Download (5Mb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

İSLÂM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI 

XIX. YÜZYIL SONLARINDA İNEGÖL 

(C-233 NUMARALI H.1313/M.1892 YILINA AİT 

ŞER’İYE SİCİLİ KAYITLARINA GÖRE) 

YÜKSEK LİSANS TEZİ 

Yakup YAKUT 

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Murat SARICIK 

ISPARTA 2006

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

TEZLİ YÜKSEK LİSANS 

TEZ SAVUNMASI VE SÖZLÜ SINAV TUTANAĞI 

İLGİ: Enstitü Yönetim Kurulu’nun ......../..../2006 Tarih ve ...../.....Sayılı Kararı . 

…………………………………………………..Anabilim Dalında ders dönemine ait 

Eğitim – Öğretim programını başarı ile tamamlayan ………………………………… 

numaralı……………………………………...…………………………’ın hazırladığı 

………………………………………………………………………………………… 

………………………………………………………………………………………… 

…………………………………………........................................................................ 

başlıklı TEZLİ YÜKSEK LİSANS TEZİ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SÖZLÜ 

SINAVI Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği’nin .......... md. si uyarınca ......../ ....../2006 

............................. günü saat...................’da yapılmış; sorulan sorular ve alınan 

cevaplar sonunda adayın tez savunmasının KABULÜNE / REDDİNE / 

DÜZELTME SÜRESİ VERİLMESİNE, OYBİRLİĞİLE / OYÇOKLUĞUYLA 

karar verilmiştir . 

SINAV JÜRİSİ 

BAŞKAN ÜYE ÜYE

ii 

ÖNSÖZ 

İnegöl, Bursa ilinin 45 km doğusunda bir yerleşim yeridir. İlçe Anadolu’nun 

batısında Marmara bölgesinin en önemli ulaşım yolları üzerindedir. Eski ipek yolu 

üzerinde kurulmuş olması yönüyle ilçenin tarihi Anadolu’nun tarihi kadar eskidir. 

Selçuklular ve beylikler dönemlerinde ilçenin ismi pek geçmemesine rağmen, 

Osmanlı tarihi ile birlikte anılır olmuştur. İlçenin fethi 1298 yılında Osmanlı’nın 

kuruluşu sırasında gerçekleşmiştir. İlçenin fethini Osman Bey’in silah 

arkadaşlarından Turgut Alp’in gerçekleştirmesinden dolayı ilçeye Turgut ili de 

denilmiştir. İlçeyi bu önemli özelliklerinden dolayı tezimize konu olarak belirledik. 

Araştırmamızın ilk bölümünde Osmanlı Adliye Teşkilatı ve Şer‘iyye 

Sicilleri’nin önemi üzerinde durduk. Tarihi bir belge olma yönü itibariyle Şer‘iye 

Mahkemeleri Sicilleri’nin önemine değindik. Kadı ve diğer mahkeme personeli 

hakkında bilgi verdik. 

İkinci bölümü İnegöl’ün tarihine ve ilçedeki tarihî yapılara ayırdık. Kendisi 

de aslen İnegöllü olan ve ilçeye büyük hizmetler sunan Fatih’in sadrazamlarından 

İshak Paşa’ya değindik. İshak Paşa Camii, medresesi ve türbesi hakkında bilgiler 

verdik. 

Üçüncü bölümde, C- 233 Numaralı Şer‘iye Sicili defterinden yola çıkarak 

XIX. yüzyıl sonlarında İlçedeki sosyal, kültürel ve dini hayatı öğrenmeye çalıştık. 

Müslüman Gayr-i müslim ilişkilerini değerlendirdik. O dönemdeki köy ve mahalle 

imamlarının isimlerine ulaşma imkanı bulduk.

iii 

Son bölümde ise, 1892 yılında İnegöl’de görev yapan belgelerimizde adı 

geçen mülkî erkanı tespit ettik. Gayr-i menkul değerlerini ve ekonominin dayandığı 

esasları belirlemeye çalıştık. 

Tezin hazırlanmasında olabildiğince transkripsiyon kurallarına riayet etmeye 

çalıştık. Ayn ( ) harfi ( ‘ ) şeklinde, hemze ( ), ( ’ ) işâretiyle belirtildi. Elif ( ), vav 

( ) ve yâ ( ) harfleri ile yapılan uzatmalar da ( ^ ) işâreti ile gösterildi. 

Tezin hazırlık safhasında her zaman tavsiyelerinden yararlandığım saygıdeğer 

hocam Prof.Dr. İ.Hakkı GÖKSOY’a ve bütün yoğunluğuna rağmen kıymetli 

vakitlerinden feragatle, hiçbir zaman yardımını esirgemeyen kıymetli danışman 

hocam Sayın Prof.Dr.Murat SARICIK’a teşekkür ediyorum. 

Şubat 2006 

Yakup YAKUT 

KÜTAHYA

iv 

XIX.YÜZYIL SONLARINDA İNEGÖL 

(C-233 NUMARALI H.1313/M.1892 YILINA AİT ŞER‘İYE SİCİLİ 

KAYITLARINA GÖRE) 

Yakup YAKUT 

Süleyman Demirel Üniversitesi, İslâm Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı 

Yüksek Lisans Tezi, Şubat 2006 

Danışman: Prof. Dr. Murat SARICIK 

Bu tezin amacı, M.1892 yılına ait Şer‘iye mahkemesi kayıtlarından yola 

çıkarak Bursa ili İnegöl ilçesi halkının XIX. yüzyıl sonlarındaki sosyal, ekonomik ve 

dînî yaşamını incelemektir. Tezimizi Milli Kütüphane’de bulunan, İnegöl ilçesine ait 

C-233 numaralı deftere dayandırdık. Bununla birlikte İnegöl’ün tarihi konusunda 

yerel ve genel tarih kaynaklarından da yararlandık. 

Tez dört bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, şer‘iye sicilleri hakkında 

bilgi verilerek, genel ve yerel tarih açısından önemi işlenmektedir. Bunun yanında, 

Osmanlı adlî teşkilatı ve Şer‘iye mahkemelerinin işleyişi hakkında bilgi 

verilmektedir. 

İkinci bölümde ise İnegöl’ün tarihi ve doğal yapısı konusuna değinilmektedir. 

Ayrıca bu bölümde Fatih’in sadrazamlarından İshak Paşa’ya ve İnegöl’de yaptırdığı 

külliyesine yer verilmektedir. 

Üçüncü bölümde, XIX. yüzyıl sonlarında ilçedeki sosyal, kültürel ve dini 

hayata değinilmekte, müslüman ve gayr-i müslim ilişkileri incelenmektedir. 

Son bölümde ise, yine defterdeki belgelerden yola çıkılarak, İnegöl’ün 

1890’lı yıllardaki ekonomisi incelenmiştir. Aynı bölüm içerisinde ilçedeki idari 

sisteme değinilerek, defterde geçen mülki erkan hakkında bilgi verilmektedir. 

Anahtar kelimeler: Dini Hayat, Şer‘iye Mahkemeleri, Şer‘iye Sicili, İnegöl, 

İslam Tarihi.

v 

İNEGÖL AT THE LAST PART OF THE XIXTH CENTURY 

(ACCORDİNG TO THE RELİGİOUS COURT RECORDS NUMBER C- 

233 WHİCH DATES H.1313/ A.D.1892) 

Yakup YAKUT 

Süleyman Demirel University, Department of İslamic History and Arts M.A. 

Thesis 

February 2006 

Superviser: Prof .Dr. Murat SARICIK 

The aim of this thesis is to examine the social , economical and religous life 

in İnegöl district of Bursa city in the last part of the XIX. century with the help 

of Religious Court Records which dates from 1892. The Religious Court 

Register number C-233 is found in the National Library of Turkey. In addition 

to this register, the local sources and general history books concerning with the 

history of İnegöl were also consulted. 

The thesis consist of four chapters. In the first chapter, some information is 

given on The Religious Court Register examined and its importance in terms of 

general and local history studies. In addition to this ,the Otoman process of 

justice system and of religious courts are also examined. 

The second chapter deals with historical and natural characteristics of 

İnegöl. Beside this, it also deals with İshak Pasha who constructed the complex 

of religious buildings in İnegöl and who was a vezir of II. Mehmet. 

In the third chapter, the social, cultural, religious lives in the town and the 

relationships between Muslims and non-Muslims at the end of XIXth century are 

examined in detail. 

In the last chapter, the economic situation of İnegöl in the 1890s is 

investigated using the court records in the registers. In the same chapter, some 

information is also given about state officials as well as goverment system in the 

town. 

Key words: Religious life, Religious court, Religous Court Records, İnegöl, 

İslamic History,

vi 

İÇİNDEKİLER 

İÇİNDEKİLER………………………………………………………………...v 

KISALTMALAR………………………………………………….…………..ıx 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ 

1.1.ŞER’İYYE SİCİLLERİ……………………………………………………..3 

1.1.1 Şer’iyye Sicillerinin Genel Özellikleri……...……………………...…..3 

1.1.2.Tarih Açısından Şer’iyye Sicillerinin Önemi ………………………….4 

1.1.3. Şer’iyye Sicillerinde Yer Alan Belge Türleri…..……………………...5 

1.2.ŞER’İYYE MAHKEMELERİ ve OSMANLI DEVLETİ’NDE ADLÎ 

TEŞKİLAT…………………………………………………………………..7 

1.2.1.Mahkemelerin Yapısı ve İşleyişi……………………….…………….…7 

1.2.2.Adliye Görevlileri………….…………………………………..……….8 

1.2.2.1.Kadı……..….………………………………………………….....…8 

1.2.2.2.Kadıların Dereceleri ve Tayin Usulleri….........……………………9 

1.2.2.3.İkinci Derecedeki Adliye Görevlileri………..………...………….10 

1.2.3. Mahkemelerde Tanzimat’tan Sonraki Gelişmeler……………......…12 

1.3.(C-233) NUMARALI İNEGÖL ŞER‘İYYE SİCİL DEFTERİNDEKİ 

BELGELERİN KONULARINA VE TÜRLERİNE GÖRE DAĞILIMI… ..15 

3.1. Belgelerin Konularına Göre Dağılımı………………………………… 15 

3.2.Belgelerin Türlerine Göre Dağılımı…………………………….………16 

İKİNCİ BÖLÜM 

İNEGÖL’ÜN TARİHÇESİ 

2.1.İlk ve Orta Çağlarda İnegöl…….…………………..……………………20 

2.2.Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde İlçenin Durumu…..........21 

2.3. İnegöl’ün ve Fethi ve Osmanlılar Dönemi….………..…………...….…22 

2.4.İnegöl’deki Tarihi Yapılar........…………………………………….……24 

2.4.1.Beyazıt Han Camii (Cuma camii) ........................................................24 

2.4.2.İshak Paşa Külliyesi……..…..…..…...…….……….………..….....…24 

2.4.3.Belediye Çarşısı.…….………………………….………………….....28 

2.4.4.Belde ve Köylerdeki Tarihi Yapılar….......…………………...…...….28 

2.4.4.1.Camiler………………...………………………………………….29 

2.4.4.2.Türbeler………………………...……………………………....…29

vii 

2.4.4.3.Kervansaraylar…………….…….…………………...………………29 

2.5.İnegöl’ün Demografik Yapısı ve Göçler...…..………......…………..…..... 30 

2.5.1.Mahalle Sayısı ve Adları……………………….……..……..………..32 

2.5.2.İlçeye Yapılan Göçler………………………………………..………..32 

2.5.3.1964 Yılında İsimleri Değişen yerleşim Yerleri…………...………….34 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

XIX. yy. SONLARINDA İNEGÖL’DE SOSYAL, KÜLTÜREL VE DİNİ 

HAYAT 

3.1. Osmanlıda Toplum Anlayışı .......………….……….…………..................36 

3.2. İlçede Günlük Hayat..…….……….…..…………….…….……….......….37 

3.3. İlçede Dinî Hayat..……..……….…………………………...………...…..37 

3.3.1. Gayr-i Müslimlerle İlgili Belgelerin Değerlendirilmesi....….…….....38 

3.3.1.1. Gayr-i Müslimlerin Lakapları ve Meslekleri…………... …….…40 

3.3.1.2.Belgelerimizde Geçen Gayr-i Müslim Ailelerin Çocuk Sayıları…41 

3.3.1.3.Gayr-i Müslimlerin Yerleşim Yerleri…… …..………………..…41 

3.3.2. Din Hizmetleri ve Cami Görevlilerinin Tayini………....……….......42 

3.3.3.Camilerin İsimleri ………….… ……………………………….…43 

3.3.4.İnegöl Merkezindeki Mahalle İmamları………...…………………45 

3.3.5. İnegöl’e Bağlı Köylerin İmamları………..…………………….…46 

3.4.Belgelerimizde Geçen Lakaplar…….………..….………………….…47 

3.4.1.Genel Lakaplar ……………….….…………………………...…..47 

3.4.2.Dinî Lakaplar ……….………………………….………………....48 

3.4.3.Meslek ve Memuriyet Bildiren Lakaplar….…………….………...50 

3.4.4.Etnik Kimlik ve Fizikî Özellik Bildiren Lakaplar ……….……….52 

3.4.5.Yerleşim Yerlerine Mensubiyeti İfade Eden Lakaplar……….…...52 

3.5.İnegöl’deki Evler ve Kullanılan Ev Eşyaları……………………....….53 

3.6.İnegöl Halkının Kullandığı Kıyafetler ve Ziynet Eşyaları ………..….55 

3.7.Belgelerde Geçen Erkek ve Kadın İsimleri……....………………..….56 

3.7.1.En Çok Kullanılan Erkek İsimleri…. …………..………….……..56 

3.7.2 Belgelerimizde En Fazla Geçen Kadın İsimleri……….………….58 

3.8. Evlenme (Nikâh)….. …………………………………………....…60 

3.8.1. Mehir... ……………………………………………….………….61 

3.8.2.Boşanma…………………….……………………...……………..62 

3.8.3. İbra ve Muhala‘a (Anlaşarak Boşanma)…… …………………...63

viii 

3.8.4. Nafaka…………...………………...……………………………...65 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

İLÇEDE İDARÎ VE EKONOMİK HAYAT 

4.1.Belgelerimize göre XIX. yy sonlarında İnegöl’deki Mülkî Erkan ve 

Memurlar…………………………………..……………….………….…...…67 

4.2 Belgelerimizde Adı Geçen İnegöl Mahalle ve Köy Muhtarları…..….........68 

4.3. İlçenin 1892 Yılındaki Yerleşim Yerleri ve Günümüzdeki İdarî 

Konumu…………………………………………………………………..70 

4.4. XIX.yy Sonlarında İlçede Ekonomik Hayat…….. ………………….......71 

4.4.1.Nema Oranları…………………….………………..……………….…..73 

4.4.2.Eytam Sandığı ve Eytam Sandığı Uygulamaları……….....………..…..74 

4.4.2.1.Vekalet…………….....………………………………………….…75 

4.4.2.2. Reşid Olanın Malları…….……………..…………………….……77 

4.4.2.3. Kefalet…………………….……………………………………….78 

4.4.2.4. Nafaka………………….….……………………………….…..….79 

4.5.Gayr-i Menkul Değerleri ve Kiralar…..………………….….…………. 80 

4.6.Terekelerden Alınan Resmî ve Gayr-i Resmî Kesintiler ….………….....82 

4.7. Belgelerde Adı Geçen Tarım Ürünleri ve Hayvanlar………………...…84 

4.8.Mehir Miktarları………………..……… ……………………….…….…86 

4.9.Kullanılan Eşyaların Değerleri…………………...……………………....88 

4.10. Vakıf…………………………………...…...……………………….….93 

4.10.1 Avârız Vakıfları……………………….…...…………….………….94 

4.10.2.İcareteynli Vakıflar…………………………………….………........94 

SONUÇ: ………………………………...………………………………..……96 

KAYNAKÇA………...…………...………………………………………..….98 

EKLER…………...…………………...……………………………………...102 

ÖZGEÇMİŞ………………...…………………………………….………….138

ix 

KISALTMALAR DİZİNİ 

a.g.d. Adı geçen defter 

a.g.e. Adı geçen eser 

a.g.y. Adı geçen yazar 

B Belge 

bkz. Bakınız 

c. Cilt 

cm Santimetre 

H. Hicri 

İ.Ö. İsa`dan Önce 

km 2 Kilometre kare 

M. Miladi 

md. Madde 

m Metre 

MÜİF Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 

nr. Numara 

Nşr. Neşriyat 

OSAV Osmanlı Araştırmaları Vakfı 

s. Sayfa 

TCKB Türkiye Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı 

Trc. Tercüme eden 

TDAV Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı 

TTK Türk Tarih Kurumu 

vb. ve benzeri 

yay. Yayınları 

yy Yüzyıl

1 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GİRİŞ 

Devletlerin bünyesinde sosyal, kültürel ve dini hayatın tesisi ve önemi 

aşikardır. Osmanlı Devleti’nin hukuk nizamı ve sosyal kültürel hayatı hakkında bizi 

doğru bilgiye ulaştıracak en temel kaynaklardan biri, şer‘iyye sicilleridir. Şer‘iyye 

mahkemelerince tutulan bu siciller, Osmanlı mahkeme kararlarını içermektedir. Bu 

mahkemelerin başında medreselerden yetişen kadılar bulunmaktadır. Kadılar 

görevlerini ifa ederken sadece şer‘i davalara değil, örfî davalara da bakmakla 

yükümlüydüler. 

Şer‘iyye sicillerini incelemeden Osmanlı Devletinin idarî, dînî, sosyal 

kültürel yönlerini ortaya koymak mümkün değildir. Şer‘iyye sicilleri bulunduğu 

yerin ekonomik hayatı yönünden de önemli bilgiler içeren ilk elden tarih 

vesikalarıdır. Ait olduğu dönemdeki sanat ve mesleklerle ilgili bilgiler, şer‘iyye sicil 

defterlerinden öğrendiğimiz gibi, enflasyon ve devalüasyonun seyri, halkın ürettiği 

sanayi ve tarım ürünleri, halktan toplanan vergileri de şer‘iyye sicillerinden 

öğrenmekteyiz. 

Halkın sosyal, kültürel ve dini yaşamı konularında da şer‘iyye sicilleri 

vasıtasıyla çok önemli bilgilere ulaşılabilir. Halkın giyim kuşamı, düğünler, örf ve 

adetler, aile yapısı konularındaki malumatı, nikah ve tereke davalarını işleyen 

şer‘iyye sicili belgelerinden elde edebiliriz. Dini hayatla ilgili olarak müslümanların 

kendi hayatlarının yanı sıra, özelikle gayr-i müslimlerle ilişkileri konusunda şer‘iyye 

sicil defterleri önemli birer kaynaktırlar.

2 

Tanzimattan sonra yapılan değişiklikler içinde, Şer‘iyye mahkemelerinin 

görev ve yetkilerine sınırlandırma getirilmiştir. 1867 tarihli Divan-ı Ahkam-ı Adliye 

Nizamnamesi ile şer‘iyye mahkemelerinin yetkileri, aile, miras, vakıf, şahsa karşı 

işenen suçlar ve cezalar gibi hukuk-u şer‘iyye denilen davalar ile sınırlandırılmıştır. 

Sayfaları milyonları bulan, bu tarih kaynaklarının mahiyeti, özellikleri 

konusunda hâlâ yeterli çalışmalar yapılamamıştır. Bunun sebebi konunun kapsamlı 

ve çok geniş olmasıdır. Ferdî gayretler bu konuda yetersiz kalmaktadır. 

Tezimizde, 1892 M.-1313 H. tarihli, İnegöl’e ait C-233 numaralı şer‘iyye 

sicili defterini esas alarak ilçe ile ilgili bir çalışma yaptık. İnegöl’ün tarihine kısaca 

değindikten sonra, ilçenin XIX. yy sonlarındaki sosyal, ekonomik, kültürel ve dini 

yapısını incelemeye çalıştık. 

İnceleme esnasında bazı belgelere yanlışlıkla aynı numaranın verildiğini 

müşahede ettik. İncelediğimiz 1892 yılına ait 145-305 numara arası belgelerde, 

185’e kadar doğru bir numara sırası mevcutken, burada 185’ten sonra yeniden 176 

numarası verilerek bir yanlışlık yapılmıştır. Aradaki 10 belgenin ayırt edilebilmesi 

için tekrar edilen numaradan sonra (-2) ikazını koymayı uygun gördük. Yine bir 

başka yanlış ta 282 ile 287 numaralı belgelerde aynı konunun iki kez kaleme alınmış 

olmasıdır.

3 

1.ŞER'İYYE SİCİLLERİ 

Şer'i mahkemelerin verdiği her türlü i'lâm, hüccet ve şer'i evrakın 

kaydedildiği defterlere “kadı defterleri”, “zabt-ı vekayi sicilleri” veya “sicillat 

defterleri” denilmektedir. Sözlükte okumak, kaydetmek, not etmek, hükmetmek, 

karar vermek, sicile ve zabta geçirmek manalarına gelen sicil kelimesi, terim 

olarak, insanlarla ilgili bütün hukuki olayları, kadıların verdikleri karar suretlerini, 

hüccetleri ve yargıyı ilgilendiren çeşitli yazılı kayıtları ihtiva eden defterler için 

kullanılmıştır. 1 

Şer'iyye mahkemelerinde kadıların verdikleri kararların veya tuttukları 

zabıtların sicile kaydedilmesi adeti sadece Osmanlı Devleti'ne has bir tutum 

değildir. Zira Hz. Peygamber ( s.a.v.) zamanından beri önemli adli kararların 

yazıya geçirildiği ve böylece hakların korunduğu tarihi bir gerçektir. Osmanlı 

Devleti'nin tam anlamıyla selefi olan Selçuklular da dili genellikle Arapça olmak 

üzere şer'iyye sicilleri tuttuklarını, yapılan araştırmalar göstermektedir. 2 

1.1.1. Şer'iyye Sicillerinin Genel Özellikleri 

Tarih bakımından eski şer‘iyye sicili defterleri, kadının cübbesinin cebine 

girecek ölçüde küçük, dar ve uzundur. Ancak Tanzimat'tan sonraki şer’iyye 

mahkemelerine ait sicil defterlerinde, şahitleri tezkiye eden şahısların isim ve de 

adresleri yazıldığı ve verilen kararların gerekçeleri daha geniş tutulduğu için i‘lam 

ve hüccetler daha çok yer kaplamış ve dolayısıyla bu dönemlerdeki şer'iyye sicil 

defterleri eskilerden daha büyük ve hacimli olmuştur. 

Şer'iyye sicillerinin kendine özgü bir metin özelliği vardır. Bütün sicil 

1 M. Zeki Pakalın , “Şer‘iyye sicilleri”, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M.E. Basımevi, 

İstanbul 1946, c.III, s.210. 

2 AKGÜNDÜZ, Ahmet, Şer’iye Sicilleri Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, TDAV 

Yayınları, İstanbul 1988, s.11.

4 

defterlerinin başında genellikle dili Arapça olan bir dibace yani giriş kısmı vardır. 

Burada şer'î hükümleri vaz‘ eden Allah ve Peygamberine saygı arz edilmekte, daha 

sonra sicili tutan hakimin ismi ve vazife unvanı kaydedilmektedir. Çoğu kere sicili 

tutan kadının tayîn berat veya buyrultusu da defterin başına yazılmaktadır. Her kadı 

değişikliğinde bu dibacenin de değiştiğini, ancak dibacelerde muayyen bir üslubun 

kullanıldığını görmekteyiz 3 . 

1.1.2. Tarih Açısından Şer'iyye Sicillerinin Önemi 

Osmanlı hukuk nizamı hakkında mevcut çelişkili görüşler arasından 

doğruyu tespit etmemize yarayacak önemli bir delil, şer'iyye mahkemelerince 

tutulan ve bize kadar intikal eden şer'iyye sicilleridir. Bunlar, Osmanlı mahkeme 

kararları demektir. Bu sicillerin tetkikiyle öncelikle Osmanlı hukukunun 

kaynakları, padişahların ve ulûl-emr denilen devlet yetkililerinin sınırlı yasama 

yetkilerini anlarız. Kur'ân ve sünnette kesin bir şekilde zikredilmeyen ve içtihat ile 

zamanın ulûl-emrinin sınırlı yasama yetkisine terk edilen örfi hukukun uygulanma 

alanları, yani Kanunnamelerin tanzim ettiği hususlar da böylece ortaya çıkar. 

Bunlar incelenmeden Osmanlılar hakkında verilen hükümler, peşin ve gayr-i 

ilmilik vasfından pek kurtulamayacaktır. 4 

Şer'iyye Sicilleri Osmanlı tarihinin kaynakları arasında ilk sırada 

bulunmaktadır. Devlet merkezi ile yapılan resmi yazışmaları, halkın şikayetleri ve 

dileklerini, mahalli idarelere ait hukuki düzenlemeleri ihtiva eden şer‘iyye 

sicillerini incelemeden, Osmanlı Devleti’nin siyasi, idari ve sosyal tarihini ayrıntılı 

bir şekilde ortaya koymak mümkün değildir. Şehir tarihleri ve muhtelif 

bölgelerdeki mahalli hayata ait ilmi araştırmaların birinci derece kaynağı şer'iyye 

sicilleridir. 

Her şer'iyye sicili bulunduğu döneminin sosyal ve iktisadi hayatına dair 

birinci elden orijinal tarih belgeleridir. Kapsadığı devirlerde halkın imal ettiği 

sanayi mamulleri, yetiştirdiği tarım ürünleri, halktan toplanan vergiler, Anadolu'da 

mevcut olan sanat ve meslek çeşitleri, devletin memurlarına ödediği tahsilatlar, 

3 Akgündüz , a.g.e. s.18. 

4 Ahmet Akgündüz - Said Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV yay., İstanbul 1999, s.365.

5 

enflasyon ve devalüasyon hakkındaki bilgiler ancak şer'iyye sicillerinden 

öğrenilebilir. 

Şer'iyye sicillerinin bir diğer özelliği de savaş tarihi ve askeri konularla ilgili 

olarak ihtiva ettiği tafsilatlı kayıtlardır. Osmanlı ordusunun sefere çıkmadan önce 

yaptığı hazırlıklar, askeri ihtiyaçları ve istenilen maddelerin karşılanması amacıyla 

kadılara yazılı emirler gönderilir, savaşın kime ve hangi sebeple açıldığı izah 

edilirdi. Konuyla ilgili Şeyhülislam’ın da fetvası hatırlatılarak halkın savaş 

zaruretine inanmaları sağlanırdı. 5 

Şer‘iye sicilleri mahalli yer adlarını, önemli tarihi müesseseleri, kişileri, tarihi 

olayları bize aktardığı gibi, insanlar arasındaki ilişkileri, yaşama biçimlerini, giyim 

tarzlarını, geçim kaynaklarını, toplumsal hayatı ve iktisadi durumu açığa çıkaran 

bir çok belge de içermektedir. Ayrıca günümüzde gayr-ı Müslimlerle ilgili tartışma 

konularında, şer‘iye sicilleri vasıtasıyla bazı açıklayıcı bilgilere de ulaşabiliriz. 

