Download (12Mb) - Süleyman Demirel Üniversitesi

i
T.C.
SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
GRAFĐK ANASANAT DALI
TÜRKĐYE’DE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ
1990-2000 YILLARI ARASI ÖRNEK ĐKĐ PARTĐ
(ANAP-CHP) SEÇĐM AFĐŞLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ
Serkan Rıza ULUĞKAY
Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Şemsettin Ziya DAĞLI
ISPARTA – 2006

i
ĐÇĐNDEKĐLER
ĐÇĐNDEKĐLER ............................................................................................................. i
ÖZET............................................................................................................................ii
ABSTRACT................................................................................................................iii
GĐRĐŞ ..........................................................................................................................iii
I. BÖLÜM.................................................................................................................... 3
1.1. AFĐŞĐN TANIMI .................................................................................................. 3
1.2. AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ............................................................................................ 5
1.3. TÜRKĐYE’DE AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ................................................................. 15
1.4. ĐLETĐŞĐMDE SOSYO-KÜLTÜREL FAKTÖRLER ......................................... 20
1.5. ĐLETĐŞĐM ARACI OLARAK AFĐŞ................................................................... 23
II.BÖLÜM.................................................................................................................. 26
2.1. SĐYASAL AFĐŞLER........................................................................................... 26
2.2. PROPAGANDA ................................................................................................. 26
2.3. SĐYASAL AFĐŞLERDE AMAÇ ........................................................................ 39
2.4. SĐYASAL AFĐŞLERDE HEDEF KĐTLE........................................................... 43
2.5. SĐYASAL AFĐŞLERDE UYULMASI GEREKEN YASAL KURALLAR ...... 47
III. BÖLÜM ............................................................................................................... 49
3.1. TÜRKĐYE’DE SĐYASET VE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ .......................... 49
3.2. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA ANAP SEÇĐM AFĐŞLERĐ ...................... 59
3.2.1. 1991 GENEL SEÇĐMLERĐ.............................................................................. 59
3.2.2. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ.............................................................................. 62
3.2.3. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ.............................................................................. 63
3.3. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA CHP SEÇĐM AFĐŞLERĐ ......................... 67
3.3.1. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ.............................................................................. 67
3.3.2. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ.............................................................................. 69
SONUÇ ...................................................................................................................... 73
KAYNAKÇA............................................................................................................. 75
ÖZGEÇMĐŞ ............................................................................................................... 79

ii
ÖZET
TÜRKĐYE’DE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ
1990-2000 YILLARI ARASI ÖRNEK ĐKĐ PARTĐ (ANAP-CHP)
SEÇĐM AFĐŞLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ
Serkan Rıza ULUĞKAY
Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Grafik Anasanat Dalı
Yüksek Lisans Tezi, 83 Sayfa, Haziran 2006
Danışman: Yrd. Doç. Şemsettin Ziya DAĞLI
Çalışmanın amacı, Türkiye’de ve dünyada gelişen teknoloji ve iletişim
araçlarının sayısının artmasına rağmen afişin önemini yitirmeden günümüzde de
önemli bir propaganda aracı olarak kullanılmasının nedenlerini araştırmak;
çalışmanın bir diğer amacı da geçmişten günümüze siyasal iletişimin ve esas olarak
siyasal afişin iletişim aracı olarak üstlendiği görevleri ortaya koymak; askeri
müdahalelerle birçok kez kesintiye uğrayan demokratik çok partili siyasal hayatımızı
ve bu kesintilerin ardından yeniden toparlanan bir siyasal ortamı da irdelemektir.
Đlk olarak, afişin tanımı, dünyada ve Türkiye’de afişin gelişim süreci ile
iletişim aracı olarak afiş konuları ele alınmıştır.
Đkinci olarak, Siyasal afişin ve propagandanın tanımı, Siyasal afişlerde amaç,
Siyasal afişlerde hedef kitle ve siyasal afişlerde uyulması gereken yasal kurallar
konuları irdelenmiştir.
Üçüncü olarak, Türkiye’de siyasal afişin gelişimi ve o dönemin siyasal yapısı
incelenmiş ve örnek olarak alınan partilerin (Anavatan Partisi – Cumhuriyet Halk
Partisi) 1990–2000 yılları arasında genel seçimlerde kullandıkları seçim afişleri
irdelenmiştir.
Sonuç olarak, Partiler bulundukları döneme ya da o anki ihtiyaçlarına göre
değişik kitle iletişim araçlarında kendilerini ifade etmelerine rağmen ortak noktaları,
afişten vazgeçememeleridir; Bunun en önemli sebepleri, afişin ekonomik, akılda
kalıcı, yorumdan uzak ve kısa sloganlarla kitle üzerinde etkili oluşudur. Afiş
kullanım özellikleri ve sağladığı etkiyle hem Türk siyasal yaşamına tanıklık etmiş
hem de bu tanıklığı insanlara etkili biçimde anlatmıştır. Bu süreçte hem çok partili
sistemin demokratikleşmesine yardım etmiş hem de hem de kendi gelişimini
sürdürmüştür. Bu gelişim çizgisi, günümüzde de sürmektedir.
Anahtar Kelimeler: Siyasal Afişin Gelişimi. Siyasal Afişlerde Amaç. Geçmişten
Günümüze Siyasal Đletişim.

iii
ABSTRACT
THE PROGRESS OF POLITCAL POSTER ĐN TURKEY
TWO SAMPLE POLITCAL PARTIES (ANAP-CHP) BETWEEN THE
YEARS 1990-2000 THE STUDY ON THE POSTERS OF ELECTION
Serken Rıza ULUĞKAY
S.D.U., Social Science Institute The Branch Of Main art
Master thesis, page 83, June 2006
Asst. Prof. Şemsettin Ziya DAĞLI
The aim of the study is to investigate the reasons of the preference of posters
as a tool for propaganda, still having a great influence although there has been an
increase on the number of the developing technological and communication tools in
turkey and the world; another aim of the study is to reveal the duties of political
interaction, manly the political posters as a tool for interaction from past to now; and
to examine our democratic multi-partisanship political life that has been interrupted
many times and the political situation recovered after these interruptions.
First of all, the subject that, description of poster and the process of poster’s
development and the usage of posters as a tool for interaction are studied.
Secondly, the subject that the description of political and propaganda, the aim
of the political posters, the target population and the legal rules to obey for political
posters are studied.
Thirdly, the development of political posters in turkey and political structure
of that, period are studied and political and the sample parties (Anavatan Patisi-
Cumhuriyet Halk Partisi) election posters that were used general election between
the years 1990-2000 are examined.
As a conclusion, all the political parties has a common point that they don’t
abandon political posters although they use different mass media tools to express
themselves for their needs or the period that they live in. The main reasons of this
are; political posters are economical, they are easy to keep in mind, they don’t, lead
any inference and they are more effective with short slogans on the population.
Posters both have witnessed the Turkish political life and have explained this to
people efficiently with its features of usage and its influence, in this period, posters
have both helped the multi-partisanship to become democratic and also continued its
development. This development process is also going on today.
Key worts: Process of political poster. Purpose of the political posters.
Political interaction from past to now.

1
GĐRĐŞ
Türkiye’nin çok partili siyasal sisteme geçmesi ile Türkiye için yepyeni bir
dönem başlamıştır. Bu yeni dönem Türkiye’nin hem siyasal yaşantısı açısından hem
de iletişim açısından bir hayli sancılı geçmiştir. Bu geçiş döneminde etkinlikte
bulunan siyasi partiler ve bu partilerin seçim çalışmaları dönem dönem zorluklara ve
kesintilere takılsa da gelişimini sürdürmüştür. Türk halkı bir taraftan çok partili
yaşama alışırken, bir taraftan da yeni bir iletişim türü olarak siyasal iletişim ve
siyasal afişle tanışmıştır. Türkiye için hem çok acı deneyimler hem de tam bir
demokratikleşme süreci anlamı taşıyan bu döneme kısaca değinerek bu süreçteki
siyasal seçim kampanyaları ve özellikle seçim afişleri incelenmiştir. Çalışmanın
konusu “Türkiye’de Siyasal Afişin Gelişimi”dir.
Dünyada ve Türkiye’de önce radyo sonra televizyon ve daha sonra da renkli
televizyon yayınları “afiş”in bazı işlevlerini elinden almış olmasına karşın afişi yok
edememiştir. Afiş, önemini yitirdiğinin düşünüldüğü dönemlerde bile en önemli ve
etkili kitle iletişim araçlarından biri olmayı başarmıştır.
Çalışmanın amaçlarından biri, genelde, Türkiye’de ve dünyada gelişen
teknoloji ve iletişim araçlarının sayısının artmasına rağmen afişin önemini
yitirmeden günümüzde de önemli bir propaganda aracı olarak kullanılmasının
nedenlerini araştırmak; çalışmanın bir diğer amacı da geçmişten günümüze siyasal
iletişimin ve esas olarak siyasal afişin iletişim aracı olarak üstlendiği görevleri ortaya
koymak; askeri müdahalelerle birçok kez kesintiye uğrayan demokratik çok partili
siyasal hayatımızı ve bu kesintilerin ardından yeniden toparlanan bir siyasal ortamı
da irdelemektir.
Radyo ve televizyonun yayına başlamasıyla, afişin haber verme ve
bilgilendirme işlevini bu araçlara devrettiği düşünülmüştür. Gerçekte, zaman içinde
afişin değer kaybetmediğini, hatta daha fazla görev üstlendiğini görmekteyiz.

2
1991 yılında istikrar kazanmış ve daha demokratik bir yapıya kavuşmuş
siyasal hayatta, siyasal partilerin çoğalıp özgürce propaganda yapmaya başlamasıyla
siyasal iletişim ve siyasal afişler daha da önem kazanmıştır. Araştırmanın kapsamı,
1990 - 2000 yılları arasındaki dönem incelenmiştir ve 1999 seçimlerine katılan
partilerden Anavatan Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçim afişlerinde geniş
kapsamlı örnekler verilerek ülkemizdeki siyasal afişin nitelikleri ortaya konmaya
çalışılmıştır. Bu sınırlandırmanın sebebi 1991, 1995 ve 1999 genel seçimlerine
katılan parti sayısının fazla olmasına karşın iki yaklaşımı temsil eden ve kitle iletişim
araçlarından en yoğun biçimde yararlanmış olan partiler olmasından dolayı bu
sınırlandırmaya gidilmiştir.
Birinci bölümünde, afişin başlangıcını ve gelişimi inceledikten sonra, bu
sürecin Türkiye’deki gelişimine bakılmıştır. Hemen ardından, Türkiye’de azınlıkların
kurduğu ilk matbaa, Türkiye’deki ilk litografi atölyesi ve ilk ciddi afiş tasarımcıları
ele alınmıştır.
Đkinci bölümde, konu olan “siyaset, afiş ve propaganda etkinlikleri”
kavramsal olarak açıklanmaya çalışılmaktadır. Siyasal afişin tanımı, tarihçesi ve
genel özellikleri; propaganda sanatının tarihçesi ve nitelikleri; ayrıca, siyasal afişin
hedef kitlesi konuları bu bölümde araştırılmıştır.
Üçüncü bölümde, Türkiye’de siyasal iletişim ve siyasal afişlerin gelişimini
incelerken bir bakıma Türkiye’nin siyasal tarihini de incelemiş olduk. 1946 yılında
gerçekleştirilen ilk çok partili seçimden, 1991 seçimlerine kadar olan bölümü sadece
siyasal afişin gelişimini etkileyen yönleriyle anlatırken; 1991, 1995 ve 1999
seçimlerine katılan iki ana siyasal partinin (Anavatan Partisi ve Cumhuriyet Halk
Partisi) seçim afişleri incelenmeye çalışılmıştır.
“Sonuç” bölümünde incelediğimiz afişlerin değerlendirmesi yapılarak;
kompozisyon, yazı, slogan, resim ilişkileri bağlamında elde edilen çıkarımlar ortaya
konulmuştur.

3
I. BÖLÜM
1.1. AFĐŞĐN TANIMI
Fransızca “affiche” kökünden Türkçe’ye geçmiş olan “afiş” sözcüğü Güncel
Türkçe Sözlük’te şöyle tanımlanmaktadır: “Bir şeyi duyurmak veya tanıtmak için
hazırlanan, kalabalığın görebileceği yere asılmış, genellikle resimli duvar ilanı, ası” 1 .
Bu tanımdan yola çıkarak, afişin kamuyu ilgilendiren her türlü konuda, belli bir
görsel nitelik içeren, reklam amaçlı bir grafiksel ürün olduğu söylenebilir. Bu genel
tanımın yanında, afişi kavramsal olarak kuşatmamızı sağlayacak çeşitli tanım
denemelerine de rastlamaktayız. Öyle ki, “Yaşantımızın büyük bir bölümü sokak ve
caddelerde geçer. Cadde ve sokak duvarlarına ya da ilan panolarına yapıştırılarak
kullanılan afişler en etkili iletişim araçları, en güçlü silahlardır. Grafik sanatlar
dünyasında tüm iletilenler içinde farklı ve ayrıcalıklı bir yeri olan afişler, yaşadıkları
duvarlara, panolara, üretildikleri ülkelerin kişiliklerini verirler. Ticari veya kültürel
olsun, tüm afişler, toplumun yapısıyla ilgili mesajları haykıran grafik objelerdir” 2 .
Diğer yaklaşıma göre; “Afişler, çarpıcı ve göze batan reklam araçları olarak
reklam veren için oldukça önemli bir konuma sahiptirler. Kısa ve etkili mesajların,
söz dışındaki diğer öğeler ile uyumlu ve anlamı tamamlayacak şekilde
bütünleşmesiyle hedef kitle üzerinde son derece etkili bir yapıya sahip olabilirler.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken hususlar; afiş yazılarının okunaklı olması,
afişin renkli ve dikkat çekici bir görsel düzenleme içinde olması, aynı zamanda
karmakarışık olmaması, anlaşılabilir olması, afişteki düşüncenin alışılmışın dışında
olması ve doğaldır ki afişin her şeyden önce reklam görevini yerine getirmesidir” 3 .
biçiminde ifade edilebildiği gibi; “Herkesin görebileceği bir yere asılan, ilan ya da
reklam işlevi gören basılı kağıttır” 4 . “Tanıtım ya da reklam amacıyla hazırlanmış ve
1 Türkçe Sözlük: http://www.tdk.org.tr/TDKSOZLUK/SOZBUL.ASP?kelime=afi%FE - 02.03.2006
2 Yüksel Çetin, Grafik Sanatı, Đstanbul, ABC Yayınları, 1989, s. 15
3 Füsun Kocabaş - Müge Elden, Reklamcılıkta Kavramlar, Kararlar, Kurumlar, Đstanbul, Đletişim
Yayınevi, 1997, s. 47.
4 Ana Britannica, Đstanbul, Ana Yayıncılık A.Ş., 1986, Cilt.3, s. 122.

4
resimli grafik sanatı ürünlerine verilen addır” 5 . “Afiş önce göze etki eden yani görsel
yönden büyük kitlelere ilk vurguyu yapan bir reklam aracıdır” 6 . “Broşür, kişisel bir
görsel iletişim aracı iken afiş ise geneldir” 7 . şeklinde pek çok tanıma da
rastlanmaktadır. Bu bağlamda, genel olarak afişin ana nitelikleri şöyle ortaya
çıkmaktadır:
Afişlerin hem görsel yapısı hem de içeriği mümkün olduğunca sade ve
anlaşılır olmalıdır. Afişte minimalist yaklaşım, hedef kitlenin eğitsel düzeyi ile de
yakından ilgilidir. Öncelikle, geniş kitleyi etkileme amacını taşıyan afişte en önemli
unsur, herkes tarafından en geniş ölçekte alımlanmadır. Bu anlamda, etkili bir afişte
bir başlık ve ana slogan bile yeterlidir. Afiş, kitlelere ulaşım açısından grafik
iletişiminin en önemli kolu olmasına karşın; afişlerde, broşürlerdeki gibi çok fazla
ayrıntılı bilgi yer almamalıdır. Afişin konusu veya amacı tasarım alanında asıl
belirleyici etkendir. Renk, boyut, tipografi, fotoğraf vs. konuyla bağlantılıdır. Örn:
Harley Davidson için bir afiş yapılacaksa kırmızı renkler, absürt bir fotoğraf ya da
illüstrasyonla sert yapılı bir yazı tipi kullanılırken, Kızılay için yapılacak bir afişte
kullanılacak yazı tipi yumuşak ve hoş görünümlü olacaktır. 8
Afişlerde boyutların düzenlenmesi çok önemlidir. Afişlerin kullanım amacı,
sergileneceği/asılacağı yer veya alan ve hatta hedef kitlesi afişin boyutlarında önemli
rol oynamaktadır. Özetle afiş, bir iletiyi, bir kitleye, en sade ve en açık biçimde
duyurmak; bunu yaparken grafiksel öğelerden ve sanatsal biçimlerden yararlanmak
amacını taşıyan bir iletişim yöntemidir.
5 Sözen Tanyeli, Sanat Terimleri Sözlüğü, Đstanbul, Remzi Kitabevi, 1986, s. 147.
6 Sezer Tansuğ, Çağdaş Türk Sanatı, Đstanbul, Altın Kitaplar, 1986, s. 236.
7 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.
8 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.

5
1.2. AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ
Eski çağlardan günümüze kadar gelişen teknolojiyle birlikte insanların
kullandıkları iletişim ve kitle iletişim araçları da gelişmektedir. Modern kent yaşamı
öncesi dönemde, tellallar, ellerinde davullarla, geniş kitleye duyuruda bulunmuşlar;
böylece, bugünün kitle iletişim yöntemlerine öncülük yapmışlardır. Afiş, bu
yöntemden hem geniş kitleye ulaşmada, uzun süreli duyuru yapmada ve iletiyi hızlı
yaymada çok daha etkili bir araçtır. Eski çağlardan bugüne, afişlerin kitle
iletişiminde ne kadar önemli bir yere sahip olduğu bu örnekle kolayca
anlaşılabilmektedir. Bu noktada, John Berger, afişin ilkel duyuru yöntemlerine göre
görsel etkisine ışık tutabilecek saptamalarda bulunmaktadır: “Düşündüklerimiz ya da
inandıklarımız nesneleri görüşümüzü etkiler. Eskiden kalan kutsal kalıt ya da
metinlerin hiçbiri, o zamanlarda yaşayan insanların dünyasını, imgeler ölçüsünde
doğrudan kanıtlar değildir. Bu bakımdan imgeler, edebiyattan daha keskin, daha
zengindir. Bu, sanatı yalnızca geleneksel bir kanıt gibi görerek onun anlatımcı ya da
imgelemci niteliğini yadsımak anlamına gelmez. Yapıt ne denli imgelem yüklü
olursa biz de sanatçının görünenleri algılayışına o denli derinden katılırız” 9 .
Geçmişten günümüze afişin gelişim aşamaları, toplumsal değişimlerden
kaynaklanan görsel imge anlayışının değişimine koşuttur. Bilindiği kadarıyla ilk
duvar afişi 1480’de, Londra’da bir kilisenin kapısına asılan bir din kitabı ilanıdır. 10
Çeşitli duyuruların ve imgelerin basılı kâğıtlar aracılığıyla geniş kitlelere iletilmesi,
doğrudan Gutenberg’in 1450’lerde matbaa makinesini geliştirmesiyle ilişkilidir. Bu
dönemden önce de değişik teknik ve yöntemler geliştirilip denenmiştir. “14. yüzyılın
sonlarından itibaren, özellikle Kuzey Avrupa’da pek çok kitap tasarımcısı daha hızlı
ve etkin kitap üretme yöntemleri üzerine düşünce üretmeye başlamıştı. Baskı ve
matbaacılığın özellikle Kuzey Avrupa’da gelişmesinin en önemli sebebi kilisenin
9 John Berger, Görme Biçimleri, Đstanbul, Metis Yayınları, 1986, s. 10.
10 Işıl Nisan: http://66.249.93.104/search?q=cache:or6stIGsNQgJ:www.dharma.com.tr/dkm
/comments.php%3Fop%3DReply%26pid%3D0%26sid%3D26+ilk+afi%C5%9F&hl=tr&gl=tr&ct=cl
nk&cd=1 – 02.03.2006

6
baskılarına karşı sürgüne gönderilen ya da bu baskı ortamından kaçan tasarımcıların
Kuzey Avrupa’ya yerleşmeleridir” 11 .
Bu dönemden önce, tipo baskıya öncülük etmiş olan bir başka baskı tekniği
kullanılmaktadır. “Incunabula” adıyla bilinen bu baskı türünün özellikleri şunlardır:
“Tüm kitap sayfası tek bir tahta kalıba oyuluyor ve kalıbın içine oyulan resimler daha
sonra elle renklendiriliyordu. Tümü elle yapılmış kitaplara göre daha hızlı
üretilebiliyordu. Ama kalıplardaki hızlı aşınmalar yüksek tirajlara izin vermiyordu.
Bu da, yöntemin en büyük sorunlarından birini oluşturuyordu. Albrecht Dürer
yaşadığı Nürnberg kentinin en büyük matbaasının sahibi idi. Kitap tasarımı ve baskı
teknikleri üzerine büyük çalışmalar yaptı. Romalılar’dan bu yana Albrecht Dürer
kadar yoğun bir biçimde harf tasarımı üzerinde duran kimse olmamıştı. Kendisinden
sonra gelecek kitap tasarımcılarına büyük çığır açacak olan buluş da ondan geldi.
Yani bir kasnak içerisine birden fazla kalıp bağlamak ve kalıpların aynı malzemeden
oluşmasını sağlamak” 12 .
Bu dönemde grafik tasarım ve baskı teknolojisinde çığır açan buluşlardan biri
gerçekleştirilmiştir. Mainzli Johann Gensfleish Gutenberg, 1450’de bir kitabın
tipografi tekniği ile basılabilmesine olanak sağlayan sistemi bulmuştur. Gutenberg,
tipografi tekniğini geliştirirken, ilk kez Çin’de tahta kalıplara yüksek rölyef olarak
oyulan ve “Xylotypography” adı verilen baskı tekniğinden esinlenmiştir. Tipo grafik
baskı bir önceki tekniğe oranla çok daha işlevseldir. Gutenberg, her birinin üzerinde
yüksek kabartma bir harfin yer aldığı; bağımsız, yer değiştirebilen ve tekrar
kullanılabilen metal parçacıklarından yararlanmıştır. Tipo grafik baskı tekniği ile
ağaçbaskı resim sanatının işbirliği sayesinde Almanya’da resimli kitap basımı
yaygınlaşmıştır. Ağaç baskı resimlemelerle basılan ilk kitap, 1460 tarihli “Böhmenli
Çiftçi”dir. Almanya’da basılan resimli kitapların en güzel örnekleri, ağaçbaskı
sanatçısı ve grafik tasarımcı Albrecht Dürer tarafından gerçekleştirilmiştir. 13
11 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.
12 Ragıp Đstek, Görsel Đletişimde Tipografi ve Sayfa Düzeni, Đstanbul, Pusula Yayınevi, 2004, s. 78.
13 Emre Becer, Đletişim ve Grafik Tasarım, Ankara, Dost Kitabevi, 1997, s. 92-93.

