 498 . Mercimek üretimi Osmanlı topraklarında fazla yaygın 

olmamakla beraber istihsalin yapıldığı sancak ve kazalar şu şekilde sıralanabilir: Teke 

Sancağı’nda 290.410 kg 499 , Behisni Kazası’nda 205.400 kg 500 , Gerger Kazası’nda 

135.824 kg 501 , Harput Sancağı’nda 129.143 kg 502 , Trabzon Sancağı’nda 27.965 kg 503 , 

Uşak Kazası’nda 18.344 kg 504 , Çankırı Sancağı’nda 18.267 kg 505 , Lazıkıyye 

Kazası’nda 10.200 kg 506 , Manisa Kazası’nda 8250 kg 507 , Musul Eyaleti’nde 3207 

kg 508 

idi. 

Grafik VII: XVI. Yüzyılın Đlk Yarısında Mercimek Üretiminin 

Bazı Osmanlı Sancak ve Kazalarındaki Umumi Dağılımı 

300.000 

250.000 

200.000 

150.000 

100.000 

50.000 

0 

Mercimek(kg) 

498 Anabritannica, “Mercimek”, c.XV, Đstanbul, 2004, s.589. 


500 Mehmet Taştemir, Aynı eser, s.140-141. 


502 M. Ali Ünal, Harput Sancağı, s.102. 







95 

XVI. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı topraklarında mercimek üretimi 

bakımından Teke Sancağı ile Behisni Kazası, önemli yere sahiptir. Mercimek 

üretiminin az miktarda olduğu sancak/kazalardaki üretimin düşük olmasının nedenleri 

olarak, köylünün mercimek yerine farklı bir bakliyat ürününü yetiştirmeyi yeğlemesi, 

buralardaki tarımla meşgul nüfusun, üretimin yüksek olduğu diğer sancak ve 

kazaların nüfus oranına göre düşük olması tahmin edilebilir. Her ne kadar mercimek 

üretimi gerçekleştiren sancak ve kazaların sayısı az bile olsa yine de bu durum 

bakliyat yetiştiriciliğindeki çeşitlilik açısından büyük önem taşımaktadır. 

Osmanlı’daki mercimek ve nohut istihsalinin sancak ve kazalara dağılımını bir 

arada irdeleyecek olursak, bu hususta Teke Sancağı, Behisni ve Gerger kazalarının ön 

planda olması bu yörelerin Osmanlı’nın birer bakliyat ambarı niteliğinde olduğunu 

göstermektedir. 

8- Fasulye 

Yüksekliği 1200 metreyi aşmayan ve yaz mevsiminde sulamaya elverişli olan 

arazilerde yetiştirilmektedir 509 . Taze olarak pişirilerek tüketildiği gibi tanelerini 

kurutarak kış mevsiminde de tüketilen fasulyenin üretimi Osmanlı Anadolu’sunda 

pek yaygın olmadığı görülmektedir. XVI. yüzyılın ilk yarısında Lazıkıyye Kazası’nda 

24800 kg 510 , 1455 yılında Teke Sancağı’nda 15.420 kg 511 fasulye üretimi 

gerçekleştirilmiş olup Kefe Sancağı’na bağlı Balıklağo ve Đnkirman kazalarında da 

fasulye istihsalinin yoğun olduğu bilinmektedir. Nitekim Kefe Sancağı’nda 4567 

kg 512 fasulye üretimi yapılmıştır. Üretim miktarı kesin olarak tespit edilememiş ise de 

Bayburt Sancağı’nda 513 ve Osmanlı Afrikası’ndaki Cezayir’de de yeşil fasulye 

üretiminin yapıldığı Đngiliz seyyahlar tarafından gözlemlenmiştir 514 . 

509 Đbrahim Atalay, Türkiye Coğrafyası, Đzmir, 1994, s.351. 


511 Behset Karaca, Teke Sancağı, s. 245. 

512 Yücel Öztürk, Aynı eser, s.383-387. 

513 Đsmet Miroğlu, XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, Đstanbul, 1973, s.178. 

514 Gerald Maclean, Doğu’ya Yolculuğun Yükselişi-Osmanlı Đmparatorluğu’nun Đngiliz Konukları 

(1580-1720), (çev. Dilek Şendil), Đstanbul, 2006, s.40.

96 

9- Burçak 

Ekimi genellikle ilkbaharda yapılan burçağın 515 dört köşe gövdeli, 20-60 cm 

yükseklikte ve çalı görünümündeki bitkinin 2-4 kadar tohum ihtiva eden boğumlu 

meyveleri bulunmaktadır 516 . Burçak, taneleri hayvan yemi olarak kullanılan bir yem 

bitkisidir. Ayrıca saman gibi kaba yem kaynaklarının değerini arttırmak için de 

kullanılır. Taneleri mercimeğe benzemektedir 517 . Burçak üretimi yapılan belli başlı 

merkezler ve üretim miktarları şu şekilde idi; Manisa Kazası’nda 544.500 kg 518 , 

Çankırı Sancağı’nda 462.384 kg 519 , Teke Sancağı’nda 385.500 kg 520 , Malatya 

Kazası’nda 213.971 kg 521 , Uşak Kazası’nda 57.982 kg 522 , Ayaş Kazası’nda 20.011 

kg 523 , Manavgat Kazası’nda 10.280 kg 524 , Tarsus Sancağı’nda 8.875 kg 525 idi. 

Grafik VIII: XVI. Yüzyılın Đlk Yarısında Osmanlı Sancak/Kazalarında 

Burçak Üretiminin Umumi Dağılımı 

600.000 

500.000 

400.000 

300.000 

200.000 

100.000 

0 

Burçak(kg) 

Burçak üretim miktarı yönünden zengin yöreler arasında Manisa Kazası ilk 

sırada yer alırken Çankırı Sancağı ise buğday ve arpa üretiminde olduğu gibi burçak 

515 Turan Sağlamtimur-Veyis Tansı-Harun Baytekin, Yem Bitkileri Yetiştirme, Çukurova Üniversitesi 

Ziraat Fakültesi, Adana, 1995, s.98. 

516 Anabritannica, “Burçak”, c.V, Đstanbul, 2004, s.151. 






522 Mehtap Özdeğer, Aynı eser, s. 307. 

523 Deniz Karaman, Aynı eser, s. 453. 

524 Behset Karaca, Manavgat Kazası, s. 135. 

525 Ali Sinan Bilgili, Aynı eser, s. 417-419.

97 

istihsalinde de ikinci sırada yer almakta, Teke Sancağı da gerçekleştirdiği üretim 

miktarı ile Çankırı Sancağı’ndan hemen sonra gelmektedir. Nitekim umumiyetle 

hayvan yemleri arasında ara besin olarak kullanımı görülen burçağın toplam üretim 

miktarları dikkate alındığında bu ürünün ekimine fazla önem verilmediği söylenebilir.

98 

II. SINAĐ BĐTKĐLERĐ ÜRETĐMĐ 

A- Pamuk 

Pamuk, en iyi olarak nemli, alüvyonlu, kumlu ve besin bakımından zengin 

topraklarda yetişen bir bitkidir 526 . Nisan’da ekilerek Eylül – Ekim aylarında hasat 

edilen pamuğun bir kökünden, ekildiği yere veya tohumunun cinsine göre 5 ila 30 

civarında koza elde edilebilir 527 . Pamuğun kozasında beş bölme ve altı tohum 

bulunur. Tohumların çevreleri pamuk lifleri ile kaplıdır. Meyveler olgunlaştığında 

koza çatlar ve lifler dışarı çıkar. Kozalar toplandıktan sonra tohumlarla lifler ayrılır. 

Lifleri dokumacılıkta kullanılırken tohumlarından da yağ çıkartılır. Anadolu’nun en 

fazla pamuk üretimi yapılan yeri Adana ovasıdır. Ege Bölgesi toprakları, özellikle 

Menderes nehirlerinin suladıkları ovalar pamuk yetiştirilmesine uygun topraklardır 528 . 

Dokuma bitkileri, başka bir ifadeyle lif ya da tekstil bitkileri arasında en kıymetli ve 

yaygın bulunanı olan pamuk, birtakım kazaların tekstil sektöründe ön plana 

çıkmasına zemin hazırlamıştır. Öyle ki, Lazıkıyye Kazası, daha 14. yüzyılın 

başlarından itibaren önemli dokumacılık merkezi hüviyetine bürünmüştür 529 . Osmanlı 

Anadolusu’nun doğu cihetinde ise özellikle Hısn-ı Mansur, Kâhta, Gerger Kazaları 

ile Çemişgezek Sancağı, Harput Sancağı; batı tarafında ise Selanik, Bursa, Gelibolu; 

güney tarafında ise Halep ve Kıbrıs, pamuk üretiminin yapıldığı diğer önemli 

bölgeler idi. Pamuk üretim bölgelerine yakın olan önemli pamuk sanayi merkezleri 

ise Batı Anadolu’da Denizli, Tire, Menemen, Manisa, Çine ve Bergama; Orta 

Anadolu’da Hamid-eli bölgesi, Karaman (Larende), Konya, Niğde; Kuzeyde ise 

Merzifon, Zile, Tokat 530 , Kastamonu, Küre, Tosya 531 ve Samsun ile Bafra 532 idi. Bu 

şehir ve kasabalardaki tezgâhlarda işlenen pamuk, iç pazara ve özellikle pamuk 

yetişmeyen Kuzey memleketleri ile Avrupa’ya ihraç edilmekte idi 533 . 