1.1.3. Şer'iyye Sicillerinde Yer Alan Belge Türleri 

- Ferman: Padişahın herhangi bir meseleye ait resmi yazılı emri. Bir ferman 

üzerinde veya yukarısında "hüve" şeklinde Allah'ın adı kısaca zikredilir. Sonra 

altına sultanın tuğrası çekilirdi. Fermanın bu yazı bölümlerinin her bir düşünce 

parçasına rükün denirdi. Belgelerimiz içerisinde hiç ferman yoktur. 6 

– İ‘lam: Arapça “ilm” kökünden gelen “İ‘lâm"ın kelime manası, “bildirme, 

anlatma” demektir. Hukuk terimi olarak ise i‘lâm, bir davanın mahkemece nasıl bir 

hükme bağlandığını gösteren belgeyi ifade eder. Ancak, Osmanlı diplomatiğinde 

kadıların şer'î mahkemeye intikal eden bir davanın kararının tasdiki maksadıyla 

şeyhülislamlığa veya her hangi bir konuda bilgi vermek üzere üst makamlara 

yazdıkları resmi yazılar için de i'lâm tabiri kullanılmıştır. Bir konuda bilgi vermek 

üzere üst makama yazılan ilamlar, arz mahiyetindedir. 7 

5 Cahit Baltacı , İslam Paleografyası, M.Ü.İ.Fak. Yay., İstanbul 1989. s.40 

6 Pakalın, a.g.e., “Ferman”, c.I, s.607. 

7 Mübahat S. Kütükoğlu, Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı 

yay., İstanbul, 1994, s.345; Pakalın, a.g.e., “İ‘lam”, c.II, s.51.

6 

- Buyrultu: Yüksek makamlardan resmi evrak üzerine yazılan ve bazen de 

ayrıca ve divani hat ile yazılmış olan emirlere denir. Makam-ı Sadaretten olursa 

Buyrultu-u Sami, diğerlerinden yazılırsa Buyrultu-u Âli adı verilir. 8 

– Berat: Osmanlı Devlet teşkilatında bazı görev veya hizmete ta‘yîn, maaş 

tahsisi, unvan veya nişan tevcihi, muafiyet veya imtiyaz verilmesi ile ilgili emirler 

hakkında düzenlenen belgelerdir. 9 Belgemizde imamlık ile ilgili bir görev beratı 

mevcuttur. 10 

- Hüccet : Arapça asıllı bîr kelime olan hüccet, “delil, vesika, sened” 

manalarına gelir. Osmanlı diplomatiğinde ise şer'î mahkemeler tarafından verilen, 

fakat i‘lamdan farklı olarak, hüküm ihtiva etmeyen; sadece kadı huzurunda iki 

tarafın anlaşmaya vardıklarına dair kadının tasdikini ihtiva eden bir belgedir. 11 

Hüccetler, çok çeşitli hususların tesbiti için tertip edilmiş olup, kadılar tarafından 

tanzim edilen bir nevi noterlik belgeleri olarak kabul edilebilir. 12 

8 Pakalın, a.g.e., “Buyrultu”, c.I, s.248. 

9 Pakalın, a.g.e., “Berat”, c.I, s.205; Kütükoğlu, a.g.e., s.124. 

10 Bkz., a.g.d., B.nr:285. 

11 Pakalın, a.g.e., “hüccet”, c.I, s.865. 

12 “Belgelerin Konularına ve Türlerine Göre Dağılımı” konusunda ayrıca ayrıntılı bilgi verilecektir.

7 

1.2. ŞER'İYYE MAHKEMELERİ ve OSMANLI DEVLETİNDE ADLÎ 

TEŞKİLAT 

Kuruluş yılından itibaren şer‘i kaza usulünü benimseyen Osmanlı Devleti’nin 

I. Padişahı Osman Bey’in (ö.1324) ilk tayin ettiği iki memurdan birisi kadı 

olmuştur. İlk zamanlar kadıları yetiştirecek bir merkez henüz mevcut olmadığından 

ilk Osmanlı kadıları hep Anadolu, İran, Suriye ve Mısır gibi yerlerden getirilmiştir. 

Diğer yandan I. Murat’ın (1362-1389) Mola Fahrettin Acemî’yi 130 akçe maaş ile 

ilk defa fetva görevine tayin ettiği bilinmektedir. Daha sonra fethedilen her idare 

merkezine bir kadı tayin edilmiş ve böylece adlî teşkilat şekillenmeye başlamıştır. 

Mahkemede tek kadı’nın görev yaptığı bu usule Şer‘iye Mahkemeleri adı 

verilmektedir. 13 

Şer‘iye mahkemelerinin belli bir makam binası yoktur. Kadıların yargı 

işlerini yürütebilecekleri ve tarafların kadıları bulabilecekleri muayyen bir yerleri 

vardır. Bu mahal, kadı’nın evi, cami , mescit, medrese binası veya belli odaları 14 

olabilirdi. Kadılar bayram ve Cuma günleri dışında yargı görevini ifa ederlerdi. 15 

1.2.1. Mahkemelerin Yapısı ve İşleyişi 

Şer'iyye mahkemeleri Osmanlı Devleti’nin başlangıcından Tanzimat 

dönemine kadar uzun asırlar her türlü hukuki ihtilafların çözüldüğü bir merci 

olmuştur. Burada bir kadı ve mahkemenin bulunduğu yerin büyüklüğüne göre 

sayıları değişen muhtelif yardımcılar görev yaparlar. Osmanlı düzeninde teorik 

olarak toplu hakimli mahkemeler mümkün olmakla ve uygulamada az da olsa bu 

tür mahkemelere rastlanmakla birlikte, tatbikat genel olarak tek hakimli 

mahkemeler şeklinde olmuştur. Ancak kadıların ilmi görüşlerinden istifade etlikleri 

müftüler ve mahkemelerde yargılanmayı bir nevi müşahit gözüyle izleyen “şühud” 

veya “şühudu'l hâl” 16 denilen görevliler tek hakimli İslam Adliye Teşkilatına 

kendine has bir zenginlik kazandırmıştır. 17 

Kazasker veya şeyhülislam tarafından tayin edilen kadılar, bölgelerindeki 

13 Örnek için bkz., a.g.d., B.nr:149,182. 

14 Bkz., a.g.d., B.nr:187. 

15 Halil Cin-Ahmet Akgündüz, Türk İslam Hukuk Tarihi, Timaş yay. İstanbul 1990, s.269. 

16 Bkz.,a.g.d., B.nr:180,240,252… 

17 Ekmeleddin İhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi, Zaman yay., İstanbul 1999, c.II, s.391-392.

8 

idarecilerden bağımsız olarak yargı görevini yerine getirmişler, yöneticilerin 

kendilerine müdahaleleri veya yargı görevini bizzat yürütmeleri esas itibariyle söz 

konusu olmamıştır. Yargının yürütmeden bağımsız olmasının sonucu olarak 

kadılarla beylerbeyi, sancak beyi gibi ehl-i örf arasındaki ilişki bir astlık üstlük 

ilişkisi değildir; bir diğer ifadeyle kadı görevini ifa ederken bunlara bağımlı olarak 

çalışmamaktadır. Her biri diğeriyle iş birliği içersinde olan fakat birbirinden 

bağımsız çalışan birer kamu görevlisidir. Ehl-i örfün görevi sanıkları yargılanmak 

için mahkemede hazır bulundurmak ve verilen hükmü infaz etmektir. Bu 

bağımsızlığın sonucu olarak kadı merkezle yazışmak istediği zaman bölgesindeki 

en yüksek ehl-i örf kanalıyla değil, doğrudan yazışmaktadır. Böyle bir düzenleme 

şeklinin yargının bağımsızlığı ilkesine daha uygun düştüğü söylenebilir. Beylerbeyi 

veya sancak beylerinin “askerî” denilen devlet memurlarıyla ilgili bazı davalarda 

hazır bulunmaları, ancak mahkemeye müdahale etmemeleri de, kadıların 

bağımsızlıklarını göstermesi bakımından dikkat çekicidir. 

1.2.2. Adliye Görevlileri 

1.2.2.1.Kadı 

Osmanlı Devletinde çok geniş kapsamlı yetkileri bulunan ve şer‘iye 

mahkemelerinde yargı görevini ifa eden şahıslara “kadı” denmektedir. Bilindiği 

gibi “kesmek ve ayırmak” gibi sözlük manaları bulunan kaza, terim olarak hüküm 

ve hakimlik manalarını ifade eder. Osmanlı kaynakları, kadıyı, insanlar arasında 

meydana gelen dava ve anlaşmazlıkları şer’i hükümlere göre karara bağlamak için 

devletin en yüksek icra makamı (sultanlar veya yetkili kıldığı şahıslar) tarafından 

tayin edilen şahıs diye tarif etmektedir. Kadılara “hâkim”, “hakim’üş-şer‘” 18 de 

denilirdi. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti idari taksimat olarak önce eyâletlere, 

eyâletler livâlara, livâlar kazalara, kazalar nahiyelere, nahiyeler de köylere 

ayrılıyordu. Nahiye ve köyler dışında kalan diğer idari merkezler aynı zamanda 

birer yargı merkeziydi. Her yargı merkezinde bir kadı bulunurdu. Osmanlı adlî 

teşkilatının temel taşı olan kadılar, bulundukları yerin hem hakim, hem belediye 

başkanı, hem emniyet amiri, bazen hem mülkî amiri ve hem de halkın her konuda 

18 Bkz., a.g.d., B.nr:229,244.

9 

müracaat edebileceği sosyal güvenlik makamıydı. 19 

Fethedilen her idare merkezine bir kadı tayin edilerek Osmanlı Adli Teşkilatı 

vücuda getirilmiştir. Kadılar şer'i ve hükmi muamelatta, kendilerine verilen beratta 

gösterilen vazifeleri görüp, Hanefi mezhebi üzerine hüküm verirlerdi. 20 

Kadılar görevlerini ifa ederken sadece şer'i davalara değil örfi davalara da 

bakmakla yükümlüdürler. Osmanlı Devleti’nde örfi davalara bakmakla görevli 

bulunan özel bir mahkeme hiçbir zaman mevcut olmamıştır. Esasen bu uygulama 

önceki İslam devletlerinin hukuki geleneklerine de uygun düşmektedir. 

Osmanlılara ait çeşitli hukuki belgelerde kadıların hükümlerini şer' ve kanuna 

uygun olarak vermeleri lüzumundan bahsedilir. Hem Şer‘i hem de Örfî hukukla 

ilgili hüküm ve fermanlar ile bunların bir araya toplanmasıyla meydana getirilen 

kanunnameler, kadılara da düzenli olarak gönderilmiş ve bunları uygulamaları 

istenmiştir. 

Askeri denen devlet memurlarının bazı davalarına ise kazaskerler 

bakmaktadır. Bu açıdan bazı kadılıklar belirli tür davalarda ihtisas mahkemesi 

özelliği taşımaktadır. Eyüp Mahkemesi su hakları konusunda ihtisas kazanmış bir 

mahkeme görünümündedir. Kadıların bazılarının davanın selameti bakımından 

yetkili oldukları halde belli ceza davalarına bakmaktan kaçındıkları ve davayı 

Dîvân-ı Hümâyun’a havale ettiklerine de rastlanmaktadır. Özellikle şikayetçi 

olunan kimsenin bölgenin güçlü bir kamu görevlisi olması durumunda böyle bir 

uygulama, adaletin temininde emin bir yol olarak görülmüştür . 21 

Aynı zamanda kadılar çarşıpazarı, satılan malları, bu mallarda bulunması 

gereken vasıfları, fiyatları denetleyen, narh koyan ve bugün büyük ölçüde 

belediyeler tarafından ifa edilen birçok görevi yerine getiren birer mahalli 

yöneticiydiler. 

1.2.2.2.Kadıların Dereceleri ve Tayin Usulleri 

Yüksek öğrenim tedrisatı yapılan medreseleri bitiren bir talebe, “mülâzım” 

19 Cin -Akgündüz, Türk İslam Hukuk Tarihi, c.I, s.274. 

20 İ.Hakkı Uzunçarşılı , Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, T.T.K. yay., İstanbul 1998, s.94. 

21 İhsanoğlu, a.g.e., s.392.

10 

adıyla matlab veya tarik defteri denilen bir deftere kaydolunurdu. Kanuni’nin ünlü 

şeyhülislâmı Ebüssuud’un koyduğu bu usule (Mülâzemet Usulü) göre, mülâzımlar 

için üç alternatif vardı: müderrislik, kadılık veya idari görev. Müderrislik yolunu 

tercih edenler önce ibtidâ-i hâriç müderrisliğine, kadılığı tercih edenler evvela kaza 

kadılığına ve idari görev seçenler de zâimliğe (zeâmet sahipliği) tayin edilirlerdi. 

İlk defa kaza kadılığına tayin edilen mülâzımlar, kadılık derecelerine de yükselerek 

şeyhülislamlığa kadar çıkabilirlerdi. 22 

Şimdi ilmiye sınıfının dereceleri ile iç içe olan kadıların derecelerine göz 

atalım: 

Kadılık derecelerinin en yükseği, “Mevleviyet” denilen büyük kadılıklardır. 

Büyük ve mühim eyaletlere, vilayetlere ve önemli sancaklara mevleviyet 

derecesine sahip kadılar tayin edilirlerdi. Bunlar yevmiyelerine göre iki gruba 

ayrılıyorlardı: 1)300 akçeli mevleviyetler ki, bunlara devriye mevâlisi denir. En 

düşük mevleviyetlerdir. 2)yevmiyesi 500 akçeye kadar yükselebilen 

mevleviyetlerdir. Mevleviyette en yüksek derece, sırasıyla Rumeli ve Anadolu 

Kazaskerliğidir. 

İkinci derecedeki kadılık ise, kaza kadılıkları idi. Bunların en yüksek 

derecesine “sitte” veya “eşref-i kuzat” yahut 150 akçeli kadılık denirdi. 

XIV. asırdan XVI. asrın ortalarına kadar bütün kadıları tayin yetkisi 

kazaskerlere aitti. XVI. asrın ikinci yarsından sonra Mevleviyet kadılarını tayin 

yetkisi Şeyhülislamlara devredildi. Kaza kadılarının görev süresi iki seneydi. 

Mevleviyet kadılarının görev süresi ise bir seneyi geçmiyordu. 23 

1.2.2.3.İkinci Derecedeki Adliye Görevlileri 

Gerek hukukî ve gerekse idari bütün bu görevleri ifâ ederken kadılara 

yardımcı olan birçok görevli bulunmaktadır: 

Nâibler: Kadılar tarafından belirli bir süre veya belirli bir iş için tayîn edilen 

yardımcılardır. Kadıların verdikleri yetki çerçevesinde görevlerini ifa ederler. 

Belirli bir işi yapmak için görevli olanlar, genellikle bir keşif veya mahkemenin 

yetki alanına dahil bölgede (nahiye ve köy gibi) bir görev için vazifelendirilirlerdi. 

22 Cin -Akgündüz, Türk İslam Hukuk Tarihi, s.277-278. 

23 Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s.95.

11 

Belli bir süre naib tayîn edilenler ise kadının görevi başında olmadığı zamanlarda 

ona vekâleten görev yaparlardı. 24 

Kassamlar: Bunların görevi ise, ölen kimselerin geride bıraktıkları malları 

İslam Hukuku çerçevesinde mirasçılara paylaştırmaktır. Kamu görevlilerinin 

miras taksimleri ise kazasker kassamları tarafından yapılırdı. Kadılar ve 

kazaskerlerin bu miras taksimlerinden belli oranda aldıkları pay onların gelirlerinde 

önemli bir yekun tutmaktadır. Bu sebeple zaman zaman kadılarla kazaskerler 

arasında miras taksiminin kimin yetkisinde olduğu konusunda uyuşmazlık 

çıkmıştır. 25 

Muhzırlar: Davacı ve davalıları mahkemeye celbeden ve savcının bazı 

görevlerini ifa eden memurlardır. Küçük kaza merkezlerinde, mahkeme 

mübaşirliği, mahkeme katipliği, emniyet görevlisi ve savcının görevlerini 

muhzırlar ifa etmekteydi. Bu hizmetleri karşılığında ihzariye denilen ve taraflarca 

karşılanan bir ücret alırlardı. 26 

Çavuşlar: Dergah-ı Âli Çavuşları da denilen bu adlî memurlar, mahkeme 

i‘lamlarının icrası, borçlunun mallarını satarak borcun ödenmesi, icap erse 

mahkeme kararıyla borçlunun hapisle tazyiki, hukuken kesinleşen nakdi ve bedeni 

cezaların infazı, kısaca günümüzdeki icra memurları ve kısmen de olsa savcıların 

ve emniyet görevlilerinin vazifelerini ifa ederlerdi. 27 

Subaşılar: Hükümet merkezindeki çavuş teşkilatının görevlerini, sancak, 

kaza, nahiye ve köylerde subaşı denen memurlar yürütürdü. Sancaklarda sancak 

beyinin ücretli adamı ve emniyet âmiri, kaza ve daha küçük merkezlerde ise idare 

âmiri olan subaşıların, şer‘iye mahkemelerinde icra ve infaz memuru olarak görev 

yaptıklarını görüyoruz. Bunlar günümüzdeki zabıta ve belediyelerin görevlerini ifa 

eder ve kadıların emri altında çalışırlardı. 28 

Mübaşirler: Mübaşirin iki manası vardır. Birincisi; mahkemelerde celp ve 

24 Pakalın, a.g.e., “Naib”, c.II, s.647. 

25 İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinde Merkez ve Bahriye Teşkilatı, T.T.K. yay. Ankara 

1984, s.230 

26 Pakalın, a.g.e., “Muhzır”, c.II, s.572; Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilatı, s.155. 

27 Cin-Akgündüz, a.g.e., s.280. 

28 Pakalın , a.g.e., “Subaşı”, c. III, s.259.

12 

tebliğ işlerinde kullanılan memur demektir ki, “muhzır” ile eş anlamlıdır. İkincisi 

ise; Tanzimattan önce, devletçe gördürülmesi veya soruşturulması gereken bir iş 

için görevlendiren memur demektir. Bu görevi karşılığında mübaşiriye denilen bir 

ücret alırdı. 29 

1.2.3. Mahkemelerde Tanzimat'tan Sonraki Gelişmeler 

Tanzimattan önce Osmanlı ülkesinde yargı gücünü tek başına denecek kadar 

müstakil olarak kullanan şer‘iye mahkemelerinin ve kadıların bu yetki ve düzeni, 

II. Mahmut’tan (1808-1839) itibaren azalmaya ve mahkemeler yeni düzenlemelere 

maruz kalmıştır. 1837 yılında İstanbul kadısının makamı, Bab-ı Meşihattaki boş 

odalara taşınarak ilk kez resmi bir mahkeme binasında yargı görevini ifaya 

başlamışlarsa da, 1838 tarihinde kadıların yetkilerini kötüye kullanmalarını 

önlemek ve mevcut usulsüzlükleri ortadan kaldırmak amacıyla Tarîk-i ilmiyeye 

dair Ceza Kanunname-i Hümayunu yürürlüğe konmuştur. 

İlk yıllardan beri kadılar kazaskerlere ve kazaskerler de padişahın mutlak 

vekili olan sadrazamlara bağlı oldukları halde, kazaskerler Tanzimat’ın başında 

şeyhülislamlığa bağlandı ve şeyhülislamlar Meclis-i Vükela’ya alındı. 1837 

tarihinde kazaskerlikler birer mahkeme olarak Bâb-ı Meşihata nakledildi ve bütün 

kadılar şeyhülislama bağlandı. 30 

1839 tarihli Tanzimat Fermanı, her konuda hukuki düzenlemelerin 

yapılmasını âmirdi. Buna göre şer'iyye mahkemeleri de düzenleme altına 

alınmıştır. 31 

Kadıları yetiştirmek için Sultan Abdülmecit tarafından 1854 yılında 

“Muallimhane-i Nüvvab” adıyla bir medrese açılmıştı. Bu medrese sadece kadı 

yetiştirecekti. 32 

1859 yılında bütün Şer'iyye mahkemeleri yeni bir yapıya kavuşturuldu. Konu 

ile ilgili çıkarılan Nizâmnâmeye göre, Şer'iyye mahkemelerinin yetki ve vazifeleri 



31 Akgündüz-Öztürk, Bilinmeyen Osmanlı, s.411. 

32 Uzunçarşılı , İlmiye Teşkilatı, s.267.

13 

yeniden belirlendi. Evkaf, Kassam ve Kazasker mahkemeleriyle özellikle 

İstanbul'daki mahkemelerin görev ve yetkileri ayrı ayrı tespit edildi ve kısmen 

sınırlandırıldı. 

1867 tarihli düzenlemelerle, şer‘iyye mahkemeleri dışında bir takım idari ve 

hukuki mahkemeler kurularak, şer‘iyye mahkemelerinin görevleri belli alanlara 

inhisar ettirilmiştir. 1867 tarihli Divan-ı Ahkam-ı Adliye nizamnamesine göre aile, 

miras, vakıf, şahsa karşı işlenen suçlar ve cezalar gibi hukuk-ı şer‘iyye denilen 

davalar dışındaki hususlar, şer‘iyye mahkemelerinin yetkisinden çıkarıldı ve aynı 

tarihte Şu‘rayı Devlet Nizamnamesi ile Şer‘iyye mahkemelerinin idari yargı 

yetkileri de tamamen ellerinden alındı. Nizamiye Mahkemeleri, 1870 tarihli bir 

nizamname ile kurulunca, Osmanlı adliyesinde düalizm başladı. İki adlî mahkeme 

ayrı ayrı sahalarda yargı görevini yürütmekle görevlendirildi. 1876 tarihli 

nizamnamelerle kurulan havale ve icra cemiyetleri de kendi sahaları ile ilgili 

yetkileri, şer'iyye mahkemelerinin elinden almışlardı. 1871 tarihli nizamname ile 

Nizamiye Mahkemeleri yurt çapında teşkilatlandırılınca, şer‘iyye denilen konular 

dışındaki bütün yargı yetkileri bunlara devredildi; hatta taşralarda kısmen vazifesiz 

kalmış olan kadılara Nizamiye Mahkemelerinin reisliği tevcih edilmeye başlandı. 33 

1862’de kurulan ve 1873’te kabul edilen bir talimatla yeni bir şekil verilen 

Meclis-i Tetkikat-ı Şer‘iye, Şer‘iye mahkemelerinin temyiz mercii olarak görev 

yapmaya başladı. 34 Bu meclis, fetvahaneden kendisine havale edilecek olan davâ 

ve meseleleri bir temyiz mahkemesi olarak inceleyecekti. Ser‘î mahkeme 

kararlarının şer'î hükümlere aykırılığı söz konusu ise, durumu gerekçeleriyle 

beraber Şeyhülislama arz edecekti. Bu arada bu meclisin bir altında ve şer‘iyye 

mahkemelerinin üstünde bulunan Fetvâhane-i Âli de, şer'iyye mahkemelerinin 

kararları hususunda temyiz ve istinaf yetkilerine sahip bir mahkeme olarak 1875 

tarihinde kurulmuştur. 35 

Nizamiye ve Şer'iyye Mahkemelerinin görevlerini tespit hususunda bazı 

karışıklıklar ortaya çıktıkça, zaman zaman hukuki düzenlemelerle her iki 

mahkemenin görevlerini açık bir biçimde birbirinden ayırma yoluna gidildi. 


34 İhsanoğlu, a.g.e., c.II, s.434. 

35 Cin-Akgündüz, a.g.e., s.285.

14 

Bunlara göre, Şer'iyye Mahkemeleri sadece vakıf mallarının aslına, hacre, vasiyete, 

vasi tayîn ve azline, yetim mallarına, vakıfların borç ilişkilerine, miras hukukuna 

ve diğer şer‘î haklara bakabilecekti. Diğer konularda Nizamiye Mahkemeleri 

yetkiliydi. 36 

1913 tarihli Kanun-u Muvakkat ile şer'iyye mahkemelerinin teşkilat ve 

görevleri yeniden düzenlendi. Bu düzenleme önemli yenilikleri ihtiva ediyordu. 

Düzenlemeyle mülâzemet usulü ve sınırlı süreli kadılık düzeni tamamen kaldırıldı. 

Kadılık için en az 25 yaşını doldurma şartı getirildi. 1916 tarihinde kazaskerlik ve 

evkaf mahkemeleri de dahil olmak üzere bütün şer‘iyye mahkemeleri Adliye 

Nezâreti’ne bağlanmış ve Temyiz Mahkemesinde şer'iyye adıyla yeni bir daire 

teşkil olunmuştur. 

Mütârekeden sonra 1919 tarihli kararname ile tekrar Şeyhülislamlığa 

bağlanan şer‘iyye mahkemeleri, 1917 tarihli Usul-i Muhakeme-i Şer'iye 

Kararnamesi ile yeni bir düzenlemeye tabi tutulmuştur. TBMM'nin teşkilinden 

sonra dört sene daha aynı kararname uygulanmış ise de, 1924 tarihli “Mahâkim-i 

Şer'iye'nin ilgasına ve Mahâkimin Teşkilatına ait Ahkâmı Mu‘adil Kanun” ile bu 

mahkemelere son verilmiştir. 

36 Bkz., a.g.d., B.nr:236.

15 

1.3.(C-233) NUMARALI İNEGÖL ŞER‘İYYE SİCİL DEFTERİNDEKİ 

BELGELERİN KONULARINA VE TÜRLERİNE GÖRE DAĞILIMI 

İncelediğimiz defter 100 varaktan ibarettir. Sicil defterindeki ilk belgenin 

numarası 145 sonuncusunun ise 549’dur. Defter H.1313-1314/M.1892-93 yıllarına 

aittir. Biz bu belgelerin 305. numaraya (19/Zilhicce/1313) kadar olanlarını (37 sayfa) 

inceleyip transkripsiyonunu yaptık. Çalışmamızın ekler kısmında bu 

transkripsiyondan bazı örnekler yer alacaktır. C-233 Numaralı Şer‘iyye Sicili 

defterindeki, 145 numaralı ilk belgenin tarihi, 19/Recep/1313, 549 numaralı son 

belgenin tarihi ise, 4/Şaban/1314’tür. Milli Kütüphane’de İnegöl’le ilgili 

bulduğumuz diğer defterler şunlardır; 

B= 368,369,370,371,372,373,374,375,376,377,378,379. 

C=226,227,228,229,230,231,232. 

D=38,39. 

Ayrıca incelemiş olduğumuz defterdeki belgelerin, konularına ve türlerine 

göre dağılımını vermek istiyoruz. Belgelerin konularına göre dağılımı, numaraları ile 

birlikte aşağıda yer aldığı gibidir. 

3.1. Belgelerin Konularına Göre Dağılımı 

İncelediğimiz defterdeki belgeleri, konularına ve belge sayılarına göre şu 

şekilde ayırmak mümkündür: 

1-Berat: 285,296 37 .(2 belge) 

2-Deyn: 163,170,177,181,189,287,290,298,301.(9 belge) 

3-Hüküm İ‘lamı: 188 (1 belge) 

37 285 ve 296 numaralı belgelerimizde İnegöl’ün Domaniç Nahiye’si Durabey Köyü Camii Şerifi için 

imamlık hususunda berat istenmesi ve buna verilen cevap konusu yer almaktadır.