7
15. yüzyıldan 19. yüzyıl başlarına kadar, özellikle Gutenberg’in baskı
çalışmalarına katkıda bulunabilecek yeni baskı teknikleri söz konusu olmamış; daha
çok tipografi üzerinde yoğunlaşılmış, hurufatın alaşımları geliştirilmiş ve yeni yazı
tipleri üretilmiştir. Buna karşın, afişin büyük ölçüde durakladığı, yeni afiş basım ve
tasarım örnekleri verilmediği görülmektedir.
Gutenberg’in ve Albrecht Dürer’in çabalarıyla gelişen ve yol kateden grafik
tasarımı, asıl olarak 19. yüzyılın başlarında ciddi anlamda gelişmeye başlamıştır.
1854’ten sonra Japonya ile Fransa arasındaki diplomatik ilişkilerin yeniden
kurulması Fransa’da, Japon sanatıyla ilgili birçok serginin açılmasına yol açmıştır.
Bu sergiler sonucu Fransız sanatçılar, Japon estamplarını tanıma fırsatı bulmuş
oldular. Batılı gözler için alışılmamış ve etkileyici olan bu baskılar sanatçıları çok
etkilemiştir. Estamplardaki dekoratif özelliklerden, pervasızca çizilmiş kısa
görünüşlerden (rakursi), başkişilerin tablonun ortasında değil de tablonun herhangi
bir yerine yerleştirilmiş olmasından, ince bir beğeninin ürünü olan çizgilerden, şeyler
elde etmeye çalışmışlardır. Sanatçılar, Japon gravürlerindeki grafik geleneğinden ve
bu geleneksel yerleştirme sisteminden etkilenmişlerdir. Bu sistem Manci, Monet,
Van Gogh, Toulouse-Lautrec, Gauguin ve özellikle Degas’ın da aralarında
bulunduğu birçok sanatçı tarafından uygulanmıştır. 14
Geleneksel Japon baskı sanatı, Avrupalı sanatçıları çok etkilemiş ve afiş
sanatı için çığır açacak bir yenilik için de ilham kaynağı olmuştur. 1881’de çıkan
basın özgürlüğü, Fransız yasasının birçok sansür hükümlerini kaldırarak, afişlerin
resmi ilanlar için ayrılan alanlar ve kilise dışında her yere asılabileceğine izin
vermesi, afiş endüstrisinde büyük bir gelişmeye yol açmıştır. Sokaklar, toplumun her
kesiminden insanların izleyebildiği bir sanat galerisi haline dönüşmüş, saygın
ressamlar artık reklam afişleri tasarlamayı küçültücü bir davranış olarak görmekten
vazgeçmişlerdir. “Arts and Crafts” hareketi tasarım sanatları için yeni bir yön
yaratmış ve Jules Cheret bu yönde atılım yapan ilk sanatçı olmuştur. Modern afişin
babası olarak adlandırılan bu ünlü tasarımcı Cheret, kısa sürede afişleriyle Avrupa
çapında ünlenmiştir. Uzun yıllar resimli litografik afişlerin, sadece duyuru niteliği
14 Salah Birsel, Fransız Resminde Đzlenimcilik, Ankara, ABC Yayınları, 1967, s. 32.

8
taşıyan tipografik harf baskısı afişlerin yerini alması için çaba göstermiştir. 1886’da
Paris’de açtığı basımevinde gerçekleştirdiği ilk afiş, Sarah Bernhart’ın oynadığı ‘’Le
Biche au Bois’’ adlı oyun için hazırladığı monokromatik bir tasarımdır. Jules Cheret
bu afişle resimli afişin öncüsü olmuştur. 15
Bu tarihten 1900’lerin başına kadar 1000’den fazla afiş üreten Cheret,
afişlerindeki figür ve görüntü kalabalığını zamanla azaltmış, kendi basımevindeki
çalışmalarıyla da bizzat renkli baskının gelişimine katkılarda bulunarak, kullandığı
canlı renklerin göze çarpan niteliğiyle, sanatsal afişi yaratmıştır. Karakteristik olarak,
siyah kontur (sınır çizgisi) içerisinde canlı kırmızı, ışıklı sarı ve yeşilin yanında mavi
mürekkebi, akşam ve gece atmosferi yaratma veya süzülerek dans eden figürlerin
arka planında açık mavi fon oluşturmak üzere kullanmıştır. Bu parlak renklerle
grafik bir canlılık sağlamış, ustaca gerçekleştirdiği üst üste basımlarla şaşılacak
genişlikte bir renk yelpazesi yaratmıştır. Tipik kompozisyonu, afişin ortasında yer
alan ve hareket eden bir figür veya figürlerdir. Kalın karakterli yazılar ise, afişteki
figürün hareketini ve biçimini yansıtır niteliktedir. Konu ne olursa olsun afişlerinde
hep aynı güzel genç kadın tipine yer vermesi, halk tarafından hayranlıkla karşılanmış
ve bu kadın tipi “Cherette” olarak adlandırılmıştır. 16
Şekil 1: Jules Cheret’in bir afiş çalışması
15 Dilek Bektaş, Modern Grafik Tasarımın Gelişimi, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul, 1992, s. 18-19.
16 Steven Heller - Seymour Chwast, From Victorian to Post-Modern, Newyork, 1988, s. 31.

9
Kendine özgü bir stil yaratan ve bunu halka kabul ettiren “Cherette” afişin
kullanım boyutları ile ilgili de çok önemli çalışmalar yapmıştır. 1884 yılında Cheret
afişlerini bugünkü billboardları anımsatan 1,5 metreye varan ölçülerde yaparak,
büyük boy afişi Paris’de ilk defa uygulayan sanatçı olmuştur. 17
Afiş sanatı, 1890’ların başında beliren “Art Nouveau” (Yeni Sanat) akımı
doğrultusunda yepyeni bir nitelik kazanmıştır. Özellikle 1890-1910 yılları arasında,
mimarlık, dekorasyon, eşya tasarımı, kitap kapağı ve afişlerde kendini gösteren “Art
Nouveau” akımı, güzel sanatların popüler ve yararlı olabileceği inancından doğmuş
ve afiş sanatıyla da doğal bir anlatım biçimine kavuşmuştur. 18
Dekoratif bir sanat ve tasarım stili olan Art Nouveau akımında Jules Cheret
ile başlayan sanat afişi geleneği, Henri de Toulouse-Lautrec ve Alphonse Mucha ile
sürdü. 19
Şekil 2: Toulouse-Lautrec’in afiş çalışması
17 Heller-Chwast, a.g.e., s. 99.
18 Nisan, a.g.e.
19 Becer, a.g.e., s. 100.

10
Endüstrinin gelişimesiyle değişen toplumsal yapı, sanatın toplumsal yönünü
de baştan sona değiştirmiştir. Büyük kentleşme sanatın bir yaşam biçimi olarak
hayata katılmasını gerektirmiştir. Bu süreçte, afiş, sanatsal öğelerin geniş kitleye
ulaşacağı bir araç olarak ön plana çıkmıştır. “Bauhaus” okulu, bu gerçekten yola
çıkarak yapıtlar üretmiştir.
Bauhaus, kapitalist endüstrinin sorunlarına çözüm aranan bir dönemde ortaya
çıkan bir olgudur. Aynı doğrultuda olan ve aynı sorunlara çözüm arayan bir çok
atölye ve okul içerisinde en kapsamlı ve gelişmiş olanı Bauhaus’dur. Esas amacı
fonksiyon ve konstrüksiyon olan Bauhaus’un hedefi sanatçıyı içinde yaşamakta
olduğu toplumun sosyal konuları üzerinde bilinçlendirmek ve sanatçıya bu
sorumluluğu yüklemektir. Sanatçı, kitlelerin sorunlarını dile getirebileceği gibi;
sanatın da kitlelerin sorunlarına çözüm getirebilmesini hedeflemekteydi. 20
Bauhaus’un afiş üretimine en önemli etkisi, afişin, endüstri toplumunda bir arada
yaşayan ve ilgi ve beğenileri birbirinden farklı bir geniş kitleye afişle
ulaşılabileceğini göstermesi olmuştur. Özellikle yazı tipi çeşitliliğinin artması,
tanıtılan ürünün kitleyi psikolojik değerler bağlamında etkilemesini sağlamıştır.
Böylece afiş, üretim – tüketim çevriminin ana elemanlarından birisi olarak varlığını
kabul ettirmiştir.
Şekil 3: Bauhaus ekolünden afişler
20 Heller - Chwast, a.g.e., s. 113.

11
Endüstrinin hızlı ilerleyişine karşın, yapılan afiş ve tasarımlarda hâlâ elle
çizim ve illüstrasyonların kullanılması istenen etkiyi vermede yetersiz kalmıştır.
Fotoğrafın icadına kadar yetersiz anlatımlar ya da çizimlerle yetinilirken birdenbire
değişik ülkeler ve kültürlerinin gözler önüne serilivermesi sanat alanına yeni boyutlar
kazandırmıştır. Fotoğraf, dil ve kültür sınırlarını aşarak toplumların birbirlerini
tanımalarını ve anlamalarını hızlandırmıştır. Dergiler, gazete ve basın fotoğraftan
olabildiğine yararlanarak coşkulu bir sürece girmiş ve fotoğraf aracılığıyla ana bilgi
kaynağı olmuştur.
Fotoğraf, sanat yapmak isteyenlere de zengin olanaklar sunar. Görsel bir
imge, yerine göre kullanılırsa binlerce sözcüğün yerine geçebilecek etkinliktedir.
Ancak fotoğraftaki başarı sadece görülenin ustalıkla aktarılmasında değil,
düşüncelerin ve iç dünyanın yorumlanabilmesindedir. Yazı ile fotoğrafın böylesine
bütünleşmesi sağlandığında fotoğrafın, bir bilim ve sanat dalı olarak afiş sanatında
önemli bir yeri olduğunu yadsıyamayız. Fotoğrafın bulunuşu grafik imge üretiminde
köklü değişimlere neden olmuştur. 21
Fotoğrafın afişte kullanımına kadar geçen süre içinde bütün görsel imgeler
baskı yüzeylerine elle çizilerek ya da oyularak aktarılıyordu. Fotoğrafın afişte
kullanılmaya başlaması ile görsel imgeler reprodüksiyon yoluyla kopyalanmış ve
böylece afişin temel değişimlerinden birisi gerçekleşmiştir.
40’lı yıllardan itibaren grafik tasarımının güç merkezinin Avrupa’dan
Amerika’ya kaydığını görebiliyoruz. Bunda Amerika’nın kazandığı siyasal ve
ekonomik gücün rolü kuşkusuz büyüktür. Ama bir o kadar da bu süreçte etkisi
önemli olan, Hitler’den ABD’ye kaçarak çeşitli eğitim kurumlarında görev alıp, yeni
bir Amerikalı tasarımcı nesli yetiştiren Avrupalı tasarım ustaları; Herbert Bayer,
Alexei Brodovich ve hatta Cassandra’dır. 50’li yıllardan itibaren Amerika’nın genç
nesli çok parlak bir grafiker camiası oluşturdu. Daha sonra, New York Okulu olarak
adlandırılan bu tasarımcıların en önemlisi ve belki de yüzyılın en önemli tasarımcısı
sayılabilecek olan kişi Paul Rand’di. Ancak Rand ile birlikte Saul Bass, Bradbury
21 Becer, a.g.e., s. 99.

12
Thompson ve onların hocaları olan Bayer ve Brodovich de bu döneme damgalarını
vurdular. 22
II. Dünya savaşı sona erdiğinde Avrupa’da yaşanan büyük ekonomik
çöküntüye karşın Amerikan toplumu; tarihinin hiçbir döneminde, hiçbir yerde
görülmemiş yaygın bir refah dönemi yaşıyordu. Artık herkesin bir evi, bir otomobili,
hobileri olmalıydı. Grafik tasarım da bu genel ve iyimser refah havasını yansıtıyordu.
Savaş yaralarını Amerikan’dan aldığı yardımlarla kısa sürede saran Avrupa ülkeleri
de bu kervana katılmakta gecikmedi. 23 Đnsanlık tarihi açısından son derece utanç
verici ve yıkıcı olan bir dönem, grafik tasarım tarihi açısından yeni bir dönemin
başlamasına yol açmıştır.
Şekil 4: II. Dünya Savaşı Sonrası New York Okulu’ndan afişler
II. Dünya Savaşı sırasında kod deşifre etmek amacıyla geliştirilen bilgisayar,
XX. yüzyılın son çeyreğinde insanlığın hayatını umulmadık boyutlarda
değiştirmiştir. Önce binalara, sonra odalara sığabilen, ağır ve hantal bir şekilde
çalışan ve kullanımı bir mühendisinki kadar teknik bilgi gerektiren bu buluşu
başlangıçta kimse pek ciddiye almamıştır. Fakat 30-40 yıllık bir süre içerisinde
bilgisayar iyice küçülüp bir çalışma masasına sığacak boyutlara gelmiş ve
marifetlerinin çokluğu da ortaya çıktıkça işler değişmiştir. 24
22 Becer, a.g.e., s. 111.
23 Đstek, a.g.e., s. 76.
24 Đstek, a.g.e., s. 76.

13
Önceleri odalara sığmayan bilgisayar, 1980’li yıllarla beraber önce küçüldü,
daha sonra da Personel Computer (Kişisel Bilgisayar), yani PC haline gelmiştir.
Eskiden günlerce süren karanlık oda günleri, yerini saatlerle hatta dakikalarla işleri
tamamlayan, renk ayrımı ve görüntü işleme programlarına bırakmıştır. Özellikle
PhotoShop programı, grafik tasarım sürecinde çığır açan yenilikler ve kolaylıklar
sağlamıştır. Ofset baskı sisteminin ve ofset makinelerin gelişmesiyle beraber
II.Dünya Savaşı’na kadar grafik tasarımın ve afişlerin en etkili baskı sistemi litografi
yerini ofset makinelere bırakmıştır.
Offset baskı tekniği, Senefelder’in buluşu olan litografik baskının çok
gelişmiş bir biçimidir. Her iki baskı tekniği de, suyun boyayı itmesi ve kağıt üzerine
geçirmesi esasına bağlı olarak çalışır. “Offset, litografinin değişik bir uygulamasıdır.
Burada, kâğıda çinko kalıp doğrudan doğruya baskı yapmaz. Önce bir kauçuk
merdane çinko kalıba temas ederek mürekkeplenmiş şekli üzerine alır, sonra bu şekli
kendi etrafına temas eden kâğıda nakleder. Offset baskı bilhassa çok renkli ve yüksek
tirajlı işlerde olumlu sonuçlar vermektedir. Merdaneler düz baskı makinelerindeki
gibi ileri geri hareket etmeyip, tek yönde döndüklerinden Offset makinelerinin baskı
hızı da yüksektir. Saatte 7000-8000 baskı yapabilirler. Offset kalıplarında işlem,
klişedekine benzer. Yine bir ışıklandırma vardır, yalnız çinkonun üzerindeki
kimyasal madde değişiktir. Yani asit teması ile oyulma olayı yerine mürekkep veya
su tutma özelliğini elde edecek maddeler kullanılmıştır. Yazılar da hurufat olarak
kullanılamayacağından,önce tipografi sistemiyle, temiz bir kâğıda prova baskısı
yapılır, yazıların kompozisyonda alacağı yere prova baskısı yerleştirilir ve resimle
beraber filmi alınarak çinkoya geçirilir. Resim ve yazı filmlerinin tertibine, yani
basılacak sayfanın veya formanın düzenlenmesi işine montaj denir. Offset baskı 4
renkli olarak yapılacaksa 4 ayrı film montajı ve bu filmlerden 4 ayrı offset kalıbı
yapılır. Sonra herbiri kendi renginde mürekkeple üstüste basılır. Kullanılan sıra Sarı-
Kırmızı-Mavi ve Siyah’tır.” 25
25 Yüksel Ünsal, Bilimsel Reklam ve Pazarlamadaki Yeri, Đstanbul, Bilim Kitabevi, 1984, s. 363.

14
Ofset tekniği, kısa sürede çok sayıda kaliteli baskı yapabilmesiyle en gelişmiş
baskı yöntemidir. Bilgisayarda üretilen tasarımın film çıkışları kalıba pozlandıktan
sonra ofset baskıyla kağıda aktarılmaktadır. Günümüzde yeni teknolojiyle birlikte,
doğrudan kalıba pozlama yapan ve CPU ve Dijital Offset adı verilen bilgisayarlı
baskı sistemleri de kullanılmaktadır. Baskı tekniklerinin böylesine gelişmesi, afiş
üretimini de olumlu yönde etkilemiştir. Özellikle fotoğraf kullanımına sağladığı
kolaylıklar, afişin anlatım dilini de büyük ölçüde değiştirmiş ve geliştirmiştir.
Özetle Afiş, herkesin görebileceği yere asılan bir ilandır. Herkesin
görebileceği yere asılma özelliği, zaman içinde belki de afişlerde değişmeyen tek
özellik olmuştur. 15’inci yüzyılda Fransa’da ilk afişler ortaya çıktığından beri
herkesin görebileceği yerde olma özellikleri değişmemiş; ama 15’inci yüzyılda
siyasal ve dinsel propaganda amaçlı kullanılan afişler, 17’inci ve 18’inci yüzyıldan
itibaren tiyatro, sinema ve askere çağırma duyurularında kullanılmaya başlanmıştır.
Zaman içinde afişlerde, haberdar etme amaçlı kullanımdan, reklam amaçlı kullanıma
doğru bir değişim yaşanır.