526 AnaBritannica, “Pamuk”, c. XII, Đstanbul, 1989, s.372. 

527 Abdullah Martal, Belgelerle Osmanlı Döneminde Đzmir, Đzmir, 2007, s.30. 



530 Tokat şehrinde pamuk üretimi ile ilgili bkz. Ahmet Şimşirgil, “XV-XVI. Asırlarda Tokat Şehrinde 

Đktisadi Hayat”, TĐD, Đzmir, 1995, c. X, s. 192. 

531 Halil Đnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve Đngiltere”, Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve 

Ekonomi, s. 262. 

532 Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara, 1999, s. 99. 

533 Ali Sinan Bilgili, Aynı eser, s. 431.

99 

Pamuklu dokumalar ve pamuk – ipek karışımı kumaşlar, giyim kuşamdan 

döşemelik eşyaya varıncaya kadar çok geniş kullanım alanı bulurken 534 pamuklu 

sanayi de, üretim ve ticaret boyutları ile birlikte Osmanlı ekonomisinin hububattan 

sonra en önemli sektörünü oluşturmakta idi 535 . 

16. yüzyılın ilk yarısında pamuk üretiminin en fazla olduğu sancak 797 

ton’luk üretim miktarı ile Adana Sancağı idi 536 . Adana yöresinin iklim ve toprak 

yapısının pamuk üretimi için oldukça elverişli olması buradaki üretimin diğer 

bölgelere oranla daha fazla gerçekleşmesine zemin hazırlamıştır. Adana Sancağı’ndan 

sonra üretim miktarının yoğun olduğu kaza ve sancaklar şu şekilde sıralanabilir: Teke 

Sancağı’nda 9.702.264 kg 537 , Atak Sancağı’nda 3.189.289 kg 538 , Harput Sancağı’nda 

1.615.175 kg 539 , Ergani Sancağı’nda 1.607.217 kg 540 , Malatya Kazası’nda 1.495.555 

kg 541 , Lazıkıyye Kazası’nda 545.516 kg 542 , Tarsus Sanacağı’nda 532.972 kg 543 , 

Manisa Kazası’nda 320015 kg 544 , Hısn-ı Mansur Kazası’nda 245.976 kg 545 , Behisni 

Kazası’nda 228.456 kg 546 , Musul Eyaleti’nde 213.420 kg 547 , Kâhta Kazası’nda 

146.784 kg 548 , Maraş Kazası’nda 93.131 kg 549 , Manavgat Kazası’nda 54.420 kg 550 , 

Çankırı Sancağı’nda 3.812 kg 551 . 

534 Zeki Arıkan, “Osmanlı Đmparatorluğunda Đhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, s. 289-290. 

535 Halil Đnalcık, “Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve Đngiltere”, s. 259. 

536 Yılmaz Kurt, Aynı eser, s. 197. 


538 Alpay Bizbirlik, Aynı makale, s.125. 



541 Göknur Göğebakan, Aynı eser, s.339-340. 






547 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s.264. 


549 Đbrahim Solak, Maraş Kazası, s.150. 

550 Behset Karaca, Manavgat Kazası, s.137. 

551 Ahmet Kankal, Çankırı Sancağı, s.124-125.

100 

Grafik VII: XVI. Yüzyılın Đlk Yarısında Bazı Osmanlı Kaza ve 

Sancaklarında Pamuk Üretim Miktarının Umumi Durumu 

10000000 

8000000 

6000000 

4000000 

2000000 

0 

Pamuk(kg) 

Teke 

Atak 

Harput 

Ergani 

Malatya 

Lazıkıyye 

Tarsus 

Manisa 

Hısn-ı Mansur 

Behisni 

Musul 

Kâhta 

Maraş 

Manavgat 

Çankırı 

Söz konusu sancak/kazalar içerisinde Teke Sancağı, 16. yüzyılın ilk yarısında 

pamuk üretim miktarı bakımından Adana Sancağı’ndan sonra ilk sırada yer 

almaktadır. Atak Sancağı’nın diğer tarım ürünlerinin üretimine nazaran pamuk 

üretimi açısından Teke Sancağı’ndan sonra ikinci sırada yer alması bu sancağın da 

önemli bir pamuk üretim merkezi olduğunu göstermektedir. Diğer kaza ve 

sancaklardaki pamuk üretim miktarının düşük olma sebebi olarak da buralarda pamuk 

haricindeki başka tarla bitkilerinin ekimine önem verilmesi gösterilebilir. Sinop 

Kazası’nda XVI. yüzyıla ait pamuk üretim miktarları hakkında kesin bilgiye sahip 

olamamamıza rağmen XV. yüzyılın sonlarına doğru 475 kg’lık üretimi hususundaki 

malumat 552 , bu kazanın küçük çaplı bir pamuk üretim merkezi olduğu hususunda bizi 

aydınlatmaktadır. 

B- Susam 

Susam, genel olarak Akdeniz ve Batı Anadolu bölgesinde başta yağı olmak 

üzere, tahin ve tahin helvası için üretilmekte idi. Susam, nispeten kuraklığa dayanıklı 

bir nebat olmakla beraber yetişmesi için bol suya ihtiyaç duyduğundan daha çok 

sulak bölgelerde üretilmekte 553 ve çeltik gibi sulandığı zaman verim gücü yüksek olan 

zirai mahsul olarak bilinmektedir. Erken olgunlaşan bir bitki olduğu bilinen susam 


553 “Çeltük ve susam ki suyla hasıl olur…” Barkan, “Kütahya Livası Kanunu”, Kanunlar, s.28.

101 

2,5 – 3 ay içinde kemale ermekte ve sıcak ortamı çok sevmesi dolayısıyla da bu 

ortamlarda gelişmesi hızlanmakta ve tohum verimi artmaktadır 554 . Umumiyetle 

“simsim” olarak bilinen ve bazı sancaklarda ise “küncü” olarak adlandırılan susamın 

istihsâlinden 1/10 nispetinde öşür alınmakta idi. XVI. yüzyılda susam üretiminin en 

kesif olduğu sancak, Teke Sancağı olup üretim miktarı 5.304.480 kg’dır 555 . Đkinci 

sırayı da 1,033,140 kg üretim miktarı ile Manavgat Kazası almaktadır 556 . XVI. 

yüzyılda Osmanlı Anadolu’sundaki diğer sancak/kazalarda susam üretim miktarının 

umumi durumu ise şu şekilde idi: Honaz Kazası; Adana Sancağı, Teke Sancağı ve 

Manavgat Kazalarından sonra 284268 kg’lık 557 üretim ile dördüncü sırada, Tarsus 

Sancağı 178500 kg 558 ile beşinci sırada yer almaktadır. Diğer taraftan Musul 

Eyaleti’nde 82831 kg 559 , Maraş Kazası’nda 66969 kg 560 , Manisa Kazası’nda 62625 

kg 561 , Behisni Kazası’nda 50048 kg 562 , Lazıkıyye Kazası’nda 43302 kg 563 idi. 

Grafik VIII: 16. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu’ndaki Kaza/Sancakların 

Susam Üretim Miktarının Genel Durumu 

300000 

250000 

200000 

150000 

100000 

Susam(kg) 

50000 

0 

554 Kamil Đlisulu, Yağ Bitkileri ve Islahı, Đstanbul, 1973, s.22. 


556 Behset Karaca, Manavgat Kazası, s.135. 

557 M. Ali Ünal, “Honaz Kazası”, s.107. 


559 Ahmet Gündüz, Aynı eser, s. 262. 




563 Turan Gökçe, Aynı eser, s.375.

102 

Susam üretim merkezlerinin Akdeniz ve Ege bölgesi dâhilindeki kaza ve 

sancaklar olması, susam üretiminde bu bölgelerin önemli bir paya sahip olduğunu 

göstermekte olup, susam ve yağından imal edilen ürünlerin de çoğunlukla bu 

bölgelerde tüketildiği hakkında bilgi vermektedir. 

C- Zeytin 

Günümüzde her iki yarım kürenin 30-45. enlemleri arasında yetiştirilen zeytin 

Akdeniz ülkelerinde eskiçağlardan beri bilinen ve ziraati yapılan bir üründür. Şartlar 

müsaid olduğu takdirde kıyı şeridinde 200 metrelik bir mesafe içinde ve 600-700 m. 

yüksekliğe kadar olan yerlerde yetiştirilir. Ağaç dikildikten 7-8 yıl sonra mahsul 

vermeye başlarsa da en yüksek verim 10-15. yıllarda elde edilir 564 . Killi, kireçli, 

derin, kuru ve su geçiren topraklarda iyi yetişen zeytin, Osmanlı Anadolu’sunda da 

denize kıyı olan bölgelerde üretilmekte idi. Zeytin ve zeytinyağı, sofralık ürün olarak 

tüketilmekle beraber çoğunlukla sabun imalatında da kullanılmakta idi. 