16 

4-Hisse Davası:145,146,150,154,178,182,184(2),193,217,221,236,240,241,251, 

252,255,263, 280,292,293 (20 belge) 

5-İbra: 148,169,233,265. (4 belge) 

6-Kefalet: 180,180(2),198,201,226,227,291.(7 belge) 

7-Mehir: 173,176,246.(3 belge) 

8-Men İ‘lamı: 175,185,218,249,254,269. (6 belge) 

9- Mülkiyet Davası: 166,224,295,302.(4 belge) 

10-Nafaka: 183,214,215,229,244,246.(6 belge) 

11-Nikah: 172,222,260,262,276. (5 belge) 

12-Rüşd Davası: 174,253,266,278,303 (5 belge) 

13-Talak: 204 (1 belge) 

14-Terike: 176(2),228,232,234,255,270,272,273,274,299.(10 belge) 

15-Vakıf: 178,284,296,300.(4 belge) 

16-Veraset: 186,203,213,219,226,248,261,267,268,282,286,292,294,297.(14 belge) 

17-Vekalet: 147,151,161,165,167,168,171,179,181(2),183(2),185(2),177(2),179(2), 

190,191, 192,194,195,196,197,199,200,202,205,207,208,209,210,211,212,223, 

225,230,231,235,239,242,243,247,250,257,258,259,264,271,277,279,288, 304. 

(49 belge) 

18-Vesayet: 162,164,184,216,245,275,283,289,293,305.(10 belge) 

19-Zevciyet: 206,237.(2 belge) 

3.2.Belgelerin Türlerine Göre Dağılımı 

Ayrıca mezkur sicil defterindeki belgelerin türlerine göre dağılımını yapmak 

istiyoruz. Böylece belge türlerini görmek, rükünlerini tanımak ve sayılarını tespit 

etmek imkanını elde etmiş olabiliriz. Aşağıda belge türleri numaraları ile 

gösterilmiştir.

17 

Berat: 285 ( 1 belge). 

Hüccet: 

145,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155,156,157,158,159,160,161,162,164, 

165,167,168,169,171,172,174,178,179,180,183,184,175-2,176-2,177-2,178-2, 179-2, 

180-2,181-2,182-2,183-2,184-2,190,191,192,193,194,195,196,197,198, 199, 200,201 

202,205,207,208,209,210,211,212,214,215,216,217,222,223,225,226,227,228,229,230, 

231,232,233,234,239,240,241,242,243,244,245,246,247,250,251,252,253,255,256,257, 

258,259,260,262,264,268,270,271,272,273,274,275,276,278,279,280,281,283,284,285, 

288,289,291,293,294,296,299,304,305. (122 belge). 

İ‘lam:163,166,170,173,175,176,177,181,182,185,186,187,188,189,203,204,206,213, 

218,219,220,221,224,235,236,237,238,248,249,254,261,263,265,266,267,269,277,28 

2,286,287,290,292,295,297,298,301,302,303 (38 belge). 

Vakfiye: 178,296,300. (3 belge). 

Belge türlerinin tanınması açısından defterimizden belgeleri örneklemek 

istiyoruz. 

-Hüccet: 

Hüccetler, kadı huzurunda tespiti yaptıran şahsın eline verildikten başka, 

şer‘iyye sicillerine de bir sureti işlenirdi. Tespitlerimize göre, alım-satım, kira, 

nafaka, vekalet, vasiyet, kefalet, borç, hibe, rüştün ispatı, vb. konularda hüccetler 

bulunmaktadır. 

Hüccetin rükünleri: 

a)Tasdik ibaresi: Hüccet metnine geçilmezden önce, kadının tasdikine yer 

verilir. Arapça olan bu ibareler hücceti tertip edenin mevkiine göre değişik 

şekillerde tertip edilmiştir. 

b)Başlangıç formülü: Hüccetlerin belirli başlangıç formülü vardır. “Sebeb-i 

kitab-ı tahrir oldur ki …” vb. 

c)Metin: Hüccet metninde, önce taraflar takdim edilir. Davacıdan sonra, 

“kazâ-i mezkûr Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde”

18 

şeklinde mahkemenin tanımına yer verilir. Sonra, “ iş bu bâisü’l kitab..” ifadesi ile 

davalı tanıtılır. 

Akabinde konu anlatılır. Çeşitli hüccetler vardır. Bunlardan sulh hüccetine 

göre, anlaştıkları meblağ ile ödemenin peşin veya vadeli olacağına işaret edilir. İki 

tarafın ifadelerinden sonra, tespit edilen hususun sicile kaydedildiği “ mâ veka‘a 

bi’t talep ketbolundu.” şeklinde ifade edilir. 

d) Tarih: Hüccetlerin tarihleri, i‘lamlar ve fermanlar gibi, Arapça olarak yazı 

ile yazılır. 

e) Şuhûdu’l hal: Bu bölüm, hüccete konu olan meselelerin görüşülmesi 

sırasında, hazır bulunan kimselerin adlarını ihtiva eden kısımdır. Bu, davanın 

umuma açık ve tarafsız olduğunun bir göstergesidir. 38 

-İ‘lam: İ‘lamlar yazılırken aşağıda vereceğimiz sıra takip edilir: 

a) Elkab: “Ma‘ruz-ı dâ‘i devlet-i aliyyeleridir ki...” gibi bir elkapla başlar. 

b) Davacının Hüviyetinin Tesbiti: Önce davaya konu olan şahsın sakin 

olduğu şehir, kasaba ve mahallesi, sonra vazifesi ve adı kaydedilir. 

“Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına muzaf İnegöl 

kazâsı mahallâtından Orhaniye mahallesi sakinlerinden sahib-i arz-ı hâl işbu 

bâ‘isü’l i‘lam Ahmet bin Hüseyin” gibi. 39 Varsa vekillik bu da burada gündeme 

getirilir. Bundan sonra sıra, davacıların kadı önünde dava ikamesine gelir. 

c) Davalının Hüviyetinin Tesbiti: “.. kaza-i mezkurun mahallatından 

Sinanbey mahallesinde Yeni….. Muhacirlerinden. derûn-u arz-ı halde ismi mezkur 

Ali oğlu İsmail Çavuş ibn-i Ali…” gibi. 

d) Davanın Konusu: Davalının ismin müteakiben, “muvacehesinde” sözüyle 

davacının iddialarına yer verilir. “Muceb-i şer‘isi olan ……. matlubumuzdur” 

sözüyle istedikleri ceza belirtilir. 

e) Davalının Cevabı: Davalı iddiayı tamamen veya kısmen kabul edebileceği 

38 Kütükoğlu a.g.e., s.358; Ayrıca tam metin için bkz., “Ekler” bölümü (B.nr:9). 

39 Bkz. A.g.d., B.nr:166.

19 

gibi red de edebilir. “…ol dahi cevabında hane-i müdde‘ayı mezkuru tarihi‘lamdan 

1.5 sene mukaddem beher şehri 15’er kuruş icar ile mezbur Ahmet’e icar 

ve ol dahi isticar ve kabul edip bedel-i icaresine mahsuben mezbur Ahmet’ten 

meblağ-ı mezkur 10,5 yüzlük altunu ahz-u kabz edip ……………olan 1,5 senelik 

bedel-i icaresi 270 kuruşu be‘de’t tenzil baki kalan 864 kuruş el-yevm mezbur 

Ahmet’e deyni olduğunu be‘de’d def‘ ve’l inkar…” 

f) Beyyine Talebi: Davalının iddiayı inkarından sonra, davacıdan davasını 

ispat etmesi istenir. “… müddeasına mutabık Beyyine talep olundukta…” 

g) İspat: İspat için genelde, şahitler dinletilir veya davalıdan yemin etmesi 

istenebilir. 

h) Hüküm: Şahitlerin tezkiyesinden bahsedildikten sonra, “ mucebince 

……hükm olunduğu” veya “ …….. tenbih-i şer‘i olunduğu tescil ve i‘lam olundu.” 

şeklinde ifade edilir. 

ı) Tarih: İ‘lamlarda hükümden sonra Arapça ve yazı ile yazılmış tarih 

bulunur. “Fi yevmi’s sabi‘ min şehr-i Şaban-u’l muazzam sene selase aşere ve 

selase miete ve elf” gibi. 

i)İmza ve Mühür: Tarihin altında kadı ve naibin imzası bulunur. 40 

40 Kütükoğlu, a.g.e., s. 348.

20 

İKİNCİ BÖLÜM 

İNEGÖL’ÜN TARİHÇESİ 

İnegöl Anadolu’nun batı yakasında Marmara bölgesinin önemli ulaşım yolları 

üzerinde, Bursa’nın 45 km doğusundadır. Kuzeyinden Kestel ve Yenişehir, 

batısından Keles, doğusundan Bilecik ve Kütahya ile çevrilidir. Bursa’nın zengin 

bir ilçesidir. 41 Uludağ eteklerinde kurulmuş, yeşillikler içinde çok verimli bir 

ovadır. 

İnegöl’ün yüzölçümü 1.006 km²’dir. İlçe, adıyla anılan geniş bir ovada yer 

alır. İlçe ekonomisinde en önemli faaliyetler, tarım, ağaç işleri, mobilyacılık, orman 

ürünleri, tekstil, turizm, gıda ve makine sanayiidir. 42 

Evliya Çelebi, bu kentin adının Cuma’nın galatından geldiğini söyler. “Bu 

kent Cuma günü fetholunduğu için, Cuma demek olan “Ezine” İne’ye 

dönüşmüştür”. 43 der. 

2.1.İlk ve Orta Çağlarda İnegöl 

1847 yılında yapılan yöredeki kazılarda çıkarılan eski sikkelerden, ayrıca 

1942 yılında Alman Arkeolog Kurt Bittel tarafından İnegöl üzerine yapılan 

kazılarda elde edilen arkeolojik bulgulardan İnegöl ovasında İ.Ö. 3000 yılından 

itibaren yerleşme olduğu anlaşılmaktadır. Höyüğün en alt tabakalarından elde 

edilen bilgiye göre Troya (İ.Ö 3000) ile, daha üst tabakalardaki malzemeye göre ise 

Bozhöyük ve Demircihöyük (İ.Ö 2500) ile çağdaş olduğu anlaşılmıştır. Elde edilen 

41 Raif Kaplanoğlu, Bursa Yer Adları Ansiklopedisi, Bursa Ticaret Borsası Kültür Yay., İstanbul 

1996, s.170. 

42 Yurt Ansiklopedisi, Anadolu yay., İstanbul 1981, s.1725. 

43 Evliya Çelebi, Seyahatname, Sadeleştirme: Mümin ÇEVİK, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1985, c.I, 

s.45.

21 

bilgilere göre İ.Ö. 2000 yüzyılında bu bölgenin daha çok batısının gelişim alanı 

içinde kaldığını göstermektedir. Bilinebildiği kadarıyla Anadolu’ya ilk gelen 

(Hititler) M.Ö. 1900 yılları ile 2000 yılları arasında yaşamışlardır. Çanakkale ve 

İstanbul Boğazları sınır olmak üzere İnegöl de bu sınırlar içinde Eti hâkimiyetinde 

kalmıştır. 5000 yıl önce yerleşim olduğu anlaşılan bu topraklara, M.Ö 7. yüzyılda 

Trakya'da yaşayan Bittynl'ler, İskit saldırılarından korunabilmek için kuzeyden 

Anadolu'ya ve buralara göç etmişlerdir. Ama bölgenin kendilerinden daha güçlü 

Lidyalıların hâkimiyeti altına girmekten kurtulamamışlardır. 

M.Ö.546 yılında Lidya Kralı Kroisas Pers ordularına yenilince, M.Ö 435 

tarihine kadar Persler tüm bölgeye hükmederler. M.Ö. 4. yüz yılda Büyük İskender, 

bütün Anadolu'yu hegemonyası altına alır. M. Ö. 325 yılında öldüğünde Bithinya 

ve Küçük Asya'nın toprakları İskender’in komutanlarından Antiomus idaresine 

girer. Büyük İskender’in kurduğu Makedonya imparatorluğunun zaman içinde 

parçalanması üzerine İnegöl Bergama krallığının eline geçer. Bursa ve dolaylarına 

daha önce yerleşmiş olan Bittynler Atronos çayından İzmit, İznik, daha doğuda 

Kastamonu ve Ereğli’ye kadar uzanan sahada zaman zaman hâkimiyetini 

hissettirirler. M. Ö. 2. yüzyılın sonlarında Bursa ve çevresi Bergama krallığıyla 

beraber Roma hâkimiyeti altına girmiş ve Romanın bir vilâyeti olmuştur. 44 

Angelakoma, İnegöl’ün Bizanslılar dönemindeki adıdır. Göl başı veya küçük 

göl anlamlarına gelmektedir. Bazı araştırmacılara göre ise, Angelin elçilik yapan 

melek yani Cebrail anlamına geldiği ifade edilmektedir. 45 

2.2.Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde İlçenin Durumu 

İznik, Mayıs 1097 yılında Haçlı orduları tarafından kuşatılır. Selçuklular 

İznik önlerinde Bizanslılarla savaşa girerler. Her iki taraftan çok zayiat olur ve İznik 

Bizanslıların eline geçer. Bizans hâkimiyetinin hüküm sürdüğü Batı Anadolu'da Emir 

Monduğ ile Emir Muhammed komutasındaki Türk birlikleri tekrar İznik, Bursa ve 

Ulubat çevresindeki zayıf Bizans güçlerini temizleyerek Çanakkale Boğazı’na kadar 

44 Kenan Kahraman, Geçmişten Günümüze İnegöl, İnegöl Kültür Sanat ve Yardımlaşma Vakfı yay., 

İstanbul 1992, s.32. 

45 Bilge Umar, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılap kitabevi, İstanbul 1993, s.73; Çelebi, a.g.e., c.I, 

s.498.

22 

bölgeyi hâkimiyeti altına almalarına karşın (1113) I. Aleksiyos Komnenos'un gönderdiği 

Bizans ordusu karşısında başarılı olamayarak dağılırlar (1115). Türkler tekrar geri 

gelmek üzere bölgeden ayrılırlar. Bu durum Anadolu'daki Türk hâkimiyetini önemli 

ölçüde sarsmış ve Türkler sahil bölgelerinden İç Anadolu'ya çekilmeye başlamışlardır. 

Boşaltılan Batı Anadolu Bizanslılar tarafından işgal edilmiştir (1143). Daha sonra 1. 

Mesut'un 2. Haçlı ordusunu imha etmesiyle Anadolu'nun hâkimiyeti tekrar 

Selçukluların eline geçmiştir. 46 

Anadolu'da kurulan beylikler dönemi Osmanlılara uzanan tarihi 

köprünün daha iyi anlaşılması bakımından önemlidir. Beylikler her şeyden 

önce Anadolu'nun Türkleşmesi yönünden önemli tarihî bir görev yerine 

getirmişlerdir. 47 

2.3 İnegöl’ün Fethi ve Osmanlılar Dönemi 

Anadolu'da kurulan beyliklerin Ali ve Mehmet Beylerin Bursa’da hapsedilmeleri, 

sonra Mehmet Bey’in bu kenti yıkması Tacettin oğullarından Mahmut 

Beyin İznik’te idam edilmesi ve Hasan Bey’in bir süre sonra Bursa’da hapsedilmesi 

olayları dışında Bursa ve çevresini doğrudan ilgilendirmediği görülmektedir. 

1236 tarihinde Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat’ın ölümünden sonra 

yerine geçen II. Gıyasettin Keyhüsrev zamanında Anadolu karışıklıklara sahne 

olur. Selçuklu Devleti nüfusunu önemli ölçüde yitirir. Anadolu fiilen Moğollar yani 

İlhanlı devletinin hükmü altına girer. Ancak İlhanlıların uçtaki beyliklere kadar 

güçlerini yayamamaları, Ertuğrul Gazinin beyliğine hayat hakkı tanımıştır. Anadolu 

baştanbaşa siyasi çalkantı ve otorite boşluğunun acısını hissederken, Ertuğrul 

Gazi aşireti adına uygulamış olduğu politikasıyla bu karışık dönemleri sessizce 

geçirmesini bilmiştir. Osman Bey de aynı anlayışı devam ettirerek Selçuklu 

sultanına olan bağlılığını sürdürmüş, kendi yerleşim alanına yakın Bizans köy, 

kasaba ve kentlerine akınlarda bulunmuştur. 

46 İbn-i Bibi, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, çev. M.Nuri Gencosman, Uzluk Basımevi, Ankara 

1941; Gordlevski, Anadolu Selçuklu Devleti, çev: Azer Yaran, Onur yay. Ankara 1988. 

47 Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan neşriyat., İstanbul 1971, s.70.

23 

Kulaca Hisarı'nın fethi (Âşıkpaşazâde 15 Şubat 1287, Hoca Saadettin 1288), 48 

üzerine telaşlanan İnegöl ve Karacahisar Tekfurları Osmangazi’ye karşı ittifak 

oluştururlar. Müneccim Başı ise Kulaca Hisarı’nın fethi için M.1281 tarihini 

vermektedir. 49 Her iki taraf Erice (İkizce) denilen mevkide karşılaşırlar. Burada 

yapılan savaşta düşman bozulur, İnegöl tekfurunun kardeşi müttefiklerin 

kumandanı Phlatos öldürülmüş, harbi Osman Bey kazanmıştır. (H.687- M.1287) 50 

Ardından Osman Gazi mühimce bir kuvvet ile Angela Koma’ya doğru 

hareket eder. Akıllı ve ani bir baskınla İnegöl tekfuru Nikola ile birçok muhafız 

öldürülür. Bolca ganimet ve esir alınır. Osman Bey bunlardan bir kısmını Selçuklu 

sultanına takdim eder. 51 

Kısa zaman sonra Karacahisar (İnönü Kalesi) fethedildi. Bilecik kolaylıkla 

alınırken Osman Bey Yarhisar Kale’sine yürüdü. Kale kısa zamanda kuşatıldı ve 

zaptedildi. Ardı ardına yapılan fetihlerin doğurduğu şaşkınlığı ve düşmanın manevi 

gücünün zayıflığını çok iyi değerlendiren Osman Bey sevgili Turgut Alp’i bir 

miktar cengâver ile Angela Koma üzerine yolladı. Turgut Alp Angela Koma 

kalesini kuşattı. Yaklaşık 14 yıldır yapılan planlı bir çalışma ile çember iyice 

daraltılmıştı. Beklenmedik bir hücumla Turgut Alp uzun süre kendilerini uğraştıran 

zamanın en güçlü kalelerinden birinin daha fethini gerçekleştiriyordu. İnegöl 

fethedilmişti. Kalenin ganimetleri fetihte Osman Bey’e sunuldu ve gazilere 

dağıtıldı. (M.1298) 52 

Âşıkpaşazade ardı ardına yapılan bu fetihlerin H. 699–700 /M.1299–1300 

tarihinde yapıldığını belirtir. Osman Bey’in komşuları olan Rum beylerinin en 

kuvvetlisi ve en tehlikelisi Angela Koma Tekfuru idi. Bu yüzden İnegöl beş 

aşamada düşürülebilmiştir. Artık Osman Bey’in topraklarını batıya ve kuzeye 

doğru genişletebilmesi için önemli bir engel kalmamış ve Bursa yolu açılmıştır. 

Bundan sonra Osman Bey İnegöl ve dolaylarının yönetimini silah arkadaşı Turgut 

48 Hoca Sadeddin, Tacut-Tevarih, Kültür Bakanlığı yay. Ankara 1979, s.24. 

49 Münecimbaşı Ahmet Dede, “Sahaifü’l –Ahbar Fî Vekayi‘ü’l-Âsar”, Tercüman Gazetesi yay., 

1001 Temel Eser, (Tarihsiz). 

50 Aşıkpaşazade, Tarih-i Aşık Paşazade, Haz. Nihal Atsız, İstanbul 1970, s.17. 

51 Hammer , Büyük Osmanlı Tarihi, Emir Basım Yayım, İstanbul 1998, s.69; Uzunçarşılı, Büyük 

Osmanlı Tarihi, TTK yay. (Tarihsiz), c.I, s.87-100. 

52 Sadeddin, a.g.e., s.25; Paşazade, a.g.e., Bab:13, s.29.

24 

Alp'e verdi. Turgut Alp bir yandan savaşlara katılırken bir yandan da oralara 

“Turgut ili” damgasını vuruyordu. Turgutalp, Osman Bey’den sonra oğlu Orhan 

Bey'e de Akçakoca, Konuralp, Samsa Çavuş, Karamürsel ve Abdurrahman Gazi 

gibi değerli komutanlarla birlikte üstün hizmetler vermiştir. 53 

2.4.İnegöl’deki Tarihi Yapılar 

2.4.1.Beyazıt Han Camii (Cuma Camii) 

C-233 numaralı Şer‘iyye Sicili’nde adı geçen camilerden biri Beyazıt Han 

Camii’dir. Bu cami yer olarak, İshak Paşa medresesine bitişik vaziyettedir. 

M.1398–1402 tarihleri arasında I. Beyazıt (1389-1402) tarafından inşa ettirilmiştir. 

Camii dikdörtgen planlıdır, tek kubbeli olup sekizgendir. Evliya Çelebi'nin kaydına 

göre kiremit çatı ile örtülü bir camii idi. 54 Tamamen yıkılan bu camii, günümüzdeki 

gotik yapısı ile II. Abdülhamit (1876-1918) döneminde yaptırılmıştır. Yalnızca 

minare ve kaidesi eski camiden kalmıştır. Dıştan dışa 10.5x10.5 boyutundadır. 

Yapının bütün pencereleri eş boyutlu ve sivri kemerlidir. 55 

Defterimizdeki 162 numaralı belgemizde, caminin adı “Cuma Camii” olarak 

yer almaktadır. 1892 yılında bu caminin imamı, Emin Efendi ibn-i Emin’dir. 

2.4.2.İshak Paşa Külliyesi 

Külliye hakkında bilgi vermeden önce, İnegöl’e çok değerli eserler yaptıran 

İshak Paşa‘dan kısaca söz edelim: 

İshak Paşa Bursa Kütüğüne göre, İnegöllü İbrahim Ağa'nın oğludur. İshak 

Paşa kabiliyeti ve istidadı sayesinde yükselerek Bosna beylerbeyi olmuş bilahare 

birçok valiliklerde bulunduktan sonra sadaret (Başbakan) mevkiine yükselmiştir. II. 

Murad’ın (1421-1451) düşmanlarının hilelerini sezerek, onlar hakkında hükümdara 

verdiği bilgiler sayesinde teveccüh ve muhabbetini kazanmıştır. Ayrıca II. Murad'ın 

53 İ.Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye yayınevi, İstanbul 1971, c.I,s.5 

54 Çelebi, a.g.e., c.I, s.79. 

55 Kahraman, a.g.e., s. 112.

25 

hazinedar başlığını, nezaretle Anadolu beylerbeyliğini, Rumeli Beylerbeyliğini, 

Kubbeniş'in Vezirliği (Bakan), II. Murad'la beraber Varna ve II. Kosova muharebelerinde 

Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) ile de İstanbul’un fethinde en mühim 

vazifelerinden birini yaparak birlikte savaşmıştır. Birçok eyalet valiliklerinde ve 

bilhassa Bosna beyliği döneminde kudret ve liyakatini dostuna ve düşmanına 

gösterdiğinden 1470 yılında Fatih Sultan Mehmet (1451-1481) tarafından o 

zamanın en büyük devlet memuriyeti olan Vezir-i Azamlığa (Başbakan) tayin 

edilerek bu görevini 2 yıl sürdürmüştür. Sultan Murat tahtını II. Mehmet'e bıraktığı 

zaman vezir İshak Paşa'yı kendisiyle Manisa'ya götürmüştür. 56 İstanbul’un 

fethinden sonra ikinci kez vezir-i azam olarak atanmış, II. Beyazıt’ın hükümdarlığı 

sırasında yine vezir-i azam olmuştur. 

İshak Paşa devlet hizmetleri arasında sosyal ve kültürel sahalara yönelik 

Edirne, İstanbul, Selanik, Kütahya, Ankara ile Bursa'nın İnegöl ilçesinde, cami, 

medrese, imaret, zaviye ve çeşmeler de yaptırdı. 1483 tarihinde eceliyle vefat 

etmeden önce yaptığı vasiyet gereği, İnegöl’e getirilerek kendi adını taşıyan 

camiinin ön tarafına gömüldü. Yol genişletilmesi ve çevre düzenlemeleri 

çalışmaları nedeniyle mezarı 1937 yılında hanımı Tacünnisa Sultan Hatun için 

yapılan Türbenin içine kapının karşısına taşınmıştır. 57 Türbenin Rûmîler ve kum 

saatleriyle süslü ayaktaşları muhteşemdir. Türbede kitabe yoktur. 58 İshak Paşa 

Camii’nin güneybatısında yer alan Tacünnisa türbesinin de bugün kitabesi 

bulunmamaktadır. 59 Türbede üç kabir vardır. 1937 yılında çevre düzenlemesi 

nedeniyle belediye mezarlığına nakledilinceye kadar camiin avlusunda ve türbenin 

etrafında tarihi bir mezarlık bulunmaktaydı. 

İshak Paşa’nın memleketi İnegöl’e yaptığı diğer hizmetler: 

1- 15 odalı ve büyük bir dershaneli medrese. 

2- Bir imaret 

3- İshak Paşa Camii 

56 Şaban Aykut, Büyük Bursa Tarihi Antolojisi, Hat matbaası, Bursa 2000, s.304. 

57 Aykut, a.g.e., s.304. 

58 Cahit Baltacı ,15-16. Asırda Osmanlı Medreseleri, İrfan matb., İstanbul 1976, s.262. 

59 Türbe için bkz. Ekler “Resim-1”.

26 

4- Bir hamam 

5- Şehre bol miktarda su getirip, pek çok çeşme yaptırmış. 