15
1.3. TÜRKĐYE’DE AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ
Grafik tasarım kavramını baskı sanatı ve teknolojisinden ayrı düşünmek
olanaksızdır. Bu nedenle Türkiye’de kurulan ilk basımevinin Türk grafik sanatının
gelişmeye başladığı ilk ortam olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. “Đlk Türk
basımevi 1727’de Sait Çelebi ve Đbrahim Müteferrika tarafından kurulmuştur. Ama
Türk topraklarında ilk basımevinin kuruluşu çok daha eskilere uzanmaktadır. 1493
yılında, yani Gutenberg’ten 43 yıl sonra Türkiye’ye yerleşen Museviler, Đstanbul’da
ilk basımevini faaliyete sokmuşlardır. Sivaslı Apkar adında bir Ermeni ise 1567’de
başka bir basımevi açmıştır. 1627 yılında da Rumlar kendi basımevlerini
kurmuşlardır. Bir görüşe göre, Đbrahim Müteferrika, azınlıkların kurduğu bu
basımevlerinde deneyim kazanmıştır.” 26 Bu kadar gelişmeye rağmen Osmanlı’da
matbaacılık çok fazla bir ilerleme gösterememiş ve kişilere bağımlı olarak devam
edebilmiştir.
Đbrahim Müteferrika’nın 1745’te ölümünden sonra Türk basımcılığı uzun
süren bir krize girmiştir. Müteferrika’nın çoğaltma yoluyla kitap fiyatlarını
ucuzlatma ideali, ne yazık ki daha sonraki yıllarda da gerçekleşmemiş; bilgi, yönetici
azınlığın tekelinde kalmıştır. 1784’te Fransa’nın Türkiye elçiliğine atanan Choiseul
Gouffier de kendi kişisel çabaları ile Đstanbul’da bir basımevi kurdurmuş ve üç adet
Türkçe kitabın basımını gerçekleştirmiştir. 1830’lu yıllarda Đstanbul’da bir litografi
atölyesi kuran Jacques ve Henri Caillol, çok sayıda resim ve çizimi taşbaskı yoluyla
çoğaltmışlardır. 27
Ülkemizde reklamcılık Avrupa’daki gibi basın ilanlarıyla başlamıştır. Đlk
ilanlar 1860 yılında Tercüman-ı Ahval gazetesinde, satılık ev, arsa ve kitap ilanları
şeklinde olmuştur. Đlk ticari amaçlı reklam ise yine aynı gazetede 1864 yılında çıkmış
ve bunu izleyen yıllarda gitgide yaygınlaşmıştır. 1908 yılında meşrutiyetin ilanı ile
birlikte özgürlük ortamının sonucu yayınlanan gazete ve dergi sayısındaki artışa
paralel olarak okuyucu sayısında da hızlı bir artış olmuştur. Đlk reklam ajansı olan
26 Becer, a.g.e., s. 112.
27 Becer, a.g.e., s. 114.

16
“Đlancılık Kolektif Şirketi” 1909 yılında kurulmuştur. Bu ajans ile birlikte gerçek
anlamda profesyonel reklamcılık da ülkemizde başlamıştır. 1910 yılına gelindiğinde
ise sektörün ilk dergisi olan “Reklam” yayımlanmaya başlamıştır. Balkan Savaşı ve
peşinden gelen I. Dünya Savaşı’nın ekonomi üzerindeki olumsuz etkileri kendini
reklamcılık sektöründe de hissettirmiştir. 28
Ancak bu durum Cumhuriyet’in ilanına kadar sürmüş olup, ilancılık 1924’ten
sonraki dönemde tekrar gelişmeye başlamıştır. Daha sonra harf devrimi nedeniyle
yüzyıllık alışkanlığın sona erdirilip yeni yazı sistemine geçilmesi reklamcılıkta kısa
bir duraklama ile kendini göstermiştir. Yeni yazım sistemine alışma devresinden
sonra gelişim tekrar olanca sürati ile sürmüştür. 29
Türkiye’de, Cumhuriyetin ilk yıllarında inkılapları yaymak için kullanılan
afişler daha sonraki yıllarda reklam amaçlı kullanılmaya başlanır. Afişler, grafik ve
temsili resimlerle ortaya çıkmış, daha sonra bunlar yerlerini fotoğraflara bırakmıştır.
Zaman içinde afişlerde görülen değişimi, bulundukları kentin hatta semtin değişen
ruhu ve etkisi afişlerden güçlü kitle iletişim araçlarının ortaya çıkması oldukça fazla
etkilemiştir. Afişler, kentler ve diğer kitle iletişim araçları arasındaki ilişki, ilk
bakışta kaybedenin çekileceği bir durum gibi gözükse de afişler yaşadıkları
değişimlerle, diğer kitle iletişim araçlarının tamamlayıcı unsuru ve kentlerin bir
parçası olarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. 30
Türkiye’de çağdaş anlamda grafik tasarımının ilk örneklerini, Đhap Hulusi
Görey ve eğitimini Almanya’da tamamladıktan sonra orada çalışmalarını sürdüren
Kenan Temizan vermişlerdir.
28 Oktay Taş - Tarık Z. Şahım, Reklamcılık ve Siyasal Reklamcılık, Ankara, 1996, s. 11-12.
29 Ünsal, a.g.e., s. 44-48.
30 Yeta Bütüç: http://ilef.ankara.edu.tr/akildefteri/yazi.php?yad=2799 - 03.08.2005

17
Şekil 5: Đhap Hulusi’nin afiş çalışmaları
Đhap Hulusi, Jugentstil’in (ART NOUVEAU) ünlü grafik tasarımcısı Ludwig
Hohlwein’ın atölyesine bir süre devam ederek, onun tasarım anlayışını
benimsemiştir. Hohlwein’ın sert banyoda yıkanıp sert kağıda basılmış izlemini
uyandıran ve ışık gölge ilişkisinden yararlanarak gerçekleştirdiği illüstratif
anlatımını, büyük bir özenle kendi çalışmalarına aktaran Đhap Hulusi Görey, yurda
döndükten sonra özellikle Tekel ve Milli Piyango kuruluşu için yaptığı afişlerle
belleklerde yer etmiş, aynı görsel anlatım yaklaşımını gerçekleştirdiği içki etiketi ve
sigara ambalajlarına da uyarlanarak, ürün grafiği konusundaki ilk örnekleri vermiştir.
Đhap Hulusi yurda döndükten iki yıl sonra, 1927’de Đstanbul Güzel Sanatlar
Akademisi’nde bir afiş atölyesi kurulmuş, bu atölye 1950’lerin sonuna doğru Grafik
Bölümü’ne dönüştürülmüştür. Đhap Hulusi gibi Almanya’da öğrenim gören bir başka
Türk tasarımcı da Kenan Temizan’dır. Berlin’de Berlin Güzel Sanatlar Akademisi’ni
bitiren Temizan, Reimann Okulu’nda uzun yıllar eğitimci olarak çalışmış; aynı
zamanda Ufa ve Tobis gibi büyük Alman film yapım şirketlerinin film tanıtım
afişlerini ustaca işlenmiş gerçekçi, figüratif bir anlayışla tasarlamıştır. 31
31 Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Đstanbul, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları, 1997, Cilt 2, s. 710.

18
Afiş grafiğinde bu sanatçıları izleyen dönemin boşluğu, uzun bir aradan sonra
Mengü Ertel’in kişisel çabalarıyla kapatılabilmiştir. Özellikle tiyatro afişleri dalında,
belli bir çizginin ve mesajla yüklü bir duyarlığın insanı olan Mengü Ertel, tek
düzeliği aşma çabasıyla çevresine ışık tutacak bir etkinlik göstermektedir. Afişin
grafiğe, grafiğin afişe dönüşen yönlerini Đhap Hulusi’den sonra en somut biçimleriyle
eserlerine aktarımıyla Mengü Ertel’de bulmaktayız. 32
Şekil 6: Mengü Ertel’in afiş çalışmaları
1960’lar ve sonrasında ise gelişen sanayi ve giderek önem kazanan tanıtım
etkinlikleri afiş sanatına canlılık kazandırmıştır. Özellikle tiyatroların afişe duyduğu
gereksinim, genç sanatçılara yeni yapıtlar üretme imkanı sağlamıştır. Afişte konuya
daha çok önem verildiği bu dönemde Türk sanatçıları uluslar arası düzeyde başarılı
olmuşlardır. Bu dönemin önde gelen sanatçıları arasında Yurdaer Altıntaş, Turgay
32 Kaya Özsezgin, Türk Grafik Sanatının Gelişme Evreleri, Milliyet Sanat Dergisi, Đstanbul, Şubat
1982, s. 4.

19
Betil, Erkal Yavi, Sadık Karamustafa ve Bülent Erkmen’in katkılarından söz
edilebilir. 33
Şekil 7: Yurdaer Altıntaş’ın bir afiş
çalışması
Şekil 8: Sadık Karamustafa’nın bir
afiş çalışması
Şekil 9: Bülent Erkmen’in bir afiş çalışması
33 Ana Britannica, Cilt 5, s. 123.

20
1.4. ĐLETĐŞĐMDE SOSYO-KÜLTÜREL FAKTÖRLER
Đnsanlar doğdukları andan itibaren belli bir çevrede ve diğer insanlar ile
iletişim içinde yaşarlar. Bu bağlamda tüketiciyi de içinde bulunduğu çevreden
soyutlamak, tüketici davranışlarına etki eden çevresel faktörleri göz ardı etmek
mümkün değildir. Çevresel ya da sosyo-kültürel faktörler denildiğinde; kültür, sosyal
sınıflar, dayanışma grupları ve aile anlaşılmaktadır. Đnsanların edindiği gelenek,
görenek, eğitim, öğretim, hukuk, siyasal kurumlar gibi çeşitli yollarla birbirlerine ve
kendilerinden sonra gelen kuşaklara ilettikleri maddi varlıkları ile bilgi, sanat, hüner,
alışkanlık, inanç ve değerleri kültür olarak tanımlamak mümkündür. 34
Kültürün hedef kitle ve tüketici üzerindeki etkisini Schiffman şu şekilde
açıklamaktadır: “Tüketici davranışı bağlamında ise kültürü; toplumun çeşitli
kesimlerindeki tüketici davranışlarını düzenlemeye hizmet eden öğrenilmiş
davranışların, değerlerin, inanışların ve geleneklerin toplamıdır şeklinde
açıklayabiliriz. Kültür aynı zamanda toplumun üyesi olan bireylere problemlerini
çözmek için emirler, direktifler ve rehber öneriler de getirir. Kültür, sosyal
deneyimlerin bir parçası olarak öğrenilir ve toplum üyelerine, ortak dil ve ortak
semboller vasıtasıyla iletilir” 35 .
Çok değişik yapıda ve çeşitli kültürlerin bir arada yaşandığı ülkemiz doğal
olarak bir çok alt kültürü de bünyesinde bulundurmaktadır. Alt kültürler ise, bütün
kültür yelpazesi içinde yer alan ve değişik değerler ve davranış kalıpları ile
farklılaşmış bölümleri ifade ederler. Çeşitli tipte farklılıklar alt kültürleri
sınıflandırmak için kullanılabilirler. Örneğin, sosyo-ekonomik grup (yüksek sınıf,
alçak sınıf), etnik grup (siyahlar, Đspanyollar), coğrafi bölge (güney, batı), yaş
(yetişkin, yaşlı), yaşam tarzı (kırsal, kentsel) vb. gibi. 36
34 Belma Güneri - Ahmet Bülent Göksel, Reklam Kampanyaları ve Medya Planlaması, Đzmir, E.Ü.
Đletişim Fakültesi Yayınları, 1993, s. 52.
35 Leon G. Schiffman - Leslie Lazar Kanuk, Consumer Behavior, U.S.A., Prentice-Hail Inc.,
Englewood Cliffs, 1983, s. 421.
36 J. Paul Peter - Jerry C. Olsan, Consumer Behavior-Marketing Strategy Perspectives, U.S.A.,
Richard D. Irwin Inc., 1987, s. 414.

21
Bütün bu toplum yapılarının ayrı ayrı kendilerine göre farklılıkları ve
etkilenme noktaları vardır. Gerek total kültürün, gerekse de bu kültürün içinde yer
alan alt kültürlerin tüketici davranışları, satın alma modelleri üzerinde etkili olduğu
kabul edilmektedir. O halde reklam kampanyası sırasında özellikle yaratıcı
çalışmalarda hazırlanacak reklam mesajlarının, hedef kitleyi kuşatan kültür ya da alt
kültürler ile çatışmayacak ve bunlardan bazı parçalar taşıyacak şekilde
oluşturulmasına dikkat edilmelidir. 37
Sosyal sınıflar arasındaki farklılıklar iletişimin doğru yapılabilmesi için iyi
tespit edilip, mesajın etkisini artıracak şekilde kullanılmalıdır. Sosyal sınıflar da
tüketici davranışını, satın almalarını, tercihlerini belirleme de etkili olan bir diğer
faktördür. Birbirleriyle benzeşen değerleri, benzeşen bilgileri, yaklaşık aynı hayat
tarzını ve davranış biçimini sergileyen insanların oluşturdukları ve toplumun alt
bölümlerini meydana getiren katmanlardır. Sosyal sınıfları birbirlerinden kesin
çizgilerle ayırt etmek mümkün değildir. Ancak yine de sosyologlar en genel
anlamıyla alt, orta ve üst sınıflardan söz etmektedirler. Bizim baktığımız noktadan
sosyal sınıfların satın alma davranışı açısından farklılıkları önem taşımaktadır.
Reklamcılar açısından bir önemli nokta da her sosyal sınıfın bir altından farklı
olmaya ve bir üst sınıfa benzemeye çalıştığıdır. Bu husus özellikle bazı ürün ve
hizmetlerin satın alınmasında etkili olmaktadır. 38
Mesajın alınmasında sosyal sınıf ve kültürel etkilerin dışında diğer önemli bir
etken de güdülenmedir. Güdüler insanı harekete geçiren diğer bir deyişle beliren bir
ihtiyacı gidermek için bir davranışı ortaya çıkartan güçlerdir. Güdülenme, kişinin
eyleminin yönünü, gücünü ve öncelik sırasını belirleyen, iç veya dış bir uyarıcının
etkisiyle harekete geçmesi, olarak da tanımlanmaktadır. 39
Güdülenmeye iç ve dış etmenler (uyarıcılar) neden olmaktadırlar. Đşte bu
etmenleri ele alış biçimlerine göre güdülenme yöntemleri gruplandırılabilir. Bireyin
37 Füsun Kocabaş - Müge Elden, a.g.e., s. 63.
38 Đlhan Ünlü, Reklam Kampanyası Planlaması, Eskişehir, A.Ü. Açık Öğr. Yayınları, 1987, s. 51.
39 Metin Đnceoğlu, Güdüleme Yöntemleri, Ankara, A.Ü.B.Y.Y.O. Yayınları, 1985, s. 39.

22
nasıl güdülendiğini anlamak için, ihtiyaçlarını bilmek gereklidir düşüncesine dayanır.
Maslow’a göre insan ihtiyaçlarını beş aşamada incelemek olasıdır.
1. Fizyolojik ihtiyaçları: yeme, içme, barınma vb.
2. Güvenlik ihtiyaçları: tehlikelere karşı korunma ihtiyaçları
3. Sevgi, ait olma ihtiyaçları: sevgi, arkadaşlık, benimsenme vb.
4. Saygı ihtiyaçları: onur, ün, bağımsızlık, saygı, tanınma vb.
5. Kendini gerçekleştirme ihtiyaçları: kendine güven, inanç, yaratıcılık vb. 40
40 Yavuz Odabaşı, Tüketici Davranışı, Eskişehir, A.Ü. Yayınları, 1986, s. 42-44.

23
1.5. ĐLETĐŞĐM ARACI OLARAK AFĐŞ
Đletişim, insanoğlunun varoluşuyla başlayıp, değişik yollarla hep insan
hayatında yer almıştır. Đletişim kurmak, insanlığın en önemli gereğidir. Đletişimin
başlaması içinse herhangi bir iletinin aktarılması yeterlidir. Đletişim, insan ya da insan
grupları arasında mesajların karşılıklı iletimiyle meydana gelir. Đletişimin
gerçekleşmesi için bir tarafın mesaj gönderen, diğer tarafın da mesaj alan
konumunda olması gerekmektedir.
Đleti
Gönderici Gönderme Aracı Alıcı
Geri Bildirim
Şekil 10: Genel Đletişim Modeli
Đletişimi başlatan unsur, göndericidir. Gönderici, etkileyici bir iletişim
gerçekleştirmek için ne tür verilere sahip olmalıdır? Yanıtlanması gereken ilk soru;
iletişimin amacıdır. Đletişim, kitleyi bir konu hakkında bilgilendirmek, bir ürünü
pazarlamak, kitlenin değer yargılarını değiştirmek ya da bir dava konusunda yardım
ve destek toplamak amacına yönelik olabilir. Bir firmaya imaj kazandırmak da başlı
başına bir iletişim kurma nedenidir. O halde iletişim faaliyetine başlamadan önce
iletişime neden gerek duyulduğu belirlenmelidir. Đletişimin amacı belirlendiği zaman,
mesajı alan kişi ya da kişilere yönelik beklentiler de açığa kavuşacaktır. Đletişim
tasarımcıları, mesajın gönderileceği kanalın hangisi olduğunu ve mesajın
iletilmesinde en etkili kanalın hangisi olduğunu saptamak durumundadırlar. Mesajın

24
gönderileceği kanalın özelliklerine uygun biçimde hazırlanması ise çözümlenmesi
gereken ikinci sorundur. 41
Siyasal iletişimde de bu aynıdır. Mahmut Oktay’a göre siyaset ve iletişimin
tanımları şu şekildedir: “Siyaseti, ‘toplumun farklı kesimlerinin ve güç odaklarının
ortak bir zeminde uzlaştırılması’ şeklinde tanımladığımızda, iletişimi de ‘ortak
semboller oluşturma ve bunlar üzerinde tartışarak bir anlaşmaya varma süreci’ olarak
ifade edebiliriz. Yani icraatlar siyaset tarafından yapılmakta, siyaset ise iletişim
aracılığıyla yürütülmektedir. Bu nedenle siyaset ve iletişim süreçleri arasında çok
yakın bir ilişki bulunmaktadır” 42 .
Kitle iletişim araçları, küreselleşme sürecinin beraberinde getirdiği teknolojik
gelişmeyle birlikte çok daha büyük bir önem kazanmıştır. Demokratik sistemin
aktörleri arasında önemli bir yer tutan kitle iletişim araçları, siyasi kadroların
mesajlarını halka iletmede kullandıkları bir araç olduğu gibi, ayrıca siyasi sistemi
denetleme işlevini de üstlenmektedir. Kitle iletişim araçları, aynı zamanda siyasal
bilgi edinme ve siyasal ilgi düzeyini artırmaya da katkı sağlamaktadır. Özellikle
seçim dönemlerinde kitle iletişim araçlarının taşıdığı siyasal malzeme yükü
çoğalmakta, kitlelere verilen siyasal mesajların oranı artmaktadır. Kitle iletişim
araçları, siyasal katılımı artırıcı bir rol de oynamaktadır. 43
Afişler, kitle iletişim araçları arasında en eski ve etkili araçlardan biridir.
Kitle iletişiminin hedef kitlesinin önemli bir bölümünün sokaktaki insan olduğu
düşünülürse; afişler dikkat çekici yerlere asılmaları sebebiyle siyasal etkinlikler
bakımından önem taşırlar. Reklam ya da siyasal iletişim amacıyla ya da tamamen
başka bir amaçla kullanılsa da dikkat çekici bir afiş kesinlikle hedef kitleye
ulaşmaktadır.
Satış merkezleri çevresine yerleştirilen açık hava reklamları alışverişe çıkmış
ya da bir yerden başka bir yere giden tüketiciyi bir malı satın alması için ikna
41 Becer, a.g.e., s. 11-14.
42 Mahmut Oktay, Politikada Halkla Đlişkiler, Đstanbul, Derin Yayınları, 2002, s. 7.
43 Abdullah Özkan, Siyasal Đletişim, Đstanbul, Nesil Yayınları, 2004, s. 17-18.