Zeytin ağacından elde edilen zeytin miktarı yerine, bundan elde edilen 

zeytinyağının üretim miktarları ile ilgili veriler bazı kazalarda daha belirgindir. 

Örneğin; 1515’te Trabzon Sancağı’nda 2,367 batman, yani 142,020 litre 565 zeytinyağı 

üretilmekte; Đzmir Kazası’nda da zeytinliklerin yoğun olduğu bilinmekle beraber 

zeytin ya da zeytinyağının üretim miktarının litre cinsinden ne kadar olduğuna dair 

malumat bulunmamaktadır. Trablusşam eyaleti de zeytin yetiştiriciliğine paralel 

olarak zeytinyağı üretiminin yapıldığı önemli bölgeler arasında yer almaktadır 566 . 

564 AnaBritannica, “Zeytin”, c. XXII, Đstanbul, 1990, 569-570. 


566 Enver Çakar, Aynı makale, s. 65.

103 

Ç- Dut Yaprağı 

Dut yaprağı, ipek böceğinin ana gıda maddesidir. Bilindiği gibi, ipek böcekleri 

yabani beyaz dut ağaçlarının yapraklarını yiyerek beslenirler, sonunda “koza” haline 

gelirlerdi 567 . Đpek böcekçiliği için yetiştirilen dut ağaçlarının umumiyetle Đzmir ve 

Manisa gibi sancaklarda olduğu bilinmekte olup dut yaprağından resm alınmaktaydı. 

Osmanlı Anadolu’sunda dut yaprağı yetiştiriciliğinin yapıldığı yerlerde yoğun olarak 

ipekböcekçiliği de yapıldığından buralarda ipekli kumaş dokumacılığı önemli faaliyet 

kollarından birisini oluşturmaktaydı 568 . Đzmir ve Manisa kazalarının yanı sıra Kefe 

Sancağı da önemli bir dud üretim merkezi durumunda olup 16. yüzyılın ilk yarısında 

toplam 2444 akçe’lik üretim gerçekleştirilmiştir 569 . 

D- Palamud 

Dericilikte kullanılan palamud (mazı), özellikle bağlık ve ormanlık 

mevkilerde geniş ölçüde üretilmekte idi. Meşe palamudu ağaçlarından silkme ve 

sopalama usulleriyle düşürülen palamud, açık ve güneşli havada kurutulur, daha 

sonra işlenmeye başlanır, tırnakları ve fındıkları ayıklanıp temizlenir, pelit adı verilen 

meyvesi hayvan yemi olarak kullanılır, hatta bazen un haline getirilirdi 570 . 

Meşe palamudu ihtiva ettiği yüksek orandaki (%45) tanen dolayısıyla 

debagatta da kullanılan bir maddedir. Bunun için, Osmanlılar diğer sanayi ham 

maddeleri gibi palamudu da ihracı yasak maddeler arasına almışlardır 571 . Palamud, 

umumiyetle Teke Sancağı’nda ve Đzmir Kazası’nda yetiştirilmekte idi. 

567 Feridun Emecen, XVI. Asırda Manisa Kazası, s.258. Đpek böceği kozaları, mancınık denilen 

tezgâhlarda açılarak tel haline getirilirdi. Mancınık, kozaların yumuşatıldığı bir kazan ile ipek tellerinin 

kolayca ayrılmasına ve uzamasına yardım eden makaralar ve tellerin sarıldığı döner çarktan oluşan bir 

aletti. Özer Ergenç, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara, 2006, s. 206. 

568 Anadolu’da ipekli kumaş dokumacılığı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. David Gudıashvılı, “XV- 

XVII. Yüzyıllarda Türkiye’de Đpekli Kumaş Dokumacılığı”, Osmanlı, c. III, Ankara, 1999, s. 87-95. 

569 Yücel Öztürk, Aynı eser, s.393. 


571 Mübahat Kütükoğlu, Aynı eser, s.164.

104 

E- Keten-Kenevir 

Keten ve kenevir, yıllık otsu bitkilerden olup mutedil iklimlerde, suları 

akıtılmış, kumlu, balçık topraklarda yetişir 572 . Keten; değirmi, içi boş ve kazık gibi 

kökü olan bir bitkidir. Mavi renkte çiçek açan bu bitkinin meyvesi olgunlaştığında, 

her gözde bir tohum bulunan on gözlü bir kapsül halini alır. Lif ketenleri, bulutlu ve 

nemli; yağ ketenleri ise güneşli havayı severler. Ketenin çabuk kuruma ve nem tutma 

özelliğinden dolayı ince lifleri, dokuma sanayinde kullanılırken, kaba liflerinden 

sicim, halat, çuval yapılırdı 573 . Diğer taraftan keten tohumunun çeşitli ev ilaçlarında 

kullanılmasının yanı sıra yemeklerde yağ olarak kullanıldığı da bilinmektedir 574 . 

Kendir adıyla da anılan kenevir de nemli ve ılık iklimlerde yetişmekle beraber 

soğuğa da oldukça dayanıklıdır. Kendir de lif ve tohum keneviri olarak iki türdür. Lif 

kenevirinin yapraklarının hafif sararması hasat mevsiminin geldiğinin işaretidir. 

Lifleri çok sağlam olduğundan halat, çuval, çadır ve yelken bezi yapılır. Tohum 

kenevirinden çıkartılan yağ ise yumuşak sabun yapımında kullanılır. Bu bitkinin 

Osmanlı Devleti sınırları içinde en bol yetiştiği yerlerden biri Canik Sancağı merkez 

kazası olan Samsun ve çevresi idi. Bu bölgede XVI. yüzyılda bir kendir eminliği 

kurulmuştur 575 . Canik Sancağı haricinde Đzmir Kazası’nda ve Trabzon Sancağı’nda 

da keten-kenevir üretiminin yapıldığı bilinmekte olup Đzmir Kazası’nda 1528’de 

keten ve kenevirin toplam üretimi 285.100 kg 576 ; Sinop Kazası’nda 1487 ‘de 254.034 

kg, Samsun’da 246.704 kg 577 , Trabzon Sancağında 1515’te 4,169,348 kg idi 578 . Diğer 

taraftan az miktarda da olsa Teke Sancağı’nda ve Alaiye Sancağına bağlı Manavgat 

Kazası’nda da keten üretiminin yapıldığı bilinmektedir 579 . Yine Kayseri Kazası da 

572 AnaBritannica, “Keten”, c. XIII, Đstanbul, 1989, s.226 ve “Kenevir”, Aynı eser, c.XIII, s. 178. 


574 Huricihan Đslamoğlu-Đnan, Aynı eser, s.190. 

575 Canik Sancağı dahilinde kendir üretimi ve bu üretimin bölge açısından önemi ile alakalı bkz. 

Mehmet Öz, Aynı eser, s.96-97. 

576 1528’de Đzmir Kazası’nda keten ve kendir mahsulünden toplam 28,510 akçe alınması ve bu 

ürünlerden alınan öşürün genellikle 1/10 oranında olması dolayısıyla Đzmir’de toplam üretimin 285,100 

kg civarında gerçekleştiğini tahmin edebiliriz. Mübahat Kütükoğlu, Aynı eser, s.163. 


578 Hanefi Bostan, Aynı eser, s.511. 

579 Behset Karaca, Teke Sancağı, s. 250; aynı müellif, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Manavgat Kazası, 

Isparta, 2009, s.138.

105 

önemli keten–kendir üretim merkezleri arasında yer almaktadır 580 . Her üründen 

olduğu gibi keten ve kendirden de öşür alınmakta olup alınan öşür miktarı sancaktan 

sancağa değişiklik göstermekte idi. 

F- Sumak Yaprağı 

Sumak yaprağı palamud gibi debagatte kullanılan maddelerdendir. Yapraklar 

kırmızılaşınca toplanıp kurutulur ve sonra toz haline getirilir. Üretim miktarı 

hakkında kesin bir bilgi olmamakla beraber umumiyetle Đzmir Kazası’nda, Teke 

Sancağı’nda ve Manavgat Kazası’nda sumak üretiminin yapıldığı bilinmektedir. 

580 Mehmet Đnbaşı, XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri, Kayseri, 1992, s. 141.

106 

III. BAĞCILIK, MEYVE VE SEBZE ÜRETĐMĐ 

Osmanlı köylüsü hububat ve sınai ürünlerinin yanı sıra meyve ve sebze 

üretimini de gerçekleştirmekteydi. Zira köylü reaya, meyve ve sebze üretimi ile hem 

kendi asli ihtiyacını karşılamakta hem de bunları imkanları ölçüsünde pazara sunarak 

maddi gelir elde etmekteydi. Devlet, bağ ve bahçe ürünlerinin üretiminden ancak 

pazara sunulması durumunda vergi almakta idi. Yani çiftçi-köylü ailesi kendi asli 

ihtiyacı için evinin bahçesinde veya tarlasının bir tarafında yaptığı üretim için vergiye 

tabi tutulmamaktaydı 581 . 