6- Kethüdası Sinan Ağa’ya bu hizmetlerin ifasında sarf edilecek akarların 

düzenlenmesini, ayrıca yeni hizmetler yapılmasını, okullar açılmasını her türlü 

sosyal çalışmalara girilmesini öğütlemiştir. Bütün bu hizmetlerin karşılanabilmesi 

için ülkenin dört bir yanından gelir getirecek akarlar İshak Paşa’nın H.873/M.1468 

tarihli vakfiyesi ve Tacünnisa Sultan Hatun’un vakfiyelerinde belirtilmiştir. İmaret 

yıkılıp kaybolmuştur. Burada örnek olması bakımından imarette pişecek yemeklerle 

hademe tahsisatını belirten bir bilgi vermekle yetineceğiz: 60 

“Vakıf sorumlusuna günde 15 dirhem, şeyhe 5 dirhem, imama 4 dirhem, 

aşçılara 4 dirhem, ekmekçilere 3 dirhem, cüz okuyacak hafızlara 1’er dirhem, 

kandilciye 2 dirhem, hancıya 1 dirhem, kâtibe 5 dirhem, tahsildara 5 dirhem, odun 

için 6 dirhem, et için 40 dirhem, ziyafet için 10 dirhem, (verilen rakamlar 

günlüktür) imarette pişecek aş için her gün 2 kile buğday, ekmek için her gün 6 kile 

undan ibarettir.” 61 

İshak Paşa Camii: Defterimizde, 145 numaralı belgede adı geçen İshak Paşa 

Camii, İnegöl ilçesinin merkezinde yer almaktadır. İshak Paşa Camii, medresesi ve 

türbesinden oluşan mimari manzumenin sanat tarihimizde, “Bursa Üslubu” adıyla 

anılan 15.yy Osmanlı Türk Mimarisi’nin örnekleri arasında önemli bir yeri vardır. 62 

Bu külliyenin doğusunda, dört yol arasında hamamın da üslup bakımından aynı 

döneme mensubiyeti göz önünde tutulursa, bu eseri de İshak Paşa Külliyesi içinde 

incelemek icap eder. Ayrıca bugün “Şifa Hamamı” ismiyle faaliyetini 

sürdürmektedir. 63 Bu hamam, İshak Paşa’nın Ankara'da yaptırdığı hamamlara da 

bir hayli benzerlik göstermektedir. Vakfiyesinden külliyenin aslında “imaret, 

zaviye, medrese, han, türbe ve ahırdan” oluştuğunu öğreniyoruz. Külliyenin 

giderlerini karşılayacak vakıflar ve çalışan personel ile çalışma esaslarını belirtilen 

vakfiye İshak Paşa’nın ölümünden önce tamamlanmıştır. İshak Paşa imareti, 

zaviyesi, hanı ve ahırları bugün tamamen kaybolmuştur. Yalnız imaretin yanına lat- 

60 “Erken Dönem Osmanlı Sanatı”, Komite, T.C.K.B., yay. İzmir 1999, s.151-159. 

61 Aykut, a.g.e., s.305. 

62 Bkz. a.g.d. B. nr: 145. 

63 Yekta Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, T.C.K.B. yay., Ankara 1999, s.154.

27 

if zarif ve güzel bir medrese yaptırdığından hareketle, zaviyesi, hanı ve ahırların 

camii ile medresenin batı orta kısmında olması muhtemeldir. 1887 tarihinde 

Abdülhamit (1876-1918) zamanında bu bölgenin güney ucuna bugün belediye 

çarşısı adıyla anılan bedesten yaptırılması külliyenin genişletilmesi amacına 

yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca kalıntılardan eski şehir merkezinin bu bölge 

etrafında yoğunlaştığı görülmektedir. Bugün hala camii avlusundaki şadırvandan 

akmakta olan temiz ve leziz su külliyeyi tamamlamaktadır. 64 İshak Paşa 

külliyesinin ayakta kalabilen tüm yapıları 1961–1969 yılları arasında Vakıflar 

Genel Müdürlüğünce onarılmıştır. 65 

İshak Paşa’nın 891 H./M.1486 tarihli vakfiyesinde belirttiği cami, eserlerinin 

en önemlilerindendir. Yapının inşa tarihi kesin olmamasına rağmen vakfiye 

metnindeki diğer bilgiler yardımıyla belirlenebilmektedir. “Vâkıf, İnegöl’de kâin 

ve yukarda zikirleri geçen, akarı vakfettikten sonra...” denildiğine göre camii 

H.873/M.1468 tarihinden önce yapılmış olmalıdır. Ters “T” tipi denilen sisteme 

göre yapılan camii Bursa üslubu adı verilen devrin ürünüdür. Caminin ahşap kapısı 

ile kemer ve söveleri orijinaldir. Üstü kurşunla örtülü olan camiinin daha önceleri 2 

basamak yüksek olan ibadet mekânı sonraları yer kazanmak için yan duvarlarının 

paye haline getirilmesi ve içinin de pencere altlarına kadar dolgu malzemesi ile 

doldurulmasıyla diğer mekânlarla birleştirilmiştir. Bu arada camiin iç görünümü de 

oldukça bozulmuştur. 1877 tarihinde 2. Abdülhamit (1876-1918) zamanında esaslı 

bir şekilde tamir görmüş 66 bu durum caminin giriş kapısı üstündeki 59x83 cm 

ebadındaki 4 satırlık mermer kitabede kaydedilmiştir. 67 

İshak Paşa Medresesi: Caminin kuzeyinde kalan medrese ise, U planlı açık 

avlulu bir yapıdır. Güney kısmı açık olan avlunun kuzeyi ile doğu ve batısı 

medrese mekânları ile çevrilidir. Doğudan ve batıdan medreseye birleşen iki kanat, 

altışardan 12 hücreyi oluşturur. İkişerden dörder penceresi dışa açılan köşe 

64 İshakpaşa camii için bkz. Ekler “Resim-2”. 

65 A.S.Ülgen, “İnegöl İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, c.IV, s. 192-195. 

66 Aykut, a.g.e., s.304. 

67 Kahraman, a.g.e. s.112.

28 

hücrelerinin kapıları, çapraz eksenindedir. 68 Diğer hücrelerde ise dışa açılan birer 

pencere ile avluyu sınırlayan birer pencere ve kapı bulunmaktadır. Köşe hücreleri 

üçgen kuşaklı diğerleri pandantif geçişli birer kubbe ile örtülüdür. Dershanenin 

doğu ve batı duvarlarında altta birer üstteki kuzey duvarında eksene simetrik 2 

güneyde de altta iki penceresi vardır. 69 Belgelerimizde medrese ile ilgili herhangi 

bir bilgiye rastlamadık. 70 

Medrese 1559-1560’tan önce “otuzlu” iken, 1585-1586 tarihinde “ellili” 

payesine yükselmiştir. 1652-1653’te ise “Sahn” medreselerinden itibar 

ediliyordu. 71 

2.4.3.Belediye Çarşısı 

Halk arasında kısaca kapalı çarşı olarak bilinen zamanının ve günümüzün bu 

değerli eserini H.1305./M.1887–88 tarihinde II. Abdülhamit (1876-1918) 

zamanında belediye reisi Sadıkzade Süleyman Ağa’nın yaptırdığı çarşının kitabesinde 

yazılıdır. Doğu batı doğrultusunda 47.50 x 10.80 boyutlarında dikdörtgen 

planlıdır. 1965 yılında üzeri esaslı bir şekilde tamir ettirilmiştir. Bugün halkın 

rağbet ettiği alışveriş merkezi durumundadır. 72 İki kitabesi vardır. Altışar satırlık 

iki kitabeden doğudaki birinci kitabede yapının adının belediye çarşısı olduğu 

belirtilmiştir. Batıdaki ikinci kitabede ise yapının H.1305./M.1887–88 tarihinde 

belediye reisi Sadıkzade Süleyman Ağa'nın yaptırdığı belirtilir. 73 Sicil kayıtlarında 

her ne kadar bu çarşının ismi geçmese de, onu yaptıran Sadıkzade Süleyman 

Ağa’nın ismine rastlamaktayız. 74 

2.4.4.Belde ve Köylerdeki Tarihi Yapılar 

C-233 numaralı Şer‘iyye Sicili’nde İnegöl sınırları içindeki cami, türbe, 

kervansaray gibi yapıların bir kısımlarının adları yer almaktadır. Biz burada 

adlarına rastladıklarımızı dipnotlarla gösterdik diğerlerini de listelere kaydettik. 

68 Şakir Çakmak, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taç Kapılar, T.C.K.B. yay., Ankara 2001, 

s.175, 268. 

69 E.H.Ayverdi, Fatih Devri Mimarisi, İstanbul 1974, c.IV, s.489. 

70 İshak Paşa Medresesi için bkz. Ekler “Resim-5”. 

71 Baltacı, , a.g.e., s.262. 

72 Belediye Çarşısı için bkz. Ekler “Resim-4”. 

73 Kahraman, a.g.e. s.118. 

74 Bkz. a.g.d. B. nr:191.

29 

2.4.4.1.Camiler 

1-Mehmet Bey Camii- (Hamzabey Köyü) 75 

2-Kıran (Kur’an) Köyü Camii 

3-Mehmet Bey Camii (Kulaca Köyü) 

4-Hançerli Fatma Sultan Camii (Kurşunlu Köyü) 

5-Özlüce (Eynesil) Köyü Kilise Camii 

6-İvaz Çelebi Camii Şipali Köyü 

7-Tahta Köprü Camii 76 

2.4.4.2.Türbeler 

1 -Turgutalp Türbesi (Turgutalp Köyü) 77 

2-Yiğitalp Türbesi (Yiğit Köyü) 

3-Sungur Paşa Türbesi (Sungur Paşa Köyü) 

5-Gencali Sultan Türbesi (Sarıpınar Köyü) 

2.4.4.3.Kervansaraylar 

Ortaköy Kervansarayı (Karacabey) 

Ortaçağda Anadolu doğu ile batı arasında ticaret yolu üstünde olduğundan 

transit görevini görmüştür. Taşıma kervanlarla yapılmıştır. Bu sebeple kervanların 

konaklamaları için emniyetli konaklar, kervansaraylar inşa edilmiştir. Osmanlı 

Türkleri de şehir ve kasaba dışında büyük yollar üzerinde kervansaraylar 

yaptırmışlardır. Bunlardan birisi de Ortaköy Kervansarayıdır. Kervansaray köyün 

batısında kapısı güneye bakan tamamen taş ve tuğladan yapılmıştır. 78 Yapı kuzey 

güney doğrultusunda dikdörtgen palanlıdır Destekleri bağlayan sivri kemerler 

75 Bkz. a.g.d. B. nr: 284,300. 


77 Bkz. a.g.d. B. nr: 267. 

78 Çakmak, a.g.e., s.105,268.

30 

kuzey ve güneyde duvar payelerine oturur. Giriş kapısı basık kemerlidir. 79 Üçgen 

payandalar beden duvarlarının yarısı yüksekliğindedir. Yapıyı dıştan içteki 

tonozları zarf gibi kaplayan bir tonoz örter. 80 Üst kısmı yıkık yanları haraptır. 

Kervansaray orijinalinde iki katlıdır. Kitabe yeri boş durmaktadır. 

Caferpaşa Kervansarayı(Beylik Hanı) 

Bugün, Akarsu, Güven çarşısı veya Beylik han diye adlandırılan yapının eski 

adı Cafer Paşa Kervansarayıdır. Cafer Paşa Eyüp namıyla meşhurdur. Bursa- 

Kütahya ve Eskişehir yollarının kesiştikleri yerde bulunan İnegöl kervanlarının bir 

nevi konaklama mevkiidir. İnsanların sosyal ve kültürel ihtiyaçlarının önemini çok 

iyi bilen Cafer Paşa (H.1140/M.1721) tarihinde şehrin ortasına 45.50 m boyunda 

19.65 m eninde üstü kapalı büyük ve muazzam bir kervansaray yaptırır. Daha 

sonraları üzerindeki kurşunlar sökülerek satılmış ve yerine kiremit örtülmüştür. 

Zamanla Kurşunlu Kervansarayı’nın odaları birer esnaf dükkânı haline 

dönüştürülmüştür. 81 Kervansaray bahçesi içten içe 37.50–9.65m boyutlarındadır. 

Kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzunlamasına dikdörtgen planlı açık avlulu yapının 

dik eksenlerde birer kapısı vardır. 82 

2.5.İnegöl’ün Demografik Yapısı ve Göçler 

1487 tarihli tahrirat defterine göre 83 74 hane olan ilçe merkezi, 1521 yılında 

80’e, 1573 yılında 137 haneye yükselmiştir. İlçe 1573 yılında Derviş Mehmet’in 

zeameti idi. Bu tarihte İnegöl çevresinde Pekmezalanı, Saraçali, Tekederesi adlı 

mevkiler vardı. 1510 yılında İnegöl’de; 4 mahalle ile, ilçeye bağlı 55 köy, 17 

çiftlik, 14 mezraa, 8 yaylak bulunuyordu. İlçede aynı yıllarda 4 değirmen, 17 

dükkan, 667 avarız hanesi, 223 mecerred (bekar) hane, 129 avarız olmayan hane, 5 

imamevi, 77 çeltikçi evi, 10 kesimci evi gibi toplam 1.266 ev mevcuttu. 84 

79 Aykut, a.g.e., s.307. 

80 Ortaköy Kervansarayı için bkz. Ekler “Resim-3”. 

81 Caferpaşa Kervansarayı için bkz. Ekler “Resim-6”. 

82 Kaplanoğlu, a.g.e. s.307; Kahraman, a.g.e. s.118. 

83 Tülay Yazıcı, “1530 (937) Tarihli Tapu Tahrirat Defterine Göre İnegöl, Yarhisar ve Pazaryeri 

Kazlarının Genel Durumu”, Bitirme Tezi Çalışması, Bursa, 1998. 

84 Kahraman, a.g.e. s.75.

31 

Evliya Çelebi Seyahatmanesinde XVI. yüzyıldaki İnegöl’ü şöyle anlatır: 

“Rum keferesi elinde Sultan Osman fethidir. Bursa sancağında Paşa hassı 

voyvodalıktır. 150 akçe kazadır. 66 köyü vardır. Bir mamur ovadır. Üç mahalledir. 

1000 kiremit örtülü hanesi 5 mihrap vardır. Çarşı içinde İshak Paşa Camii büyük 

yapıdır. İshak Paşa Medresesi bilginler arasında meşhurdur. Bir hanı, bir hamamı 

da İshak Paşa imaretidir. Bir de kiremitle örtülü Yıldırım Han Camii vardır. Ayrıca 

2 medrese, 2 tekke, 3 çocuk mektebi, 7 çeşmesi ve bir Yıldırım Han hamamı, 150 

dükkanları vardır.” 85 

1888 yıllığında İnegöl, Hüdavendigar ili, Ertuğrul Sancağı’na bağlı bir ilçedir 

(kaza). Bu tarihte 4 mahallesi ile, 11 köyü olduğuna bakılırsa ufak bir yerleşim yeri 

idi. Bu tarihte ayrıca ilçe düzeyinde 90 cami ve mescit, 4 kilise, 3 medrese, 8 han, 

341 dükkan, 90 okul, 4 hamam ile 146 otel odası vardı. 86 

1890’dan önce ilçenin, 17712 kadın, 16725 erkek olmak üzere toplam 34427 

nüfusu bulunmaktadır. Nüfusun 525’i gayr-i müslimdir. “Domaniç” ve “Yenice 

Gayr-i Müslim” Bucaklarıyla 115 bağlı köyü bulunmaktadır. Bu köylerin 24 tanesi 

sonradan muhacirler tarafından (93 harbi sonrası) oluşturulmuştur. İlçe merkezinde 

beş cami, iki mescit, bir medrese, 102 cilt muteber kitabı bulunan bir kütüphane, 

bir eczane, bir muvakkithane, beş harir (ipek) fabrikası, bir bedesten, iki hamam, 

305 dükkan, 7 mektep, bir telgrafhane, bir hükümet konağı ve 1374 ev vardı. 

Yenice Gayr-i Müslim Nahiyesi’nin Cerrah, Edebey, Kadimi (Akıncılar) 

adlarında üç mahallesi bulunur. 600 müslüman, 5000 gayr-i müslim toplam 5600 

nüfusu vardır. 87 

1892’de tüm ilçede 13061 erkek, 13159’u kadın olmak üzere 26220 

müslüman, 48 Rum, 2890 erkek, 2402’si kadın olmak üzere 5292 ermeni, 65’i 

erkek 54’ü kadın olmak üzere 119 katolik, 86’sı erke 82’si kadın olmak üzere168 

85 Çelebi,a.g.e., c.I, s.79. 

86 Kaplanoğlu, a.g.e., s.171-172. 

87 Kaplanoğlu, a.g.e., s.171.

32 

protestan ve 27’si erkek 11’i kadın olmak üzere 38 yahudi yaşamaktadır. Nüfusun 

genel toplamı 16164’ü erkek, 15721’i kadın olmak üzere 31885’tir. 

1898’de genel nüfus 49596 dolaylarındadır. 1908’de ise genel nüfus 7231’i 

gayr-i müslim olmak üzere 60383’tür. 88 

2.5.1.Mahalle Sayısı ve Adları 

Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde kazanın üç mahallesinin olduğunu 

söylüyor. 1892-93 yıllarına ait, C-233 numaralı İnegöl Şer‘iyye sicilinde ise şu 

mahalle isimleri ile karşılaştık: 

Sinanbey, Yenice, Burhaniye, Cuma, Orhaniye, Burhaniye, Hamidiye ve 

Muradiye Mahalleleri. 89 Belgelerimizde adı geçmeyen başka mahallelerin de 

olabileceğini ifade etmek istiyoruz. 

Bu yıllarda meydana gelen göç dalgalarıyla (93 harbi sonrası göçler) mahalle 

sayısı artmıştır. 1949 yılında ilçe 10 mahalledir. Bugün ise 12 mahalleden 

oluşmaktadır. Bunlar; 

Cuma, Yenice, Burhaniye, Hamidiye, Kemalpaşa, Mahmudiye, Mesudiye, 

Orhaniye, Osmaniye, Turgutalp, Sinanbey, Süleymaniye Mahalleleridir. 

2.5.2.İlçeye Yapılan Göçler 

1293/1876-1877 yıllarında Osmanlı imparatorluluğunun Kafkasya’da yapmış 

olduğu savaşları çeşitli nedenlerle kaybederek küçülmek mecburiyetinde 

kalmasıyla, daha önce bizim olan topraklardan anayurda önemli ölçüde göç 

olayları meydana gelmiştir. 1293 H. Yılında yapılan göçle gelenlere 93 muhaciri 

denmektedir. 1883 tarihli Hüdavendigar vilayeti salnamesinde, İnegöl ilçe merkezi 

ve köylerine gelen göçmen sayısı şöyle belirtilmektedir; 

88 Aykut, a.g.e., s.182. 

89 Bkz. a.g.d. B. nr: 146,147,155,163,167,168.

33 

İskan edilen yerin adı Hane sayısı Nüfusu Geldiği yer 

Merkez Hamidiye Mah. 167 603 Rumeli-Batum 

Merkez Burhaniye Mah. 110 625 Rumeli 90 

Merkez Orhaniye Mah. 28 15 Rumeli 

Dipsizgöl Köyü 59 214 Rumeli 

Soğukpınar Köyü 15 185 Rumeli 

Olukman Köyü 41 185 Rumeli 

93 harbinde, yani Birinci Göçle Bulgaristan’dan gelenlerin oluşturduğu 

köyler şunlardır; Hamidabad, Güzelyurt, Baloğlu, Karahasanlar, Sülüklügöl, 

Tekke, İskaniye, Olukman Akhisar, Dipsizgöl, Halhalca, Aşağibalık, Yukarıbalık, 

Tahtaköprü, İhsaniye, Eskiköy ve Kazıklı. 

1914’ten yani, I. Dünya savaşından sonra göçler sürmüş, gelenler eskiden 

gelmiş olanların yanlarına yerleşmişlerdir. Üçüncü defa göçler 1944-1945’ten yani 

II. Dünya savaşında sonra devam etmiştir. Bu göçlerle gelenleri hükümet mecburi 

iskana tabi tutarak çeşitli yerlere yerleştirmiş ve bu arada İsaören ve Çeltikçi 

Köylerine de Bulgaristan muhacirleri gelip yerleşmişlerdir. 

Nihayet 1989 yılında Bulgar zulmünden kaçan 300.000’den fazla muhacir 

Dördüncü göçün acılarını yaşamıştır. Bu göçle ilçeye 5000’e yakın muhacir gelmiş 

ve çeşitli mahallelere yerleşmişlerdir. 

93 harbinden sonra Yugoslavya’dan gelen Kocacıklılar, Arnavut ve 

Boşnaklar ise İnayet, Tuzla, Fındıklı ve Mesudiye Köylerini kurmuşlardır. 91 

Yine 93 harbi sonrasında Kafkasya’dan gelen Gürcüler; Abazalar ve 

Çerkezler yaşadıkları yerlere uygun buldukları Uludağ eteklerindeki sık ormanlı 

bölgelere Hayriye, Muratbey, Çaylıca, Gülbahçe, Fevziye, Fındıklı, Çiftlik, 

Hasanpaşa, Hamidiye, Sulhiye, Tüfekçikonak, Saadet, Bahçekaya, Karakadı, 

Güney Kestane, Yeni ve Eski Karacakaya gibi 18 köyü, Abazalar; Mezit, 

90 Bkz. a.g.d. B. nr: 274. 

91 Bkz. a.g.d. B. nr: 167,168,178,248.

34 

Osmaniye, Kestane Alan, Rüştiye köylerini, Çerkezler ise; Hacıkara ve Fındıklı 

köylerini kurmuşlardır. 

2.5.3.1964 Yılında İsimleri Değişen Köyler 

1964 yılında çıkarılan bir kanunla bazı belde ve köylerin isimleri 

değiştirilerek yeni isimler konulmuştur. Belgelerimizde eski isimleriyle yer alan bu 

yerleşim yerlerinin belge numaralarını dipnotlarla gösterdik. İsimleri değiştirilen 

yerler şunlardır. 

Eski Adı 

1-Adabinni 92 

2-Alayna 

3-Bedre 93 

4-Doma 

5-Gelene 

6-Genci 94 

7-İsaviran 95 

8-Kadimi 

9-Karacakaya İskan 96 

10-Karacakaya Yeni 

11-Kirlez 

12-Mahmure 

13-Muzalı 97 

14-Mürüvvet 

Yeni Adı 

Alanyurt 

Doğanyurdu 

Çayyaka 

Bekceniz (Şehitler) 

Kayapınar 

Işık 

İsaören 

Akıncılar 

Eski Karacakaya 

Yeni Karacakaya 

Paşaören 

Güzelyurt 

Gündüzlü 

Çaylıca 

92 Bkz. a.g.d. B. nr:235,238. 

93 Bkz. a.g.d. B. nr:155,233. 

94 Bkz. a.g.d. B. nr:267. 

95 Bkz. a.g.d. B. nr:185. 

96 Bkz. a.g.d. B. nr:253. 

97 Bkz. a.g.d. B. nr:291.

35 

15-Ruşen 

16-Sırnaz 

17-Yenice Müslim 98 

Tahta Köprü 

Sarıpınar 

Küçük Yenice 

98 Bkz. a.g.d. B. nr: 149.

36 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

XIX. yy. SONLARINDA İNEGÖL’DE SOSYAL, KÜLTÜREL VE 

DİNİ HAYAT 

3.1. Osmanlıda Toplum Anlayışı 

Osmanlı toplumunda, bir yandan sosyal grupların oluşması, diğer yandan 

devletin hakimiyet sınırlarının genişlemesi sonucunda topluma dahil olan insanlara 

belli statüler kazandırılarak toplum içindeki yerlerinin belirlenmesi, Osmanlı insan 

toplum anlayışı ve yönetim felsefesine göre gerçekleşmişti. Bu felsefeye göre; 

İnsan yaratıkların en şereflisidir. O yaratılışı gereği medenidir. O halde insan 

geçimini temin edebilmek için diğer insanlara muhtaçtır. İşte bu ihtiyaç toplumların 

ve milletlerin oluşmasına yol açmıştır. Bu felsefî görüş şu ayete 

dayandırılmaktadır. “Dünya hayatında onların yaşama biçimlerini aralarında taksim 

eden, karşılıklı hizmette bulunmaları için mertebeleşmede kimini diğerinin üzerine 

çıkaran Biz’iz….” 99 

Osmanlı da reâya, çeşitli din, mezhep ve ırklara mensup topluluklarda 

müteşekkildi. Ancak toplum ırk esasına göre değil, düşünce ve inanç temeline göre 

teşkilatlanmıştı. Devlet yönetiminde hakim unsur Türklerden başka, Osmanlı 

toplumunu oluşturan unsurlar arasında Rumlar, Yahudiler, Ermeniler, Romenler, 

Slavlar ve Araplar da vardı. Devlet her inanç topluluğunu kendi içinde serbest 

bırakarak onlara belirli bir özerklik tanımış, hiçbirini asimilasyona tabi 

tutmamıştı. 100 

99 Kuran, Zuhruf suresi/32. ayet. 

100 İhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi, c.II, s.465.

37 

3.2. İlçede Günlük Hayat 

İnegöl de, Osmanlı toplum anlayışının küçük mikyasta bir örneği gibidir. 

Yörenin günümüzdeki nitelikleri Türk-İslâm kültürünün egemenliği ile ortaya 

çıkmaya başlamıştır. Müslümanlık inanç dünyasına egemendir. Çoğu gelenek ve 

görenekler müslümanlığın etkisiyle biçimlenmiştir. 

O zamanlar günlük hayat sabah namazı ile başlar, yataklar gömme dolaplara 

yerleştirildikten sonra kahvaltı yapılıp işe koyulunurdu. Belgelerimizden 

anlaşıldığına göre halkın geneli tarım ve hayvancılıkla uğraşıyordu. Evlerinin 

yanındaki veya altındaki ahırlarında bulunan hayvanları ile ilgilenirlerdi. 101 

Samanlık da yine eve yakın olurdu. Bazen de hayvanlarını meraya çıkarırlardı. Ev 

halkının büyüklerde genelde tarla ve bahçelerindeki işlerine giderlerdi. Akşam ise, 

erkekler genelde kahvehanelere gider oradaki muhabbetlere katılırlardı. 102 

İlçede haftada bir gün pazar kurulur, köylüler ve ilçe halkı hem ürünlerini 

satmak hem de ihtiyaçları olan şeyleri almak için bu pazarlara çıkarlardı. Pazar 

ilçedeki dükkanların bulunduğu merkezde kurulurdu. 103 

3.3. İlçede Dinî Hayat 

İlçede farklı din mensuplarını özgür bir şekilde dini hayatlarını yaşadıklarını 

görmekteyiz. Müslümanların günlük hayatı din eksenli olmuştur. Mahallerin 

oluşumunda dahi, cami merkez kabul edilerek yerleşimin olduğunu görmekteyiz. 104 

Bu camilerin isimleri daha sonra mahalleye de isim olmuştur. Cuma Mahallesi 

gibi. 105 Halkın kültüründe, örf ve adetlerinde de dinin etkisini görüp hissetmekteyiz. 

Sünnet düğünlerinden evlilik ve nikah işlemlerine kadar her şeyin dini çerçevede 

cereyan ettiğini söyleyebiliriz. 106 Yine din adamına verilen değer, şahitlik 

meselesinde mahalle muhtarı ile birlikte her zaman imamın isminin zikredilmesi 

ona olan güveninin ve din duygusunun halk katındaki yerinin bir göstergesidir. 

101 Bkz, a.g.d., B. n.r.:184-2,149. 

102 Bkz, a.g.d., B. n.r.:149. 

103 İhsanoğlu, a.g.e., c.II, s.494; Çelebi, a.g.e., c.I, s. 80. 

104 İhsanoğlu, a.g.e.,c.II, s.496. 

105 Bkz, a.g.d., B. n.r.:147,151,155,162. 

106 Bkz, a.g.d., B. n.r.: 172,222,260,262,276.

38 

Belgelerimizde, ilçede Müslümanlarla birlikte gayr-i Müslimlerin de varlığını 

müşahede etmekteyiz. Rum ve Ermeni milletlerinin Osmanlı tebaası olarak ilçenin 

değişik yerlerinde ikamet ederek müslüman halkla birlikte yaşadıklarını tespit ettik. 