25
edebilir. Ancak açık hava reklamlarının yerleri ve sunuş biçimi bunların etkisini
artırmada büyük rol oynar. 44
Afiş, yeni ve teknolojik birer kitle iletişim aracı olarak radyo ve televizyona
karşı ülkemizde tarihsel süreçte zorlu bir sınav vermiştir. Radyonun yaygınlaştığı
1930’lu yıllarda radyo programları, haber ve müzik ağırlıklıydı; fakat radyolarda
reklam yasaktı. Bu nedenle afişlerin duyuru yapma özelliğini büyük ölçüde radyolar
üstlenmişti. Daha sonraki yıllarda radyolarda reklamın da serbest olmasıyla beraber
afişlerin öneminin azaldığı düşünülecek olursa da bu kanı tamamen yanlıştır. Çünkü
afişler radyonun sunamadığı görselliği, hedef kitleye sunduğu için daha fazla görsel
unsur kullanarak varlığını sürdürmüş ve önemini korumuştur. Ülkemizde ilk defa
1968 yılında Ankara Televizyonu’nun siyah-beyaz yayına başlamasıyla, hem mesajı
hem de görüntüyü bir arada sunan bir kitle iletişim aracı hayatımıza girmiştir. 1981
yılını 1982’ye bağlayan yılbaşı gecesi Ankara Televizyonu’nda ilk renkli yayın
yapıldıktan sonra 1984 yılında da Đstanbul ve Đzmir Televizyonları renkli yayına
başlamıştır. Bu gelişmeler sonrası afişlerin önünde rakip olarak hem bilgilendirmeyi
hem de görüntüyü üstelik renkli olarak kullanan bir araç ortaya çıkmış; bu
gelişmelere karşın afiş varlığını sürdürmüştür. Bunun nedeni, afişin, sadece belli
saatlerde yayın yapan ya da belirli kesimler tarafından denetlenen bir araç olmayıp,
sürekli göz önünde ve aktarmak istediği mesajı daha rahat aktaran bir araç olmasıdır.
Afişler bu gelişmeler karşısında değişime uğramıştır. Görsellik açısından daha sade,
daha anlaşılır ve dikkat çekici imgeler kullanılmaya başlanmış ve afişlerde yer alan
metinler iyice kısalmış, sadece başlıklar, akılda kalıcı, kısa, etkileyici sloganlar yer
almaya başlamıştır. Đletişim aracı olarak afiş, kendisine radyo ve televizyona rağmen
hala çok rahat yer bulabiliyorsa bunun en önemli sebebi destekleyici yapısının
yanında hiçbir kumanda tarafından zappinglenememesidir. 45
44 Füsun Topsümer, Açık Hava Reklamcılığında Afiş Panolar, Đstanbul, Basılmamış Yüksek Lisans
Tezi, Đ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989, s. 86-87.
45 Bütüç, a.g.e., http://ilef.ankara.edu.tr/akildefteri/yazi.php?yad=2799

26
II.BÖLÜM
2.1. SĐYASAL AFĐŞLER
Siyasal afişler çekimser, tarafsız veya karşı görüşte olan kişilerden oluşan
seçmen kitlesine seslenen grafik objelerdir. Afişler, iletişim araçlarının en ucuz ve en
kolay hazırlanabilen türü olması nedeniyle seçim kampanyalarının ve medya
uzmanlarının vazgeçemedikleri araçlardır. Siyasal afişler aynı zamanda siyasal bilgi
edinme ve siyasal ilgi düzeyini de artırmaktadır. Özellikle seçim dönemlerinde bu
olgu yoğun olarak gözlemlenmektedir. Seçim zamanlarında afişlerin taşıdığı siyasal
malzeme yükü çoğalmakta, kitlelere verilen siyasal mesajların oranı artmaktadır. 46
Siyasal afişlerde, toplumun içinde bulunduğu güncel koşullara göre çeşitli
konular ele alınır. En çok ele alınan konular; pahalılık, işsizlik, can güvenliği,
enflasyon, yolsuzluklar, dış baskılar türünde konulardır. Diğer açıdan siyasal afiş ya
doğrudan iktidara ya da bozuk toplum düzenine yöneliktir. Kısacası afiş, propaganda
yayma aracıdır.
2.2. PROPAGANDA
Dünyada siyaset varolduğundan itibaren propaganda da varolmuştur.
Propagandayı J.A.C. Brown şu şekilde açıklamıştır: “Propaganda, telkin ve ilgili
psikolojik teknikler vasıtasıyla fikirleri ve değerleri değiştirme ve neticede de
kararlaştırılmış bir çizgiye paralel olarak davranışları değiştirmek amacıyla
sembollerin az ya da çok isteyerek, planlı ve sistematik olarak kullanılmasıdır.
Propaganda, politik, ekonomik, dini ve ideolojik mallar ya da fikirler için, belli bir
hedefe yönlendirilmiş ikna faaliyetleridir. Propaganda grupların veya fertlerin kanaat
ve davranışlarını, telkin yoluyla kontrol etmeyi amaçlayan sistematik faaliyetlerin
46 Oya Tokgöz, Siyasal Haberleşme ve Kadın, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları, 1979, No: 429, s. 4.

27
bütünüdür.” Tanımlardan da görüldüğü üzere, propaganda doğrudan doğruya
kişilerin fikirlerini değiştirmeye yönelik faaliyetleri içermektedir. 47
Everhard Holtmann, propaganda için, “Kitlelere belirli bir düşünce, davranış
ve duygu kalıbını aktarmaya çalışırken, o düşüncenin karşıtı ya da seçeneklerini asla
dikkate almaz.” derken; Charles Siepman ise, “Propaganda örgütlü inandırmadır.”
biçiminde konuya yaklaşmaktadır. 48
Bir fikre hemen inanan veya kolayca kanabilen kimseler genelde zekası kıt olan
kişiler veya çocuklardır. Fakat bir propagandacının peşinde sürüklenecek kadar
önemli mevki sahibi bir kimse hiç şüphesiz ne çocuktur ne de kıt zekalı saf bir
insandır. Bilakis bu gibilerin çoğu olgunlaşmış ve şahsiyet sahibi olmuş kimselerdir.
Bu tip insanların kendilerine özgü kanaatleri ve düşünceleri vardır. Onları yeni bir
fikre sevk etmek fevkalade zordur. Bu durum öğretmenin talebelerine fikirlerini
çarçabuk kabul ettirmesi gibi kolay değildir. Çünkü her insan kendi fikrini beğenir ve
herkesin fikrinden daha haklı ve mantıklı bulur. Fakat bir propagandacı bu zorluklara
rağmen fikirlerini başkalarına kabul ettirmesi ve gayesine ulaşması o kadar zor
değildir. Đşini usulüne uygun, planlı ve bir taktik çerçevesinde yaptığı takdirde
amacına ulaşması kolaylaşır. Propagandacı amacını yerine getirirken bazı psikolojik
unsurları göz önünde bulundurmalıdır. 49 Bu hususlar genel olarak şöyle özetlenebilir:
• Kabul ettirilmek istenen fikir sürekli olarak, ara verilmeden sunulmalıdır.
Yani sürekli tekrarlanmalıdır. Konuşmakta veya bastırmakta ısrarla ve
sistematik olarak devam edilmelidir.
• Konuşmalarda karşı tarafı düşünceye sevk etmemeye özen gösterilmelidir.
• Empoze edilmek istenen fikirler doğrultusunda karşı tarafta düşünceler
uyandırılmaya çalışılmalıdır.
• Öne sürülen düşünceyle muhatabın arzularının paralellik göstermesine dikkat
edilmelidir.
47 J.A.C. Brown, Siyasal Propaganda, (çev. Yusuf Yazar), Đstanbul, Ağaç Yayıncılık, 1992, s. 23. –
J.A.C. Brown, Beyin Yıkama ve Đkna Metodları, (çev. Behzat Tunç), Đstanbul, Boğaziçi Yayınları,
1980, s. 19.
48 Everhard Holtman, Politik Lexikon, München, R.Oldenburg Verlag, 1991, s. 521.
49 Osman Özsoy, Propaganda ve Kamuoyu Oluşturma, Đstanbul, Alfa Basım Yayınevi, 1998, s. 91.

28
• Açıklamalar ve kullanılan ifadeler net olmalıdır. Böylece hedef kitlenin
fikirleri tekrar etmesi kolaylaşır. Fikrin kabul edildiği yönünde belirtiler
oluştuğu zaman doğrudan doğruya açıklamalarda buluna bilinir. Ancak bunu
yaparken karşı tarafta düşünmeyi uyandırmamaya dikkat edilmelidir.
• Propaganda özellikle çocuklara yöneltilmelidir. 50
Propagandacı amacına ulaşmak için hedef kitlenin zaaflarını iyi bilmelidir.
Bunun içinde öncelikle muhatabını iyi tanımalı ve yerinde teşhislerde bulunmalıdır.
Az veya çok her insanda bir takım zaaflar mevcuttur. Kiminin kadına, kiminin
paraya, kiminin şöhrete, kiminin inanca, hasılı her insanın bir veya bir kaç zaafı
vardır. Bu zaaflar insandaki temel güdülerden kaynaklanmaktadır. Bu zaafların
dereceleri az veya çok olabilir. Zaaflar bazı kimselerde gelip geçici bir heyecan
bazılarında ise bitmek tükenmek bilmeyen bir ihtiras halindedir. işte propagandacı bu
zaafları keşfedip, tahrik ederek muhatabını zayıf düşürüp fikirlerini empoze
edebilir. 51
Hitler ise Kavga’mda: “Her türlü propaganda, düşünce düzeyini hedef
kitlesinin en kalın kafalısının anlama yeteneğine ayarlamalıdır. Düşünce düzeyi ne
kadar aşağı olursa, inandıracağı insan kitlesi o kadar geniş olur”. sözleriyle,
propagandada yalınlık ve basitlik tekniğini anlatmıştır. Sistemli, yalın ve tekrarlanan
iletişim çabaları olarak görebileceğimiz propagandanın, kitleler üzerinde ikna edici
ve harekete geçirici olduğu kanıtlanmıştır. Đnsanlığın bu deneyime ödediği bedel,
insanlık tarihinin ödediği en ağır bedel olmuştur. 52
Propagandanın özünde, fikirlerin tartışılmadan kabul edilmesini sağlamak
vardır. Propagandanın amacına ulaşması için kullanılabilecek birçok araç vardır.
Propagandada başarılı olmanın temel ilkeleri şunlardır:
50 Sulhi Dönmezer, Sosyoloji, Đstanbul, Beta Yayınevi, 1990, s. 400.
51 Faik Türkmen, Siyasi Propaganda Sanatı, Đstanbul, Vakit Yayınevi, 1953, s. 122.
52 Adolf Hitler, Kavgam, (çev. A. Nejad), Đstanbul, Toker Yayınları, 1989, s. 607.

29
A) Modern teknik ve araçların kullanılması
Toplumları ve düşmanları etkilemek sırasında bir sürpriz baskın ve panik
etkisi yaratmak için daima onlardan daha üstün silah ve yenilikleri kullanmak
gerekir. Bu en eski çağlardan beri uygulanan klasik ve başarılı bir savaş yöntemi
olmuştur. Psikolojik bir savaş demek olan propaganda da durum aynı. Modern teknik
ve araçların propagandadaki yeri 1917 Bolşevik ihtilali, Hitler ve Musolini tarafından
otomobil, uçak ve radyodan faydalanmak biçiminde geliştirilmiştir. 53 Çağımızda
uydular dahil olmak üzere her türlü kitle haberleşme araçları birer propaganda
vasıtası olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır.
B) Sembol ve simgelerin kullanılması
Propagandacı sembol ve simgelerin kullanılması hakkında esaslı bir bilgiye
sahip olmalıdır. Bir öğreti en kolay ve etkili bir şekilde simgelerle yada bayrak,
flama, çeşitli amblem ve işaretler gibi şeylerle veya müziksel simgelerle (marş gibi)
özetlenebilir. Her kültür çevresinin kendine özgü reaksiyon ölçüsü vardır. Kullanılan
sembollerin arzu edilen tepkiye ulaşabilmesi için ifade ettikleri anlamın kesin bir
şekilde anlaşılabilecek haliyle sergilenmesi şarttır. Nitekim propaganda bu
özelliğinden dolayı sosyal kontrol tekniği sayılmaktadır. 54
Propagandacı semboller ve klişe tiplerin özellikle kullanılacağı bir sanatı icra
ettiğini bilmelidir. Ortalama vatandaşın nefret, korku, sevgi gibi çeşitli duyguların
etkisinde olduğunu propagandacı bilir. Böyle olunca onlarla duygusal sınırları hiçbir
zaman kaybetmemek durumundadır. 55
53 Özsoy, a.g.e., s. 95.
54 Özsoy, a.g.e., s. 101.
55 Dönmezer, a.g.e., s. 400.

30
C) Telkin
Telkin bir insanın yada insan topluluklarının sözlerle, hareketlerle,
vaziyetlerle, kılık kıyafetlerle, yine bir insan veya toplum üzerinde yaptıkları şuurlu
veya şuursuz ruhsal etkilerdir. 56
Propagandanın sağlamak istediği psikolojik değişiklikler telkin yoluyla
meydana getirilir. Telkin ya doğrudan doğruya yada esas amaç gizlenerek yapılır.
Psikolojik açıdan telkinleri dolaylı yönden yapmak daha uygundur. Telkinin başarısı,
halkın esasen sahibi bulunduğu inanç ve davranışlarla dengeli olduğu takdirde artar.
Olayları kitlelerin gözüyle görmek gerekir. Hangi davranışların aktif olduğunu
bilmek kültürün sosyal yapısı hakkında bilgiyi gerektirir. Propagandacı aynı
uyarıcının bütün insanlar üzerinde eşit etki yapmayacağını bilir. Bazı insanlar munis
mizaçları itibari ile telkinleri kabule çok daha yatkındırlar. Bu nedenle prestij sahibi
kişiler boyun eğmeyi daha çok sağlar. Belirli sosyal değerleri ve sembolleri temsil
eden araçlar telkini kolaylaştırır. Mesela Kuran’a, Atatürk’e yapılan atıf Türk
toplumunda telkini çok kolaylaştırır. Böylece değiştirilen tutumların aynı yönde
kalmasını sağlamaya da ihtiyaç vardır. 57 Telkinin toplum ve insanlar üzerinde adeta
sihirli bir tesiri vardır. Bu da telkinde bulunan kimselerin gücünün peşinen
kabullenilmesinden kaynaklanır.
D) Tekrar
Büyük toplumların özümleme yeteneği son derece sınırlı kavrayışları dar ve
hafızaları zayıftır. Bu yüzden bir propaganda etkili olabilmek için iyice belli bir kaç
noktaya indirgenmeli ve bunlar, yetersiz bir dinleyicinin bile ana fikri kavrayabilmesi
için amaca ulaşana kadar tekrarlanmalıdır. Bu metot her ne kadar kabataslak olsa da
yine de başarılıdır. Tekrarlanan bu ifadeler uzun bir süre ve sürekli olarak
duyulduktan sonra dinleyici bunları kendi öz düşüncesinin bir ifadesi olarak kabul
eder ve konuşmacıların ağzından işittiğinde veya okunduğunda çok sevinir. 58
56 Selahaddin Çoruh, Propaganda Reklam Halkla Đlişkiler, Ankara, Güven Yayınevi, 1969, s. 17.
57 Dönmezer, a.g.e., s. 401.
58 Đsmail Kayabalı - Cemender Aslanoğlu, Propagandanın Sosyo-Psikolojik Temelleri, Đstanbul,
Ongun Yayınevi, 1990, s. 20.

31
Tekrarlama metodunun en çok kullanıldığı alanlardan birisinin ticari
reklamlar olmasına rağmen, mal satışlarında olduğu gibi insanları belli bir ideolojik
çizgiye zamanla alıştırmada da aynı oranda etkili olduğu görülmüştür. Bu yöntemin
en büyük kolaylıklarından biri de dillere dolanan ifadelerin amaca ulaşmada
sağladığı yarardır. 59
Tekrarın amacı iddia olunan şeyi muhatabına sürekli olarak aktarıp konuyu
isbat edilmiş bir gerçek gibi kabul ettirmektir. Tekrar sayesinde fikirler şuur altına iyi
ve yerleşir ve muhatap tarafından özümsenir. Modern reklamcılığın temelinde de bu
ilke vardır. Aynı reklamın defalarca tekrarlanması da bu amaç doğrultusunda yapılan
bir etkinliktir.
Propaganda da pek çok teknik ve araçtan yararlanılmıştır. Hedef kişilerle tek
tek görüşme, kapı kapı dolaşma, söz alma, kitap, gazete, dergi, afiş ve bildiri
yayınlama, hoparlör ve radyodan yararlanma bunların bir kısmıdır. Tiyatro, sinema
ve son olarak da televizyon, propagandanın en etkin araçları arasında yerlerini
almışlardır. Tek düşman yaratma, yalınlık, abartma, ortak değerlerden ve toplumun
ortak hafızasından yararlanma gibi teknikler propagandanın gücünü arttırmıştır.
Benzer biçimde, “tekrar (frekans)” kullanılan en önemli teknik olmuştur. Goebbels,
bu konuda, “Katolik kilisesi iki bin yıldır hep aynı şeyi tekrarladığı için ayakta
duruyor. Nasyonel Sosyalist devlette de tıpkı onun gibi davranmalıdır” 60 demiştir.
Buraya kadar incelediğimiz propaganda yöntemleri, çeşitli propaganda
araçları ile geniş kitle üzerinde etkili kılınmaya çalışılmaktadır. Bu propaganda
araçları kısaca şunlardır:
1) Đnsan
Propaganda vasıtaları ne kadar gelişmiş olursa olsun yine de ön planda bizzat
insanın kendisi bulunmaktadır.
59 Özsoy, a.g.e., s.103.
60 Tim Healy Travese, Halkla ilişkiler ve Propaganda, Đstanbul, HDD - Rota Müşterek yayın, 1998,
s. 57.

32
Bir toplum içinde yaşayan ve yaşamak mecburiyetinde olan insanın maddi ve
manevi tesirlerden uzak kalmasına imkan olmadığını gördük. Çevremizden gelen
çeşitli tesirler büyük bir çoğunluk arz eder. Bunun içindir ki tabiatta birbirinin tıpatıp
aynı olan iki yaprak dahi gösterilemez. Đnsanlarda da düşünce ve zevk farklılıkları
mevcuttur. Onun içindir ki; aynı şeyleri düşünen, aynı şeylerden zevk alan ve aynı
şeyleri tasavvur eden iki insana rastlamakta düşünülemez. Đnsan zekası ve akli
melekeleri bir olayı belirli ve sınırlı neticelere hatta tek neticeye bağlamayı arzular.
Đşte bu, insanın fıtri özelliğidir ki, insan kendi kanaatlerini hakikatlerin mihveri
addeder. Bunun için de inandığı bir fikri bir hakikati başkalarının da kabul etmesini
ister. Bu düşünce iledir ki taraftar kazanmak isteyenler çeşitli usullere başvururlar. 61
“Açık olarak propaganda vazifesini üzerine almış kişiler belirli bir fikrin
müdafaasını yaparlar. Her fırsat bulduklarında derhal konuşmaya ve münakaşaya
başlayarak inandıkları ve memur edindikleri fikrin propagandasını yaparlar. Bilhassa
iç politika üzerinde bu şekilde propagandanın rolü büyüktür. Özel surette
yetiştirilmiş olan gizli propaganda ajanları da çeşitli insan toplulukları arasında
hakiki hüviyet ve vazifelerini gizleyerek faaliyet gösterirler. Bunlar genellikle bir
kimseye hitap etmezler. Bilhassa kalabalık yerlerde birbirleri ile konuşuyormuş gibi,
mahiyeti ve kaynağı meçhul dedikodular halinde fikirlerini etrafındaki insanlara
aktarmak için gayret gösterirler” 62 .
Propagandanın en tabii, en eski ve belki de en tesirli olanı ağızdan yapılan
propagandadır. Bütün propaganda vasıtaları eninde sonunda şahsın tesirine bağlıdır.
Tıpkı diğer yayıcı vasıtalar gibi insanlarında propaganda aracı olarak kullanılması
her zaman olan bir şey olduğu gibi, mücadele edilmesi en güç olan propaganda
vasıtasıdır diyebiliriz. Alet şahıslar öyle vaziyetler içinde, başkaları ile öyle
münasebet alanlarında rollerini oynarlar ki; hiç kimse onları diğer vasıtalar gibi
kasıtla kurulmuş bir propaganda vasıtası gibi göstermeyi aklına getirmez. Hatta çoğu
zaman propagandaya alet olan şahıs bile bir propaganda vasıtası olduğunun farkında
değildir. Đşte menşei, kastı, aleti görülmeden yapılabilen bir propaganda olduğu için
61 Vahap Okay, Modern Propaganda, Đstanbul, Okay Yayınevi, 1957, s. 8.
62 Yeni Rehber Ansiklopedisi, s. 63-64.