A- Bağcılık 

Osmanlı Anadolusu’nda üretimi yapılan meyve türleri içerisinde üzüm 

üretiminin yani bağcılığın bir hayli öne çıktığı görülmektedir 582 . Her türlü iklim 

şartlarında yetişen asma bitkisinin meyvesi olan üzüm, hububat ekimi açısından 

elverişli olmayan dağlık ve kır arazilerde de yetişebilmesi dolayısıyla hem 

Anadolu’da hem de Rumeli’de fazla miktarda üretilmekteydi 583 . Üretilen üzümün 

büyük bir kısmından kurutularak istifade edildiği gibi 584 yaşından elde edilen şıra da 

Müslüman ahali tarafından pekmez, pestil ve sirke yapımında kullanılmaktaydı 585 . Bu 

üründen harac-ı kürüm, öşr-i bağ, öşr-i bağat, resm-i bağat, resm-i kürüm, bağ-ı 

kürüm, harac-ı bağat başlıkları altında vergi tahsis edilmekte olup alınan verginin 

ölçü birimi sancaktan sancağa değişiklik göstermekte idi 586 . Umumiyetle bu üründen 

öşür alınmasına rağmen, bazı bölgelerde ise köylüye ağır gelmemesi için, öşür 

miktarına binaen tahmini bir bedel olarak harac alınmakta idi 587 . 

Kanuni döneminde bağcılıktan alınacak öşürle ilgili olarak; “Bağ dönümüne 

bazı vilayette on akçe ve bazı vilayette beş akçe alınır. Ve hadâikdan ve harimlerden 

581 Đbrahim Solak, “ Meyve ve Sebze Üretimi”, s.220. 




585 Halime Doğru, Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Đstanbul, 1992, s.158. 

586 Đbrahim Solak, “Meyve ve Sebze Üretimi”, s.221. 

587 Örneğin; Teke Sancağı’nda bağdan harac üzere vergi alınmakta idi. Behset Karaca, Teke Sancağı, 

s.256.

107 

dahi öşürlerine göre kesim alınır. Ammâ bazı yerlerde bağın dönümüne yedişer ve 

bazı yerlerde sekizer ve bazı yerlerde onar akçe alınır. Bağdan ve bahçeden öşr-i 

hâsıl alınmak kanuna ve şer’a mutabıktır. Amma reayaya tahlis-i öşürde muzâyaka 

olup def-i muzâyaka için öşür mikdarına bedel meblağ tahmin olunub harâc itibar 

olunmuştur” 588 . Kanunnamede de belirtildiği üzere alınacak verginin miktarının 

saptanmasında farklı metodlar izlenmiştir. Bazı sancaklarda tevek başına, bazılarında 

dönüm başına, bazılarında ise kıta başına öşür alınmakta idi. Örneğin; Çemişgezek’te 

müslümanlardan 100 kök için 5, gayrimüslimlerden 6 akça 589 , Maraş Kazası’nda 

1526 yılında her 1000 kök bağdan 50 akçe 590 , 1566’da Harput’ta her 100 tevek için 5 

akçe 591 , Van Sancağı’nda her 100 kökten 6 akçe 592 , Behisni Kazası’nda her 100 

tevekten iki akçe 593 ; Kâhta ve Gerger kazalarında her 100 tevekten 5 akçe vergi 

alınmaktaydı 594 . Teke Sancağı’nda her dönüm için 7 akçe 595 , Akşehir Sancağı’nda 

dönüm başına 30 akçe 596 , Tarsus Sancağı’nda her bir kıtadan 25 akçe öşür 597 , 

Adilcevaz Sancağı’nda her 100 kökten 4-6 akçe 598 , Ergani Sancağı’nda her 100 

tevekten 1 akçe 599 , Halep mıntıkasında her bin çubuktan 40 akçe 600 vergi alınmakta 

idi. Üzüm istihsalinin XVI. yüzyılın ilk çeyreğinde Đçel, Aydın, Muğla ve Malatya; 

yüzyılın ortalarına doğru ise Antep, Çemişgezek, Adıyaman ve Bitlis; yüzyılın 

sonlarına doğru Malatya ve Harput’ta önemli ölçüde yapıldığı bilinmektedir 601 . 

Birtakım sancak ve kazalarda bağcılıkla alakalı harac ya da öşür kaydına 

rastlanmaz iken, şıra ile ilgili kayıtların olması ilgili yerlerden devletin ürün 

üzerinden değil de üründen imal edilen şıradan vergi aldığını göstermektedir. 

Buradaki amaç, üretimin az miktarda gerçekleştiği dönemlerde reayanın mağdur 

588 Ahmed Akgündüz, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri II, Đstanbul, 1990, s.57. 

589 M. Ali Ünal, Çemişgezek Sancağı, s.108 



592 Orhan Kılıç, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), s.278. 

593 M. Taştemir, Aynı eser, s.146. 

594 M. Taştemir, Aynı eser, s.182-203. 

595 Behset Karaca, “Teke Sancağı”, s.256. 



598 Orhan Kılıç, XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), s.102. 


600 Neşet Çağatay, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler” , s.488. 

601 Đbrahim Solak, “ Meyve ve Sebze Üretimi”, s.222.

108 

olmamasıdır. Bu da Osmanlıların reayanın ödeme gücüne göre vergi koymayı 

kendilerine prensip edinmelerinden kaynaklanmaktadır 602 . Üzüm üretiminde dönüm 

ve kök başına vergi alındığı gibi şıradan da önemli miktarda vergi alınmakta idi. 

Şıradan alınan vergi için men, batman, müd ölçü birimi olarak kullanılmakla 

beraber 603 , Sinop gibi bazı kazalarda ise medre, ölçü birimi olarak kullanılmakta 

idi 604 . 

Osmanlı Devleti’nde gayrimüslim tebaa da üzüm yetiştiriciliği ile meşgul 

olmakta idi. Bunlar üzümü genellikle şarap yapımında kullanmaktaydılar. Ancak 

hükümetin bu durumu hoş karşılamadığı, bunun yerine taze üzümün kurutulmasını, 

reçel, pekmez, sirke yapımında kullanılmasını istediği bilinmektedir 605 . 

Tablo II: XV-XVI. Yüzyılda Anadolu’da Bağcılıktan Alınan Öşür Yekünleri 606 

Bağcılık 

1467-1487 1500-1510 1515-1535 1540-1535 1555-1556 

Adıyaman 2040 60705 

Aksaray 20836 22515 

Ayasuluğ 30389 103976 

Beyşehir 40718 

Çankırı 31011 

Çemişgezek 71721 

Denizli 28827 

Ergani 13212 

Hamit 15713 

Harput 17136 

Malatya 43638 

Manisa 26659 

Maraş 30690 

Tarsus 1528 

Uşak 2556 5923 

Bitlis 607 27060 



604 M. Ali Ünal, Osmanlı Döneminde Sinop, s.181; medre, 10.256 litrelik bir hacim ölçüsüdür. Walther 

Hınz, Aynı eser, s. 54. 


606 Đbrahim Solak, “Meyve ve Sebze Üretimi”, s.223-224. 

607 Ahmet Yılmaz, Aynı tez, s.57.

109 

Tablodaki verilerden de anlaşılacağı üzere 16. yüzyılın ilk yarısında 

bağcılıktan alınan öşür miktarının en fazla olduğu bölge Ayasuluğ Kazası; en az 

olduğu bölge ise Tarsus Sancağı’dır. Nitekim bağcılıktan alınan öşür miktarları 

değişiklik gösterse de hemen hemen her Anadolu yöresinde üzüm yetiştiriciliğinin 

önemli bir tarımsal faaliyet kolu olduğu söylenebilir. Üzüm yetiştiriciliğinin bu kadar 

yaygın olma sebepleri arasında bu ürünün özellikle kırsal çevrelerde tatlandırıcı 

olarak kullanılması gösterilebilir 608 . 

Tablo III: XV-XVI. Yüzyıllarda Şıradan Alınan Vergi Miktarı 609 

(akçe) 

1485 1515-1520 1525-1530 1545-1555 

Canik 26430 10575 

Harput 63125 

Çemişgezek 109010 

Ergani 5183 

Ordu 134 

Kiğı 610 22160 

Kemah 102240 

Erzincan 153710 75030 

Malatya 30 

Tarsus 4000 

Trabzon 297161 307819 397913 

Sinop 611 7933 

608 Đzzet Sak, “ Osmanlı Sarayı’nın Đki Aylık Meyve ve Çiçek Masrafı”, TAD, c.XXV, Ankara, 2006, 

sa.40, s.144. 


610 Behset Karaca, “Kiğı Sancağı”, s.147. 

611 M. Ali Ünal, Osmanlı Devrinde Sinop, s.181.

110 

B- Meyve Üretimi 

Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu geniş coğrafya ve buna bağlı olarak zengin 

iklim çeşitliliği, çok çeşitli meyvelerin yetiştirilmesine ortam hazırlamıştır. Aynı 

zamanda Osmanlı coğrafyasının önemli bir bölümünün Akdeniz iklimi özelliklerine 

sahip olması, meyve türlerinin çeşitliliğinde rol oynayan diğer bir etmen olarak 

karşımıza çıkmaktadır. 