3.3.1. Gayr-i Müslimlerle İlgili Belgelerin Değerlendirilmesi 

Çalışmamızda öncelikle sosyal ve kültürel hayatla ilgili olarak, gayr-i 

müslimleri ilgilendiren belgeleri incelemek istiyoruz.. Belgelerimizde onların dini 

hayatları ile ilgili bilgiler yer almadığı için bu konudan söz edememekteyiz. 

Belgelerimiz içinde gayr-i müslimlerle ilgili müstakil belgeler bulunduğu gibi, 

müslümanlarla ilgili belgelerde de değişik nedenlerle gayr-i müslim isimleri 

geçmektedir. Bunlardan bazıları şöyledir: 

153 numaralı belgede; Bursa’nın Timurkapı mahallesi mütemekkinlerinden 

(Müslümanlar için “sakinlerinden” ifadesi kullanılmaktadır) teb‘a-i devlet-i 

Alîye’nin Ermeni milletinden iken bir sene önce vefat eden Karifetor Hırakl oğlu 

Evnek’in borçlarını ödemek için, eşi ve çocuklarının vasisi Palyazu veledet-i (kızı) 

Mecazur, müteveffanın (ölenin) ……. Civarındaki toplam 16 dönümlük arazisinin 

satış izni için mahkemeye başvurur. İnegöl kazasına tabi Cerrah Köyü’nde 

mütemekkin Çakır oğlu Larkor veledî (oğlu) Masefyad veledî Keferon ve Minyad 

oğlu Abraham veledî Ohannes veledî Yedrosk alâ tarikü’ş şehade (şehadetleri 

üzerine) ihbarlarıyla Palyazu’ya istediği izin verilir. 

236 numaralı belgede; İnegöl kazası Burhaniye Mahallesi’nde mukim 

(ikamet eden) teb‘a-yı Devlet-i Aliye’nin Ermeni milletinden sahip-i arz-ı hâl 

(dilekçe sahibi) Nikohi veledî (oğlu) Serkez’in vakıfla ilgili karara bağlanmış bir 

davanın, Bidayet Mahkemesinde değil de Nizamiye Mahkemesinde görülmesi için 

bir başvurusu ele alınmaktadır. Nikohi yanmış olan bir vakıf değirmeninin yerine 

306 senesinde kendi gayretiyle yenisini yapmıştır. Hak sahipleri onun aleyhine 

dava açar ve kazanırlar. Nikohi ise bu davanın merciinin Nizamiye mahkemesi 

olduğunu iddia eder. Sonuçta bu tür davaların şer‘i mahkemelerde görüldüğü ve 

eski kararın onaylandığı kararı açıklanır. 

241 numaralı belgemizde; İnegöl kazasının Yenice gayr-ı Müslim Köyü

39 

mütemekkinlerinden ve teb‘a-i Devlet-i Aliye’nin Ermeni milletinden iken bundan 

önce vefat eden Bağcı oğlu Artin veledî (oğlu) Nikol’un mirası sulbî oğlu 

Kebahkahı ve sulbiye-i kebire (büyük) kızları Nekahi, Meryem, Derdesya, Anna ve 

Simya’ya kaldığı araştırma sonucu ortaya çıkmış. Terike bu kardeşler arasında 

paylaştırılmıştır. 

Burada ilgimizi çeken bir diğer konu ise, Nisa suresinin 11 ve 12. ayetlerinde 

izah edilen şekilde bir paylaşımın, gayr-i müslimler için de söz konusu olduğudur. 

Yukarıda ele aldığımız 241 numaralı belgemizde, erkek çocuklar kız çocuklarını iki 

katı hisse almaktadırlar. Ve yine ölen kişinin geride kalan karısına, çocukları 

olduğu için İslam Hukuku’nda olduğu gibi 1/8 hisse verilmektedir. Aslında 

isterlerse gayr-i Müslimlerin miras gibi konularda kendi içlerinde hukuklarını 

uygulama haklarının mevcut olduğunu, ama buna rağmen onların Şer‘iyye 

mahkemelerine başvurduklarını görmekteyiz. 

295 numaralı belgede ise; Kütahya sancağına tabi Tavşanlı nahiyesi 

mütemekkinlerinden ve teb’a-i Devlet-i Aliye’nin Ermeni milletinden olup vilayeti 

mezkure (adı geçen il) dâhilinde Ertuğrul sancağına bağlı İnegöl kazasında Kara 

hanında misafir olarak ikamet eden dilekçe sahibi Sarraf oğlu Kalibyas veledî 

(oğlu) Ağop, Domaniç’te Göçük Köyü’nde misafir iken beygirini kaybetmiştir. 

Sonra beygirini Veysel Ağa’nın elinde görüp malını geri almak için mahkemeye 

başvurmuştur. Veysel Ağa beygiri 555 kuruş karşılığında Boşnak Deli Mehmet’ten 

satın aldığını söylemiş, Domaniç Nahiyesi’nin Çukur Köyü’nde Kurt İbrahim Ağa 

ibn-i (oğlu) Süleyman b. Mustafa ve Göçük Köyü’nde Şerif b. Mehmet b. Şerif adlı 

kişilerin şahadetleriyle beygirin Kalibyas’a iade edilmesi hükmü verilir. 

Bu belgelerden de anlaşıldığı şekliyle Ermenilerle Müslüman İnegöl halkı 

arasında alış veriş yapılmış, borç alınıp borç verilmiştir. İsaviran köyünde oturan, 

teb‘ayı Devlet-i Aliye’nin Rum milletinden Değirmenci Nikola’nın, Yenice 

Müslim Köyü’nden Kabakçı İsmail ile Sinanbey mahallesinden Cafer oğlu İbrahim 

Ağa’ya borç verdiğini, terekesinin verildiği belgeden anlamaktayız. 107 

Son belgede gördüğümüz şekliyle Ermeni bir davacı Müslüman şahitlerin 

şahadetiyle bir müslümana karşı davada haklı çıkmıştır. Bu uygulama farklı din 

107 Bkz, a.g.d., B. nr:232.

40 

mensupları arasında adaletin gözetildiğinin ve bir ayrımcılık yapılmadığının 

delilidir. 108 Yine bu tarihlerde beş kişilik Belediye Meclisi’nde Ohannes ve Haci 

Leroz adlı Hıristiyanların bulunması ilçede Hıristiyan nüfusunun ve sahip oldukları 

hakların bir göstergesidir. 109 

1898 yılında ilçede, üç kilise, dört Gayr-i Müslim mektebi bulunmaktadır. 

Yine bu dönemde Ermenilerin nüfusu 5969’dur. 110 

3.3.1.1. Gayr-i Müslimlerin Lakapları ve Meslekleri 

Tarif amaçlı olarak o dönemde kullanılan Gayr-i Müslim lakaplarının genelde 

meslek bildirdiğini görmekteyiz. Belgelerimizde karşılaştığımız lakaplar ve bu 

lakapların geçtiği belge numaraları şu şekildedir. 

Arabacı oğlu(153), bağcı oğlu(241), çakır oğlu(153), değirmenci(232) 

dülger(154), kara oğlu(154), kiremitçi(153–154), nalbant oğlu(153), sarraf 

oğlu(295), vb. 

Bu lakaplardan yola çıkarak azınlıkların meslekleri hakkında da bilgi sahibi 

olmaktayız. Belgelere göre Gayr-i Müslimlerin sarraf, kiremit imalatçısı, dülger, 

çiftçi, araba imalatçısı, nalbant ve değirmen işletmecisi gibi mesleklerle meşgul 

olduklarını anlamaktayız. 

Belgelerde dikkat edilmesi gereken bir diğer konu da; Sicil kayıtlarında, 

Müslümanlar ve Gayr-i Müslimler için bazı farklı tabirlerin kullanılmasıdır. 

Bilindiği gibi soyadının kullanılmadığı o dönemlerde, insanlar baba ve dedelerinin 

isimleriyle birbirinden ayırt ediliyorlardı. Müslümanlar için “oğlu” manasına gelen 

“bin ve ibn” 111 ile “kızı” manasına gelen “ibnet-i” 112 ifadeleri kullanılırken, gayr-i 

Müslimlerin oğulları için “Veled-i”, kızları için ise “veledet-i” kelimeleri 

kullanılmaktadır. Şu örnekte olduğu gibi:“…Hırakl oğlu Evnek veledi Karanik 

veraset-i zevce-i metrukesi Palyazu veledet-i Mecazur…”. 113 

108 Bkz, a.g.d., B. nr: 292. 

109 Kaplanoğlu, Raif, a.g.e., s.171. 

110 Kahraman, a.g.e., s.72. 

111 Bkz, a.g.d., B. nr.: 236 “…Kaşıkçı Zade Mehmet ağa ibn-i El-hac Hüseyin…” 

112 Bkz, a.g.d., B. nr.: “… sahib-i arz-ı hal ma‘rifetü’z zat Gonca Hatun ibnet-i Mustafa…” 

113 Bkz, a.g.d., B. nr.: 153.

41 

Aynı şekilde, Müslümanlar için ( ) harfi ile “hacı” kelimesi kullanılırken, 

Gayr-i Müslimler için ( ) harfi ile “heci” tabiri kullanılmaktadır. 

Ayrıca kişilerin yaşadıkları yerler ifade edilirken, “ikamet eden” anlamında, 

Müslümanlar için “sakinlerinden” tabiri kullanılırken, gayr-i müslimler için ise 

“mütemekkinlerinden” ifadesi kullanılmaktadır. Bu konulara belgelerimizden 

örnekler vermek istiyoruz: 

“…Yenice gayr-ı Müslim karyesi mütemekkinlerinden ve tebaa-i devlet-i 

Aliye’nin Ermeni milletinden…” 114 

“…İnegöl kazası mahallâtından Muradiye mahallesi sakinlerinden bundan 

akdem vefat eden muhacir nalbant Süleyman Kalfa ibn-i Mehmet’in…” 115 

3.3.1.2.Belgelerimizde Geçen Gayr-i Müslim Ailelerin Çocuk Sayıları 

153 numaralı belgemizde, Palyazu ve Hırakl çiftinin üç erkek yedi kız olmak 

üzere toplam on çocuklarının olduğunu görmekteyiz. 

241 numaralı belgemizde ise Artin veledî Nikol’un bir erkek dört kız olmak 

üzere toplam beş çocuğunun olduğu anlaşılmaktadır. Yani Gayr-i Müslim ailelerin 

ortalama yedi- sekiz çocuk sahibi olduklarını görmekteyiz. 

Tapu Tahrir Defterleri’nde de ölçü alındığı gibi Müslümanların çocuk 

sayısının ise ortalama dört-beş adet olduğunu görmekteyiz. Şu halde Gayr-i 

Müslimlerin, Müslüman ailelerin çocuk sayısı ortalamasının üzerinde çocuk sahibi 

oldukları müşahede edilmektedir. 116 

3.3.1.3.Gayr-i Müslimlerin Yerleşim Yerleri 

Gayr-i Müslimlerin bir kısmının yerleşim yerlerinin Müslümanlardan ayrı 

köylerde olduğu görülmektedir. Bunun yanında kaza merkezinde ve bazı köylerde 

Müslümanlarla birlikte aynı ortamı paylaşan gayr-i müslimler de mevcuttur. 

114 Bkz, a.g.d., B. nr.:241. 

115 Bkz, a.g.d., B. nr.:245. 

116 Bkz, a.g.d., B. nr.:164.186.203.213.176.235.244.245.

42 

Azınlıklardan, Ermenilerin yerleşim yerlerinden biri Cerrah’tır. 117 Cerrah 

İnegöl ilçesi merkez bucağına bağlı bir beldedir. Köyün eski adı ‘Atoğlanı’dır. 

1487 yılında bu adla anılan köyün, 1573 yılında isminin Cerrah olarak değiştirildiği 

görülür. Mezkur köy ilçenin batısında, üç km uzaklıktadır. Bursa kadı sicillerine 

göre geliri Medine Vakıfları’na ait bir köy imiş. 1908’de 276 hanesi varmış. XIX. 

yüzyılda yoğun olarak Ermenilerin yaşadığı görülür. Köyde bulunan tarihi hamam 

bugün yoktur. 118 

Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı yerleşim yerlerinden biri de Yenice 

Köyü’dür. Burası “Kefere Yenice” veya “Gayr-i Müslim Yenice” diye de anılır. 

Köyü Sultan I. Murat Hamza Bey oğlu Yahşi Bey’e mülk olarak vermiştir. Kadı 

sicillerinde ise köy Harameyn vakıflarında gösterilmiştir. 1679 yılında Rum ve 

Ermenilerin bulunduğu köyde, 1880’li yıllardan sonra Belediye örgütü kurulduğu 

anlaşılmaktadır. 1888 yılında Ohannes ağa, 1906 yılında Oksiyen ağa, 1907 yılında 

ise Artin Ağa Belediye Başkanlığı yapmıştır. 

232 numaralı belgemize göre İsaören (Ösüren-İsaviran) köyünde de Rum 

azınlığın yaşadığını müşahede etmekteyiz. Bu köy 1521 tarihli tahrirat defterine 

göre İshak Paşa’nın kethüdası Sofi Hacı Sinan Bey’e mülk olarak verilmiş ve köy 

İshak Paşa vakıfları arasında gösterilmiştir. 1880’de Bulgaristan’dan gelen 

göçmenler köyde yaşamaktadır. 119 

Araştırmamızda, Gayr-i Müslimlerle alakalı belgelerde geçen terekelerle 

Müslümanların terekeleri arasında pek bir fark olmadığı görülmüştür. Köhne 

kocuk, saat, tabanca çift, dolma çifte tüfek vb terekelere rastlanmıştır. 120 

3.3.2. Din Hizmetleri ve Cami Görevlilerinin Tayini 

Osmanlı döneminde imamlar ve köylerin ileri gelenleri devlet ve köy arasında 

aracı durumunda olduklarından iyi bir itibara sahiptiler. İmamların, hatiplerin ve 

müezzinlerin tayin ve azilleri Şeyhülislâma bağlıydı. 121 Köy imamlarının bir 

üstünlükleri de kendilerinden vergi alınmayışıydı. 

117 Bkz, a.g.d., B. nr.:153,154. 

118 Kaplanoğlu, a.g.e., s. 70. 

119 Kaplanoğlu, a.g.e. s, 173. 

120 Bkz, a.g.d., B. nr.:232. 

121 Bkz, a.g.d., B. nr.:285.

43 

188 numaralı i‘lamda, Olukman Köyü Camii Şerifi imamı Aziz Efendi, 

vakfın mütevellisinden, hitabet görevinin karşılığı olarak belirlenen, camiye 

vakfedilmiş olan 1000 kuruşun bir yıllık kârı 150 kuruş hakkını talep davası açar. 

Beş yıldır alamamış olduğu hitabet ücreti 750 kuruşa baliğ olmuştur. Hakim, 750 

kuruşun camii şerif imamı Aziz Efendi’ye verilmesi konusunda, mütevelli Hasan 

Ağa’ya tenbih-i şer‘ide bulunur. 

285 numaralı belgemizde ise; Domaniç Nahiyesi Durabey Köyü imam ve 

hatibi Molla Tahir’in vefatından dolayı boşalan yerine, imam ve hatiplik görevini 

ifa etmesi için Mustafa Efendiye Berat-ı şerif-i âli şân verildiği ifade edilmektedir. 

Genel uygulama olarak Berat sahibi kişi vefat ettiğinde, normalde berat oğluna 

geçiyor ve o göreve devam ediyordu. Ama belgemizde vefat eden Molla Tahir’in 

oğlu küçük olduğu için imamlık yapacak yaşa gelinceye dek (sedadına değin) 

Mustafa Efendiye görev beratı verilir. 

Mezit Köyü’nde imamlık yapan Hafız İbrahim Efendi, vakfedilip cami 

mütevellilerine teslim edilen, 1000 kuruşun yıllık kârı olan 120 kuruşu talep için 

mahkemeye başvurur. 122 Belgelerimizden anlaşıldığına göre imamlar, ifa ettikleri 

vazifelerine karşılık belirli bir ücret almaktaydılar. Bu ücret vakıf camilerinde 

mütevelli tarafından vakfın kaynaklarında ödenmektedir. 

3.3.3. Camilerin İsimleri 

Dini kurumların başında gelen camiler , ibadethane olmalarının yanında, aynı 

zamanda önemli bir eğitim yeri durumundaydı. Camilerde, halkın eğitilmesi adına 

çeşitli dini bilgiler verilirdi. Bunların dışında, Müslümanlar, işlerini görüşmek ve 

karar almak için buralarda toplanırlardı. 

Belgelerimizde müslümanların yaşadığı her mahalle ve köyde, cami olduğu 

görülmektedir. C- 233 numaralı İnegöl şer‘iyye sicilinde isimleri geçen camiler ve 

yer aldıkları belge numaraları şu şekildedir: 

-Merkez 

Hamidiye Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:181-2) 

122 Bkz, a.g.d., B. nr:290.

44 

Burhaniye Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:286,293) 

Sinanbey Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:174,263) 

Cuma Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:162) 

İshak Paşa Cami-i Şerifi (B.nr:146) 

Orhaniye Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:166) 

Yenice Mahallesi Cami-i Şerifi (B.nr:146) 

-Köyler 

Lütfiye Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:178) 

Olukman Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:188-2) 

Mezit Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:152,290) 

Kurşunlu Köyü Cami-i şerifi (B.nr:149) 

Hamzabey Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:284,300) 

Kozluca Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:292) 

Çeltikçi Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:163) 

Akhisar Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:B.nr:175) 

Muzal Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:176,204) 

Deydinler Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:192) 

Bedre Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:155) 

Fındıklı Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:289) 

Karacakaya Köyü Cami-i Şerifi (B.nr:253) 

Yerleşim yerleri, (mahalleler, köyler) bu camilerin çevresinde 

örgülenmektedir. Bu şehirleşme planı, o dönemde hayatın din merkezli 

yaşandığının en bariz göstergesidir.

45 

3.3.4.İnegöl Merkezindeki Mahalle İmamları 

Osmanlı döneminde mahalle; birbirini tanıyan, bir ölçüde birbirinin 

davranışından sorumlu sosyal dayanışma içinde bulunan kişilerin oluşturduğu bir 

topluluktu. Mahalle; “Aynı mescitte ibadet eden cemaatin, aileleriyle birlikte 

yerleştikleri şehir kesimi” şeklinde tanımlanabilir. Şehirlerin temel yapısını 

oluşturan mahalleler genellikle dini kurumların ve pazarların çevresinde 

oluşmaktaydı. Her mahalle kendi cami, çeşme ve okuluna sahipti. Mahallede en 

önemli görevliler, mahalle imamı ve yiğitbaşı idi. İmam hükümetin temsilcisi 

konumunda idi. 123 

İmamlık gibi görevler şeyhülislam tarafından verilen berat sahiplerince yerine 

getirilirdi. Belgelerimizde imamların isimleri genelde, mahallelerindeki bir olayda 

şahit olarak zikredilenlerin tezkiyesi (güvenilirliklerinin araştırılması) için, 

kendilerine baş vurulmasından dolayı geçmektedir. Bununla ilgili olarak, vasiyet 

konusunun işlendiği, 162 numaralı belgemizi örnek verebiliriz: 

“…..şahidan-ı mezburan mensup oldukları salifü’z zikr Burhaniye mahallesi 

ahali-i muteberanından Kemandar zade Ahmet Ağa ibn-i Hamit ve Yenü zade 

İbrahim Ağa ibn-i El-Hac Abdullah ile mezkur Cuma mahallesinin imamı Emin 

Efendi ibn-i Emin ve muhtarı İsmail Efendi ibn-i Osman evvelen, ba varaka-i 

mesture sırren ve be‘dehu mezburun ile yine mezkur Burhaniye mahallesi ahali-i 

muteberanından Mehmet Ağa ibn-i Nezir bin Abdullah ve Abdi Ağa ibn-i Ahmet bin 

Abdurrahman ile mezkur Cuma mahallesi ahali-i muteberanından Hacı Mehmet 

bin Halil bin Abdullah’tan bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-ü’ş 

şehade idükleri iş‘ar ve ihbar olunmağın ….” 

Konu ile ilgili ismi geçen iki şahidin tezkiyesi için, Cuma Mahallesi’nin 

imamı ve muhtarı ile, Burhaniye Mahallesi’nden, itibar edilen kişilerden (ahali-i 

mu‘teberan), önce yazılı olarak gizli, sonradan da açıktan bilgi alınmıştır. Yani, 

şahitlerin güvenilirliğinin araştırılması konusunda, muteber diye nitelendirilen 

kişilerle birlikte, o mahallenin imamı ile muhtarına baş vurulması bir gelenekti. 

123 İhsanoğlu, a.g.e., s.484-510.

46 

C-233 numaralı İnegöl Şer‘iye sicil defterinde karşılaştığımız mahalle 

imamlarının isimleri ve bu isimlerin yer aldığı belge numaraları şu şekildedir: 

-Hamidiye Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: İbrahim Efendi ibn-i Emin 124 

-Burhaniye Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: Ahmet Efendi ibn-i Mehmet 125 

-Sinanbey Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: Ahmet Efendi ibn-i Ali 126 

-Cuma Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: Emin Efendi ibn-i Emin 127 

-İshak Paşa Cami-i Şerifi imamı: İdris Efendi ibn-i Abdullah 128 

-Orhaniye Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: Hafız Mehmet Efendi ibn-i 

Ahmet 129 

-Yenice Mahallesi Cami-i Şerifi imamı: Hayrettin bin Hüseyin 130 

3.3.5. İnegöl’e Bağlı Köylerin İmamları 

Köylerin idaresinde muhtarın yanı sıra, imamlar da çok etkiliydi. 292 ve 300 

numaralı belgelerimizden anladığımıza göre, imamlar ifa ettikleri görevlerine 

karşılık yıllık 150 kuruş civarında ücret almaktaydılar. Belgelerde karşılaştığımız 

köy imamları isimleri şu şekildedir: 

Hamzabey Köyü Cami-i Şerifi imamı: Emin Efendi ibn-i Mehmet bin 

Abdullah 131 

Kozluca Köyü Cami-i Şerifi imamı: Hüseyin Efendi ibn-i İbrahim 132 

Çeltikçi Köyü Cami-i Şerifi imamı: Hafız Mehmet bin Ahmet 133 

Akhisar Köyü Cami-i Şerifi imamı: Hasan Efendi ibn-i Mehmet 134 

124 Bkz, a.g.d., B. nr:181-2. 

125 Bkz, a.g.d., B. nr:293. 

126 Bkz, a.g.d., B. nr:263. 

127 Bkz, a.g.d., B. nr:162. 

128 Bkz, a.g.d., B. nr:146. 

129 Bkz, a.g.d., B. nr:166. 

130 Bkz, a.g.d., B. nr:146. 

131 Bkz, a.g.d., B. nr:300. 

132 Bkz, a.g.d., B. nr:292. 

133 Bkz, a.g.d., B. nr:163. 

134 Bkz, a.g.d., B. nr:175.

47 

Muzal Köyü Cami-i Şerifi imamı: İdris Efendi ibn-i Mehmet 135 

Deydinler Köyü Cami-i Şerifi imamı: Hacı Mustafa Efendi ibn-i Hasan 136 

Fındıklı Köyü Cami-i Şerifi imamı: Hasan Efendi 137 

Karacakaya Köyü Cami-i Şerifi imamı: İsmail Efendi ibn-i Abdullah 138 

3.4.Belgelerimizde Geçen Lakaplar 

İnsanların birbirlerine kötü lakaplar takması hoş olmadığı gibi, müminlerin 

birbirlerine kötü lakaplar takmaları yasaklanmıştır. 139 Soyadının kullanılmadığı o 

dönemlerde insanları tarif ve tanım amaçlı lakaplar kullandıklarını görmekteyiz. Az 

da olsa alay ve tahkir ifade eden bazı lakaplara da rastlamaktayız. Belgelerde 

kullanılan lakapları aşağıdaki kategorilere ayırabiliriz. 

3.4.1.Genel Lakaplar: 

Bir meslek ve dinle ilgili olmayan genel lakaplar ekseriyetle, babaya izafetle 

yapılan tanımlamalardan oluşmaktadır. Bu lakaplar ve yer aldıkları belge 

numaraları aşağıda belirtildiği şekildedir. 

Ahî Yusuf (B.nr:236), Ahi: “Debbağlar ve saraçlar gibi, esnafın başlarındaki 

adamlara tevcih edilen resmi bir ünvandır.” Ahi, Osmanlıdan önce Âzeri ve Selçuki 

memleketlerinde esnaf kahyaları ile şeyhler hakkında kullanılır bir tabirdir. Ahiler 

Ankara’da bir hükümet dahi teşkil etmişlerdir. 140 Adı geçen belgede açıklama 

olmasa da Âhi Yusuf’un saraç, debbağ vb meslek ehli olma ihtimali yüksektir. 

Âşık oğlu Hüseyin Ağa (B.nr:149); “Âşık, ellerinde “saz” ismi verilen telli 

çalgı olduğu halde, şehir şehir, kasaba kasaba, köy köy dolaşarak, şiirler okumak, 

maniler söylemek suretiyle geçimini sağlayan, bir kısım halka verilen ünvandır.” 

135 Bkz, a.g.d., B. nr:204. 

136 Bkz, a.g.d., B. nr:192. 

137 Bkz, a.g.d., B. nr:289. 

138 Bkz, a.g.d., B. nr:253. 

139 Bkz. Kur’an, Hucurat suresi/49,11.ayet. 

140 Pakalın, a.g.e., “Ahilik”, c.I,s.29. Ayrıntılı bilgi için Bkz. Yusuf Ekinci, Ahilik, Talat matbaası 

yay. İstanbul 2001; “I. Uluslar Arası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri”, Kültür Bakanlığı 

yay. Ankara 1993; Adil Gülvahaboğlu, “Ahi Evran Veli ve Ahilik”, Memleket yay. Ankara 1991.

48 

Âşıklar ümmidir, dilenci sâzendeler gibi para toplarlardı. Halk şairlerinden 

farklıdırlar. 141 Belgemizde adı geçen Hüseyin Ağa’nın babası muhtemelen âşıktı. 

Gezgin bir şair olması hasebiyle kendisine bu isim verilmiş olmalıdır. 

Çelebizade (B.nr:162); “Çelebi”, muhtelif sanat ve meslek erbabına alem 

olmuş bir tabirdir.” Lehçe-i Osmanî’de, “okuma bilen, okumuş” manalarına gelir. 

Sonradan bu manaya “Efendi” tabiri vaz‘ olundu. Fatih dönemine kadar Osmanlı 

padişahlarının erkek çocukları için kullanılan bir unvan olmuştur. 142 

Hazalzade, Yenüzade (B.nr:162), Sandalzade, Pehlivan, Göçer(B.nr:173) Bu 

lakaplardan pehlivan lakabı, iri yapılı ve güreşçilik özelliği taşıyanlara verilmiş 

olmalıdır. Göçer adının ise, göçebe hayatı yaşamalarından dolayı verilmiş olması 

muhtemeldir. Yenü ve Hazal lakapları hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadık. 