33
en muvaffak neticeleri meydana getirir. 63
Propaganda işini yapan kimseye
propagandacı denilir. Propagandacı da bulunması gereken bir çok özellikler vardır.
Propagandacı, insan toplumlarının isteği durumu meydana getirmede
fizyolojik şartları, psikolojik elemanları sosyal unsurları bir yardımcı unsur olarak
kullanmak zorundadır. 64 Prestij sahibi olan kişilere bağlanan düşünceleri toplumlar
daha kolaylıkla kabul ederler, kişilerin karizması onların temsil ettiği fikirlere
hayranlığı tahrik eder. Başarılı olmak için kıyafet,renk cephe değiştirmek gerekiyorsa
propagandacı bu hususta tereddüt göstermez. Kendisini vatansever, milliyetçi,
muhafazakar, dindar, sosyalist gibi gösterir. 65
2) Televizyon
Göz ve kulağa hitap etmesi bakımından televizyon çok güçlü bir propaganda
aracıdır. Televizyon sözlü, sesli propaganda vasıtalarından birkaçının etkilerini
imkanlarını tek başına toplamaktadır. Geçen asrın başlarına kadar dünyanın
tamamına yakını tarıma dayalı bir hayat sürüyordu ve bundan dolayı da gündelik
hayat günbatımı ile birlikte büyük bir durgunluk içine giriyor, herkes şimdikine göre
çok erken denilebilecek bir saatte evine çekiliyordu. Çünkü aydınlatmada şimdiki
gibi elektrik değildi ve akşamın kasveti çöktüğünde insanlar ya evlerine yada eş dost
meclislerine sohbet etmeye gidiyordu. Ama günümüzde, misafirliklerde hatta kendi
evlerinde bile insanların televizyondan sohbete fırsat bulamadıklarından
yakındıklarını çok görmekteyiz. Televizyon bir anlamda sözel kültüre dayalı cemaat
yaşamını geri getirmiş, kırsal kesim insanında bir ufuk genişlemesine yol açmıştır.
Bugün televizyon dünyanın her tarafında olup bitenleri en kısa zamanda ve görüntülü
olarak verebilmektedir. Son yıllarda iletişim sahasında kaydedilen teknolojik
gelişmeler enformasyon akışına hız kazandırmış, olup bitenlerden anında haberdar
olunmasını sıradan işler haline getirmiştir. 1950’li yıllara dayandırılabilecek olan
televizyon çağının başlamasının ülkemize girişi de 1970li yıllara tekabül etmektedir.
1970 yılında kayıtlı televizyon sayısı binde 11 iken bu rakam 1980’de binde 79,
1990’da binde 172’ye yükseldi. 1997 yılında özel bir kamuoyu araştırma şirketi
63 Niyazi Berkes, Propaganda Nedir? Ankara, Recep Ulusoğlu Basımevi, 1942, s. 159.
64 Çoruh, a.g.e., s. 625.
65 Dönmezer, a.g.e., s. 401-402.

34
tarafından 1700 kişi üzerinde yapılan bir araştırmada ise “Evinizde televizyon var
mı?” sorusuna yüzde 84.1 oranında evet cevabı verildiğini görüyoruz ki bu rakamın
televizyonun günlük yaşantımıza ne oranda girdiği konusunda çarpıcı bir örnek
oluşturduğunu görmekteyiz. 66 Evlerde en az bir televizyona sahip olma süresi
gittikçe artarken, televizyon seyretme alışkanlığı da gittikçe yaygınlaşan bir eğlence
olma özelliği kazandı. Bunu yanında artık her eve bir televizyon değil birkaç
televizyon devri başladı. Televizyonun günlük hayatta insan hayatına etkileri
olumsuz yönde hızla artmaktadır. Đnsanların gündelik hayatları içinde ilk iki sırayı
teşkil eden iş ve uykudan sonra üçüncü sıraya televizyon seyretme alışkanlığı
yerleşmiş oldu. Özellikle ev hanımlarının ve çocukların vazgeçilmez bir eğlencesi
haline geldi. 67
Televizyonun tespit edilmiş birçok zararı vardır. Bunların başında şiddet, aşırı
milliyetçilik, cinsellik ve benzeri konuları ele alan filmler; Dallas, Yalan Rüzgarı gibi
kültürümüzle hiç ilgisi olmayan pembe diziler, çocukların çokça merakını uyandıran
eğiticilikle uzaktan yakından alakası olmayan çizgi filmler gelir. Bunun yanında
lastik reklamından tutunda ciklet reklamına kadar bütün reklam filmlerinde kadının
vazgeçilmez bir araç olarak kullanılması, son zamanlarda şarkı kliplerinin de
müstehcenliği izleyici kitle üzerinde etkisi ve problemleri büyük olmuştur.
Saydığımız tüm bu olumsuzlukların sebebi, Medyanın, basın yayın organlarının belli
bir kitlenin tekelinde bulunması ve devletin bu konudaki politikasının yanlış ve eksik
olmasında kaynaklanmaktadır. Günümüzde kitle iletişim araçlarının son derece
artmasıyla birlikte hepimiz iletişim ve propagandadan geniş çapta etkilenmekteyiz.
Bunun örneklerini günlük yaşantımızda bol bol bulabiliriz. Örneğin annesiyle
markete giden bir çocuk ille de eti bisküvisini ister. Çünkü televizyondaki eti bisküvi
programını çok seyretmektedir. Eğer televizyon programları kültürümüze uygun ve
eğitici olursa daha yararlı olacağı görüşündeyiz. Bunu yapmak içinde öncelikle bu
alanda ciddi çalışmalar yapılıp çok tutarlı yatırımlar yapılması gerekmektedir. Çünkü
şu durumda güç gelişmiş ülkelerin elindedir. Gelişmemiş yada az gelişmiş ülkelere
çok sayıda programlar bu ülkeler tarafından pazarlanmaktadır. Dolayısıyla bu ülkeler
hem çok para kazanmış oluyor hem de kendi kültürlerini, fikirlerini ve inançlarını
66 Özsoy, a.g.e., s.373.
67 Özsoy, a.g.e., s. 374.

35
çok iyi bir şekilde pazarlamış oluyorlar. Televizyon diğer propaganda araçları ile
karşılaştırılacak olursa; göze ve kulağa aynı anda etki yaptığı ve insanların tercih
yapma imkanına sahip olmadan izlemek mecburiyetinde kaldıkları için en büyük
etkileyicidir. 68 Çünkü kırsal kesimlerde bile her evde bir televizyon olduğu, bunun
yanında Türkiye’de bütün gazetelerin toplam tirajı bir milyonu aşmadığı, radyonun
veya radyoların her tarafa ulaşamadığı ve radyonun görselliği olmadığı düşünülürse
televizyonu ne kadar etkili bir propaganda aracı olduğu görülecektir. 69
3) Radyo
Daha uzak bölgelere ulaşması için kullanılan bir propaganda vasıtasıdır.
Bugün gerek her ev için en mühim ihtiyaç vasıtası olması gerekse elektrik
dalgalarının mesafe coğrafi engel ve siyasi tanımaması radyonun propaganda aracı
olarak önemini daha fazla artırmaktadır. Radyo, haber, konuşma konferansı, hikaye,
temsil, iktisadi bilgiler, raporlar, müzik gibi duygulara ve düşünsel dünyaya
doğrudan etki eden yayınlarıyla propaganda hususunda en büyük rolü
oynamaktadır. 70
Radyo, gazete ve sinemadan farklı olarak halk kitlelerinin kulağına istenilen
fikirleri doğrudan doğruya taşıyan bir alettir. Bu alet vasıtasıyla kitlelerin üzerine
sesin ve sözün, belağatın eski tesir ve kudreti tekrar dirilmiştir. Radyo milyonlarca
insana sazı ve sözü ulaştırabilen bir vasıtadır. Radyo, Televizyonun henüz
yaygınlaşmadan önceki zamanda küçümsenemeyecek derecede bir propaganda
aracıydı. Ama televizyonun yaygınlaşmasıyla birlikte eski önemini yitirmiştir. 71
Zamanımızda radyolar enformasyonun geniş kitlelere süratle dağıtılmasında
aracılık yapmaktadırlar. Bu arada yine radyoların bu kudretinden yararlanmakta bir
çok devletlere ideolojik ve politik alandaki özel maksatlara da alet edildiği
görülmektedir. 72
68 Dönmezer, a.g.e., s. 405.
69 Özsoy, a.g.e., s.348.
70 Yeni Rehber Ansiklopedisi, s. 344.
71 Özsoy, a.g.e., s. 347.
72 Çoruh, a.g.e., s. 35.

36
4) Sinema
Toplu yaşayışta hemen her sınıf halkın en büyük eğlence araçlarından biri
olan sinema, insanların gördükleri olayları açıklayarak tamamlayan ve bunu müzikle
daha cazip hale getiren etkili bir propaganda aracıdır. Esasen her film müsbet veya
menfi bir konunun propagandasını yapar. Kültür döküman ve aktüalitede dahi bol
miktarda propaganda unsuru vardır. Propaganda maksadı içi hazırlanmış usta bir film
yapımcısının elinden çıkmış sansürün gözünden kaçan sahneleriyle yabancı
memleketlere girmiş olan filmler en mükemmel propaganda vasıtalarıdır. 73
Sinemanın kitleler üzerindeki etkileyici tesiri kitle iletişim araçlarıyla
mukayese edilemeyecek kadar büyüktür. Çünkü büyük şehirlerin lüks temaşa
salonlarından, en ücra köylerin açık hava alanlarına kadar geniş bir alana ulaşma
gücüne sahiptir. Hayatta ucuzluk bakımından kolayca izlenebilmesi ve çoğaltım
imkanlarına sahip olması sinemanın moral ve sosyal etkiler bakımından eşsiz bir araç
olduğunu göstermektedir. 74
Sinema insanlığın günümüze değin her çeşit anlatım aracını birleştirerek
kullanma özelliğine sahip olmasından dolayı, insana özgü olan bütün dünyaları
yansıtmada en üstün anlatım aracı olmuştur. Bir başka deyişle sinema, kendiden
önceki bütün sanat dallarının özelliklerini kendi potasında birleştirmeyi
başarabilmiştir. 75
Gelişen teknik imkanlarda sinemanın telkin kudretine yardımcı olmaktadır.
Hele ses ve sözün sinemada yer alması, bu kitle iletişim aracını propagandanın en
vazgeçilmez bir unsuru haline getirmiştir. 76
Film, hadiseleri olduğu gibi aksettirmek imkanını verdiği halde veya halkı
boş zamanlarında eğlendirmekten başka bir düşüncesi olmadığı halde bile, seyirci
karanlık salonda kendini perdenin cazibesine bıraktığı zaman tesir ve telkin altında
73 Yeni Rehber Ansiklopedisi, s. 344.
74 Özsoy, a.g.e., s. 353.
75 Özsoy, a.g.e., s. 354.
76 Özsoy, a.g.e., s. 354.

37
için en ideal şartlar altına girmiş demektir. Bu tesirin mahiyeti bize filmin filmin
propaganda maksadıyla nasıl kullanılabileceğini de gösterir. 77
5) Gazete, Dergi, Broşür ve Afiş
Okuma oranının çok düşük olduğu ülkemizde, nüfusumuzla kıyaslandığında
gazetelerin tirajını çok az olduğu görülmektedir. Fakat diğer ülkelerde olduğu gibi
ülkemizde de gazeteler birer propaganda aracıdır. Propagandacıların en çok istifade
ettiği alanlardan birisi de budur. Her olay gerek yazı, gerek fotoğraf gerekse
karikatür şeklinde okuyucuya çok kolay bir şekilde iletilebilmektedir.
Dış dünyada bunun örnekleri yaşanmıştır. Fransız gazeteciliğinin eksik
yönlerini gündeme getiren Alfred Foulee’nin yazdığı makaleler basınla ilgili bir
anket yapılmasını gündeme getirince, yapılan anketin sonucunda ilginç bir durumla
karşılaşıldı ve gazetelerin skandal, iftira ve para dolu banka kasaları ile yaşadığı ve
nabza göre şerbet vererek pornografi ile ayakta durduğu sonucuna ulaşıldı. 78
Ülkemizde de gazete okuyucularını cezbeden konular arasında skandal ve
iftira niteliğindeki haberlere ilgi büyük önem taşımaktadır. Paparazziler spor
haberleri gibi haberler, çoğu zaman gazeteyi eline alan kişinin ilk baktığı sayfalar
olduğu görülmektedir. Kanaatimizce bu da arz talep ilişkisinden meydana
gelmektedir. Basın dünyasında neyin ne kadar önemli olduğuna karar vermek
medyadaki yayın yönetmenlerinin işi olmasına rağmen okuyucudan talep gelmediği
zaman haberlerin içeriği değişecektir. Çanak çömlek verdiği zaman tirajlarda artış
olurken okuyucu aynı duyarlılığı çoğu zaman gazetenin kendisine göstermemektedir.
Haber alma ihtiyacını gidermekten ziyade verilen promosyonun yanında gazete
garnitür olarak görülmektedir. Gazeteler teknolojini gelişmesi ile birlikte daha büyük
bir propaganda aracı olmuştur. 19. asrın başlarından itibaren uçağın insanlığın
hizmetine sunulması gazete yolu ile yapılacak propaganda konusunda yeni
gelişmelere neden oldu. Düşman tarafını moralini bozacak ve maneviyatını sarsacak
derecedeki gazeteler uçaklarla düşman bölgelerine atılmaya başlandı. Bu gazeteler
atıldığı ülkelerdeki halkın kolaylıkla anlayabileceği lisan ile hazırlanıyorlardı. Cephe
77 Berkes, a.g.e., s. 173.
78 Özsoy, a.g.e., s. 218.

38
gerisindeki halkın savaşa karşı motivasyonunun bozulmasında uçaktan atılan
bildirilerin etkisi büyüktür. 79
Bütün bunlar göstermektedir ki tirajları milyonları aşan günlük gazetelerin
her gün yüz binlerce nüsha basılması ve modern ulaşım vasıtaları ile günü gününe
dünyanın her tarafına ulaştırılması hiç de küçümsenecek bir durum değildir.
Gazetenin dışında dergiler, broşürler, kitaplarda birer propaganda araçlarıdır. Bunlar
her ne kadar gazeteler kadar etkili olmasalar da etkileri küçümsenmeyecek derecede
geniştir. Hele bir de ücretsiz olduğu düşünülürse etki alanı çok daha genişler. Bütün
bunlar matbuat geniş manası ile basılmış bütün neşriyat daha çok kullanılan dar
manası ile de başlıca haber verme ve görüş yayma işini yapan yayın araçlarıdır.
Matbuat konuşmayı görüşmeyi ve hatta düşünmeyi yeni şekillere sokan bir vasıta
olmuştur. 80
Konu ne olursa olsun yazılı metinlerin satırları arasına istenilen propaganda
mevzularının sıkıştırılması ve okuyucu üzerinde etki bırakması mümkündür.
Propaganda yönünden başvurulan ilk usul basılmış eserlerdir. Evvelce yayımlanmış
yazı ve eserleri yeniden kullanmakta bir usuldür. 81
Bundan başka duvar ilanları, afişler, beyannameler, istatistikler, raporlar,
şiirler, hicivler, nükte ve şarkılar, müzikler ve piyeslerde birer propaganda vasıtası
olarak kullanılabilirler. Propagandanın en önemli aracı afiştir diyebiliriz çünkü
broşür gazete okunup atılabilir, radyo kapatılabilir, sokakta yürürken karşınıza
çıkacak bir afişten kaçmak pek mümkün değildir. Bu yönüyle afiş, hedef kitleye en
kolay ve direkt olarak ulaşabilen etkili bir araçtır. Afişler çok kısa ve dolaysız olarak
propagandanın etkisini hissettirecek şekilde mesajı hedef kitleye iletmektedirler.
79 Sadri Ertem, Propaganda, Đstanbul, Vakit Yayınevi, 1942, s. 181.
80 Berkes, a.g.e., s. 161.
81 Dönmezer, a.g.e., s. 401.

39
2.3. SĐYASAL AFĐŞLERDE AMAÇ
Siyasal afişlerin amacı ikna etmek, yüceltmek, haber vermektir. Bunlardan
başka bir de; eleştirmek, yermek, karşı görüşleri zayıflatmak amacıyla hazırlanan
afişlere de rastlamaktayız. Tüm diğer iletişim araçlarında olduğu gibi siyasal afişler
de bir mesaj yani bildiri taşırlar ve bunun sonucunda afişlerden bir etki beklenir. Bu
etki bir toplantıya katılma yönünde olabileceği gibi, eylemde bulunma, partinin
yaymaya çalıştığı fikre, görüşe inanma veya söz konusu partiye oy verme şeklinde
olabilir. Siyasal afişlerin tarihsel gelişimi bunların amacıyla sıkı ilişkilidir. Đngiliz
afiş sanatçısı Gary Yanker siyasal afişlerin amaçlarını şöyle sıralamaktadır: ikna
etmek, haber vermek, yüceltmek . 82
Siyasal afişlerin, en öncelikli görevlerinden biri ikna edici özelliğidir.
Özellikle seçim dönemleri için hazırlanan afişlerin öncelikli hedefi seçmeni
etkilemektir.
“Đkna” amacına yönelik afiş çalışmaları genellikle seçimlerde
kullanılmaktadır. Herhangi bir politik afişin ikna etme gücü, çeşitli öğelere, koşullara
ve en önemlisi ikna edilecek seçmenin tanınmasına bağlıdır. Afiş kime seslenecek?
Hangi sınıfa, hangi meslek grubuna ya da belli bir yaş grubuna mı? Afişler, gençlere,
yaşlılara, değişik meslek gruplarına, erkeklere, kadınlara ayrı ayrı
seslenebilmektedir. Örneğin, kadınlara yönelik afişler hazırlanabilmektedir. Fakat
aynı zamanda söz konusu siyasi parti hem gençlere, hem yaşlılara, hem değişik
meslek gruplarına hem de erkeklere seslenmek zorundadır. Bütün bu gruplara
yönelik ayrı ayrı afişlerin tasarlanması söz konusudur. Seçmeni ikna etmek amacıyla,
ideolojik bir silah olarak kullanılan siyasi afişler öncelikle ideolojik tartışmalardan
uzak kalmalı, açık seçik ve net olarak bir tek düşünceye yer vermelidir. Đkna yoluyla
kitlelere etki edilerek mevcut siyasi potansiyel ortaya çıkarılabilmektedir. Bilinç
altındaki ön yargılarımız üzerine, reklam manipülasyonu ile etki edilebilir. 83
82 Zeynep Oral, Politik Afişin Bir Türü Olan Seçim Afişleri, Đstanbul, Milliyet Sanat Dergisi, 1977,
Sayı: 233, s. 5.
83 Alican Kavas, Reklamın Toplumsal Etkileri, Reklamcılıkta Toplumsal ve Ahlaki Sorumluluk
Düşüncesi, Reklamın Gücü, Ankara, 1988, s. 65-86.

40
Şekil 11: Heratfield’ın bir afişi
Siyasal afişlerin ikna amacının dışında da özellikleri vardır. “Siyasal afişlerin
ikinci amacı haber vermektir. Bir mitingi ya da yürüyüşü, protesto gösterisini haber
verirler. Örneğin, dünyanın hemen her yerinde rastlanan “1 Mayıs”, “Savaşa Son”,
“filancaya özgürlük” afişleri gibi… “Vietnam’da şu kadar ölü”, “Bosna Hersek’teki
Türk Kadınlara Tecavüz” gibi belli bir amaçta girişilen eylemleri haber veren afişleri
de bu sınıfa sokabiliriz. Savaş veya çeşitli olaylarda öldürülen kişilerin; ölüm veya
yıldönümü kutlamaları nedeniyle, bir kişi ya da genelde lideri övmek adına
tasarlanmış afişler yüceltmek amacı taşırlar.

41
Şekil 12: DĐSK tarafından hazırlatılmış 1 Mayıs afişi
Bunlardan başka, karşı görüşleri eleştirmek, yermek, karşı görüştekileri manen
zayıflatmak (yıpratmak) amacı ile hazırlanan siyasal afişlere de rastlamaktayız.
SHP’nin 1987’deki seçimlerde kullandığı “Limon gibi Sıkılacaksınız” sloganlı
afişleri gibi. Bu tür afişler daha çok karşı partilerin oylarını etkilemeyi amaçlar. 84
Elbette siyasi afişler sadece bu amaçların birine yönelik olamazlar. Amaçların
biri ağırlık kazanmakla birlikte, tümü bir arada yoğrulmuştur. Bir mitingi haber
veren, bir savaşta kaç kişinin öldüğünü bildiren, öldürülen bir genci ya da bir
politikacıyı yücelten herhangi bir afiş, aynı zamanda ikna etmek, belli bir dünya
görüşünü desteklemek, o görüşe taraftar kazandırmak amacıyla hazırlanırlar.
84 Oral, a.g.e., s. 5-6.