Üretimi yapılan meyveler içerisinde elma, nar, armut, harnup, kiraz, ceviz, 

badem, kestane, incir, zeytin, kavun, karpuz, turunç, portakal, limon, narenciye, dut, 

palamut, fındık, kızılcık, zerdali, erik önemli bir yere sahipti. Bu meyveler içerisinde 

birçok yerde yetiştirilen ürün ise cevizdir. Özellikle Afyon, Edirne, Adana, Çankırı, 

Akşehir, Amasya, Uşak, Adıyaman, Kemah, Erzincan, Tarsus, Manisa, Denizli, Teke, 

Zamantu ve Maraş gibi yöreler ceviz üretiminde söz sahibi olan yerler olarak 

karşımıza çıkmaktadır. Bu üründen alınan öşür; bazen tek, bazen de diğer meyve 

türleri ile birlikte yazıldığından net üretim miktarının ne kadar olduğunun 

saptanmasını bir hayli zorlaştırmaktadır. Cevizden sonra Anadolu topraklarında 

armut, incir, badem, zeytin ve kavun – karpuz, üretimi yaygın olan diğer meyveler 

arasındadır. Meyvelerden alınan vergi türü ve oranı bölgeden bölgeye ya da ürünün 

türüne göre değişmekte idi. Bazen bu ürünün mahsulünden öşür alınırken, bazen de 

ağaç başına ya da dönüm miktarına göre vergi alınmaktaydı 612 . 

Fındık Giresun, Canik ve Trabzon’da; narenciye ve turunçgiller Tarsus 

ve Teke sancaklarında; kavun, karpuz daha çok Tarsus ve Adana’da; incir 

Kilis’te; harnup Đçel ve Alaiye’de 613 ; karayemiş 614 ve kiraz Trabzon Sancağı’ 

nda 615 , yoğun üretilmekte olup Sinop elması Sinop’ta 616 , mandalina Menteşe 



614 Anadolu şehirlerinden sadece Trabzon’a mahsus bir meyve olan karayemiş, başka yörelerde 

yetiştirilmemekte idi. Veysel Usta, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Trabzon, 1999, 

s.44 


616 Sinop, meyve çeşitliliği yönünden oldukça zengindir. Đncir, üzüm, kestane, ceviz, armud, erik gibi 

pek çok meyve yetişmekle birlikte “Sinop Elması” adı verilen bu meyve de sadece mezkur kaza 

dâhilinde üretilmektedir. M. Ali Ünal, Osmanlı Devrinde Sinop, s.173.

111 

Sancağı’nda 617 , Teke Sancağı’na özgü meyve olan “hisarcık kurusu” da bu sancakta 

yetişen meyveler arasında önemli bir paya sahipti 618 . 

C- Sebze Üretimi 

Sebzeler içerisinde en çok üretimi yapılan ve bir çok yerde karşımıza çıkan 

ürün, dönemin kaynaklarında piyaz ve sir olarak belirtilen soğan ve sarımsaktır. 

Sebzeler tahrir defterlerine öşr-i piyaz ya da öşr-i sir olarak ayrı ayrı yazıldığı gibi, 

öşr-i bostan ve piyaz, öşr-i bostan ve sebze veya öşr-i meyve ve sebze şeklinde genel 

başlıklar altında da kaydedildiğinden diğer ürünlerde olduğu gibi bunların da hangi 

türlere ait olduğu belli olmamakla beraber miktarlarını saptamak da oldukça 

zordur 619 . Diğer yandan bazı sebze türlerini halkın kendi ihtiyacı kadar ekmesi de 

bunda önemli bir etkendir 620 . Soğan ve sarımsaktan sonra karşılaşılan sebze türleri 

arasında fasulye, havuç, bakla, patates, patlıcan, bamya, kabak, hıyar, ıspanak, marul, 

pancar, turp, domates, nane, maydanoz, pırasa, lahana, enginar, hindiba, semizotu ve 

yer elması görülmektedir 621 . 

Sebzelerin kendi adlarıyla değil de öşr-i meyve ve sebze gibi genel başlıklar 

altında kaydedilmiş olması, bu ürünlerin hangi bölgede ve ne kadar üretildiği durumu 

hakkında genel yargılara varmamızı oldukça zorlaştırmaktadır. Ancak meyve üretimi 

bakımından öne çıkan yerlerde sebze üretiminin de oldukça yoğun olduğu tahmin 

edilebilir. Bu cümleden olmak üzere Adana, Trabzon, Çankırı, Malatya, Erzincan ve 

Harput sebze üretimi açısından büyük önem arz eden merkezlerdir diyebiliriz. 

617 Ekrem Uykucu, Menteşe Sancağı, Đstanbul, 1974, s. 124. 



620 Ahmet Kankal, Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir Hayatı), s.229. 

621 Đbrahim Solak, “Meyve ve Sebze Üretimi”, s.230.

112 

SONUÇ 

Osmanlı Devleti, Selçuklu Devleti’nden devraldığı toprak sistemi özelliklerini 

kendisine has yöntemlerle geliştirerek oluşturduğu bu sistem çerçevesinde tarım 

faaliyetlerini gerçekleştirmiştir. Tarımsal faaliyetlerini gerçekleştirirken de bir 

taraftan umumi olarak Ortaçağ toplumlarında görülen uygulamaları devam ettirmiş 

diğer taraftan bu uygulamalara kendisine özgü ihtiyaçlarını karşılamak için yeni 

metodlar ilave etmeyi ihmal etmemiştir. Tohum ekiminde standart bir ölçü biriminin 

kullanılması bunun en güzel örneği olarak gösterilebilir. Her toplum kendi coğrafi 

şartlarının gerektirdiği ölçüde ziraat yapabildiğinden Osmanlı köylüsü de o zamanın 

iklim-toprak özelliğinin ve tarımsal teknik-metodların imkanları dahilinde 

faaliyetlerini gerçekleştirebilmiştir. 

Klasik dönem Osmanlı topraklarında, tarımsal faaliyetler ve buna bağlı olarak 

yetiştirilen tarım ürünlerinin çeşitliliği, coğrafi şartların ve iklimin ciddi tesiri altında 

kalmaktaydı. XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin sahip olduğu coğrafyanın genişliği, 

iklim çeşitliliğindeki yelpazenin genişlemesine paralel olarak, tarım ürünlerinde de 

çeşitliliğin artmasında etken rol oynamıştır. 

Kuru tarım metodunun tatbik edildiği Osmanlı Devleti’nde yetiştirilen tarım 

ürünleri içerisinde hem köylü hem de devlet tarafından ekimine önem verilen hububat 

çok önemli bir yere sahipti. Özellikle buğday üretiminin hemen hemen tüm kaza ve 

sancaklarda gerçekleşmesinde, bu ürünün yetişme şartları dolayısıyla fazla iklim 

seçici özelliğinin olmamasının yanı sıra stratejik ve askeri açıdan da büyük bir önem 

arz etmesi etken rol oynamıştır. Öyle ki, ordunun uzun seferlere çıkmadan önce 

mevcut askerin iaşesini temin etmek gayesiyle çeşitli güzergâhlarda buğday 

depolarının yapılması ve bunların içlerinin doldurulması ordunun sefer lojistiği 

açısından büyük önem taşımaktaydı. Buğdayın günlük hayatta çok değerli bir besin 

maddesi olması ve bu ürünün eksikliğinin olması durumunda sosyal ve ekonomik 

hayatta birtakım olumsuz gelişmelerin baş göstermesi devletin, öncelikli olarak 

buğday üretimini teşvik etmesine neden olmuştur. Yine hububat ürünlerinden olan ve

113 

genellikle hayvanların beslenmesinde kullanılan arpa da, buğday kadar tüketim 

alanında tercih edilen bir ürün olmamakla birlikte buğday kıtlığının yaşandığı 

dönemlerde arpadan ekmek yapılarak insanlar tarafından tüketildiği bilinen bir 

gerçektir. Buğday üretimi açısından XVI. yüzyılın ilk yarısında Akşehir Sancağı ve 

Çankırı Sancağı önemli bir paya sahip olmakla beraber arpa üretiminde de Adıyaman 

Sancağı’nın ön plana çıktığı görülmektedir. Tımar sistemi çerçevesinde 

gerçekleştirilen tarımsal faaliyetlerde sadece buğday ve arpa türünden ürünler 

yetiştirilmemekte ayrıca az miktarda da olsa yulaf, darı nohut, çeltik, fasulye gibi, 

zirai mahsuller de üretilmekteydi. Yulaf üretiminin Ege yöresinde kesif olarak 

yapıldığı, ticari değerinin fazla olmamasına rağmen önemli bir bakliyat ürünü olan 

nohut üretiminin ise Adıyaman ve Teke Sancakları’nda yoğun bir şekilde yapılmakta 

olduğu görülmüştür. Yine çeltik üretiminin de Klasik dönem Osmanlı topraklarında 

oldukça yaygın olduğu görülmektedir. Bu cümleden olmak üzere, Bursa, Saruhan, 

Bilecik, Teke Sancağı’na bağlı Elmalı yöresi, Malatya Kazası’nda Tohma-Fırat 

havzası, Çankırı Sancağı’na bağlı Kargı nahiyesi, Ergani Sancağı’nda Devegeçidi 

havalisi, çeltik ziraatinin kesif olduğu bölgelerdir. Susam istihsali konusunda ise Teke 

Sancağı ile Honaz Kazası’nın ön sırada yer aldığı bilinmekle beraber diğer sancak ve 

kazalarda da üretimin az da olsa gerçekleştiği tahmin edilmektedir. Sınai bitkileri 

grubu içerisinde yer alan pamuk üretiminin, ılıman iklim hususiyetlerine sahip 

yörelerde ön planda olduğu görülerek, Adana Sancağı, bu anlamda pamuk üretimi 

konusunda ciddi bir paya sahip sancak olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sancaktan 

sonra Teke Sancağı, pamuk üretimi bakımından ikinci sırada yer almaktadır. Meyve 

ve sebze üretiminin de gerçekleştirildiği Klasik dönem Osmanlı topraklarında meyve 

grubunda üzüm üretimi ilk sırayı alırken sebze üretiminde de sarımsak ve soğanın 

öne çıktığı görülmektedir. 