Kurbanoğlu (B.nr:181), Otuzbiroğlu, Toyaoğlu (B.nr:183), Beşbıyık 

(B.nr:178-2) Gören, Sâdıkzâde (B.nr:191), Öküzoğlu (B.nr:192), Öksüz 

İbrahim(B.nr:284). Sâdıkzade ismi İnegöl’ün ileri gelenlerinden bir aileye ait 

olmalıdır. Bu aileden Sadıkzade Süleyman Ağa’nın ilçede bir dönem Belediye 

Başkanlığı yaptığını ifade etmek istiyoruz. 143 

Muhacir (B.nr:173); “Göç eden, bir ülkeden kalkıp başka bir ülkeye giden” 144 

demektir. İlk kez, Mekke’den Medine’ye göç eden Müslümanlar için kullanılmıştır. 

173 numaralı belgemizde ismi geçen Muhacir Mustafa’nın, nereden göç edip 

geldiğine değinilmemiştir. Diğer belgelerimizde ise, muhacir lakabı kullanılmasa 

da, Saray Bosna, Çerkes ve Rumeli gibi yerlerden gelenler için “muhacirîn-i 

Çerkes’den”, 145 “Rumeli muhacirlerinden” 146 vb ifadeler kullanılmaktadır. 

3.4.2.Dinî Lakaplar: 

Bu gruptaki lakaplar, kişinin öne çıkan dini yönü veya mesleği ile, bağlı 

olduğu tasavvuf veya tarikatlara izafeten kullanılmıştır. Belgelerimizde yer alan 

141 Pakalın, a.g.e., “Âşık”, c.III, s.99. 

142 Pakalın, a.g.e., “Çelebi”, c.I, s.329. 


144 Devellioğlu, a.g.e., “Muhacir”, s.665. 

145 Bkz., a.g.d., B.nr: 290. 

146 Bkz., a.g.d., B.nr: 188,274.

49 

dînî içerikli lakaplar şunlardır: 

Derviş (B.nr:163): Tarikat mensubu olanlar için kullanılır bir tabirdir. Farsça 

olan derviş, fakir, yoksul hatta dilenci manalarınadır. Terim olarak; “bir şeyhin 

biatı, terbiyesi altında olan demektir.” 147 Belgemizde bu lakap, Çeltikçi Köyü 

muhtarı için, “Dervişoğlu Mehmet” şeklinde kullanılmaktadır. Fakat mensup 

olduğu tarikat ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir. 

Hacı (B.nr:151,155), Hacı Derviş (B.nr:265), Hâce (B.nr:155), Hafız 

(B.nr:150), Hafızoğlu(B.nr:239), Kadızade (B.nr:170). Belgelerde geçen “Hacı” 

unvanı ile, hac farizasını yapan insanlar kastedilmektedir. İncelemiş olduğumuz 

sicilde “Hacı” unvanı 82 farklı kişi için kullanılmıştır. Hafız ise, Kur’an-ı Kerim’i 

hıfzetmiş olanlar için kullanılan bir tabirdir. “Hafız” unvanı 17 farklı isimle birlikte 

zikredilmektedir. Bu bilgiler bize halkın Kur’an’ı ezberlemeye ve İslamın 

şartlarından biri olan hac görevini yerine getirmeye, önem verdiklerini 

göstermektedir. 

Hoca (B.nr:162): Hoca, o zamanlar “muallim”, “müderris” yerine kullanılır 

bir tabirdir. 148 Günümüzde bu kelimenin anlamına, camii imamı, manası da 

yüklenmiştir. Osmanlı da cami imamı manasına, “imam ve hatip” (B:204,271) 

terimlerinin kullanıldığını görmekteyiz. 155 numaralı belgemizde ise, Hoca Hafız 

Hüseyin Efendi ismi geçmektedir. 

Molla (B.nr:177,204,252): Mevleviyet pâyesini ihraz eden ulema hakkında 

kullanılır bir tabirdir. Sonraları zadegandan olanlarla, ilmi ve içtimai mevkilere 

yüksek olanlar için kullanırdı. Birinci sınıf kadılara Molla denilirdi. Lügatte âlim, 

fâzıl, fâkih demektir. 149 204 numaralı belgede Muzal Köyü muhtarı Osman için 

Molla tabiri kullanılmaktadır. Bunun haricinde, beş ayrı kişi için Molla ifadesi 

geçmektedir. 

Seyyid (B.nr:150): Özel anlamda Hz. Muhammed’in (sav) torunu Hz. 

Hüseyin’in neslinden gelenler için kullanılır bir tabirdir. Hz. Hasan’ın neslinden 

147 Pakalın, a.g.e., “Derviş”, c.I, s.428. 

148 Pakalın, a.g.e., “Hoca”, c.I, s.845. 

149 Pakalın, a.g.e., “Molla”, c.II, s.549.

50 

gelenler için ise “Şerif” tabiri kullanılırdı. Arapça “büyük, ulu, efendi” demektir. 

Genelde ise “Seyyid” denilince, peygamber soyundan olanlar kastedilmektedir. 150 

Şeyh (B.nr:162, 178-2): Bir tarikatın pîri, muktedası hakkında kullanılır bir 

tabirdir. Müridi irşad eder. Ona faydası ve zararı olacak şeyleri öğretir. “Allah’ın 

kullarını Allah’a ve Allah’ı da kullarına sevdiren ve Allah’ın kullarının en sevgilisi 

olan kimsedir” diye tarif edenler de vardır. 151 178-2 numaralı belgede Şeyh 

unvanı, İnegöl kazasının Evkaf Vekili, Behçet Efendi için kullanılmaktadır. 

Şeyhliği konusunda bunun dışında ayrıntılı bir bilgi bulunmamaktadır. 

3.4.3.Meslek ve Memuriyet Bildiren Lakaplar: 

Sicil kayıtlarında, kişileri tarif amacıyla mesleklerine izafetle de tanımlar 

yapılmıştır. İncelemiş olduğumuz, C-233 numaralı İnegöl Şer‘iyye Sicil Defterinde 

karşılaştığımız meslek bildiren lakaplar şunlardır: 

Arzuhalci (B.nr:163): Resmi makamlara dilekçe yazanlara verilen ünvandır. 

Osmanlıda arzuhalcilik müstakil bir meslektir. Bunların başında “Arzuhalci başı” 

namıyla biri bulunurdu. Arzuhalcilik mesleği için hüviyetin tespiti ve hüsn-ü hat 

gerekiyordu. 152 163 numaralı belgemizden, İnegöl’ün Orhaniye Mahallesi’nde 

ikamet eden Sait Efendi’nin mesleğinin arzuhalcilik olduğunu anlamaktayız. Onun 

dışında da arzuhalci olarak başka bir isim zikredilmemektedir. 

Arabacıoğlu (B.nr:153), Bağcıoğlu (B.nr:241), Bakkalbaşı (B.nr:167), 

Berberoğlu, Çörekçi (B.nr:249), Camcı (B.nr:174), Çavuş (B.nr: 149), Çilingir 

(B.nr:257), Çoban (B.nr:243), Çorbacı- Esnafoğlu (B.nr:259), Çömlekçi 

(B.nr:166), Çulcu (B.nr:147), 

Debbağoğlu (B.nr:294): Debbağlık, meşin kösele yapmak için hayvan 

derilerini sipileyen sanat sahipleri hakkında kullanılır bir tabirdir. 153 

Değirmenci (B.nr:232), Dülger (B.nr:154), Erikçi (B.nr:238), Helvacı, 

İğneci (B.nr:286,251), Kadı zade (B.nr:170), Kaşıkçı zade (B.nr:190), Kâhya oğlu 

150 Pakalın, a.g.e., “Seyyid”, c.III, s.200 

151 Pakalın, a.g.e., “Şeyh”, c.III, s.346 

152 Pakalın, a.g.e., “Arzuhalci”, c.I, s. 90. 

153 Pakalın, a.g.e., “Debbağ”, c.I, s.409.

51 

(B.nr:292), Kasapoğlu, Katipoğlu (B.nr:192), Katırcıoğlu (B.nr:234), Kiremitçi 

(B.nr:153–154), Leblebici (B.nr:190), Nalbant (B.nr:176), Nalbur (B.nr:295), 

Pehlivan (B.nr:284), Sarrafoğlu (B.nr:295), Tahtacı (B.nr:177), Ustaoğlu 

(B.nr:270), Yaver (B.nr:169). 

Kazasker (B.nr:284): Eskiden ilmiye rütbelerinin sonuncusu ve mülkiyede 

bâlâlık, askerlikte müşir rütbesinin altında olan, Rumeli ve Anadolu adıyla iki 

derecesi bulunan pâyedeki zat. 154 Hamzabey vakfı ile ilgili belgede Kadı asker 

(kazasker) unvanı ile Halil b. Mahmut ismi zikredilmektedir. 

Menzilcioğlu(B.nr:178): Kervanların ve posta tatarlarının indikleri ve at 

değiştirdikleri, yahut geceyi geçirmek üzere konakladıkları bina ve hana “menzil” 

denirdi. Sefer halindeki askerlerin yiyeceklerini temin ve bedeli mukabilinde zahire 

alınmak üzere menziller teşkil olunurdu. Menzillerin işlerini gören memurlara 

“Menzil Emini veya Menzilci” adı verilirdi. 155 Mezkur belgemizde Sinanbey 

Mahallesi’nde ikamet eden Menzilci oğlu İbrahim ve Salih isimleri geçmektedir. 

Muhtemelen bu iki kardeşin babaları Menzil emini idi. 

Muhzır (B.nr:174): Davalı ve davacıyı çağıran mahkeme görevlisi. Şer‘i 

mahkemelerde bu görevi yerine getirene “muhzır” denirken, hukuk ve ceza 

mahkemelerinde “mübaşir” denirdi. 156 Belgelerimizde muhzır olarak Haşim Efendi 

ibn-i Ohannes isimli Gayr-i Müslim’in adı geçmektedir. 

Paşa (B.nr:284): Osmanlının ilk devirlerinde bu unvan, hanedan mensupları 

ile bir kısım idare adamlarına verilirdi. Sonradan askeriden, “mîr-i liva” ve ondan 

yukarı rütbede olanlarla, mülkiyeden, vezir, beylerbeyi, mîr-i miran ve mîr-i ümera 

rütbelerine tahsis edilmiştir. 157 Belgemizde Hamzabey Köyü Camii vakfının vâkıfı 

olan, Mehmet Bey ibn-i Mustafa’nın Paşa olduğu ifade edilmektedir. 

Serrac (Saraç)-(B.nr:151): Saraç, at takımları, araba koşumları ile deri 

meşinden muhtelif eşyalar yapan ve satan kişi. Bu mesleğin icra edildiği ve 

154 Pakalın, a.g.e., “Kazasker”, c.II, s.158. 

155 Pakalın, a.g.e., “Menzilci”, c.II, s.479. 

156 Pakalın, a.g.e., “Muhzır”, c.II, s.627. 

157 Pakalın, a.g.e., “Paşa”, c.II, s.755.

52 

ürünlerin satıldığı yere de “saraçhane” denirdi. 158 151 numaralı belgemizde daha 

vefat etmiş olan Hacı Ali’nin bu mesleği icra ettiğini anlamaktayız. 

3.4.4.Etnik Kimlik ve Fizikî Özellik Bildiren Lakaplar: 

Belgelerimizde, insanları tarif amaçlı olarak, etnik kimlikleri ve fizikî 

özelliklerine baş vuruluğunu da müşahede ettik. Bunları, belge numaraları ile 

birlikte şu şekilde sıralayabiliriz; 

Çerkez (189,) Tatar Pazarcıklı(185), Arnavut (177), Boşnak (147), Yörük 

(260), Topal Ali (259), Kel (177), Kara Mehmet oğlu(176), Pala Hüseyin(175), 

Koca (190), Yağlı (173), Çakır oğlu (153), Tembel Hacı (151), Karagöz oğlu (149), 

Köse oğlu (190), Çolak oğlu (279), Sarı İsmail (280), Koca bıyık oğlu, Bodur oğlu 

(292), Kabak Ahmet (299) 

Belgelerimizde etnik kimlik bildiren lakaplara, fazla rastlanmamıştır. Bu 

lakaplardan İnegöl’de şu halk topluluklarının yaşadığını anlamaktayız; Boşnak, 

Tatar, Arnavut, Çerkez. 

3.4.5.Yerleşim Yerlerine Mensubiyeti İfade Eden Lakaplar: 

Sicil kayıtlarında bazı insanları tarif için, memleketleri olan yerlere izafette 

bulunulduğunu da gördük. Bu bilgilerden, İnegöl’e farklı yerlerden, değişik 

sebeplerle insanların göçle geldiğini anlamaktayız. Bu konuyla ilgili defterimizden 

misaller vermek istiyoruz: 

Tavşanlılı Ali: 159 Bu kişinin, Kütahya’nın Tavşanlı ilçesinden olduğunu 

anlamaktayız. Reşadiyeli Şeyh Behçet Efendi: 160 Behçet Efendi’nin Tokat ilinin 

Reşadiye ilçesinden olduğu anlaşılmaktadır. Muhtemelen memuriyet görevinden 

(Evkaf Vekili) ötürü ilçede ikamet etmektedir. 

158 Pakalın, a.g.e., “Serrac”, c.III, s.125. 

159 Bkz. a..g.d.,B. nr:258. 

160 Bkz. a..g.d.,B. nr:178-2.

53 

Tatar Pazarcıklı Şerif, 161 Kızanlıklı Hüseyin, Karinabadlı Kara Hasan, 162 

Şehirli Hüseyin, 163 Bağdadî Hacı İsmail: 164 Bağdatlı olması itibariyle, kendisi bu 

lakapla tanınır olmuştur. Erzurumlu Ali Çavuş, İzmirlioğlu Ahmet usta, 165 Erzurum 

ve İzmir’den gelen bu insanlardan birinin usta diğerinin ise çavuş olduğunu 

anlamaktayız.. Muzalılı Ahmetoğlu Molla İbrahim: 166 Bu şahıs ise, İnegöl’ün 

Muzalı köyünden olması yönüyle bu lakapla anılmış olmalıdır. 

3.5.İnegöl’deki Evler ve Kullanılan Ev Eşyaları 

O zamanlar, ilçedeki evlerin genelde tek katlı ve bahçe içerisinde olduğunu 

görmekteyiz. “Babhane” diye tabir edilen evlerin bazıları iki oda bir mutfak, 

bazıları da, bunlara ilaveten hol ihtiva etmektedir. 167 “Bab”, “kapı” demektir. Hane 

ise içinde ikamet edilen ev meskendir. Yine belgelerimizde üst katları ifade için 

Arapça’dan gelen “fevkani”, alt kat manasına ise “tahtani” tabirleri 

kullanılmaktadır. Aşağıdaki belgede de bu açıkça görülür: 

“…canib-ı yemini Osman hanesi ve Sarı İsmail hanesi ve arkası yonca tarlası ve 

cephesi yol ile mahdut fevkani bir oda ve bir miktar holü havi müştemil bir 

babhane…” 168 Bu ifadelere göre, üstte bir oda bir hol, alt katta ahır ve samanlık 

vardır. Ahırın altta bulunmasının bir sebebi, kışın ısınmaya katkısı olmasındandır. 

Yine üst katta beş odası, alt katında ise ahır ve kahvehane yer alan daha geniş ev 

biçimlerini de görmekteyiz. Belgede “…..oğlu Süleyman bahçesi ve bir taraftan 

sahib-i senet …..Karagöz oğlu İbrahim arsası ile mahdût fevkanî beş oda tahtanî bir 

ahır ve bir kahvehaneyi hâvî bir babhanenin…” 169 bulunduğunu görmekteyiz. 

251 numaralı belgemizde ise üst katta iki oda, alt katta ise bir oda, bir mutfak ve 

hol yer almaktadır. Görüldüğ gibi belge, “…… tarik-i âm ile mahdut fevkani iki 

tahtani bir oda bir matbah hollü müştemil bir babhanenin taksim-i hissesi…” nden 

161 Bkz. a..g.d.,B. nr:185 . 

162 Bkz. a..g.d.,B. nr:180. 

163 Bkz. a..g.d.,B. nr:170. 

164 Bkz. a..g.d.,B. nr:146. 

165 Bkz. a..g.d.,B. nr:281. 

166 Bkz. a..g.d.,B. nr:291. 

167 Bkz. a..g.d.,B. nr:147,178,179,255,256,258,288. 

168 Bkz. a..g.d.,B. nr:280. 

169 Bkz. a..g.d.,B. nr:149.

54 

söz etmektedir. Evlerin ailenin çekirdek veya büyük olmasına göre değiştiği 

kanaatindeyiz. 

Belgelerde evlerden söz edildiği gibi evlerde kullanılan bazı ev eşyalarından da 

söz edilmektedir. Özellikle tereke taksimi hüccetlerinde, adı geçen eşyaları ve belge 

numaralarını aşağıda göstermek istiyoruz: 

Çarşaf, yatak, 170 hamam takımı, ibrik, leğen, sofralık kabı, kilim, çul, sandık, 

döşek, çarşaf, tencere, sahan, 171 bıçak, çanta, 172 yastık, saat, çuval, tepsi, tas, 

bakraç, 173 bıçak me‘a masat, yün minder, çorba tası, minder, yorgan, bardak, 

küçük ayna, şiş, soba, mangal, nalbant takımı, bıçak, me‘a masat, çorba tası, 

minder, yorgan, 174 ocak, masa, karyola, lamba, perde, 175 tekne, küp, silahlık, kuşak, 

çaydanlık, 176 kevgir, bakraç, 177 tava. 178 

Bu tespitlerden hareketle normal bir evin, içerisinde bulunan eşyaları şu 

şekilde sıralayabiliriz: Minder, yatak, yorgan, yastık, kilim, çul, döşek, çarşaf, 

tencere, tava, sahan, bıçak, çorba tasları, bakraç, ibrik, leğen, soba, perde, lamba 

vb. Evlerde yatak ve döşeğin kullanılması, yerde yatıldığını göstermektedir. 

Karyolanın, o dönem için her evin sahip olamadığı bir ev eşyası olduğu 

anlaşılmaktadır. Karyola sadece bir belgede 179 , yatak ve döşek ise çoğu terekelerde 

geçmektedir. 180 Yemekler yer sofrasında yenilmekte, el yıkama ve abdest almak 

için, leğen ve ibrik kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca bu eşyalar o zamanlar sade 

bir hayat yaşandığını göstermektedir. 

Daha iyi şartlara sahip evlerde ise, masa, karyola, yün minder, hamam takımı, 

küp, ayna, ocak vb eşyalar bulunmaktadır. 

170 Bkz. a..g.d.,B. nr:175. 

171 Bkz. a..g.d.,B. nr:176. 

172 Bkz. a..g.d.,B. nr:182. 

173 Bkz. a..g.d.,B. nr:176. 

174 Bkz. a..g.d.,B. nr:234. 

175 Bkz. a..g.d.,B. nr:272. 

176 Bkz. a..g.d.,B. nr:274. 

177 Bkz. a..g.d.,B. nr:273. 

178 Bkz. a..g.d.,B. nr:270. 

179 Bkz. a..g.d.,B. nr:272. 

180 Bkz. a..g.d., B. nr:175,176,185…

55 

3.6.İnegöl Halkının Kullandığı Kıyafetler ve Ziynet Eşyaları 

XIX. yüzyıl sonlarında İnegöllülerin giydikleri kıyafetleri de tereke 

belgelerinde görebilmekteyiz. İncelemiş olduğumuz belgeler içinde aşağıdaki 

giyim eşyalarının isimlerine rastlamaktayız: 

Entari: 181 Eskiden üste giyilen iki tarafı yırtmaçlı, geniş kollu, iç etekliği uzun 

gömlek gibi elbisenin adıydı. Bunların en mükemmeli sarayda mahfuz, Beyazıt’ın 

Bursa kumaşından yapılmış entarisidir ki, teşhir için Londra’ya gönderildiği zaman 

200 bin lira kıymet konulmuştu. Gece yatarken giyilenlerine gece entarisi 

denirdi. 182 

Gömlek, ayakkabı, 183 pabuç, şalvar, saya, gelin elbisesi, 184 yağmurluk, 185 

kocuk, uçkur, hacı örtüsü, çorap, sarık, 186 çarık, 187 Horasan işi şâl, boyun şalı. 188 

Şal: 189 Yün kumaş nevilerinden birinin adıdır. İran ve Hindistan’da 

yapılanları daha kıymetli idi. Şallar umumiyetle çubuklu olduğu halde, Horasan işi 

şal çizgisiz, serpme çiçekli idi. Şaldan elbise, bohça, yorgan vb yapılırdı. Omuza ve 

başa örtülen dört köşe büyücek yün veya ipek kumaşlara da şal denirdi. 190 

Belgelerimiz içinde o dönemde süs amaçlı kadınların kullandıkları ziynet 

eşyalarına rastlamaktayız. 

Yüzük, 191 küpe çift, 192 elmas taşlı yüzük, bir çift elmas taşlı künye, elmas ve 

zümrüt taşlı bir adet yüzük, bir çift elmas taşlı küpe, elmas taşlı bir adet iğne. 193 

Örnek olması bakımından ziynet eşyalarının yer aldığı, bir tereke belgesini 

burada zikredelim; “…zevcem müteveffiye-i mezbure Hafize hanım hayatında 

bundan 6 ay mukaddem Bursa’dan babası ve validesi yanlarına azimetinde benim 

181 Bkz. a..g.d., B. nr:176. 

182 Pakalın, a.g.e., “Entari”, c.I, s.541. 

183 Bkz. a..g.d., B. nr:175. 

184 Bkz. a..g.d., B. nr:176. 

185 Bkz. a..g.d., B. nr:176-2. 

186 Bkz. a..g.d., B. nr:234. 

187 Bkz. a..g.d., B. nr:270. 

188 Bkz. a..g.d., B. nr:282. 

189 Bkz. a..g.d., B. nr:282. 

190 Pakalın, a.g.e., “Şal”, c.III, s. 308. 

191 Bkz. a..g.d., B. nr:176. 

192 Bkz. a..g.d., B. nr:234. 

193 Bkz. a..g.d., B. nr:282.

56 

haberim olmaksızın...... vazı ile alıp götürdüğü 200 kuruş kıymetli 2 arşın mikdarı 

müsta’mel lâhuri şal ve yüz kuruş kıymetli iki adet kezâ boyun şalı ve 150 kuruş 

kıymetli iki adet Horosan kâri şâl ve 500 kuruş kıymetli iki arşın mikdarı lâhüri şâl 

ve 100 kuruş kıymetli iki adet kezâ boyun şalı ve 150 kuruş kıymetli … bir adet … 

iğne ve..kuruş kıymetli bir çift elmas taşlı künye ve 150 kuruş kıymetli elmas ve… 

taşlı bir adet yüzük ki cem’ an 2500 kuruş kıymetli mücevherât ve eşyâyı muharrere-i 

mezküreler müteveffiye-i mezburenin terekesi …” 194 

Bu verilerden yola çıkarak, o dönemdeki İnegöl halkının giyim kuşamı 

hakkında bir şeyler söyleyebiliriz. Erkeklerin şalvar giydikleri ve onu kemer 

görevini gören uçkur dediğimiz iple bağladıkları anlaşılmaktadır. Bu şalvarın 

üzerine de gömlek giyiliyordu. Gömlek iki çeşittir. Birincisi iç gömlek dediğimiz 

fanila, ikincisi ise düğmeli, dışa giyilen bir giyisidir. Ayağa ise çarık giyilmektedir. 

Erkeklerin başlarına sarık doladıkları da belgelerde geçen terekelerden 

anlaşılmaktadır. 

Kadınlar ise, ayaklarına pabuç tabir edilen ayakkabı, üstlerine entari, veya 

şalvar giymektedirler. Dışarıya çıkacaklarında ise genelde “saya” tabir edilen üst 

örtülerini kullanmaktadırlar. Bunların haricinde hacı örtüsü ve Horasan işi boyun 

şalının da kullanıldığını görmekteyiz. Düğünlerde ise çok değerli olduğunu 

anladığımız gelin elbisesi kullanılmaktadır. Bazı gelin elbiselerinin, 200 kuruş 

bazılarının ise 500 kuruş kıymetinde olduğu belgelerde yer almaktadır. 195 

3.7.Belgelerde Geçen Erkek ve Kadın İsimleri 

3.7.1.En Çok Kullanılan Erkek İsimleri 

C-233 numaralı Şer‘iyye Sicili Defteri’ndeki belgelerde yer aldığına göre, 

dînî anlayış ve yaşantının halkın üzerindeki etkisi , isimlere de yansımıştır. 

İsimlerin büyük bir kısmı peygamberimiz, ehl-i beyti ve sahabelerinin isimlerinden 

seçilmiştir. İlgimizi çeken bir diğer konu da, çocuklara genelde dedelerinin 

194 Bkz. a..g.d.,B. nr:282. 

195 Bkz. a.g.d., B. nr:176, 187.

57 

isimlerinin verilmesidir. Bu uygulama bize, milletimizdeki ataya saygı anlayışını 

göstermektedir. 

Belgede “…Rumelinin Selvi muhacirlerinden Hüseyin Bey oğlu Ahmet bin 

Hüseyin’in…” 196 denilmektedir. Dede ve torun ikisinin adı da Hüseyin’dir. Hüseyin 

ismi ise, peygamberimizin (s.a.s) torununun adı olması yönüyle, halkımızdaki 

peygamber ve ehl-i beyt sevgisinin bir göstergesidir. 

Ayrıca, “…vefat eden Mehmet oğlu Ali bin Mehmet’in sulbiye-i kebire kızı ve 

hasren varisi…” 197 açıklamasında Ali isimli şahıs, oğluna babasının ismini 

vermiştir. Mehmet, Muhammet’in farklı bir şekilde okunmasından ortaya çıkmıştır 

ve yine halkımızdaki peygamber sevgisini gösteren bir isimdir. Belgelerimizde en 

fazla “Mehmed” isminin geçtiğini görmekteyiz. 

Belgelerimizde en fazla karşılaştığımız isimler ve sayılarını şu şekilde tespit 

etmekteyiz: Mehmet (254), Ali (181), Ahmet (157), Hasan (96), İbrahim 

(91),Osman (87), Halil (83), İsmail (75), Hüseyin (73), Süleyman (54), Yusuf (21), 

Ramazan (11). 

Görüldüğü gibi burada ilk iki sırada Hz. Peygamberin iki adı yer almaktadır. 

Bunları peygamber ve sahabe adlarından diğerleri takip etmektedir. 

Şekil:3.1. Belgelerde Geçen Erkek İsimleri ve Sayıları 

1 

0,8 

0,6 

0,4 

0,2 

0 

1 

196 Bkz. a.g.d., B. nr:274. 

197 Bkz. a.g.d., B. nr:235.

58 

Osmanlı döneminde kullanılan isimlerin büyük çoğunluğunu, 

peygamberimizin, diğer peygamberlerin ve sahabelerin isimlerinin oluşturduğunu 

görmekteyiz. Bu, o dönemdeki halkın, değer yargılarını göstermesi adına önemli 

bir ölçüttür. 