Şekil 4: SHP’nin 1987 Genel Seçimleri afişi
42

43
2.4. SĐYASAL AFĐŞLERDE HEDEF KĐTLE
Siyasal pazarlama, partiye üye olanlar ile olacakları, parti yandaşları ile oy
verenleri ve hatta partiye oy vermeyenleri hedefler. Amaç, üye yandaş ve oy
verenlerdeki pozitif tutum ve davranışları pekiştirmek, ilgisiz (nötr) tutumdaki
seçmenlerin davranışlarını pozitife çevirmek, karşıt ya da negatif tutumdaki
seçmenlerin tutumlarını da en azından nötre çevirmektir. Partilerin yaptıkları en
küçük toplantıdan mitinglere, üyelerin dost sohbetlerinden liderlerin konuşmalarına,
partinin politik tutumlarından adayların veya temsilcilerinin kapı kapı gezmelerine
kadar yapılan her çaba bu kapsama girer. Siyasal pazarlamada önemli olan, siyasal
reklamdan üye davranışına kadar her etkinliğin, mümkün olduğunca aynı dili
konuşabilmesidir. 85
Siyasal pazarlamanın çeşitli ülkelerdeki deneyimleri, ortak bazı ilkeler
yaratmıştır. Bu ilkeler Necati Özkan’ın “Seçim Kazandıran Kampanyalar” kitabında,
şöyle sıralanmıştır:
1. Siyasal pazarlamanın hedef kitlesinin belirlenmesi ve tanımlanması gerekir.
Bu hedef kitle, seçmendir.
2. Siyasal pazar ortak bilgi ve beklentiye sahip kesimlerden oluşur.
3. Siyasal pazardaki etkinlik, segmantasyonun (Pazar bölümlemesi) iyi ve doğru
yapılmasına bağlıdır.
4. Hedef kitleye (seçmene) ulaşmada, iletişim amaçlarının her türü
kullanılmalıdır.
5. Siyasal partilerin ürünlerinin birer yaşam eğrisi olmalıdır. Her siyasal fikir,
farklı bir ürün olarak kabul edilmelidir. Ve her fikrin bir yaşam süresinin
olacağı düşünülmelidir.
6. Siyasal pazarlamada, bağış ve gönüllü çalışmaya dayanan seçim
kampanyaları önemlidir.
85 M. Emin Đnal- G. Karabacak, Siyasal Pazarlamanın Gelişmesi ve Đlkeleri, Kayseri, Erciyes
Üniversitesi ĐĐBF Dergisi, 1987, Sayı: 6, s. 23.

44
7. Adayların, partilerin ve liderlerin benimsedikleri değerlerin, seçmenden onay
görebilmesi için, seçmen beklentilerini tatmin edebilecek biçimde olması
gerekir.
8. Siyasal pazarlamada, dağıtım kanalları önemlidir.
9. Siyasal pazarlamada tanıtım faaliyetleri önemlidir.
10. Propaganda, tanıtımın daha stratejik ve ajitatif nitelik taşımasını sağlar.
11. Siyasal reklam, siyasal pazarlamanın önemli bir bileşenidir. 86
Siyasi partiler, ulaşmak istedikleri hedef kitle olarak sadece kendisine yakın
görüşlü seçmenleri hedeflemez. Ünsal, partilerin hedef kitle seçimiyle ilgili olarak
bilgi vermiştir: “Her siyasi partinin kendi ideolojisi ve yapısından kaynaklanan bir
seçmen kitlesi vardır. Siyasi partiler parti programı ve seçim bildirgelerinde bu
seçmen kitlesinin sorunlarını çözmeye yönelik sözler verirler. Fakat bir partinin
iktidara gelebilmesi için sadece kendi seçmeninin oyları yeterli değildir. Bu nedenle
siyasi partiler hedef kitlelerini kendi seçmen sayısıyla sınırlayamazlar. Seçim
kampanyalarında, diğer görüşteki seçmenlere de o partinin görüşünü benimsetmeye
çalışırlar. Seçmen kitlesinin oluşumu daha önceki siyasi deneylerle bağımlıdır. Bu
durumda partilerin seçmen kitlesinin yapısına uygun, kendisini iktidara getirecek oy
potansiyelini göz önüne alarak seçim kampanyasını yürütmesi gerekmektedir.
Hedefin doğru seçimi ve kuvvetlerin bu yönde toplanması hayati önem taşır” 87 .
Bu bağlamda, propaganda ilkeleriyle oluşturulan reklamcılık, doğal olarak
bulunduğu ülkenin toplumsal yapısıyla uyumlu olarak biçimlenmişlerdir. Örneğin,
eğitim düzeyi yüksek kesimlerde rasyonel ve mantıksal önermelere yönelik, eğitim
düzeyi düşük kesimlerde ise irrasyonel önermelerle seslenilmelidir. 88
Hedef kitlenin belirlenmesi kadar hedef kitleye iletilecek mesajlar da
önemlidir. Bu mesajların doğrudan hedef kitlenin dikkatini çekmelidir. Gürgen’e
göre, “Seçim afişlerinde uygulamanın işlevi; hedef seçmenin dikkatini çekerek,
hatırlanmak, anlatılmak isteneni anlaşılabilir kılmak ve etkileyici bir tavırda
86 Necati Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, Đstanbul, Mediacat Yayınları, 2002, s. 21.
87 Ünsal, a.g.e., s. 230.
88 Erol Çankaya, Siyasi Reklamcılık, Cumhuriyet Gazetesi, 27 Kasım 1991, s. 5.

45
anlatmaktır. En önemlisi de “oy”u arttırabilmesi için parti fikir ve ideolojisini en iyi
şekilde aktarabilmektedir. Yaratıcı reklam, hedef kitlenin gereksinimlerini anlayan,
değerlendiren ve seçmenin sahip olabileceği kazançtan söz eden reklamdır. (1991
seçimlerinde DYP’nin seçmene, seçim sonunda sahip olacakları iki anahtar sözü
gibi) Afişin etkinliğini arttırabilmek açısından ve seçim stratejisinin başarılı
olabilmesi için afiş tasarımcısı önce ulaşılmak istenen hedef kitleyi ve bu kitlenin
kültürel, sosyoekonomik kişisel yapısı ve medya kullanım özellikleri çok iyi tespit
edebilmelidir. Bunu tespit ettikten sonra bu kitlenin özelliklerine uygun reklam
mesajı, reklam teması kullanmalıdır. Bu sayede yapılan reklamın (afişin) etkinliği ve
verimliliği artırılabilmektedir. 89
Tüm seçimlerde kemikleşmiş oyların dışında parti bağımlılığı olmayan
seçmen kitlesi de bulunmaktadır. Siyasi partiler için bu kararsız kitlenin oyunun çok
büyük önemi vardır. Çünkü kararsız seçmen oranı yüksek olduğundan, herhangi bir
partiyi iktidara getirme gücü fazladır. Yapılan reklam çalışmalarının büyük bir
çoğunluğu bu kitleye yönelik yapılmaktadır. Oy verme eğilimleri kesinlik
kazanmamış olan karasız kitlenin reklamlardan etkilenerek söz konusu partiye
geçmeleri olasıdır ve bu kitle hedef alınarak ikna edilmeye çalışılmalıdır. Bu ikna
çalışmalarında hedef kitle olarak bir bütün ele alınacağı gibi, hedef kitleyi ayrı ayrı
da ele alabiliriz.
Afiş bazen tüm halka yöneliktir; bazen yalnızca işçilere seslenir. Sanayi
ülkelerinde işçilere yönelik afişlere sıkça rastlanmaktadır. Bu afişlerde fabrikada
çalışan işçiler ya da işçi partisinin simgelerine yer verilir. Bazen de kadınlara
yöneliktir. Bu tür afişlerde seks yanı dikkat çeken kadın resimleri kullanılmaz. Kadın
ya bir ev kadını görünümündedir, ya bir annedir ya da memur veya işçidir. Yaşlılara
seslenen afişlerde, yaşlı bir karı-koca veya yaşlı bir ana görüntülenir. Genellikle
mutlu bir görüntüde olup mutluluk sözleri ile bütünleşir. Gençliği hedef alan
afişlerde dinç, sağlıklı, güçlü, mutlu gençlere yer verilir. Gençlik bizden yana veya
gençlerin sorunlarını biz çözeceğiz gibi anlamları vardır bu tür afişlerin. Bazen de
köylüye seslenir afişler. Hangi kitle olursa olsun afişlerdeki insanların halktan kişiler
89 Haluk Gürgen, Reklamcılık ve Metin Yazarlığı, Eskişehir, A.Ü. Yayınları, 1990, s. 268-275.

46
olmasına özen gösterilir. Đzleyici afişte kendini bulmalı, kendini görmelidir; çünkü
halkla afişte görünen kişiler arasında bir benzerliğin ve birliğin kurulması iletişimin
etkinliğinin arttırılmasını sağlamaktadır. 90
90 Hıfzı Topuz, Siyasal Reklamcılık, Đstanbul, Cem Yayınevi, 1991, s. 108-109.

47
2.5. SĐYASAL AFĐŞLERDE UYULMASI GEREKEN YASAL KURALLAR
Seçim kampanyalarında önce radyo, daha sonra da radyo ile beraber
televizyon, afiş ve el ilanlarının kullanılması çeşitli yasal düzenlemelerin yapılması
gereğini doğurmuştur. Türkiye’de 1949’dan bugüne seçim yasasında çeşitli
düzenlemeler yapılmıştır.
1. 24 Mayıs1949 Seçim Yasası
2. 16 Şubat 1950 Seçim Yasası
3. 26 Nisan 1961 Seçim Yasası
Altı kez değiştirilen bu yasanın son değişimi 10 Eylül 1987’de gerçekleşmiştir;
yasa, bugün bu son biçimiyle yürürlüktedir. 91
Seçim yasasının ilgili maddelerinde seçim döneminde resimli afişlerin
yapılması yasaklanmaktadır. Buna göre her türlü matbua üzerinde Türk bayrağı, dini
ibareler, Arap harfleri ile yazılar ve her türlü resim bulundurulması yasaklanmıştır.
Bu nedenle 1973 seçimlerinde Adalet Partisi’nin Boğaz Köprülü afişleri Yüksek
Seçim Kurulu’nca yasaklanmıştır.
91 Topuz, a.g.e., s. 235.

48
Şekil 14: Adalet Partisi’nin Yüksek Seçim Kurulu tarafından yasaklanan afişi
Propaganda için kullanılan seçim afişlerinin propaganda süresi sonuna kadar
asım ücretine tabi tutulmadığı belirtilmektedir. Afişler, şehir, kasaba ve ilçelerde
seçim kurullarınca, köylerde köy ihtiyar heyetince gösterilen yerlere
asılabilmektedir. O çevrede seçime katılan siyasi partiler ve bağımsız adaylardan
müracaat edenlerin afişleri varsa temsilcileri önünde çekilen kura sonucu o sahadaki
yer sırası belirlenip sıralama doğrultusunda belirlenen yere asılmaktadır. Kendisine
ayrılan yeri boş bırakan siyasi parti veya aday belediye veya köye yer ayrılması için
yapılmış olan masrafları ödemek zorundadır.
Seçim yasasının 62. maddesinde 61. madde gereğince gösterilen yerlerden
başka herhangi bir yere afiş yapıştırılması ve teşhiri yasaklanmış olup bu suretle
asılan ve yapıştırılan afiş ve ilanların ilçe seçim kurulu kararıyla kaldırılması
öngörülmektedir. 298 sayılı seçimlerin temel hükümlerinin 64. maddesi gereği
seçimin başlangıç tarihinden seçim sonuçlarının ilan edilmesine kadarki süre
içerisinde afiş çoğaltılması ve dağıtılması yasaklanmaktadır. 92
92 T.C. Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi, 1961/4, s. 32.

49
III. BÖLÜM
3.1. TÜRKĐYE’DE SĐYASET VE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ
Cumhuriyet’in ilanından 1946’ya kadar geçen dönem, Türkiye’nin tek
partiyle yönetildiği ve bu nedenle de serbest seçimlerin olmadığı bir dönemdir. Zorlu
bir bağımsızlık mücadelesinin ardından ulusal birlik sağlanmış ve yönetim şekli
olarak Cumhuriyet tercih edilmiştir. Bağımsızlık mücadelesini organize eden irade,
Cumhuriyet Halk Partisi’ni kuran, CHP’nin ve devletin başkanlığını elinde tutan,
TBMM’yi ve hükümeti de ihtiyaçlara, ülke ve dünya koşullarına göre dilediğince
oluşturan mutlak bir iradeydi. Bu irade 1930 yılında, Mustafa Kemal’in ağzından
“Ben CHP’nin Genel Başkanıyım. Bu teşekküle tarihten bağlıyım. Bu bağı çözmem
için hiçbir sebep ve icap yoktur. Resmi vazifemin sonunda CHP’nin başında fiilen
çalışacağım. Bu noktada tereddüde yer yoktur ve asla olamaz” 93 . diyerek, gelecekte
çok partili sistemin kurulabileceğinin işaretlerini vermiş ve kendisini de o günlere
göre konumlandırmıştı. CHP, 15 Ekim 1921’deki 2. Kurultay’ında Atatürk’ü
“Değişmez Genel Başkan” ilan etmişti. Kurucu idarenin seçilmek gibi bir derdi
olmadığı gibi; Atatürk’ün ölümüyle iş başına gelen ‘Milli Şef’ Đsmet Đnönü’nün de
olmamıştı. Đnönü, serbest seçimlerle halk tarafından değil; tamamı CHP’li olan
TBMM üyelerinin tek adayı olarak meclis tarafından seçilmişti. 26 Aralık 1938
tarihinde toplanan CHP’nin 1. Olağanüstü Kongresi, bu kez Đsmet Đnönü’yü yeni
“Değişmez Genel Başkan” olarak kabul etmiş ve Atatürk’ü “Ebedi Şef”,
Cumhurbaşkanı Đnönü’yü de ‘Milli Şef’ ilan etmişti. 94
1946 yılına kadar yapılan seçimlerin renkli, hareketli ve adil seçimler
olduklarını söyleyebilmek kolay değildir. 1946 yılında yapılan ilk çok partili genel
seçimler ise hazırlanışı itibariyle bir ‘baskın seçim”dir. Gerçek anlamıyla ilk çok
partili özgür ve adil seçimler 1950 yılında yapılmıştır. 1945 yılında “4’lü Takrir” adı
verilen olaydan sonra, CHP Genel Başkan Yardımcılığı görevi de üstlenmiş olan
Celal Bayar milletvekilliğinden istifa eder. Birkaç ay sonra, aynı takrire imza atan;
93 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 57.
94 Türkiye Tarihi, Đstanbul, Cem Yayınları, Ekim 2002, Cilt 4, s. 228.

50
Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan CHP’den ihraç edilirler ve birlikte
7 Aralık 1945’de Demokrat Parti’yi kurarlar. Ve bu ad, kuruluşun hemen ertesinde,
halk arasında “Demir Kırat” şekline dönüşür. 21 Temmuz 1946’da ilk çok partili
seçim yapılır. Demokrat Parti henüz altı aylıktır. Demokrasi tarihimizin bu ilk
uygulamasında oy kullanma ve sayım, demokrasiyle bağdaşmayacak şekilde
gerçekleşir. Seçmenler oylarını açık kullanmış, sayım ise gizli yapılmıştır. Buna
rağmen, CHP 396, DP 62 milletvekili çıkarır. Demokrat Parti, ilk tecrübede
seçmenlerin ilgisini çekmeyi başarmıştır. Ancak iktidar olabilmek için başka şeyler
yapabilmek gerekmektedir. 95
Yeni kurulmuş bir parti olmasına rağmen girdiği ilk seçimlerde meclise giren
ve halkta ilgi uyandıran Demokrat Parti, kendisini daha fazla tanıtabildiği ve
anlatabildiği oranda iktidara yaklaşabilecekti. 14 Mayıs 1950 genel seçimleri
yaklaşırken Demokrat Parti’nin propaganda kurmayları ülkenin en ücra köşelerindeki
seçmenlere kadar ulaşabilmenin yollarını arıyorlardı. Đletişim teknolojileri oldukça
yetersizdi. Gazeteler birçok şehre iki üç gün sonra ulaşabiliyordu. Televizyon henüz
Türkiye’de yayına başlamamıştı. Sinema büyük şehirlerde bile sınırlı sayıdaydı. Afişi
saymazsak, günümüzdeki anlamıyla “outdoor” olarak tanımlayabileceğimiz bir alan
henüz keşfedilmemişti. Demokrat Parti’nin kullanabileceği tek bir mecra kalıyordu
geriye: Radyo. Ancak mevzuat, partilerin radyodan propaganda amaçlı olarak
yararlanabilmelerine olanak sağlamıyordu. DP’liler devletin ve ülkenin tek radyo
kanalına, ancak resmi haber bültenlerinde yayınlanabilen siyasi demeçleriyle konuk
olabiliyorlardı. 96
Seçim öncesinde radyoda yürütülen propaganda ile birlikte Demokrat
Parti’nin çok yaygın bir afişleme yaptığı görülür. “Yeter, Söz Milletindir!” sloganı ve
DP’nin ambleminden oluşan yalın ve kolay anlaşılır seçim afişleri, yurdun her yerini
donatmıştır. 14 Mayıs 1950 seçimlerinden önce sokaklarda, köy kahvelerinde DP ve
CHP’nin kullandıkları sloganları içeren afişler yer almaktaydı. O zaman,
anımsadığımıza göre, seçim afişlerinde amblem niteliği taşıyan tek sembol olan
95 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 25-26.
96 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 28-29.

51
CHP’nin altı oku kullanılıyordu. Diğer partiler ise, partinin baş harflerinden oluşan
rumuz kullanıyorlardı. 97
1950 genel seçimlerine girilirken Cumhuriyet Halk Partisi’nin mutlak bir
hâkimiyeti vardı. Demokrat Partililerin seçimleri kazansalar bile hükümeti kurma
yetkisini alıp alamayacakları konusunda şüpheleri vardı. Ancak Demokrat Parti’nin
korktuğu olmadı ve %53’lük bir oyla seçimi kazanıp iktidar oldu. Sonuç olarak,
1950 genel seçiminde Demokrat Parti iki medya ve tek bir sloganla iktidara geldi:
“Afiş, radyo ve Söz Milletindir!” Slogan çok haklı bir özleme cevap veriyordu.
Olağan üstü koşulların zorlaması sonucu da olsa CHP iktidarları, 27 yıldır siyasal ve
ekonomik baskı programları uyguluyorlardı. Seçim meydanlarındaki, heyecanı
yüksek kalabalık ve o kalabalıkları tek yumruk halinde tek hedefe yönelten afişler,
bir şeylerin zamanının geldiğini avaz avaz bağırıyordu. Demokrat Parti’nin iktidara
gelişi hiç şüphesiz bir devrimdi. Bu devrime giden yolda “Yeter Söz Milletindir!”
sloganı çok önemli bir silah olmuştur. Çünkü slogandaki özgürlük talebi ve vaadi
kitlelerin beklentileriyle örtüşmüştür. 98
Şekil 15: 1950 yılı Demokrat Parti seçim afişi
97 Halis Biçer, Politik Afişin Bir Türü Olan Seçim Afişlerinde Etki Sanat Akımlarından
Yararlanılarak Sağlanıyor, Milliyet Sanat Dergisi, 27 Mayıs 1977, s. 35.
98 Necati Özkan, Demir Kırat’tan Bugüne Ne Kaldı?, 25 Eylül 1995, Spot Dergisi, sayı: 9, s. 32.

52
DP, 1954 ve 1957 seçimlerinde de gücünü korur. Tam 10 yıl 5 gün süren DP
iktidarı, Türkiye’yi batıya yaklaştırır. Đlk yıllarda Marshall Yardımı dâhil olmak
üzere dışardan alınan çeşitli yardım ve kredilerle ekonomik bir rahatlama yaşanır. Bu
dönem siyasal afişlerinde ABD ile müttefiklik anlaşmalarının etkileri açıkça
görülebilmektedir.
Şekil 16: 1954 Demokrat Parti seçim afişi (Karşılaştırmalı)
50’lerin ikinci yarısından itibaren, DP iktidarı ekonomiyi kontrol edemez
noktaya gelir. 1958 yılında Cumhuriyet tarihimizin en büyük devalüasyonu yapılarak
dolar, 2 lira 80 kuruştan, 9 liraya yükseltilir. Bu süreç, Vatan Cephesi’yle yaratılan
gerginlikler, gençleri, aydınları, orduyu kaybediş ve 1960 askeri müdahalesi şeklinde
birbirini izler. 1960 müdahalesi, toplumsal ve siyasal yaşantımızda derin izler bırakır
ve başka askeri müdahalelerin de başlangıcı olur. 60’lı yıllar siyasi partilerin, açık ve
kapalı mekânlarda toplantılar düzenleyebildikleri özgürlükçü bir dönemdir. Yeni ve
farklı fikirlerin temsilcisi irili ufaklı partiler ve onların adayları, el ilanlarından
broşürlere, afişlerden hoparlörlü araçlara, özgürleşen basından, radyo

53
propagandalarına kadar kendilerini rahatça anlatabilme ve tanıtabilme fırsatı
bulmuşlardır. 99
12 Mart 1971’deki askeri muhtıra ülkedeki dengeleri altüst eder. Askeri
yönetimin güdümünde 1. ve 2. Nihat Erim, Ferit Melen ve Naim Talu hükümetleri
kurulur. 1973’te yapılan seçimler sonunda şekillenen Cumhuriyet Halk Partisi-Milli
Selamet Partisi koalisyonuyla yönetim yeniden, seçilmiş sivillere geçer. Koalisyon
hükümeti, Kıbrıs Barış Harekâtı’nın ardından dağılır. Ara çözüm olarak gündeme
gelen Sadi Irmak hükümeti, 3,5 ay sonra iktidarı 1. Milliyetçi Cephe Hükümetine
devreder. 100
70’li yılların ikinci yarısı, sokağa çıkmanın her geçen gün zorlaştığı bir
dönemdir. Ülkenin iki büyük partisi CHP ve AP, hiçbir konuda aynı düşünemeyen,
uzlaşmayı başaramayan ve bu nedenle de istikrarı sağlayamayan liderlerce
yönetilmektedir. Vatandaş, sokaktaki silahlı güçlerin amansız ellerindedir. Ülke yer
yer kurtarılmış bölgelere ayrılmıştır. Her gün bir silahlı eylem, her saat kan ve
gözyaşı haberleri gündemdedir. Böylesi bir dönemde seçim atmosferine girilir. Yıl
1977’dir. Đktidarda Demirel ve 1.MC Hükümeti vardır. Bu dönemde CHP’nin
bastırdığı afişlerde sokağa seslendiği ve seçmeni, sokak egemeni haline gelmiş silahlı
gruplardan kurtarma vaadinin işlendiğini görürüz. “Analar çocuklarınızı oylarınızla
koruyun”. “Silah gidecek, barış gelecek”, “Tek yol: Oy”… Belki bir o kadar da
geleneksel CHP tabanı sayılabilecek düşük sosyoekonomik statülü seçmeni
yakalayabilecek vaatlere rastlamak mümkündür: “ Başlayan gelişme, köye kadar
sanayileşme”, “Hızlı ve hakça gelişme”, “Toprak işleyenin, su kullananın” … Ve
haklı olarak milliyetçi çekicilikler: “Kıbrıs fatihi, Karaoğlan” 101 .
99 Nermin Abadan Unat, Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Açısından 1964 Seçimlerinin Tahlili,
Đstanbul, Aydın Yayınları, 1966, s. 53.
100 Türkiye Tarihi, cilt 4, s. 228.
101 Oktay Taş - Z. Tarık Şahım, Reklamcılık ve Siyasal Reklamcılık, Ankara, A.Ü. Yayınları, 1996,
s. 104.