Osmanlı’daki tarımsal faaliyetler, tımar sisteminin aktif durumda olduğu 

dönemlerde sistemli olarak devam etmesine rağmen tımar sisteminin daha doğrusu 

toprak teşkilatının bozulmasına paralel olarak da çözülme sürecine girmiştir. Bu 

anlamda Osmanlı tarım alanındaki aksaklıkların, XVI. yüzyılın ikinci yarısından 

sonra tımar sisteminin bozulma sürecine geçişi ile husule gelmesi, iki sistemin 

karşılıklı etkileşimin değerlendirilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. Klasik

114 

Osmanlı dönemindeki aktif tarımsal faaliyetlerin daha sonraki dönemlerde devam 

etmesini ve gelişmesini engelleyen etmenler içerisinde ayrıca tarımla uğraşan 

köylünün toprağın mülkiyetine sahip olmaması, köylünün can ve mal güvenliğinin 

yeterince sağlanamaması, çiftçi kesiminin toprak sistemindeki çözülüşle paralel 

olarak ve celali isyanlarının beraberinde getirdiği ortamın da etkisiyle yerel güçler ve 

vergi tahsildarlarının zulmüne maruz kalması, ulaşım imkanlarının yetersizliği, 

sıklıkla karşı karşıya kalınan kuraklıklar, vergi yükünün önemli ölçüde çiftçinin 

üzerinde olması, tarımın ticarileşememesi gibi faktörler sayılabilir. 

Çalışmamızda, Klasik Osmanlı topraklarındaki toprak-tarım ilişkisi 

çerçevesinde ulaşılabilen kaynaklar nispetince Osmanlı tarım hayatının genel 

panaromasının çizildiğine inanılmaktadır.

115 

KAYNAKÇA 

Acun, Fatma, “ Klasik Dönem Osmanlı Eyalet Tarzı Olarak Tımar Sistemi ve 

Uygulanması”, Türkler, c. 9, Ankara, 2002, ss. 899-908. 

__________, “ Celali Đsyanları (1591-1611) ”, Türkler, c. 9, Ankara, 2002, ss. 

695-708. 

Afyoncu, Erhan, Sorularla Osmanlı Đmparatorluğu VI, Đstanbul, 2008. 

Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin Đktisadi ve Đçtimâi Tarihi, II, Đstanbul, 1995. 

_____________, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Đstanbul, 1995. 

_____________, “ Celali Fetreti ”, DTCFD, Ankara, 1958, sa. 1-2, ss. 53-107. 

Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri I, Đstanbul, 1990. 

______________, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri II, Đstanbul, 1990. 

Aksöz, Đbrahim, Sulamanın Ekonomik Cephesi, Erzurum, 1964. 

Akyılmaz, Gül, “Osmanlı Devleti’nde Reaya Kavramı ve Devlet-Reaya Đlişkileri” 

Osmanlı, c. IV, Ankara, 1999, ss. 40-54. 

Altundağ, Şinasi, “Osmanlı Đmparatorluğu’nun Vergi Sistemi Hakkında Kısa Bir 

Araştırma”, AÜDTCFD, c.5, sa.2, Ankara, 1947, ss.187-197. 

Arıkan, Zeki, XV-XVI. Yüzyıllarda Hamit Sancağı, Đzmir, 1988. 

__________, “ XV-XVI. Yüzyıllarda Anadolu’da Çeltik Üretimi ”, V. Milletlerarası 

Türkiye Sosyal ve Đktisat Tarihi Kongresinde Sunulan Tebliğler, Ankara, 

1990, ss. 477-481. 

__________, “ Osmanlı Đmparatorluğunda Đhracı Yasak Mallar (Memnu Meta) ”, 

Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, Đstanbul, 1991, ss. 279-306. 

Armağan, Latif, “ Osmanlı Devleti’nde Konar-Göçerler”, Osmanlı, c. 4, Ankara, 

2002, ss. 142-150. 

Aynural, Salih, Đstanbul Değirmenleri ve Fırınları, Đstanbul, 2001. 

Bakır, Abdülhalik, Ortaçağ Đslam Dünyasında Itriyat, Gıda, Đlaç Üretimi ve Tağşişi, 

Ankara, 2000.

116 

Barkan, Ö. Lütfi, “Tımar”, ĐA. XII, ss. 286-333. 

_____________, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin 

Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar I, Đstanbul, 1943. 

_____________, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”, Türkiye’de 

Toprak Meselesi, Đstanbul, 1980. ss. 725-788. 

_____________, “XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Toprak Đşçiliğinin 

Organizasyon Şekilleri”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Đstanbul, 

1980. ss.575-724. 

_____________, “Feodal Düzen ve Osmanlı Tımarı”, Türkiye’de Toprak Meselesi, 

Đstanbul, 1980. ss. 873-895. 

Batmaz, Ş. Eftal, “XV-XVI. Yüzyıl Sancak Kanunnamelerine Göre Osmanlı Devleti’ 

nde Tahıl Üretimi, TAD, Ankara, 2004, c.23, sa.36, ss. 35-41. 

Baykara, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Ankara, 1988. 

Bayrakçı, Halil, Osmanlı Toprak Sistemi, Đstanbul, 1990. 

Beldiceanu - Steinherr, Đrene,“XV. ve XVI. Asırlarda Anadolu’da Ortakçılar”, VIII. 

Türk Tarih Kongresi’ne Sunulan Bildiriler, c.II, Ankara, 

1981. ss. 1321-1326. 

Beldiceanu, Nicoara, XIV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Tımar, çev. Mehmet 

Ali Kılıçbay, Ankara, 1985. 

Bilgili, A. Sinan, Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Ankara, 

2001. 

Bizbirlik, Alpay, “16. Yüzyılın Ortalarında Atak Sancağı ve Sancak Beyleri Üzerine 

Notlar”, TĐD, Đzmir, 1999. ss.109-133. 

Bostan, M. Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağı’nda Sosyal ve Đktisadi Hayat 

Ankara, 2002. 

Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Đstanbul, 1985. 

Çağatay, Neşet, “Osmanlı Đmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, 

AÜDTCFD, sa.5, Ankara, 1947, ss. 483-511. 

_____________, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Reaya’nın Miri Arazide Toprak 

Tasarrufu ve Đntikal Tarzları”, IV. Türk Tarih Kongresi’nde Sunulan 

Tebliğler, Ankara, 1952, ss.426-433.

117 

Çakar, Enver, “ XVII. Yüzyılın Ortalarında Trablusşam Şehrinin Sosyal ve Đktisadi 

Durumu ”, TAD, Ankara, 2004, c.XXII, sa.XXXV, ss. 45-69. 

David, Geza, 16. Yüzyılda Simontornya Sancağı, çev. Hilmi Ortaç, Đstanbul, 1999. 

Demir, Alpaslan, XVI. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve 

Ekonomik Yapı,( Basılmamış Doktora Tezi) Ankara Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007. 

Demirci, Rasih-Ahmet Özçelik, Tarım Tarihi, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi 

Yayınları, Ankara, 1990. 

Dernek, Zeynep, Tarım Ekonomisi ve Đşletmeciliği, Isparta, 2002. 

Dicleli, Vedad, Đktisadi Gelişme Tarihi, Đstanbul, 1966. 

Dinler, Zeynel, Tarım Ekonomisi, Bursa, 1996. 

Divitçioğlu, Sencer, Asya Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Đstanbul, 1967. 

Doğru, Halime, Osmanlı Đmparatorluğu’ nda Yaya –Müsellem – Taycı Teşkilatı 

(XV.- XVI. Yüzyıllarda Sultanönü Sancağı), Đstanbul, 1990. 

____________, Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, Đstanbul, 1992. 

Ecevit, F. Mustafa, Bahçe Bitkileri, Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, 

Konya, 1986. 

Emecen, Feridun, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara, 1989. 

_____________, “Çeltik”, TDVĐA, c.8, Đstanbul, 1993, ss.265-266. 

Ergenç, Özer, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara, 2006. 