Bunların haricinde, az sayıda geçen şu isimlerde de, aynı anlayışın hakim 

olduğunu görmekteyiz: 

İdris, Hayreddin, Salih, (B.nr:146), Nuri, Kadir, Veysel (B.nr:147), Ömer, 

Nazif (B.nr:155), Abdullah (B.nr:162), Said (B.nr:163), Rüstem (B.nr:164), Yasin 

(B.nr:167), Ataullah (B.nr:169), Fazlı (B.nr:170), Niyazi (B.nr:172), Emin 

(B.nr:173), Cafer, Yakup, Yaşar (B.nr:177), Eyüp (B.nr:178), Şerif (B.nr:240), 

Abdi (B.nr:251), Abdulhalil (B.nr:276), Celaleddin (B.nr:279), Arif (B.nr:281), 

Numan, Nihat (B.nr:282), Tahir (B.nr:285), Ejderi, Saturkeri (B.nr:290) 

Adı geçen belgede Ejderi ve Saturkeri isimli şahısların Çerkez 

muhacirlerinden olduğu ifade edilmektedir. 

3.7.2 Belgelerimizde En Fazla Geçen Kadın İsimleri 

Kadın isimlerinde de dînî anlayışın etkisi dikkatimizi çekmektedir. İsimlerin 

İslam tarihi içerisinde önemli yeri olan büyük hanım şahsiyetlerden seçildiğini 

görmekteyiz. Osmanlı kültüründe kadın, annesine değil de, babasına izafeten 

tanımlandığı için, yukarıda erkek isimleri konusunda söz ettiğimiz kuralın, bayan 

isimlerinde de, geçerli olup olmadığını bilememekteyiz. Buna iki örnek verelim: 

“…sahibe-i arz-ıhal ma‘rifetü-z zat Mâide Hatun ibnet-i Ömer…” 198 

“…Seyit oğlu kerimesi Şerife Hatun ibnet-i Abdullah’ın veraseti…” 199 

Kadınlarla ilgili dikkatimizi çeken bir diğer konu ise, erkekler için kullanılan 

hacı ve hafız terimlerinin kadınlar için kullanılmamasıdır. Kadınlar içinden de hafız 

198 Bkz. a.g.d., B. nr:148 

199 Bkz. a.g.d., B. nr:150

59 

ve hacı olanlar muhakkak vardır. Fakat, ahlak veya kültürel bir anlayış gereği bu 

unvanların kadınlar için kullanılmadığı kanaatindeyiz. 

Belgelerde en çok karşılaştığımız kadın isimleri aşağıda belirtildiği şekildedir: 

Fatma (43), Emine (22), Ayşe (16), Hatice (11), Zeynep (6), Zehra(6). 

Şekil: 3.2.Belgelerde Geçen Kadın İsimleri ve Sayıları 

45 

40 

35 

30 

25 

20 

15 

10 

5 

0 

Fatma Emine Ayşe Hatice Zeynep Zehra 

Kadın isimlerinin de en fazla kullanılanlarını (aynı erkek isimlerinde olduğu 

gibi), peygamberimizin (s.a.s.) eşleri (Hatice, Ayşe, Zeynep) ve kız çocuklarının 

(Fatımatu’z- Zehra, Zeynep) isimlerinin oluşturması, dikkat çekmektedir. “Emin”, 

peygamberimize ait “güvenilir” anlamına gelen bir isimdir. Bunun kadınlar için 

kullanılış şekli (müennes hali) “Emine” dir. 

Bunların haricinde, belgelerimizde farklı sayılarda aşağıdaki isimler de 

geçmektedir: Sabire, (B.nr:175,146), Maide (B.nr:148), Şerife (B.nr:150), Halime 

(B.nr:64), Nefise (B.nr:170), Meryem (B.nr:173), Hasibe (B.nr:176), Şahine 

(B.nr:177), Necmiye, Tevhide, (B.nr:176-2), Selime (B.nr:177-2), Zeliha, Hanife 

(B.nr:238), Gonca (B.nr:243), Necibe (B.nr:244), Hilmiye (B.nr:251), Saliha

60 

(B.nr:289). 

Bu adlar, İslamî kültürden kaynaklanan manidar anlamları olan adlardır. 

Bunlar içinde yalnız “Gonca” adı aslen Türkçe’dir. İsimler arasında yukarıda söz 

ettiğimiz şekilde dini duygu ve anlayıştan kaynaklanan isimler çoğunluktadır. 

3.8. Evlenme (Nikâh) 

Evlilik İslam Hukukuna göre, erkeğin kadından faydalanma mülkiyetini elde 

etmesi, kadının da erkekten faydalanmasını helal kılması için Allah`ın koyduğu bir 

akit (nikah) manasına gelir. 200 Osmanlı toplumunda bu anlayışa dayanan nikâh 

işlemi, kadılar veya kadıların yetkili kıldığı kişiler tarafından yürütülürdü. 201 

Üzerinde çalıştığımız sicilde, nikâh akdi ile ilgili beş adet belge 

bulunmaktadır ve bu belgelere “nikah hücceti” denilmektedir. 202 Bu belgelerin 

muhtevasına örnek olarak ikisinin içeriğini sunmak istiyoruz. Mesela 260 numaralı 

belge bir nikah hüccetidir. 

260 numaralı belgede, İnegöl kazası Kozluca Köyü’nde oturan, Yörük oğlu 

Süleyman kızı Şerife isimli âkıl, bâliğ kızın, aynı köyden Mahmut oğlu Hacı 

Mehmet ile 500 kuruş mihr-i müeccel ve 1000 kuruş mihr-i muaccel üzerine nikâh 

akdinin gerçekleştiğini görmekteyiz. Bu akit şahitler huzurunda gerçekleşmiştir. 

Yine 262 nolu nikah hüccetinde, dul bir kadının nikahına şahit olmaktayız. 

Hanlı Köyü’nden iken, bundan önce vefat eden Abdullah oğlu Halil’in on 

yaşındaki kızı Halime’nin annesi İhsan, kızı Halime’yi Gürcü oğlu Mehmet b. 

Süleyman ile, mahkeme huzurunda 700 kuruş müeccel, 300 kuruş ta muaccel 

olmak üzere, toplam 1000 kuruş mehir anlaşması üzerine evlendirdiğini 

görmekteyiz. On yaşındaki Halime’nin velisi olması hasebiyle bu akid, annesinin 

izni ile yapılıyor. Burada ayrıca, kızların küçük yaşta evlendirilmeleri adetine şahit 

oluyoruz. Fakat bu olayın dışında, küçük yaşta evlendirme ile ilgili başka bir 

belgenin olmadığına da değinmek istiyoruz. 262 numaralı belgede bu kızın küçük 

yaşta evlendirilmesinin bir nedeni olarak babasının olmayışı, annesinin ona 

200 Zuhaylî, a.g.e., c. IX, s. 27; Bilmen, a.g.e., c. II, s.15-114; Cin-Akgündüz, a.g.e., c. II, s. 70-95. 

201 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 86 ve 113. 

202 Bkz,a.g.d.,B. nr: 172,222,260,262,276.

61 

bakmakta zorlanmasını bir neden olarak ifade edebiliriz. 

3.8.1. Mehir 

Burada, nikah ve evlilikte kadınların önemli bir avantajı olan, İslam fıkhından 

kaynaklanan mehir üzerinde az da olsa durmak gerekmektedir. Mehir, evlenirken 

erkeğin kadına verdiği (vermeyi taahhüt ettiği) meblağ ve maldır. Mehir, kadının 

bedeli veya ondan istifade imkânının karşılığı değil, bir ömür boyu beraber yaşama 

arzusunun sembolik alametidir ve hediye kabilindendir. 203 Mehirin üst sınırı 

olmamakla birlikte, hadisi şeriflerde evliliğin kolaylaştırılması yönüyle düşük 

tutulması tavsiye edilmiştir. Kız tarafının düğün masraflarını karşılaması için, 

maddi destek mahiyeti de vardır. Muhtemelen başlık parası mehirin yanlış 

uygulanması veya istismarından kaynaklanmış bir uygulamadır. 

Mehr-i muaccel: Nikâhta kız tarafına verilen peşin paradır. 204 

Mehr-i müeccel: Boşanma veya ölüm halinde, kız tarafına verilmesi nikâh 

sırasında belirlenmiş para veya bedeldir. 205 

Osmanlı uygulamalarında, mehir verilip nikâh akdi yapıldıktan sonra 

birleşme (zifaf) gerçekleşmiyorsa, mahkeme inkıyat (boyun eğme, kendini teslim 

etme) uyarısında bulunabilmektedir. Ancak, bu durumda koca şahitlerin 

şahadetleriyle nikâh akdi yaptığını ve kadına mehrini verdiğini ispatlamak 

zorundadır. 206 Üzerinde çalıştığımız sicilde mehirle ilgili üç belge mevcuttur. 207 

Belgelerimizden bir örnek sunmak istiyoruz: 

“…İnegöl kazâsı köylerinden Muzal Köyü’nde oturan dilekçe sahibi, 

Hüseyin’in kızı Hasibe Hatun Bidâyet mahkemesine mahsûs odada halen 

boşanmış eşi olan Ramazan oğlu Ali’nin huzurunda üzerine dava edip işbu elimde 

203 Karaman, Anahatlarıyla İslam Hukuku, c. II, s. 95; Geniş bilgi için bkz., Keskioğlu, a.g.e., s. 

235; Bilmen, a.g.e., c. II, s. 115-173; Zuhaylî, a.g.e., c. IX, s. 198-249; Cin-Akgündüz, a.g.e., c.II, 

s. 95-97. 

204 Bazı yörelerde buna, “ağırlık” da denir. 

205 Devellioğlu, a.g.e.,“mehir”, s.603; Bkz. a.g.d.,B. nr:222,260,262,276,277,173,176,187 

206 Ömer N.Bilmen, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Yayınevi, 

İstanbul 1988.s.174-394; Vehbe Zuhaylî, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi (Tercüme: Komisyon), I-X, 

Risale Yayınları, İstanbul 1994. s. 275-378; Keskioğlu, a.g.e., s. 244. 

207 Bkz. a.g.d.,B. nr:173,176,246.

62 

olup mahkemeye ibraz eylediğim bir izinnamede yazılı olduğu üzere adı geçen Ali 

eşim olup, her nasılsa geçimsizlikten, tarihimizden 6,5 ay önce talak-ı ric‘i ile 

boşamış olmakla, zimmetinde olan, 201 kuruş mihr-i müeccel hakkım ile malım 

olup haksız yere zaptetmiş olduğu 500 kuruş kıymetli bir takım gelin elbisesi ve 50 

kuruş kıymetli bir adet sandık ve 90 kuruş kıymetli 6 adet gömlek ve 200 kuruş 

kıymetli 8 adet şalvar ve 20 kuruş kıymetli bir adet saya ve 200 kuruş kıymetli iki 

kat yatak ve 80 kuruş kıymetli bir çul ve15 kuruş kıymetli bir adet döşek-çarşaf ve 

25 kuruş kıymetli bir adet tencere ve 10 kuruş kıymetli bir adet sahan ki toplam, 

1391 kuruşluk eşya ve mihr-i müeccel hakkımın istenilerek bugün bana edâ-u 

teslime adı geçen Ali’ye mahkeme tarafından tenbih olunmak isteğimdir…” 208 

Kadının, boşanmış olduğuna dair, bir belge sahibi olduğu anlaşılmaktadır. 

Nikah 201 kuruş mehr-i müeccel üzere kıyılmıştır. Kadın, mehr-i müeccelini ve 

gelin elbisesi ile sair eşyasını geri almak için dava açmış mahkeme kadının lehine 

sonuçlanmıştır. 

3.8.2. Boşanma 

Boşanma (talâk), evlilik bağını çözmek, evlilik ilişkisine son vermek, nikâh 

kaydını belli lafızlarla kaldırmaktır. 209 

Belgelerimiz içinde farklı boşanma çeşitleri yer almaktadır. Bunlardan biri 

Talak-ı Ric‘î’dir. 

Talak-ı ric’î: Kadının iddeti içinde kocasının kendisine dönme hakkı olan 

talaktır. 

Belgelerde yer alan ikinci tür talak, Talak-ı Selâse’dir 

Talak-ı Selâse: ‘Üçten dokuza boş ol’, demek suretiyle, kadın başka erkekle 

evlenmeden eski kocasına dönmeye imkân vermeyen talaktır. 

Vesikalarda geçen Talak-ı ba‘in ise, kadının iddet müddeti ( dört ay, on gün) 

sona ermeksizin kocasına dönmeye hakkı olmayan talaktır. 210 

208 Bkz. a.g.d.,B. nr:176. 

209 Zuhaylî, a.g.e., c. IX, s. 275-378. 

210 

Devellioğlu, a.g.e., “talak” s.1029.

63 

Sicil kayıtlarından konu ile ilgili bir örnek verecek olursak: 

204 numaralı belgede; İnegöl kazası Muzal köyünde oturan Yusuf kızı Ümmü 

Gülsüm Hatun, kendisini talak-ı selase (üç talak) ile boşayan, Abdullah oğlu 

Ahmet’ten boşanmış olduğunu ifade edip, şahitler huzurunda bunu tescil ettirerek, 

başkasıyla evlenmek istediğini belirtmiştir. Belgeden boşanmış olduğuna dair, 

şahitlerin ifadesine dayanan bir belgenin düzenlenmiş olduğunu anlamaktayız. 

Boşanma davası ile ilgili sadece bir belge olmakla birlikte, talak ile ilgili 

kelimeler başka dava konularında da geçmektedir. Mesela, Ba‘în talak, 172 

numaralı belgemizde, ric‘î talak ifadesi ise; 176, 185 ve 187 numaralı 

belgelerimizde görülmektedir. 

Yine de incelemiş olduğumuz 170 belgenin sadece altı tanesinde, boşanma 

konusunun geçmesi, bize o dönemde aile kurumunun sağlam olduğunu, 

boşanmaların azlığını göstermektedir. 

3.8.3. İbra ve Muhala‘a (Anlaşarak Boşanma) 

İbra; karşılıklı olarak haklarından vazgeçerek birbirini temize çıkarmaları, 

sorumluluktan muaf hale getirmeleri demektir. 211 Hul‘: Kadının bir bedel karşılığında 

evlilik bağından kurtulmasıdır. Ayrılma konusunda, karı-kocanın karşılıklı anlaşmaya 

varmalarıdır. 212 

Muhala‘a konusuyla ilgili olarak 148 numaralı belgede; Ömer’in kızı Mâide 

Hatun, mahkemeye başvurarak, geçimsizlikten dolayı eşi Mustafa oğlu Ali’den 

ayrılmak istediğini ifade eder. Muhala‘a için, alacağı olan 1760 kuruşun, 1360 

kuruşundan feragat edip, 400 kuruş karşılığında kocasıyla anlaşarak (muhala‘a 

yoluyla) boşanmışlardır. Böylece birbirlerini, ibra (temize çıkarma) ve iskat 

etmişlerdir. Muhala‘a belgeleri bize Osmanlılarda, kadının da boşanma hakkının 

olduğunu göstermektedir. Ayrıca kadın boşanma hakkını, nikahın kıyılması 

esnasında da talep edebilir. Osmanlılarda mehir, nafaka, iskan masrafı vb 

hakkından vazgeçme karşılığında veya bunların hiçbirisi olmadan da, anlaşarak 

211 Devellioğlu, a.g.e., “ibra”, s.797. 

212 Karaman, Anahatlarıyla İslam Hukuku, c. II, s. 118-119.

64 

boşanabilmek mümkündü. 

İbra konusunu ilgilendiren 169 numaralı belgemiz şöyledir: 

“Rumeli’nin …….sancağı dahilinde Köstence ….karyesinde sakin Ataullah 

oğlu Mehmet Ali kerimesi marifetü’z zat Fatıma bint-i …..Mehmet Ali tarafından ber 

vech-i âti muhala‘a ve sulh ve ibraya sancağı mezkur niyabet-i şer‘iyesinde 313 

sene-i şehr-i Receb-i’l Ferdi 6. günü tarihli ve 680 numaralı fetvahane-i celileden 

musaddak bir kıt‘a vekalet sıhhat-i şer‘iye ile âmme vekili karye-i mezkure 

ahalisinden olup, Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına 

muzaf İnegöl kazâsı mahallâtından Burhaniye mahallesinde Duyûn-u Umûmiye 

İdaresi Katibi Nazmi Efendi hanesinde müsafireten sakin Yaver Ali Ağa ibn-i 

Mustafa kazâ-i mezkûr Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘î 

şerifi Enver‘de yine karye-i mezkure ahalisinden olup hicretle kaza-i mezkurun 

Burhaniye mahallesinde sakin Nalbant Refet bin El-Hac Osman muvacehesinde 

müvekkilem …..ani’l yed .. Fatıma Hatun1400 kuruş mihr-i müeccel ve 2200 kuruş 

mihr-i muaccel tesmiyesiyle işbu hazır bi’l meclis Refet nam kimesnenin zevce-i 

menkuhe-i medhulu bahası olup ………..adem-i hüsn-ü mu‘aşeretten naşi meblağı 

mihreyn-i mezkureyn ile nafaka-i iddet ……malume……….mezbur Refet’in 

firaşından hasıl ve müvekkilem Fatıma Hatun’dan mütevellide henüz 4 yaşında 

Mehmet nam sağirin nafaka ve kisve ve sair levazım- ı zaruriyesi için sancağı 

mezkure Niyabet şer‘iyesinde bi’t takrir fetvahane-i celileden musaddak sıhhat-i 

şer‘iyeye rabt edilen yevmî ….nafakasının dahi sağir-i mezbur hakkı hıdanesi 

sükutuna değin müvekkilem Fatıma Hatun üzerine olmak üzere mezbur Refet ile 

muhla‘a-i sahiha-i şer‘iye ile bi’l vekale hul‘ olduğunda ol dahi ber minval-i 

muharrer hul‘u mezkuru be‘de’l kabul hukuk-u zevciyete sair hukuk-u şe‘iyeye 

müt‘allik âmme-i da‘avi ve metalibat vekaleti eyman ve muhasamattan mezbur 

….zimmetini ibrayı âm-ı sahih-i şer‘i ile bi’l vekale ibra ve iskat edip, ol dahi kezalik 

benim zimmetimi ibra ve iskat ve yine her birimiz ber minval-i muharrer aharın 

ibrasını kabul eyledik dedikte…” 

Bu hüccet belgesine göre, Fatma hanım, eşi Refet beyden boşanmak 

istemekte, anlaşarak boşanmak için mehir hakkından vazgeçmektedir. Ayrıca 

hıdane süresince çocuğun nafakasını da Fatma hanım üstlenecektir. Mahkeme de

65 

boşanmalarına hükmedip, ibra ile muhala anlaşmasını kayıt altına alır. 

3.8.4. Nafaka 

Nafaka sözlükte, “yaşamak için lâzım olan akçe, zaruri ihtiyaçların masrafı”, 

“yetimlere veya boşanmış bir kadına ve sair şahıslara yaşamaları için cânib-i şer-i 

şeriften tahsis olunan akçe” anlamlarına gelir. 213 Nafaka, karı kocanın haline, mâli 

durumuna göre ayarlanır. Zengin, orta halli ve fakir olmalarına göre nafaka miktarı 

değişmektedir. 

244 numaralı belgede; İnegöl kazası Muradiye mahallesi sakinlerinden 

bundan önce vefat eden Muharrem’in oğlu Nalbant Süleyman Kalfa ve küçük oğlu 

Mehmet ile küçük kızı Tevhide’nin işlerini yürütmeğe şer‘i hüccet ile vasileri, yine 

aynı mahalleden valideleri Hacı Osman’ın kızı Necibe Hatun, çocuklarının nafaka 

ve giyim ihtiyacı içinde olduklarını dile getirir. Hakim çocukların ihtiyacı için her 

ay, Eytam Sandığı’ndan 214 80’er kuruş nafaka takdir etmiştir. 

Görüldüğü gibi, buna benzer belgelerimizde nafaka talebi ile mahkemeye 

başvurulduğunda, mahkemenin bu talepleri olumlu değerlendirerek, nafaka 

istenilen şahıslar için, belirli bir miktar takdir ettiğini görmekteyiz. 215 

Çocuğa bakıp büyütmek üzere yanında bulundurmağa hıdâne denir. Doğan 

çocuk her yönden bakıma muhtaçtır ve malını tasarruftan acizdir. Bu işleri, onu 

temsilen bir veli veya vasî yapar. Mal işlerine baba bakar. Baba olmadığı takdirde, 

çocuğa bakıp onu yetiştirme annenin görevidir. Anne, kocasının nikahından çıkmış 

ise, çocuk için hıdâne ücreti isteyebilmektedir. 216 

229 numaralı belgede ; İnegöl kazası Kadı köyünde oturan Ahmet kızı Fitnat 

Hatun, boşanmış olduğu eşi Hasan oğlu Şakir’den 4 yaşındaki oğlu Cafer, 6 

yaşındaki kızı Sultan ve karnındaki 6 aylık çocuk için nafaka davası açmış. 

Mahkeme , çocuklar için 20’şer kuruştan 40, hamile anne için doğuma kadar 30 

213 Keskioğlu, a.g.e., s. 251-252; Geniş bilgi için bkz., Zuhaylî, a.g.e. c. X, s. 78-129; Bilmen, a.g.e., 

c. II, s. 444-517; Karaman, Anahatlarıyla İslam Hukuku, c. I, s. 146-153. 

214 Eytam Sandığı ile ilgili ayrıntılı bilgi son bölümde verilecektir. 

215 Bkz.,a.g.d., B. nr: 183,214,215,229,244,246. 

216 Keskioğlu, a.g.e., s. 253; Geniş bilgi için bkz.; Ruhi Özcan, İslam Hukukunda Hısımlık 

Nafakası, Çağlayan yay. İzmir 1996; Cin-Akgündüz, a.g.e., c. II, s. 117-118.

66 

olmak üzere toplam her ay 70 kuruş nafaka takdir etmiştir. 

Bu tür belgelerden yola çıkarak, yetim ve dulların sosyal güvenceye sahip 

olduklarını söyleyebiliriz. Dulların iddetleri müddetince, giyecek ve yiyecekleri 

için belirlenen nafakalarının yanı sıra, barınmaları için gerekli masrafların 

(müennes-i sükna) karşılanması adına da nafaka takdir edildiğini görmekteyiz. 

Çocuklara babalarından kalan mirastan, ihtiyaçlarına göre aylık belirli miktarlar 

nafaka olarak verilmektedir. Babalarından kalan bir varlığa sahip değillerse, o 

zaman hısımlık nafakasından istifade edebiliyorlardı. 217 

217 Özcan, a.g.e., s.83.

67 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 

İLÇEDE İDARÎ VE EKONOMİK HAYAT 

Osmanlı Devleti, yönetim bakımından eyalet, sancak ve “kaza” birimlerine 

ayrılırdı. Kaza sınırları içinde gerektiğinde kaza nahiyeleri oluşturulur ve bunların 

yönetimi için kaza kadısı tarafından “naib” gönderilirdi. Kazaların başında yönetici 

olarak kadılar bulunuyordu. İlmiye mensubu olan kadı, taşradaki uygulamaları da 

denetlerdi. 

Tanzimattan sonra kadıların bir unvanı kaldı. Eski salahiyetlerinin onda 

dokuzu ellerinden alındı. İlmiye sınıfına rağbet çok azaldı. Mülkiye sınıfına çok 

büyük rağbet başladı.Tanzimattan sonra kadılar, bulundukları yerin mahdut 

davalarına bakabilen şer‘iye hakimleri durumuna düştüler. 218 

İncelemiş olduğumuz defterde kadının haricinde eytam müdürü, şer‘iye 

katibi, mübaşir, mülazım, muhzır, evkaf vekili, duyûn-u umûmiye idaresi katibi ve 

tapu memuru gibi görevlilerin de isimleri ile karşılaştık. 

4.1. Sicil Belgelerine Göre XIX. yy Sonlarında İnegöl’deki Mülkî Erkan ve 

Memurlar 

233 numaralı İnegöl Şer‘iye sicil defterinde karşılaştığımız, mülkî erkan ve 

isimlerinin geçtiği belgelerin numaraları şöyledir; 

Hakim Kadı: Toyala Hasan Meab Efendi (220-244) 

218 Yılmaz Öztuna, Büyük Osmanlı Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994, c.I, s.88.

68 

Duyûn-u Umûmiye İdaresi Katibi: Nazmi Efendi (169) 

Evkaf Vekili: Reşadiyeli Şeyh Behçet Efendi ibn-i Şeyh Ali bin Abdullah 

(178-2) 

Şer‘iyye kâtibi: Mustafa Efendi ibn-i Kasım (177-2,229,256,257,258,259) 

Eytâm maldârı: Ohannes Efendi ibn-i Haci Ağop (146) 

Eytam müdürü: Nuri Efendi ibn-i Mehmet (239,248,256…) 

Mübaşir: Mehmet Efendi ibn-i Timur (276) 

Muhzır: Haşim Efendi ibn-i Ohannes (153) 

Mülazım: Halil Efendi ibn Mehmet (173) 

Tapu memuru: Hasan Efendi ibn-i Abdullah (239) 

Görüldüğü gibi, sicil kayıtları, tutuldukları zamanın mülkî erkan ve 

memurlarının açığa çıkarılmasında da önemlidirler. Burada ilçe yönetiminde söz 

sahibi olan herkesin adını bulabilmekteyiz. 

Burada dikkat çeken bir diğer husus ta, Eytam maldarının gayr-i müslim 

oluşudur. Muhzır Haşim Efendi’nin baba adının Ohannes oluşuna bakılırsa, Haşim 

Efendi’nin bir mühtedi olduğu söylenebilir. Evkaf Vekili olan Behçet Efendi’nin 

bir Şeyh olduğu görülmektedir. 

4.2 Belgelerimizde Adı Geçen İnegöl Mahalle ve Köy Muhtarları 

Osmanlılarda mahalle, birbirini tanıyan, bir ölçüde birbirlerinin 

davranışlarından sorumlu olan ve sosyal dayanışma içinde olan kişilerin oluşturduğu 

bir topluluktu. İlk kez, II. Mahmut (1808-1839) mahalle ve köylerde muhtarlık 

teşkilatını kurdu. Muhtarlık teşkilatının kurulmasıyla, âyanların görevlerini muhtarlar 

üstlendi. 219 

İncelediğimiz şer‘iyye sicili belgelerinde, dava konularının neredeyse 

tamamının doğruluğunun araştırılması meselesinde, imam veya muhtarlara 

başvurulmaktadır. Buradan yola çıkarak defterde geçen mahalle ve köy muhtarlarının 

isimlerine ulaşabildik. 