54
Şekil 17: 1977 CHP seçim afişi
Siyasal pazarlama iletişimi tarihimizin ilk profesyonel kampanyası 5 Haziran
1977 genel seçimlerinde yapılmıştır. Đlk defa bu seçimlerde bir reklam ajansı siyasal
kampanya yürütme görevi üstlenmiştir. 1977 seçimlerinde, Adalet Partisi adına afiş
tasarlayan, slogan üreten, ses kasetleri ve basın ilanları yaratan reklam ajansı
Cenajans’tır. Kampanya kapsamında AP için gazete ve dergi ilanları hazırlanır.
Demirel’in bizzat seslendirdiği 20 bin audio kaset üretilir. 5 milyon adet el ilanı
basılır ve dağıtılır. Sokaklar ve duvarlar, bir seri mor afişle donatılır. Ajans işin
başında, en etkili rengin hangisi olacağı konusunda araştırmalar yapmış ve uzman
kişilerin önerilerine uyarak mor rengi tercih etmiştir. Bu adımdan sonra, birçok
duvara yazısız, sadece mor renkte afişler yapıştırılır. Bu boş afişler insanlarda büyük
bir ilgi uyandırır. Birkaç gün sonra ise, sokağın bir başındaki afişin üzerine A harfi,
öteki başındaki afişin üzerine P harfi yapıştırılarak, birer AP afişi oluşturulur.
Böylelikle hem seçmenin dikkati çekilmiş hem de seçim yasakları delinmiş olur. Ve
nihayet, afişlerden birine, “Canım anneciğim sokaktaki teröre karışmıyorum”
şeklinde bir yazı yazılır. 102
Cenajans Yönetim Kurulu Başkanı M. Nail Keçili, 1977 genel seçimlerinde
yapılan kampanya çalışmalarını, Hıfzı Topuz’un “Siyasal Reklamcılık” adlı
102 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 47.

55
kitabında şöyle anlatır: “Adalet Partisi’nin 5 Haziran 1977’deki seçim kampanyasını,
20 milyon liralık reklam harcaması ile yaptık. (Haziran 1977’de 1 Amerikan
Doları’nın 17,50 TL’ye karşılık geldiği düşünülürse kampanya yaklaşık olarak,
1.150.000 ABD Doları ediyordu) O zamanlar mor afişler “Bu renge evet deyin”
şeklinde duvarlara asıldı. Cevabını kimse bilmiyordu. Anarşi dönemiydi,
çalışmalarımız bu yönden çok güç şartlar altında sürüyordu. Öyle ki altı afişçimiz
vuruldu. Harp eder gibi reklam kampanyası yaptık. Video yoktu, bizde ses kaseti
kullandık. Ses kasetleri, “Demirel evinizde konuk” diye veriliyordu. 1977 yılı
seçimleri için böyle bir uygulamaya gidilirken, hem toplum böyle bir uygulamaya
alışık değildi; hem de siyasal partinin yönetim kadrosu. Partinin yönetiminde ancak
genel başkan ve birkaç yönetici bu işin gereğini biliyor ve buna inanıyordu. Ayrıca
bir reklam ajansı için çalışma koşullarını kısıtlayıcı başka faktörler de vardı.
Çalışanlarının bu konuya hizmet vermeleri mi beklenmeliydi yoksa tam bir
profesyonel yaklaşım içinde olmalarını yeterli görüp, öyle mi hareket edilmeliydi?
Seçim kanununun propaganda yasakları ile ilgili hükümleri acaba ihlal edilirse ne
olurdu? Hizmet edilen siyasi parti ile birlikte ajans da sorumlu mu olacaktı, yoksa
uygulayıcı olarak mı yorumlanacaktı” 103 .
Türkiye’de ilk defa bir ajans tam anlamıyla bir seçim kampanyası yürütmüş
ve ülke şartlarına ve atmosferine göre yeni uygulama ve planlar geliştirip hayata
geçirmiştir. Demokrat Parti ve Cenajans büyük bir uyum içinde çalışmıştır.
Kampanyada Cenajans tarafını temsil edenlerden Tuncer Gürsel kendisi ile yapılan
bir röportajda konuyla ilgili şunları belirtir: “AP’den bize bazı afiş ve grafikleri
yapmamız için teklif gelmişti. Đşin nasıl yapılacağını bilmediğimiz için bir süre
araştırma yaptık. On beş günlük görüşmelerden sonra iş bizim istediğimiz biçime
dönüştü. Sayın Süleyman Demirel’in açık bir insan olması işi kolaylaştırdı. Olay
başladıktan sonra 20-25 gün beraber yaşadık diyebiliriz. Ama parti içindeki bazı
tutucular konuya soğuk baktılar. Onlar bizi dışardan iş alan bir şirket gibi gördüler.
Bu bir çeşit kıskançlıktı. Biz partinin kurmayı ile beraber çalıştık. Bazen bir konuda
103 Topuz, a.g.e., s. 57.

56
onlar bizi ikna ettiler; bazen de biz onları ikna ettik. Demokratik bir tartışma düzeni
içinde çalıştık; hangisi doğruysa o oldu” 104 .
Đstanbul’un duvarları, zemin rengi olarak seçilen mor afişlerle donatılmış,
seçim yasaklarından etkilenmemek için bu mor afişlerin farklı parçalarına A ve P
harfleri dağınık bir şekilde yerleştirilmiştir. Bazı duvarlara “Bu rengi unutmayın”
yazısı da yapıştırılarak, renge vurgu yapılır. Aynı renk el ilanlarında ve audio kaset
kapaklarında da kullanılacaktır. Duvar hâkimiyeti yıllarının hüküm sürdüğü outdoor
imkanlarının olmadığı bir dönemde AP bu afişlerle duvarlarda tutunmaya çalıştı. 105
CHP hiçbir ajans ya da tasarımcıyla çalışmadan girdiği seçimlerden Ecevit’in
karizmatik kişiliği sayesinde birinci parti olarak çıkmayı başarmıştır. CHP’nin aldığı
oy oranı, çok partili sistemin başladığı 1946 yılından günümüze kadar merkez solun
ulaşabildiği en yüksek orandır. Ne var ki, CHP’nin çoğunluğu, tek başına iktidar
olmaya yeterli olan 226 sandalyeden 13 eksiktir. Bülent Ecevit’in umutsuzca
kurduğu azınlık hükümeti parlamentodan güvenoyu alamaz ve Ecevit, 2. MC
Hükümetini kurmayı başaran Süleyman Demirel’e koltuğunu tam bir ay sonra
devreder. 977 seçimlerinde AP’nin aldığı oy, her türlü profesyonel çabaya rağmen
CHP’nin %3,5 puan gerisinde kalmıştır. Öte yandan bir mağlubiyet gibi gözüken
%36,9’luk oran, gerçekte 1973 seçimlerinde AP’nin aldığı %29,8’lik oranın %7,1
puan üstündedir ve son tahlilde, Cenajans’ın kampanyası Adalet Partisi’ne ve
Süleyman Demirel’e, iktidarı tekrardan kazandırmayı başarmıştır. 106
12 Eylül 1980’de yönetime el koyan asker, mevcut partileri ve TBMM’yi
kapatır. Demokrasi askıya alınır. Parti liderleri dâhil olmak üzere yüz binlerce insan
tutuklanır, askeri mahkemelerde yargılanır. Gözaltında onlarca insan kaybolur. Eski
deniz kuvvetleri komutanı, emekli Oramiral Bülent Ulusu’nun başbakanlığa atandığı
kabinede, Turgut Özal, Başbakan yardımcısı ve ekonomiden sorumlu Devlet Bakanı
pozisyondadır. Turgut Özal, zaten darbeden önceki Demirel Hükümeti’nde de
104 Topuz, a.g.e., s. 61.
105 A. Atıf Bir - Kerem Ünüvar, Bir Reklam Ajansının Öyküsü, Cenajans Grey, Đstanbul, Cenajans
Grey Yayınları, 2000, s. 78.
106 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 26-55.

57
Başbakanlık Müsteşarı ve 24 Ocak Ekonomik Kararları’nı hazırlayıp, uygulayan
ekibin başıdır. Askeri yönetim, 1983 ilkbaharında, kapattığı siyasi partiler yerine
yeni partilerin kurulmasına izin verir. Partilerin sayısı, kurucuları ve adayları Milli
Güvenlik Konseyi adını benimsemiş olan askeri yönetimin icazetine tabi
olacaklardır. Siyasal iletişimle ilgili olarak Konsey, yeni bir uygulamayı da başlatır.
7 Temmuz 1983 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Konsey kararıyla, siyasi
partilere gazetelerde paralı ilan yayınlatma hakkı tanınır. Her ne kadar 1977
seçimlerinde Adalet Partisi’nce Türkiye’nin ilk siyasal reklamları yaptırılmışsa da
yasal açıdan partilerin medyadan yer satın alarak siyasal reklam yaptırmaları 1983
seçimleriyle başlar. 107
Türkiye’de yine bir askeri müdahalenin ardından demokrasi kesintiye
uğramıştır. Bu kesintiden sonra asker her ne kadar seçim dese de seçilmesi gereken
partiyi işaret etmeyi de unutmamıştır. Buna rağmen seçimlerde halkın dediği
olmuştur.
Altı parti kurulmuş ama bunlardan üçüne izin çıkmıştır. Merkez solda Necdet
Calp liderliğinde Halkçı Parti, liberal muhafazakar sağda Turgut Özal liderliğinde
Anavatan Partisi ve muhafazakar sağda, askeri yönetimce desteklenen emekli
General Turgut Sunalp liderliğinde Milliyetçi Demokrasi Partisi. Sosyal Demokrat
Parti (SODEP), Refah Partisi ve Doğru Yol Partisi’nin seçimlere girmeleri ise
engellenmiştir. Partiler derhal örgütlenmeye başlar. 6 Kasım 1983’teki seçimler için
zaman işlemeye başlamıştır. MDP, önce bu konuda tecrübesi olduğu bilinen
Cenajans’la çalışmaya karar verir. Ancak parti amblemi konusunda, parti ile ajans
arasında anlaşmazlık çıkar ve ilişkileri kopar. Seçimlere 45 gün kala MDP Ajans
Ada ile çalışmaya başlar. Zaman dardır. Parti içinde oluşturulan 7 kişilik bir
propaganda ekibi, kampanya stratejisi konusunda yol almıştır. Ajanstan tümden yeni
bir strateji değil, varolanın düzeltilmesi istenir. Halkçı Parti, bir reklam ajansıyla
çalışmayı tercih etmez. Türkiye’nin henüz tanıştığı siyasal reklam Halkçı Parti için
çok sıcak bir olgu değildir. Partinin, bir reklam ajansıyla çalışacak bütçeye sahip
olduğu da zaten söylenemez. 1983 seçimlerinde stratejik planlaması en doğru
107 Necati Özkan, Siyah Beyaz Gazetesi, makale, 26.04.1996, s. 4.

58
kampanyayı Anavatan Partisi yürütmüştür. Anavatan Partisi, kampanyayı yaptırmak
üzere Manajans’a başvurunca, ajansın kurucu başkanı Eli Acıman talebi önce
reddeder. Ancak Turgut Özal her şeyi ajansa bırakacağını söyleyince talep kabul
edilir. Önce halkın taleplerine ilişkin bir ön araştırma yapılır ve 5 ana tema saptanır.
Bu beş ana tema; 12 Eylül ile sağlanan huzur ve güvenin devamı, orta direğin
güçlendirilmesi, enflasyonun durdurulması, konut sorununun çözümü ve
bürokrasinin en aza indirilmesi idi. Kampanya sırasında sokaktaki halkın kullandığı,
herkesin anlayabileceği Türkçe seçilir ve kullanılır. 108
Đletişimin önemini en iyi anlayan ve kullanan Anavatan Partisi 1983 genel
seçimlerinden iktidar partisi olarak çıkmıştır. Aday olan siyasal partiler, yazılı
basına reklam vermeye başlamışlardır. 1977 seçimlerinde Adalet Partisi, 1983
seçimlerinde de Anavatan Partisi kitle iletişim araçlarını ve seçim afişlerini etkili
kullanmışlar ve başarıya ulaşarak daha sonraki dönemlerde de diğer partilere öncülük
yapmışlardır.
108 Topuz, a.g.e., s. 235.

59
3.2. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA ANAP SEÇĐM AFĐŞLERĐ
3.2.1. 1991 GENEL SEÇĐMLERĐ
ANAP 1991 seçimlerinde Fransız reklamcı Seguela ile çalışır. Seguela,
yazdığı kitaplar ve Mitterand’a yaptığı kampanyalarla Türkiye’de tanınmaktadır.
Seguela ve ajansı RSCG, o tarihte Türkiye’de Ena Đletişim tarafından temsil
edilmektedir.
Gazeteler, Seguela’nın Başbakan Mesut Yılmaz’a seçimlerle ilgili “10 altın
öğüt” verdiğini yazarlar. Gazetelere göre Seguela’nın öğütleri şunlardır.
1. Seçimleri ideoloji değil, lider kazanır.
2. Seçimlerde geçmiş için değil, gelecek için oy verilir.
3. Oy, umut için verilir, program için değil.
4. Seçim siyasal olmaktan öte psikolojik bir olaydır.
5. Devlet adamı olmak isteyen her siyasetçi kendi efsanesini geliştirmelidir.
6. Lider, bağımsız kişiliğini vurgulamalıdır.
7. Devlet adamı, ilkesinin yapısını yansıtmalı, bugünden yarını temsil etmelidir.
8. Lider, ülke içi imajı kadar dış imajına da önem vermeli ve onu geliştirmelidir.
9. Seçimi Lider kazanır, ama yalnız olmadığını unutmamalıdır. Politika dışı
ilişkilerine de önem vermelidir.
10. Zamana zaman tanımak gerekir. Lider orta ve uzun vadeli düşünmeli ve
bunları yansıtabilmelidir. 109
ANAP’ın afişlerinde tek bir portre yer almıştır: Mesut Yılmaz’ın portresi.
Seguela bu amaçla Fransa’dan fotoğrafçılar göndererek Mesut Yılmaz’ın 100’den
çok fotoğrafını çektirmiş ve bunların arasından yalnız bir tanesini seçerek afişlere
koymuştur. Bütün kampanyada tek bir resmin kullanılmasına karar verilmiş, bütün
afişlerde yalnız o resim kullanılmış ve sadece afişteki sloganlar değişmiştir. Bu afişte
tasarım önceliği Mesut Yılmaz’ın portresine verilmiştir; çünkü yaratılmak istenen
109 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 115-116.

60
etki “Lider”in karizmatik kişiliğini ön plana çıkarmaktır. Đkinci planda ise afişin
sloganı yani Mesut Yılmaz’ın seçim vaatleri bulunmaktadır.
Şekil 18: 1991 ANAP seçim afişi

61
Grafiksel olarak afişi incelediğimizde, merkeze dayalı simetrik bir tasarım
kullanıldığı görülmektedir. Önerme şeklindeki sloganın ilk bölümü Mesut
YILMAZ’ın portresinin hemen altında, ortadan blok şeklinde yer almıştır. Afişte
bulunan bildirge niteliğindeki yazı sloganın ilk bölümüyle beyaz ve kalın bir bordür
çizgisiyle ayrılmış ve bu metin iki sütün halinde bloklanarak yerleştirilmiştir. Bu
metnin orta bölümüne ANAP logosu yerleştirilmiş ve sloganın cevabı “Mesut
Yılmaz” yine bu bölümde logonun hemen altında yer almıştır. Bu sonucun sebebi ise
afişin en alt bölümünde yer almıştır. “Çünkü daha yapacak çok iş var”. Afişte yazı
karakteri olarak kalın bir karakter olarak seçilmiştir; bu sayede, yazının okunaklığı
sağlanmıştır. Yazı karakteri tırnaklı bir yazı karakteri olmasına karşın modern
çizgiler taşımaktadır. Bu da, partinin hem geleneklerine bağlı olması hem de
yenilikçi bir yapıda olmasını temsil etmektedir. Afişlerde kullanılan diğer sloganlar
ise şöyledir.
• Türkiye’de barış ve hoşgörü siyasete hakim olacaksa Mesut Yılmaz… Çünkü
yapılacak çok iş var.
• Türkiye çağı yakalamak için dünyaya açılmayı sürdürecekse Mesut Yılmaz…
Çünkü yapılacak çok iş var.
• Ben size Güveniyorum. 20 Ekimde oyunuzu istiyorum Çünkü yapılacak çok
iş var.
• Türkiye gençlerine eğitim ve iş sağlayacaksa Mesut Yılmaz… Çünkü
yapılacak çok iş var.
• Türkiye kadınları hak ettikleri yere gelecekse Mesut Yılmaz… Çünkü
yapılacak çok iş var.
• Türkiye her vatandaşına güvence sağlayacaksa Mesut Yılmaz… Çünkü
yapılacak çok iş var.
• Türkiye’de çalışan her kesim emeğinin karşılığını alacaksa Mesut Yılmaz…
Çünkü yapılacak çok iş var.
• Türkiye’de hızla gelişmenin devamı için siyasi istikrar şartsa Mesut
Yılmaz… Çünkü yapılacak çok iş var. 110
110 Taş - Şahım, a.g.e., s. 111.