Erler, Mehmet, Yavuz, “XIX. Yüzyıldaki Bazı Doğal Afetler ve Osmanlı Yönetimi”, 

Türkler, c.13, Ankara, 2002, ss.762-769. 

__________________, Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), 

Đstanbul, 2010. 

Eröz, Mehmet, Yörükler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Đstanbul, 1991. 

Erpolat, M. Salih, 16. Yüzyılda Ergani Sancağı, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) 

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1993.

118 

Ertürk, Volkan, XVI. Asırda Akşehir Sancağı,(Basılmamış Doktora Tezi) Gazi Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2007. 

Fatsa, Mehmet, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Giresun Kırsalı’nın Sosyal ve Đdari Tarihi, 

Giresun, 2005. 

Faroqhı, Suraiya, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, çev. Sonnur Özcan, Ankara, 

2006. 

_____________, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Đstanbul, 

2000. 

Genç, Mehmet, “Osmanlı Đktisadi Dünya Görüşünün Đlkeleri”, Osmanlı Đmparatorluğu’nda 

Devlet ve Ekonomi, Đstanbul, 2007. ss. 43-52. 

Goff, Jacques Le, Ortaçağ Batı Uygarlığı, çev. Hanife Güven- Uğur Güven, Đzmir, 

1999. 

Göğebakan, Göknur, XVI. Yüzyılda Malatya Kazası, Malatya, 2002. 

Gökbunar, A. Rıza, “Celali Ayaklanmalarının Maliye Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”, 

Yönetim ve Ekonomi Dergisi, CBÜĐĐBF, Manisa, 2007, 

c.14, sa. 1. ss. 1-24. 

________________, “Osmanlı Devleti’nde Yörüklerin Göçerlikten Yerleşik Yaşama 

Geçirilmesinde Uygulanan Vergi Politikaları ve Sonuçları”, 

Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Manisa, 2003, 

c.1, ss. 59-66. 

Gökçe, Turan, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Lâzıkıyye (Denizli) Kazası, Ankara, 2000. 

Göyünç, Nejat, “XVI. Yüzyılda Güney-Doğu Anadolu’nun Ekonomik Durumu”, 

Türkiye Đktisat Tarihi Semineri (Ed. Osman Okyar- H. Ünal Nalbant- 

Oğlu), Ankara, 1975. c.13, ss.71-98. 

Gudıashvılı, David, “XV-XVII. Yüzyıllarda Türkiye’de Đpekli Kumaş Dokumacılığı”, 

Osmanlı, c.3, Ankara, 1999, s.87-95. 

Güçer, Lütfi, XVI-XVII. Asırlarda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve 

Hububattan Alınan Vergiler, Đstanbul, 1964.

119 

Gül, Abdülkadir, “Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık (Erzurum Vilayeti Örneği: 

1892-1893 ve 1906-1908 Yılları)”,Uluslararası Sosyal Araştırmalar 

Dergisi, 2009, sa.9, c.2, ss.144-158. 

Gümüşçü, Osman, Tarihi Coğrafya, Đstanbul, 2006. 

Gündüz, Ahmet, Osmanlı Đdaresinde Musul, Elazığ, 2003. 

Güneş, Ahmet, “Bilecik ve Çevresinde 16. Yüzyılda Sosyal ve Ekonomik Durum”, 

OTAM, Ankara, 1999, sa.10, ss.87-118. 

Güran, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Đstanbul, 1998. 

Gürbüz, Adnan, “XV.- XVI. Yüzyıllarda Sivas Şehrinde Đdari ve Ekonomik Yapı”, 

Vakıflar Dergisi, c.26, Ankara, 1997, ss.87-96. 

Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, 

Ankara, 2007. 

Hinz, Walther, Đslam’da Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, Đstanbul, 1990. 

Hütteroth, W. Dıeter, “ Osmanlı Đmparatorluğu’nun Tarihi Coğrafyası ”, Türkler, 

Ankara, 2002, c.9, ss. 45-53. 

Đnalcık, Halil, Osmanlı Đmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, 


__________, “Köy, Köylü ve Đmparatorluk”, Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve 

Ekonomi, Đstanbul, 1996, ss.1-14. 

__________, Osmanlı Đmparatorluğu’ nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I (1300- 

1600), Đstanbul, 2004. 

__________, “Çiftliklerin Doğuşu: Devlet, Toprak Sahipleri ve Kiracılar”, Osmanlı 

Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, Ed. Çağlar Keyder – Faruk Tabak, 

Đstanbul, 1998, ss.17-35. 

___________, “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsumu”, Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve 

Ekonomi, Đstanbul, 1996, ss.31-65. 

___________, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Köle Emeği”, Doğu Batı Dergisi Makaleler 

II, Ankara, 2008, ss.123-153. 

___________, “Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış”, Ekonomi, 

Doğu Batı Dergisi, Ankara, 2006, sa. 17, ss.9-36.

120 

___________, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Pamuklu Pazarı, Hindistan ve Đngiltere” 

Osmanlı Đmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Đstanbul, 1996, ss. 259- 

317. 

Đnalcık, Halil, Donald Quatert, Osmanlı Đmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal 

Tarihi II (1600-1914), Đstanbul, 2004. 

Đnbaşı, Mehmet, XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri, Kayseri, 1992. 

Đslamoğlu, Huri, “16. Yüzyıl Anadolusu’nda Köylüler, Ticarileşme ve Devlet Đktidarının 

Meşrulaştırılması”, Osmanlı Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, 

Ed. Çağlar Keyder-Faruk Tabak,(çev. Zeynep Altok), Đstanbul, 1998, 

ss. 59-81. 

Đslamoğlu-Đnan, Huricihan, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, çev. Sabri 

Tekay, Đstanbul, 1991. 

Kadayıfçılar, Süleyman, Ziraatte Kullanılan Canlı Kuvvet Vasıtaları, Ankara 

Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1963. 

Kankal, Ahmet, XVI. Yüzyılda Çankırı Sancağı, Çankırı, 2009. 

____________, Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV - XVIII. Yüzyıllar Arası Şehir 

Hayatı, Ankara,2004. 

Karaca, Behset, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, Isparta, 2002. 

____________, “1518 (H.924) Tarihli Tahrir Defterine Göre Kiğı Sancağı”, 

Doğumunun 50. ve Hizmetinin 10. Yılında Prof. Dr. Bayram 

Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993, ss.137-169. 

____________, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Manavgat Kazası, Isparta, 2009. 

____________, “Osmanlı Devleti’ nde Konar – Göçer Zümrelerin (Yörükler) 

Safevi Devletiyle Đlişkileri”, Arayışlar, sa.14, Isparta, 2005, ss.17-36. 

____________, “1522-1532 Tarihlerinde Aydın-ili Yörükleri”, SDÜ Fen Edebiyat 

Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, sa.13, Isparta, 2005, ss.103-138. 

____________, “1522-1532 Tarihlerinde Menteşe Bölgesi Yörükleri”, Fırat Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Dergisi, sa.2, c.18, Elazığ, 2008, ss. 403-440.

121 

____________, “XV. ve XVI. Asırlarda Teke Sancağı’ndaki Yörüklerin Sosyal ve 

Ekonomik Durumu”, 18-19 Aralık 2003 Tarihinde Cumhuriyet’in 80. 

Yılı Münasebetiyle Düzenlenen Antalya’nın Son Bin Yılı Sempozyumunda 

Sunulan Bildiri, Antalya, 2003, ss.75-95. 

Karaman, Deniz, XVI. Yüzyılda Ayaş Kazası, Ankara, 2003. 

Kazıcı, Ziya, Osmanlı Vergi Sistemi, Đstanbul, 2005. 

Kılıç, Orhan, “Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Kıtlıklar”, Türkler, c.10, Ankara, 

2002, ss.718-730. 

__________, XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648), Van, 1997. 

__________, XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara, 1999. 

Kılıçbay, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara, 

1982. 

Kurt, Yılmaz, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı, c. III, Ankara, 1999, ss. 59-65. 

__________, 1572 Tarihli Mufassal Tahrir Defterine Göre Adana’nın Sosyal- 

Ekonomik Tarihi Üzerine Bir Araştırma, Ankara, 1990. 

Küçükkalay, A. Mesud, “Osmanlı Toprak Sistemi Miri Rejim”, Osmanlı, cilt. 3, 

Ankara, 1999, ss.53-57. 

Kütükoğlu, Mübahat, XV ve XVI. Asırlarda Đzmir Kazası’ nın Sosyal ve Đktisadi 

Yapısı, Đzmir, 2000. 

Lındner, Rudı Paul, Ortaçağ Anadolusu’nda Göçebeler ve Osmanlılar, çev. Müfit 

Günay, Ankara, 1990. 

Maclean, Gerald, Doğu’ya Yolculuğun Yükselişi-Osmanlı Đmparatorluğu’nun Đngiliz 

Konukları (1580-1720), çev. Dilek Şendil, Đstanbul, 2006. 

Martal, Abdullah, Belgelerle Osmanlı Döneminde Đzmir, Đzmir, 2007. 

Metin, Rafet, XVI. Yüzyılda Orta Anadolu’da Nüfus ve Yerleşme, Gazi Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2007. 

Miroğlu, Đsmet, XVI. Yüzyılda Bayburt Sancağı, Đstanbul, 1973. 

____________, Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara, 1990. 

Mutaf, Emin, Tarım Alet ve Makinaları, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, 

Đzmir, 1984.

122 

Oflaz, Mustafa, “Osmanlı Dirlik Sistemi”, Türkler, c.10, Ankara, 2002, ss. 695-707. 

Öz, Mehmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Ankara, 1999. 

_________, “Osmanlı Klasik Döneminde Tarım”, Osmanlı, c. III, Ankara, 1999, 

ss. 66-73. 

_________, “XVI. Yüzyılda Anadolu’da Verimlilik Problemi”, XIII. Türk Tarih 

Kongresi’nde Sunulan Bildiriler, Ankara, 2002, ss.1643-1651. 

_________, “XV-XVI. Yüzyıllar Anadolu’sunda Tarım ve Tarım Ürünleri”, Kebikeç, 

sa.23, Ankara, 2007, ss.111-128. 

Özbaran, Salih, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Đmparatorluğu’nda Đltizam”, V. Milletlerarası 

Türkiye Sosyal ve Đktisat Tarihi Kongresi’nde Sunulan Tebliğler, 

Ankara, 1990, ss. 453-457. 

Özbay, Rahmi Deniz, “Osmanlı Đmparatorluğu’nda Köle Emeği’nin Đstihdâmı ve 

Mukâtebe Yöntemi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Dergisi, sa. 17, 2009/1, ss. 148-163. 

Özdeğer, Mehtap, XV-XVI. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak Kazası’nın Sosyal 

ve Ekonomik Tarihi, Đstanbul, 2001. 

Özdeğer, Yunus, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Meydana Gelen Bir Kuraklık ve Kıtlık 

Hadissi Đle Bunun Sosyo-Ekonomik Sonuçları,” Karadeniz Araştırmaları, 

sa.19, Güz, 2008, ss. 87-96. 

Özgen, F. Başkan, Osmanlı Devleti’nin Diğer Devletlerle Đktisadi Đlişkisi, Ekonomi 

ve Toplum Dergisi, sa.32. Mart-Nisan 2000, ss.101-111. 

Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Đstanbul, 2007. 

Öztürk, Mustafa, Tarih Felsefesi, Elazığ, 1999. 

Öztürk, Yücel, Osmanlı Hakimiyeti’nde Kefe (1475-1600), Ankara, 2000. 

Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Đstanbul, 2010. 

____________, Osmanlı-Türkiye Đktisadi Tarihi (1500-1914), Đstanbul, 2007. 

Panzac, Daniel, Osmanlı Đmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çev. Serap Yılmaz,

123 


Refik, Ahmed, Anadolu’da Türk Aşiretleri (966-1200), Đstanbul, 1989. 

Sağlamtimur, Turan, Veyis Tansı, Harun Baytekin, Yem Bitkileri Yetiştirme, 

Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Adana,1995. 

Sak, Đzzet, “Osmanlı Sarayı’nın Đki Aylık Meyve ve Çiçek Masrafı”, TAD, Ankara, 

2006, c.25, sa.40, ss. 141-176. 

Sarı, Serkan, XV - XVI. Yüzyıllarda Menteşe, Hamid ve Teke Sancağı Yörükleri, 

(Basılmamış Doktora Tezi) Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Isparta, 2008. 

Sevinç, Necdet, Osmanlılar’da Sosyo-Ekonomik Yapı, c. I, Đstanbul, 1978. 

Shaw, Stanford, Osmanlı Đmparatorluğu ve Modern Türkiye I, çev.Mehmet Harmancı 


Sınger Amy, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, çev. Sema Bulutsuz, Đstanbul, 1996. 

Solak, Đbrahim, XVI. Asırda Maraş Kazası (1526-1563), Ankara, 2004. 

____________, “Osmanlı Đmparatorluğu Döneminde Meyve ve Sebze Üretimi”, 

Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sa.24, Konya, 

2008, ss.217-251. 

____________, XVI. Yüzyılda Zamantu Kazası’nın Sosyal ve Đktisadi Yapısı, 

Konya, 2007. 

Sönmez, M. Tului, Osmanlı’dan Günümüze Toprak Mülkiyeti, Ankara, 1998. 

Sudi, Süleyman, Defter-i Muktesid, (Yay. M. Ali Ünal), Isparta, 2008. 

Sürek, Halil, Çeltik Tarımı, Đstanbul, 2002. 

Şahin, Đlhan, “Göçebeler”, Osmanlı, c.4, Ankara, 1999. ss.132-141. 

Şahin Salih, “Tosya- Osmancık ve Kargı Đlçelerinde Çeltik Ziraati”, Gazi Üniversitesi 

Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, c.22, sa.3, Ankara, 2002, ss.19-35. 

Şener, Abdüllatif, Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, Đstanbul, 1990. 

Şimşirgil, Ahmet, “XV-XVI. Asırlarda Tokat Şehrinde Đktisadi Hayat”, TĐD, c. 10, 

Đzmir, 1995, ss.187-210. 

Tabakoğlu, Ahmet, “Öşür”, TDVĐA, c.34, ss.97-103.

124 

_______________, Türkiye Đktisat Tarihi, Đstanbul, 2009. 

_______________, “Osmanlı Đçtimai Yapısının Ana Hatları”, Osmanlı, c.4, Ankara, 

1999, ss.17-29. 

_______________, “Klasik Dönemde Osmanlı Ekonomisi”, Türkler, c.10, Ankara, 

2002, ss. 653-689. 

_______________, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Đstanbul, 1985. 

Taştemir, Mehmet, XVI. Yüzyılda Adıyaman (Behisni, Hısn-ı Mansur, Gerger, 

Kâhta) Sosyal ve Đktisadi Tarihi, Ankara, 1997. 

Usta, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Trabzon, 1999. 

Uykucu, Ekrem, Menteşe Sancağı, Đstanbul, 1974. 

Uzun, Efkan, “Osmanlı Ülkesinde Görülen Đsyan ve Eşkıyalık Olayları Hakkında Bir 

Değerlendirme”, TÜBARD, sa.25, Niğde, 2009, ss.185-214. 

Ünal, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara,1999. 

______________, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta, 2005. 

______________, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı, Ankara, 1989. 

______________, Osmanlı Devrinde Sinop, Isparta, 2008. 

______________, “XVI. Yüzyılda Honaz Kazası”, Uluslar arası Denizli ve Çevresi 

Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, Denizli, 2007. ss.103-110. 

Ürekli, Bayram, “XVII. Yüzyılda Konya’da Bazı Eşya ve Yiyecek Fiyatları”, 

Doğumunun 50. ve Hizmetinin 10. Yılında Prof. Dr. Bayram 

Kodaman’a Armağan, Samsun, 1993, ss.343-370. 

Veinstein, Gilles, “ Karadeniz’in Kuzeyinde Büyük 1560 Kuraklığı : Osmanlı 

Yetkililerinin Durumu Algılayışı ve Gösterdikleri Tepkiler ”, 

Osmanlı Đmparatorluğu’nda Doğal Afetler, Ed. Elızabeth Zacharıdou, 

Đstanbul, 2001, ss. 297-306. 

Yediyıldız, Bahaeddin, Ordu Kazası Sosyal Tarihi (1455-1613), Ankara,1985. 

Yılmaz, Ahmet, 413 Numaralı Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555- 

1556), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2010.

125 

ANSĐKLOPEDĐ VE SÖZLÜKLER 

Ana Britannica, “Burçak”, V, Đstanbul, 2004, s.151. 

____________, “Mercimek”, XV, Đstanbul, 2004, s.589. 

____________, “Mısır”, XVI, Đstanbul, 2004, s.47-48. 

____________, “Nohut”, XVI, Đstanbul, 2004, s.590. 

____________, “Yulaf”, XXII, Đstanbul, 2004, s.485. 

____________, “Zeytin”, XXII, Đstanbul, 1990, s.569-570. 

Baykal, B. Sıtkı, Tarih Terimleri Sözlüğü, Ankara, 2000.

126 

ÖZ GEÇMĐŞ 

Kişisel Bilgiler 

Adı-Soyadı 

: Durmuş Volkan KARABOĞA 

Doğum Yeri ve Tarihi : ISPARTA – 08.11.1986 

Eğitim Durumu 

Lisans Öğrenimi 

: Süleyman Demirel Üniversitesi Fen- Edebiyat 

Fakültesi Tarih Bölümü 

Yüksek Lisans Öğrenimi : Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı 

Doktora Öğrenimi : 

Bildiği Yabancı Diller : Đngilizce 

Bilimsel Faaliyetler : 

Đş Deneyimi 

Stajlar : 

Projeler : 

Çalıştığı Kurumlar : Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi 

Tarih Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda Araştırma 

Görevlisi olarak 22 Şubat 2010 tarihinden itibaren 

çalışmaktayım. 

Đletişim 

E-Posta Adresi : vlkn. krb.32@hotmail.com 

Tel. : 0544 972 07 29 

Tarih : Aralık - 2010

Download (9Mb) - Suleyman Demirel University Research Repository

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?