62
3.2.2. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ
ANAP kampanyasında birkaç farklı siyasal reklam taktiği aynı anda
kullanmıştır. Bunlar arasında pozitif, negatif, programatik ve saldırgan olanları
sayabiliriz. “Taahhüt ediyorum” başlığı altında kullanılan bütün afişlerin tamamında
Mesut Yılmaz’ın sağ elini kaldırmış fotoğrafı kullanılmıştır. Afişlerin üst taraflarında
verilen taahhütler siyah, bolt ve okunaklı bir şekilde Taahhüt ediyorum başlığının
altında yer almaktadır. Afişlerin sol alt köşelerinde de yardımcı slogan “Bu işi biz
çözeriz” yer alıyordu. Üç afiş ve üç ilandan oluşan bu serinin tasarımları
“Taahhütler” başlıklı afiş dışında biçimsel olarak aynıdır. ANAP’ın seçim taahhütleri
bu afiş aracılığıyla şu şekilde belirtilmektedir:
Şekil 19: 1995 ANAP seçim afişi

63
- “ Taahhüt ediyorum: Yolsuzluğun, hırsızlığın dokunulmazlığı olmayacak!”
- “ Taahhüt ediyorum: Adalet yerini bulacak!”
- “ Taahhüt ediyorum: Para pul olmaktan çıkacak!”
Bu kampanyanın en ilginç çalışması ise gazetelerin ilan sayfalarında küçük
ilanlar şeklinde yer alan “Aranıyor” başlıklı “24 Aralık’ta ANAP’a evet diyecek”
çiftçiler aranıyor (işçiler, mimarlar, hemşireler, vs…) ilanlarıydı. Kampanyanın
başladığı günden itibaren geri sayım şeklinde yayımlanan “süpür gitsin”
kampanyasında da “Đstikbali Amerika’da görenleri süpür gitsin” şeklindeydi. Her
gün farklı bür tema aynı tasarım ve sloganla işleniyordu. 111
3.2.3. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ
ANAP’ın seçim kampanyasını hazırlayan Lowe Adam, hedef kitleyi ve
mesajı ikiye ayırır. Öncelikle, ANAP’ın sadık seçmenine partiye olan güvenindeki
haklılığını, partinin gerçekleştirdiği icraatlardaki başarılarını anımsatarak geleceğe
dönük hedefleri belirtmek gerekir. Đkinci hedef ise, seçim sonuçlarını büyük ölçüde
etkileyecek olan kararsız kitledir. Gençler, kadınlar, diğer oy verip hüsrana uğramış
seçmenler bu kitlenin ana iskeletini oluşturmaktadırlar. ANAP kampanyasında bu
seçmenlere “sessiz çoğunluk” adı verilir.
ANAP kampanyasında billboardlar, gazete ve dergi ilanları, afişler, sinema
filmleri kullanılır. Bu kampanyadaki afişlerde arka planda sessiz çoğunluk dite
adlandırılan seçmen fotoğrafları ön planda da seçim sloganları yer almaktaydı.
“Sessiz çoğunluk iş arıyor”, “Sessiz çoğunluk şahittir”, “Terörle kavgam var”
Bunları destekleyen diğer bir afişte arka planda fligran şekilde kalabalık resmi, ön
planda Mesut Yılmaz’ın gülümseyen portresi ve “Sesinizi Duyuyorum” sloganı yer
almaktadır. 112
111 Taş - Şahım, a.g.e., s. 130-146. - Özkan, a.g.e., s. 212-218.
112 Nesteren Davutoğlu, Mediacat dergisi, Sayı 6, 1999, s. 24.

Şekil 20: 1999 ANAP seçim afişi
64

Şekil 21 1999 ANAP seçim afişi
65

Şekil 22: 1999 ANAP seçim afişi
66

67
3.3. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA CHP SEÇĐM AFĐŞLERĐ
ANAP, seçimlere profesyonel anlamda reklamcılık stratejileri doğrultusunda
hazırlanarak katılmaya 1980’li yılların başında başlamıştır. CHP’nin yasaklı bir parti
durumunda bulunması nedeniyle, benzer bir reklamcılık stratejisi uygulaması, 1995
genel seçimlerine değin uzanmaktadır. Aradaki bu zaman süreci, Türkiye’de geniş
ölçekte değişimlerin yaşandığı, kitle iletişim araçlarının etkin biçimde kamusal
alanda kullanılmaya başlandığı yılları ifade etmektedir. CHP, 1995 seçimlerine,
rakiplerinin bu stratejik deneyimleri doğrultusunda çalışmalar yaparak katılmıştır. Bu
katılımın kanavasını, SHP’den devraldığı tanıtım yaklaşımları oluşturmuştur.
3.3.1. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ
CHP 27 Aralık 1995 seçimlerinde kampanyasının temel stratejisini Đngiliz
Đşçi Partisi’nin başarılı olmuş bir reklam konseptinden etkilenerek saptar: “Dünyada
Yeni Sol, Türkiye’de Yeni CHP” Bu doğrultuda, kurumsal niteliği kapsayan, kamuya
yakın duran, geniş halk kitlesini etkileme doğrultunda özellikle “inandırıcılık”
çerçevesinde oluşturulmuş bir reklam kampanyası yürütülmüştür.
CHP kampanyasında iki temel yaklaşım kullanılmıştır. Bunların ilkinde
Deniz Baykal’ın birbirini yansıtıp çoğaltan bir dizi benzer fotoğrafı ve kısa zaman
süreci içerisinde hükümette 3,5 aylık CHP liderliğinin icraatı gazete manşetlerinin
tanıklığı ile aktarılmaya çalışılmıştır (Bkz. Şekil 23).

68
Şekil 23: 1995 CHP seçim afişleri
Đkinci konsept davranışı olarak CHP’nin seçim afişlerinde Parti Kurmay
takımının cepheden güçlü imajlarını yansıtan, birlik ve beraberlik çağrışımı yaratan
fotoğraflar kullanılmıştır. Bu imajları, uzun metinler desteklemektedir. Bu
metinlerde, genellikle “Lider” çevresinde gelişen “halktan biri olma” iletisi
aktarılmaya çalışılmaktadır. Kısa ve özlü sloganlar, afişin üstünde, fotoğraf ve
metnin önünde, etkili bir yazı tipi boyutu ve kalınlığı ile verilmiştir (Bkz. Şekil 24).
Şekil 24: 1995 CHP seçim afişleri

69
Kampanyanın bütününde, “Dünyada Yeni Sol, Türkiye’de Yeni CHP”
sloganı yer almaktadır. Afişlerde, siyasal partinin “Türkiye’yi yeniden kurmak yine
CHP’nin işidir” biçimindedir.
Şekil 25: 1995 CHP seçim afişi
3.3.2. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ
Her bir afiş CHP’nin farklı siyasal rakiplerini hedefler. Đlk afişte hedef ANAP
ve DYP’dir. “300 bin işçiyi işinden çıkaranlar mı? Esnafın kepengine kilit
vurduranlar mı? Çalışan, üreten insanları faize, bankaya ezdirenler mi? Vergi

70
yasasıyla esnafı, halkı canından bezdirenler mi?.. Türkiye’yi kurtaracakmış… Boş
vaat değil, çözüm istiyorsan, boş verme karar ver. Aydınlık bir Türkiye için çözüm
sosyal demokrasi.” 113
Şekil 26: 1999 CHP seçim afişi
113 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 238.

71
Đkinci afiş doğrudan ANAP’ı hedeflemektedir: “Bir dakika düşün! Eşe dosta
devlet ihalelerini dağıtanlar mı? Temiz ve onurlu bir Türkiye dağıtacakmış… boş
vaat değil çözüm istiyorsan, boş verme karar ver. Aydınlık bir Türkiye için çözüm
sosyal demokrasi.”
Bu afişlerde “Bir dakika düşün” başlık şeklinde afişin giriş sloganı
şeklindedir. Cümlenin sonu olan, “Boş verme karar ver” afişin ana sloganı
konumundadır. Afişin tasarımında herhangi bir resim veya fotoğraf kullanılmayıp
CHP’nin 6 oku, zemine büyük bir şekilde yerleştirilmiş ve sloganlar CHP’nin 6
okunun üzerine tipografik bir düzenlemeyle yerleştirilmiştir. 114
114 Özkan, Seçim Kazandıran Kampanyalar, s. 243.

Şekil 27: 1999 CHP seçim afişi
72

73
SONUÇ
Türkiye’de siyasal afişin gelişimi Dünya ve Avrupa’ya göre daha farklı ve
sancılı olmuştur; Bunun en önemli sebebi siyasal yaşamda uğradığı demokrasi dışı
kesintilerdir. 1946’da ki ilk çok partili seçimle beraber açıkça kendisini hissettiren
siyasal iletişim ve siyasal reklam ihtiyacı Türkiye’de Siyasal Afiş’in gelişmesini ve
hak ettiği konumu almasını sağlamıştır.
Radyonun siyasal propagandaya açıldığı bir dönemde bile afiş etkisini
kaybetmemiş ve hatta çok önemli roller üstlenmiştir. Bunun en güzel örneği de
Demokrat Parti’nin “Yeter, Söz Milletindir!” sloganlı afişidir. Daha sonraki
dönemlerde afişlerin karşısına radyodan sonra çok daha güçlü bir rakip olarak
televizyon çıktıysa da afişler yine de güçlerinden hiçbir şey kaybetmemişlerdir.
1946’dan itibaren önce radyoda sonra da televizyonda propaganda yapılma
olanağı tanınsa da bu sürenin kısıtlı oluşu ve belli dönemlerde belli partilerin
yönetimlerinde oluşu her ikisinin siyasal iletişimde çok önemli paya sahip olmalarına
rağmen tek güç olarak kalmaları olanağını ortadan kaldırmıştır. Diğer bir kitle
iletişim organı olan gazeteler de yoruma açık oldukları için ve belli siyasal görüşler
benimsedikleri için tek başlarına siyasal propaganda için yeterli değildir.
Afişler ise rahat görülebilir yerlere asılma özelliğinden ve partilerin kendi
görüşlerini kısıtlamasız olarak aktarabildikleri bir alan olmalarından dolayı siyasal
propagandanın en önemli araçlarından biri olmuşlardır.
1991, 1995 ve 1999 genel seçimlerinde Anavatan Partisi ve Cumhuriyet Halk
Partisinin kullandığı seçim afişlerin baktığımız zaman Anavatan Partisi’nin daha çok
“lider”i ön planda tutan ve liderin ağzından vaatlerle afişi kullandığını görmekteyiz.
Tercih doğrultusunda Anavatan Partisi’nin afişlerinde ağırlık olarak fotoğraf önde
gelmektir. Fotoğrafla beraber kullanılan tipografik unsurlar ise ikinci planda
kullanılmaktadır. Liderin karizmatik kişiliği ve güvenirliğini öne çıkarmaya çalışan
ANAP afişlerinde Mesut Yılmaz’ın gülümseyen bir portresi, partinin seçim

74
propagandasını anlatan bir ana slogan ve destekleyici alt sloganların birlikte
kullanımına dayalı bir tasarım hakimdir.
1991’de yasaklı olması sebebiyle seçimlere giremeyen Cumhuriyet Halk
Partisi de 1995 genel seçimlerinde Fotoğraf öncelikli “lider”i ön plana çıkaran afişler
kullanmıştır. Bu afişlerde Deniz Baykal’ın kendinden emin ve sorunlara hakim
kimliği fotoğrafla afişlere yansıtılmış ve tipografi ikinci eleman olarak kullanılmıştır.
1999 Genel seçimlerinde ise Cumhuriyet Halk Partisi programını ve diğer partilerin
yetersizliğini anlatma yoluna gitmiş ve bu anlatım için tipografi ağırlıklı çalışmalar
tercih edilmiştir. Bu afişlerde sloganlar kalın ve koyu renklerle ön plana taşınmış ve
afiş’in ilk algılanan elemanı olmuşlardır. Đkinci planda yer alan öğeler ise yine
tipografik bir düzenlemeyle beraber kullanılan parti logosu ve destekleyici
sloganlardır.
Partiler bulundukları döneme ya da o anki ihtiyaçlarına göre değişik kitle
iletişim araçlarında kendilerini ifade etmelerine rağmen ortak noktaları, afişten
vazgeçememeleridir; Bunun en önemli sebepleri, afişin ekonomik, akılda kalıcı,
yorumdan uzak ve kısa sloganlarla kitle üzerinde etkili oluşudur. Afiş kullanım
özellikleri ve sağladığı etkiyle hem Türk siyasal yaşamına tanıklık etmiş hem de bu
tanıklığı insanlara etkili biçimde anlatmıştır. Bu süreçte hem çok partili sistemin
demokratikleşmesine yardım etmiş hem de hem de kendi gelişimini sürdürmüştür.
Bu gelişim çizgisi, günümüzde de sürmektedir.

75
KAYNAKÇA
1- BECER Emre, Đletişim ve Grafik Tasarım, Dost Kitapevi, Ankara, 1997
2- BEKTAŞ Dilek, Modern Grafik Tasarımın Gelişimi, Yapı Kredi Yayınları,
Đstanbul, 1992
3- BERKES Niyazi, Propaganda Nedir? Recep Ulusoğlu Basımevi, Ankara.1942
4- BERGER John, Görme Biçimleri, Metis Yayınları, Đstanbul, 1986
5- BĐÇER Halis, Politik Afişin Bir Türü olan Seçim afişlerinde Etki Sanat
Akımlarından yararlanılarak Sağlanıyor, Milliyet Sanat Dergisi, 27 Mayıs 1977
6- BĐR A. Atıf, - ÜNÜVAR Kerem, Bir Reklam Ajansının Öyküsü, Cenajans
Grey, Cenajans Grey Yayını, Đstanbul, Nisan 2000
7- BĐRSEL Salah., Fransız Resminde Đzlenimcilik, ABC Yayınları, Ankara, 1967
8- BÜTÜÇ Yeta, Devrimci Haberci ve Nihayet Reklamcı Afişler, Makale,
www.ilef.net/akildefteri
9- ANA BRĐTANĐCA, Đstanbul, Ana Yayıncılık A.Ş., 1986, Cilt.3, 1986
10- ANA BRĐTANĐCA, Đstanbul, Ana Yayıncılık A.Ş., 1986, Cilt 5, 1986
11- BROWN Jac, Beyin Yıkama ve Đkna Metodları, (çev. Behzat Tunç), Đstanbul
Boğaziçi Yayınları,1980
12- BROWN Jac, Siyasal Propaganda, (çev. Yusuf Yazar), Đstanbul: Ağaç
Yayıncılık, 1992
13- ÇANKAYA Erol, Siyasi Reklamcılık, Cumhuriyet Gazetesi, 27 Kasım 1991
14- ÇETĐN Yüksel, Grafik Sanatı, Đstanbul, ABC Yayınları,1989
15- ÇORUH Selahaddin, Propaganda Reklam Halkla Đlişkiler, Güven Yayınevi,
Ankara.1969
16- DAVUTOĞLU Nesteren, Mediacat dergisi, Sayı 6, Đstanbul, 1999
17- DÖNMEZER Sulhi, Sosyoloji, Beta Yayınevi, Đstanbul, 1990
18- ECZACIBAŞI SANAT ANSĐKLOPEDĐSĐ, Cilt 2, 2001
19- ERTEM Sadri, Propaganda, Vakit Yayınevi, Đstanbul,1942

76
20- GÜNERĐ Belma, GÖKSEL Ahmet Bülent, Reklam Kampanyaları ve Medya
Planlaması, E.Ü. Đletişim Fakültesi Yayınları, Đzmir, 1993
21- GÜRGEN Haluk, Reklamcılık ve Metin Yazarlığı, A.Ü. Yayınları, Eskişehir,
1990
22- HELLER Steven-CHWAST Seymour, From Victorian to post-modern,
Newyork, 1988
23- HĐTLER Adolf, Kavgam, (çev. A.Nejad), 9.baskı Đstanbul, Toker Yayınları,
1989
24- HOLTMANN Everhard, Politik Lexikon, München: R.Oldenburg Verlag, 1991
25- ĐNAL M.Emin - KARABACAK G., Siyasal Pazarlamanın Gelişmesi ve
Đlkeleri, Erciyes Üniversitesi ĐĐBF dergisi 1987, Sayı:6
26- ĐNCEOĞLU Metin, Güdüleme Yöntemleri, A.Ü.B.Y.Y.O. Yayınları, Ankara,
1985
27- ĐSTEK Ragıp, Görsel Đletişimde Tipografi ve Sayfa Düzeni, Pusula, Đstanbul,
2004
28- KAYABALI Đsmail – ASLANOĞLU Cemender, Propagandanın Sosyo-
Psikolojik Temelleri, Ongun Yayınevi, Đst.1990
29- KAVAS Alican. Reklamın Toplumsal Etkileri, Reklamcılıkta Toplumsal ve
Ahlaki Sorumluluk Düşüncesi, Reklamın Gücü, Ankara 1988
30- KOCABAŞ Füsun - ELDEN Müge, Reklamcılık Kavramlar Kararlar
Kurumlar, Đletişim, Đstanbul 2003
31- NĐSAN Işıl., Đlk Afiş, http://66.249.93.104/search?q=cache:or6stIGsNQgJ:
www.dharma.com.tr/dkm/comments.php%3Fop%3DReply%26pid%3D0%26sid%3
D26+ilk+afi%C5%9F&hl=tr&gl=tr&ct=clnk&cd=1
32- ODABAŞI Yavuz, Tüketici Davranışı, A.Ü. Yayınları, Eskişehir, 1986
33- OKAY Vahap, Modern Propaganda, Okay Yayınevi, Đst.1957
34- OKTAY Mahmut, Politikada Halkla Đlişkiler, Derin Yayınları, Đstanbul, 2002
35- ORAL Zeynep, Politik Afişin Bir Türü Olan Seçim Afişleri, Milliyet Sanat
Dergisi, Sayı:233, Đstanbul 1977
36- ÖZKAN Abdullah, Siyasal Đletişim, Nesil Yayınları, Đstanbul, 2004

77
37- ÖZKAN Necati, Demir Kırat’tan bugüne ne kaldı?, 25 Eylül 1995, Spot
Dergisi, sayı:9
38- ÖZKAN Necati, Siyah Beyaz Gazetesi , makale, 26.04.1996
39- ÖZKAN Necati, Seçim kazandıran Kampanyalar,mediacat 2002 Đstanbul
40- ÖZSEZGĐN Kaya, Türk Grafik Sanatının Gelişme Evreleri, Milliyet Sanat
Dergisi, Đstanbu. , Şubat 1982
41- ÖZSOY Osman, Propaganda ve Kamuoyu Oluşturma, Alfa Basım Yay,
Đst.1998
42- PETER J. Paul – OLSAN Jerry C., Consumer Behavior-Marketing Strategy
Perspectives, Richard D. Irwın Inc., U.S.A., 1987
43- SCHIFFMAN Leon G.-KANUK Leslie Lazar, Consumer Behavior, Prentice-
Hail Inc., Englewood Cliffs, U.S.A., 1983
44- TAN Enis Timuçin, Tipografi Ders Notları, 2005,Isparta
45- TANSUĞ Sezer, Çağdaş Türk Sanatı, Đstanbul, 1986
46- TANSUĞ Sezer, Herkes Đçin Sanat, Đstanbul, Altın Kitaplar, 1982
47- TANYELĐ Sözen, Sanat Terimleri Sözlüğü, Đstanbul, 1986
48- TAŞ Oktay - ŞAHIM Z. Tarık, Reklamcılık ve Siyasal Reklamcılık, Aralık
1996, A.Ü. Ankara, Yayınları
49- T.C. TEMSĐLCĐLER MECLĐSĐ TUTANAK DERGĐSĐ, 1961 / 4, Ankara
50- TOKGÖZ Oya, Siyasal Haberleşme ve Kadın, Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi Yayını, No:429, Ankara, 1979
51- TOPSÜMER Füsun, Açık Hava Reklamcılığında Afiş Panolar, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Đ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Đstanbul, 1989
52- TOPUZ Hıfzı, Siyasal Reklamcılık, Cem Yayınevi, Đstanbul, 1991
53- TÜRKMEN Faik, Siyasi Propaganda Sanatı, Vakit Yayınevi, Đst.1953
54- TÜRKĐYE TARĐHĐ, Cilt 4, Cem Yayınları ,Ekim 2002 , Đstanbul
55- TRAVESE Tim Healy, Halkla ilişkiler ve propaganda, HDD – Rota Müşterek
yayın, Haziran 1998, Đstanbul

78
56- UNAT Abadan Nermin , Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Açısından 1964
Seçimlerinin Tahlili, Aydın Yayınları, Đstanbul, 1966
57- ÜNSAL Yüksel, Bilimsel Reklam ve Pazarlamadaki Yeri, Bilim Kitapevi,
Đstanbul, 1984
58- ÜNLÜ Đlhan, Reklam Kampanyası Planlaması, A.Ü. Açık Öğr. Yayınları,
Eskişehir, 1987
59- YENĐ REHBER ANSĐKLOPEDĐSĐ, Türkiye Gazetesi Yayınları, Đst.1993

79
ÖZGEÇMĐŞ
Kişisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı: Serkan Rıza ULUĞKAY
Doğum Yeri: ANTALYA
Doğum Yılı: 1976
Medeni Hali: Bekar
Eğitim Durumu:
Lise: 1991-1993 Özel Antalya Lisesi
Lise: 1993-1994 Özel Mahmut Celal Ünal Lisesi
Lisans: 1995-2000 Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Grafik
Bölümü
Yabancı Dil:
Đngilizce, Đyi seviyede
Đş Deneyimi:
2000-2001 Gün Ajans Grafik Tasarımcı
2001-2002 Gün Ajans Grafik Tasarımcı
2002-2003 Art Stüdyo Grafik Tasarımcı
2003-2004 Concept Ajans Grafik Tasarımcı
2004-2005 Akdeniz Üniversitesi S.M.Y.O. Ders ücretli Öğretim Elemanı
2004-2005 Akdeniz Üniversitesi G.S.F. Ders ücretli Öğretim Elemanı
2005-2006 Akdeniz Üniversitesi S.M.Y.O. Ders ücretli Öğretim Elemanı
2005-2006 Akdeniz Üniversitesi G.S.F. Ders ücretli Öğretim Elemanı