219 J.H., KRAMERS, “mahalle”, İslam Ansiklopedisi, MEB yay., İstanbul 1977, c. VII, s.245.

69 

a)Merkez Mahallelerin Muhtarları: 

Muhtarlar mahallelerde, hükümetin temsilcisi konumundaydılar. Mahalle ile 

ilgili her meselede birinci yetkili muhtardı. Belgelerimizde, mahkemede konu 

edilen her meselede muhtar bilirkişi ve şahit olarak yer almaktadır. C-233 

numaralı Şer‘iyye Sicil Defteri’ne göre, 1892 yılında İnegöl mahallelerinin 

muhtarları şunlardır: 

Hamidiye Mahallesi muhtarı: Ali bin İbrahim bin Abdullah (181-2) 

Burhaniye Mahallesi muhtarı: Hamdi Efendi (293) 

Sinanbey Mahallesi muhtarı: Abdullah bin Mustafa (263) 

Cuma Mahallesi muhtarı: İsmail Efendi ibn-i Osman (162) 

Orhaniye Mahallesi muhtarı: Ali bin Osman (166) 

Yenice Mahallesi muhtarı: Hakkı bin İsmail (146) 

Görüldüğü gibi burada, mezkur şer‘iye sicili defterinden İnegöl’ün 

mahallelerinin ve muhtarlarının isimlerini öğrenebilmekteyiz. Defterden 

edindiğimiz bilgilere göre o zamanlar (1892-93) İnegöl’ün yedi mahallesi vardı. 

Burhaniye, Orhaniye ve Hamidiye mahalleleri birer kişi adına dayanıyordu. Bu 

isimlerin, Osmanlı hükümdar ve devlet adamlarının isimlerinden kaynaklandığı 

kanaatindeyiz. Cuma Mahallesi ise, Cuma Camii’nin adından dolayı bu ismi 

almıştır. Çünkü genel uygulama, bir kazada bir yerde cuma namazı kılınması 

şeklindeydi. 

b)İnegöl’deki Köy Muhtarları 

Aynı yetkilerle muhtarların, köylerde de görev yaptıklarını görmekteyiz. 

İncelediğimiz defterde, İnegöl’e bağlı bütün köy muhtarlarının isimleri 

geçmemektedir. Belgelerimizde adı geçen köy muhtarları şunlardır: 

Hamzabey Köyü muhtarı: Birinci muhtarı, Mehmet Ağa bin Hasan bin 

Abdullah. İkinci muhtarı, Mustafa bin Halil (300)

70 

Kozluca Köyü muhtarı: Sarıoğlu Ali bin Ali (292) 

Çeltikçi Köyü muhtarı: Muhtar-ı evveli, Göçer Süleymanoğlu Ali Pehlivan. 

Muhtar-ı sanisi, Dervişoğlu Mehmet bin Halil (163) 

Akhisar Köyü muhtarı: Hacı Hasan oğlu Ali bin Hasan (175) 

Muzal Köyü muhtarı: Molla Osman bin Mustafa (204) 

Fındıklı Köyü muhtarı: Ahmet bin Şakir (289) 

Karacakaya Köyü muhtarı: Mehmet bin İbrahim (253) 

Yukarıda yedi köyün muhtarlarının ismi geçmektedir. Hamzabey Köyü’nün 

birinci muhtarı “Ağa”dır. Bu lakabından onun zengin biri olduğunu çıkarabiliriz. 

Çeltikçi Köyü’nün birinci muhtarının babası “Göçer Süleyman” olarak anıldığına 

göre Yörük (Türkmen) asıllı olduğu söylenebilir. Çeltikçi Köyü’nün ikinci 

muhtarının “Dervişoğlu” olduğu ifade edilmektedir. Muzal Köyü muhtarının ise 

Molla olduğu anlaşılmaktadır. 

Bazı belgelerimizde köylerde, daha önceki muhtarın da adı geçmektedir. 

Birinci yani asıl muhtarlar için “muhtar-ı evveli” ifadesi kullanılırken, yardımcıları 

için ise, “muhtar-ı sanisi” yani ikinci muhtarı ifadesi kullanılmaktadır. İnegöl 

kazasının çok sayıda köyü olmasına rağmen, belgelerimizde muhtarlarının isminin 

geçtiği köy sayısı azdır. Bunun nedeni de, diğer köylerle ilgili mahkemeye 

herhangi bir olayın yansımamasıdır. 

Hamzabey Köyü adını, bu köyün ileri gelenlerinden biri olduğu, köyde 

yaptırmış olduğu cami ve kurduğu vakıftan anlaşılan, bir Osmanlı paşasından 

almaktadır. Paşanın asıl adı, Hamzabey b. Mehmet’tir. Çeltikçi Köyü ise halkının 

çeltikçilikle meşgul olmasından dolayı bu ismi almıştır. Diğer köylerin isimleri ile 

ilgili her hangi bir bilgiye ulaşamadık. 

4.3. İlçenin 1892 Yılındaki Yerleşim Yerleri ve Günümüzdeki İdarî Konumu 

Araştırmamızda belgelerde geçen yer isimleri üzerinde durmanın da faydalı 

olacağı kanaatine vardık. Böylece 1892 yılında İnegöl’e bağlı olan köy ve 

nahiyeler konusunda bilgi sahibi olmak mümkün olacaktır. Ayrıca bu köy ve 

yerleşim yerlerinin şu anki adlarını da listede gösterdik.

71 

İncelemiş olduğumuz belgelerde geçen yer isimleri ve günümüzdeki 

durumlarını şu şekilde sıralayabiliriz. 

Eski Adı Bağlı Olduğu Yer Yeni Adı Bağlı olduğu Yer 

Adabinni (Köy) 220 İnegöl Alanyurt (Belde) İnegöl 

Bedre köyü (Köy) 221 İnegöl Çayyaka (Köy) İnegöl 

Cerrah (Köy) 222 İnegöl Cerrah (Belde) İnegöl 

Domaniç (Nahiye) 223 İnegöl Domaniç (İlçe) Kütahya 

İsaviran (Köy) 224 İnegöl İsaören (Köy) İnegöl 

Kurşunlu (Köy) 225 İnegöl Kurşunlu (Belde) İnegöl 

Muzalı (Köy) 226 İnegöl Gündüzlü (Köy) İnegöl 

Şıbalı (köy) 227 İnegöl Şipali (Köy) İnegöl 

Yenice Müslim (Köy) 228 İnegöl Küçük Yenice(Köy) İnegöl 

Yenice Gayr-i Müslim (Köy) 229 İnegöl Yenice (Belde) İnegöl 

4.4. XIX.yy Sonlarında İlçede Ekonomik Hayat 

Belgelere göre, 1890’lı yıllarda ilçede ekonomi; tarım, hayvancılık ve küçük 

işletmelere dayanıyordu. Üretilen şeyler satılır, karşılığında ihtiyaç olan şeyler 

alınırdı. Bu arz talep dengesi çerçevesinde bazı meslek grupları teşekkül etmiştir. O 

dönemde icra edilen meslekleri şu şekilde sıralayabiliriz; 

-Arzuhalcilik, yani dilekçe yazma işi. 230 

İnegöl’de bu mesleği icra eden 

220 Bkz. a.g.d. B. nr:163. 

221 Bkz. a.g.d. B. nr:155. 

222 Bkz. a.g.d. B. nr:153. 

223 Bkz. a.g.d. B. nr:268. 

224 Bkz. a.g.d. B. nr:185. 

225 Bkz. a.g.d. B. nr:149,187. 

226 Bkz. a.g.d. B. nr:291. 

227 Bkz. a.g.d. B. nr:177-2. 

228 Bkz. a.g.d. B. nr: 149. 

229 Bkz. a.g.d. B. nr:154. 

230 Bkz.,a.g.d., B.nr: 163.

72 

kişinin Sait Efendi ibn-i Hafız Ali olduğu daha önce belirtilmişti. 

-Nalbant, 231 hayvanlara nal çakma işi ile uğraşan kişi ve mesleği. Burhaniye 

Mahallesi’nden Refet bin El-Hac Osman adlı şahsın nalbant olduğu ifade 

edilmektedir. 

-Leblebici, 232 bu tabirden leblebi imalathanelerinin de olduğu anlaşılmaktadır. 

Yenice Mahallesi’nde ikamet eden Hasan oğlu Hacı Mustafa Efendi’nin lakabı 

Leblebici olarak geçmektedir. 

-Çömlekçilik 233 , topraktan tencere ve çömlek imal etme işi. Orhaniye 

Mahallesi’nde oturan (Çömlekçi) İsmail isimli bir şahsın, çömlek imal eden 

anlamındaki lakabından bu işi yaptığı anlaşılmaktadır. 

-Çörekçi 234 ifadesinden, küçük fırınların da bulunduğunu anlamaktayız. 

-Kaşıkçılık, 235 tahta veya metalden kaşık imal etme mesleği. 

-Çul 236 imalathanesi. 

-Helva üretimi ve satışı. 237 

-Değirmen ve işletmeciliği. 238 

Genelde bu ürünlerin imal ve pazarlamalarının aynı dükkan ve işyerlerinde 

yapıldığı anlaşılmaktadır. 

Bunların dışında şu mesleklerin de icra edildiğini görmekteyiz; 

Çorbacı(259): Kapıkulu ocaklarına mahreç olan 31 bölüklü acemi ocağı ile, 

Osmanlı ordusunun piyade (yaya) askerini teşkil eden bölük zabitlerine “çorbacı” 

denirdi. 239 

Kerestecilik(177), ağaç biçme işi, yani sarraflık(295), kasaplık(292), 

iğnecilik(286), nalburluk(295), dülgerlik(153), çilingirlik(257), cam imalatı(174), 

231 Bkz.,a.g.d., B.nr: 169. 

232 Bkz.,a.g.d., B.nr: 190. 

233 Bkz.,a.g.d., B.nr: 166. 

234 Bkz.,a.g.d., B.nr: 249. 

235 Bkz.,a.g.d., B.nr: 271. 

236 Bkz.,a.g.d., B.nr: 147. 

237 Bkz.,a.g.d., B.nr: 295. 

238 Bkz.,a.g.d., B.nr: 232. 

239 Pakalın, a.g.e., “Çorbacı”, c.I. s.380.

73 

berberlik(204) , araba imalatı ve tamiri(153), demircilik vb. 

Bu meslekler içerisinde, sarraflık, arabacılık, dülgerlik ve değirmen 

işletmeciliği işlerini, genelde Gayr-i Müslimlerin icra ettiği dikkatimizi 

çekmektedir. Bu meslekleri tamamına yakınını lakaplardan elde ettiğimiz için, 

mesleklerle ilgili ayrıntılı bilgilere ulaşamadık. 240 

4.4.1.Nema Oranları 

Şer’iye sicillerinden, yazıldıkları dönemdeki paraların isimlerini, değerlerini 

ve tarihî süreç içerisinde değerlerinde meydana gelen değişimleri ve dalgalanmaları 

izleyebiliriz. Bu yönüyle siciller, iktisadî açıdan da bize yardımcı olurlar. 

İncelediğimiz 233 numaralı sicil defterinde de bu şekilde para ile ilgili konulara 

rastlamaktayız. 

Örnek olması bakımından,188 numaralı hüküm ilamını buraya almayı uygun 

gördük: 

“Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına bağlı İnegöl 

kazasının Olukman köyünde sakin dilekçe sahibi, Aziz Efendi b. Mahmut İnegöl 

kazası Bidâyet mahkemesine mahsûs odada meclis-i şer‘îmizde adı geçen köyde 

oturan Rumeli muhacirlerinden Hüseyin oğlu Hasan Ağa muvacehesinde, ‘adı 

geçen Hasan Ağa karye-i mezkurede vaki‘ bâ-berat-ı âlişan hatibi bulunduğum 

cami-i şerif vakfının mütevellisi olup, senevî hasıl olan ribh-i neması hitabet-i 

meşruta olan 1000 kuruşun 308 sene-i Hicrisi Receb-ü’l Ferdi ayından şimdiye 

değin geçen beş senelik ribh-i nühası 750 kuruşa baliğ olan istihkakımı mütevelli-i 

mezbur kabz edip bana i‘tada muhalefet eder olmakla sual olunup meblağı mezkur 

750 kuruşu bana eda-u teslime mütevelli-i mümâ ileyh Hasan Ağa’ya kıbel-i 

şer‘den tenbih olunmak matlubumdur deyû’ be‘de’d dava ve’l istintak, ol dahi 

cevabında müdde‘iyi mezbur Aziz Efendi’nin cami-i şerif-i mezkure bâ-berat-ı 

şerifi âlişan hatip ve meblağ-ı mezkur 750 kuruşu kendisi bi’t tevliye kabz ettiğini 

ikrar ancak, müdde‘i hatip Aziz Efendi’nin cami-i şerif-i mezkur için hitabete 

240 Bkz.,a.g.d., B.nr: 152,153,232,295.

74 

intihap ve hîn-i mukayyette hizmet-i hitabeti meccanen eda edeceğini taahhüt 

etmeğin Vakf hüccet-i şer‘isinde ol vecihle tanzim edilmiş olmakla makbuzu olan 

meblağ-ı mezburda hakkı olmadığını serd-u beyan etmesiyle sicil-i mahkeme-i 

şer‘iye lede’l müracaat karye-i mezkure ahali-i mu‘teberanından ashab-ı hayrat 

ve’l hasenatın vakfeyledikleri, 1000 kuruşluk senevî ribh-i neması olan 150 

kuruşun hitabet-i meşruta olduğu, sicil-i şer‘iyenin 3 numaralı hüccet kaydıyla 

sabit olmakla mezbur Hasan Ağa’nın suret-i def‘de serd-u beyan eylediği 

ifadesinin iltifata şayan olamadığının kendine ba‘de’t tefhim meblağı mezkur 750 

kuruşu müdde‘iy-i mezbur Aziz Efendi’ye halen eda-u teslime mütevelli-i mezbur 

Hasan Ağa’ya tenbih-i şer‘i olunduğu tescil ve i‘lam olundu.” 

Yukarıdaki belgeden anlaşıldığına göre, 1000 kuruşun (Olukman Köyü Camii 

Şerif Vakfı’nın bir yıllık geliri) yıllık neması 241 (çoğalmak, fazlalaşmak, artmak) 

150 kuruştur. Bunun beş yıllık birikiminin, 750 kuruş olduğu belirtilmektedir. 290 

numaralı belgemizde de, Mezit Köyü imamı Hafız İbrahim, vakfedilen camii 

şerifin vakfiyesinde belirtildiği üzere, vakıf mütevellisinden hakkını istemektedir. 

Burada 1000 kuruşun bir senelik neması 120 kuruş olarak ifade edilmektedir. 

Yaklaşık o dönemlerle (XIX. yüzyıl sonu) ilgili olan, Denizli ili şer’iye sicili 

çalışmasında da Eytam sandığından alınan borçların nema oranı %11.66 olarak 

verilmektedir. 242 Bu da İnegöl Eytam Sandığı Müdürlüğü’nde uygulanan nema 

oranları ile aynı değere tekabül etmektedir. 

4.4.2. Eytam Sandığı ve Eytam Sandığı Uygulamaları 

Eytam Sandığı 

Osmanlılarda Şer’iye Mahkemelerinin yönetimi altında bulunan Eytam 

Sandıkları bir çeşit kredi kurumları gibiydiler. Eytam Sandığı; yetimlerin, 

ebeveynlerinden kalan miraslarını, onların rüşdüne değin onlar için işleten ve 

değerlendiren bir kurumdu. Paraların sandığa yatırılması amacını “Li-eclil istirbah” 

ifadesi açıklamaktadır. Bunun anlamı, kâr getirmesi için paranın işletmeye verilmesi 

demektir. Emval-i Eytam Müdüriyeti; yetimlerin mallarını muhafaza ve 

241 Meydan Larousse, “Nema”, Meydan Yayınevi, İstanbul 1981, c. IX, s. 281. 

242 Bilal, Yıldız, XX. yy Başlarında Denizli, Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2005; Eytam Sandığı’ndan 

alınan borç paralara uygulanan nema ile ilgili bilgi az sonra verilecektir.

75 

nemalandırmak, bunların nafakalarını veli ve vasilerine vermek ve rüştlerini ispat 

edenlerin, mallarını ve paralarını kendilerine teslim etmek vazifesiyle mükellef 

merkez ve ona bağlı birimlerde tesis edilmiş bir yönetimdi. İlkin meşihata 

(şeyhülislamlık) bağlı olan bu idare 1908 Temmuz’undan itibaren Adliye’ye 

bağlanmıştı. 243 

Bu sandıklar 1927 yılında kurulan Emlak Eytam Bankası’na devredilmiş ve 

1927 yılında 844 sayılı Kanunla itibari sermayesi 20 milyon lira olan Emlak ve 

Eytam Bankası kurulmuştur. Bu bankanın kuruluşundaki amaç, çok eski tarihlerden 

itibaren Şer’iye Mahkemelerinin idaresinde bulunan Eytam Sandıkları’nda biriken 

tasarrufların bankaya devri ile, bunlardan ülkenin imarı konusunda yararlanmaktı. 

Batı ülkelerindeki emlak bankaları tipinde bir banka olması arzu edilen Emlak 

ve Eytam Bankasının, aktif ve pasifi bütün hak ve yükümlülükleriyle 1946 yılında 

T.C. Emlak Kredi Bankasına devredilmişti. Banka Anadolu Bankası ile birleşmiş 

olup, T.Emlak Bankası A.Ş. (Konut bank) ismiyle faaliyetini sürdürmektedir. 244 

4.4.2.1.Vekalet 

Öncelikle Eytam Sandığı uygulamalarından vekalet üzerinde duralım. Eytam 

sandığındaki paranın, işletilmesi hükmü (li-ecli’l istirbah), İslam Hukukundaki 

“Bey‘u’l îne” (peşin fiyatına bir malı alıp, sahibine veresiye satma) mu‘amele-i 

şer‘isine dayanmaktadır. Bu şekildeki bir uygulama ile faize bulaşılmamış oluyor. 

Şafi mezhebince bu uygulamaya (bey‘u-l- ine) cevaz verilmiştir. Vakıf ve yetim 

malları bu şekilde işletilmiş ve kar elde edilmiştir. 245 Genelde, “vekalet” başlığı 

altındaki belgeler, Eytam Sandığı’ndan bu şekilde alınan borçlarla ilgilidir. 

Vekalet; ‘Başkasının işini görmeye memur olmak, vekillik ise, bir kimsenin 

işini başkasına tefviz ve o işte onu kendi yerine ikame etmesidir.’ 246 Vekaletin çok 

çeşidi vardır. İncelediğimiz vekaletle ilgili belgelerde, vekalet başlığının 

kullanılmasının nedeni, alınan borca karşılık ipotek gösterilen malların, gerektiğinde 

satılması konusunda, birinin vekil tayin edilmesidir. Bu borçların vadesi, iki yılı 

243 Pakalın, a.g.e., “Emval-i Eytam”, c.I, s.529. 

244 Bkz.,www.emlakbankasi.com.tr. 

245 Akgündüz-Öztürk, “Bilinmeyen Osmanlı”, s.492. 

246 Devellioğlu, a.g.e., “vekalet”, s.1144.

76 

geçmemektedir. Verilen kredilere, İstanbul Emniyet sandığında olduğu gibi ortalama 

yüzde 12 (Hilalî saat semeni-Bir cilt Ali Efendi fetvası semeni) vade farkı tekabül 

etmektedir. 247 

Defterimizde bu tür vekaletle ilgili, 49 adet belge mevcuttur. 248 Bu da tüm 

belgelerin yaklaşık üçte birine tekabül etmektedir. Belgelerde daha çok genel 

(umumi) vekâletname ile vekil nasp ve tayini görülmektedir: 

165 numaralı belgede, İnegöl kazasına bağlı Hoca Köyü sakinlerinden dilekçe 

sahibi İbrahim oğlu Salih, Cuma Mahallesi’nden Hacı Ahmet oğlu Şenel zade Hacı 

İsmail Efendi’yi vekil tayin etmektedir. İbrahim oğlu Salih, Eytam Sandığı’ndan 

395 kuruş borç almıştır. Eytam Sandığı’ndan almış olduğu 395 kuruşun vadesi 

geldiğinde, Salih (müvekkil) borcunu ödeyemezse, ipotek olarak gösterdiği ev arsa 

vb. mallarını satması ve böylece borcunu ödemesi konusunda Hacı İsmail 

Efendi’ye vekalet vermektedir. 

179 numaralı belgemizde ise; Burhaniye mahallesi’nden İbrahim oğlu Emin 

Efendi, Eytam Sandığı’ndan, Hacı Adem’in yetimlerinin mallarından 19280 kuruş 

borç almaktadır. Buna karşılık aynı mahalledeki evini ve iki adet dükkanını rehin 

olarak ortaya koyar. Aldığı borç vadesinde ödenmediği takdirde, rehine koyduğu 

malların satılıp borcun ödenmesi konusunda, aynı mahalleden Raşit Efendi’ye 

vekalet vermektedir. 

271 numaralı belgede ise; Eyne Köyünden Mustafa oğlu Mehmet Ağa, Kaza-i 

mezkur Bidayet Mahkemesi’nde 249 Eytam Müdürü Nuri Efendi huzurunda, Eytam 

Sandığı’ndaki, Süleyman Kalfa yetimlerinin paralarından almış olduğu 1120 kuruş 

borcunun vadesi geldiğinde bunu ödeyemezse, ipotek olarak gösterdiği mallarını 

satıp borcunu ödemesi için, Sinanbey mahallesinden Kaşıkçı zade Halil’in oğlu 

Mehmet’i, vekil nasp ve tayin etmektedir. 250 

Birbirine benzeyen vekalet hüccetlerinde genelde borcun iki seneliğine 

alındığını görmekteyiz. Borçlar “Hilalî saat” veya “Bir cilt Ali Efendi Fetvası” kitabı 

247 İhsanoğlu, Osmanlı Devleti Tarihi, c. II, s, 562. 

248 Orjinal vekalet belgesi için bkz: Ekler bölümü (B.nr:1) 

249 Ayrıntılı bilgi için bkz., Meydan Larousse, “Bidayet Mahkemesi”, c.II, s.361. 

250 Ayrıca Bkz. a.g.d.,B:147,151,161,165,167,168,179,181(2),183(2),185(2),177(2),179(2).

77 

semeni (değeri) üzerinden alınmaktadır. Ayrıca vekalet hüccetlerinde borcun Eytam 

Sandığı’nda kimin parasından alındığı da ifade edilmektedir. 

4.4.2.2. Reşit Olanın Malları 

Osmanlı uygulamalarında “reşid”, malını muhafaza hususunda kayıtlı ve 

tedbirli bulunarak sefahatten, israftan kaçınan, yirmi beş yaşına erişen kimsedir. 

Şurası var ki, yirmi beş yaşına varmazdan evvel reşid olmayan kimse o malda 

tasarruf etse tasarrufu geçerlidir. 251 Yetimlerin, işletilme amacıyla Eytam 

Sandığında bulunan, anne ve babalarından kalan malları, reşit olduklarında 

kendilerine verilirdi. Bu açıdan “Rüşd Davası” başlıklı belgelerde, hep reşit olanın, 

babasından kalan malının, Eytam Müdürü tarafından kendisine teslimi konusu ele 

alınmaktadır. İlgili kişi reşit olduğunu şahitlerle ispatlayabilirse, malı kendisine 

kârıyla birlikte verilmektedir. Rüşd davası ile ilgili dört i‘lam türü belge 

mevcuttur. 252 

Mesela 174 numaralı ilk belgede; İnegöl kazası Cuma Mahallesi ahalisinden 

iken bundan önce vefat eden Hacı Ali oğlu Ahmet bin Ali’nin oğlu yirmi yaşını 

geçmiş âkıl ve bâliğ, vasi ve Eytam Müdürü yardımından müstağni olduğunu ifade 

ederek, babasından kalan 570 kuruşunu Eytam Müdürü’nden istemektedir. Belgeye 

göre şahitlerin dinlenmesiyle malının kendisine verilmesi kararına varılır. 

Aynı şekilde 253 numaralı rüşd davası ile ilgili belgede; Karacakaya 

Köyü’nden H.1305 Yılında vefat eden Turp oğlu Mustafa’nın oğlu Mustafa, şu an 

yirmi yaşını geçtiğini ve rüşde ehil olduğunu ifade ederek, babasından kalan Eytam 

Sandığı’ndaki 24600 kuruş parasını talep davası açar. Âkıl-bâliğ ve reşit olduğuna 

dair kendisinden şahit istenir, o da, aynı köyden İsmail bin Ali Ağa bin İsmail ve 

Tarık oğlu Mehmet bin Osman’ın şahadetleriyle rüşdüne ve malının kendisine 

teslimine karar verilir. 

251 Zuhaylî, a.g.e., c. V, s. 98-99 ve c. VI, s. 514- 515; Bilmen, a.g.e., c. VII, s. 269-270. 

252 Bkz.,a.g.d., B.nr: 174,253,266,278.

78 

4.4.2.3. Kefalet 

Eytam Sandığı ile ilgili başka bir konu da kefalettir. Bilindiği gibi kefalet, 

borcun teminata bağlanmasıdır. Kefalet bir hususu üzerine almak, zimmeti 

zimmete ilave etmek ve eklemektir. Mevcut bir hakkı teminata bağlamak, tahsilini 

kolaylaştırmak için bir nevi taahhüttür. Kefil borcu üzerine alıp mesuliyet 

yükleniyor demektir. Kefil bir zâmin (garantör)`dir. 253 

Defterimizde kefaletle ilgili yedi belge mevcuttur: 254 Mesela, 180 numaralı 

ilk belgemize göre, İnegöl kazası Hamidiye Mahallesi ahalisinden, Kızanlıklı 

Hüseyin Efendi b. Ahmet vefat etmiş olan Kızanlıklı Emin Efendi yetimlerinin, 

Eytam Sandığı’ndaki mallarından borç alır. Aynı mahalleden Hasan oğlu Hüseyin 

Ağa b. Emin adı geçen kazanın Sinanbey Mahallesi’nden Kızanlıklı Hüseyin oğlu 

Osman Ağa b. Hüseyin, Burhaniye Mahallesi’nden Karinabadlı Kara Hasan b. 

İbrahim adlı kişiler, ismi geçen Hüseyin’e kefil olduklarını ifade etmektedirler. 

Kefalet belgelerinde en dikkate değer husus, yetim mallarının çarçur 

edilmesini önlemek ve borçluyu borcunu ödemeye zorlamaktır. 

180-2 numaralı belgeye göre ise, Hamidiye Mahallesi’nden Kadı zade Fazlı 

Efendi, Eytam Sandığı’ndan 4929 kuruş borç alır. Onun bu borcuna, Edebey 

Köyü’nden Ahmet Bey b. Raşit ile Cuma Mahallesi’nden Kadı Boran zade Osman 

b. Muhammed, mahkeme huzurunda kefil olduklarını ifade ederler. Bunun anlamı 

borçlu borcunu ödemediği takdirde, kefillerin onun yerine borcunu ödeyecek 

olmasıdır. 

291 numaralı belgede aynı konuyla ilgilidir. Belgeye göre, Muradiye 

Mahallesi’nden Nalbant Salih, Eytam Sandığı’ndan Çilingir Ömer Kalfa 

yetimlerinin mallarından 392 kuruş borç almıştır. Onun bu borcuna Yenice Müslim 

Köyü’nden Molla İbrahim ile kardeşi Ahmet kefil olurlar. 

Kefaletin vekaletten farkına gelince; vekalette, borç alan kişi kendi malını 

ipotek gösterirken, kefalette aldığı borca başka şahısları kefil göstermektedir. Borç 

kefillerinin en az iki kişi oldukları dikkatimizi çekmektedir. 255 Bunun haricinde 

253 Keskioğlu, a.g.e., s. 208-209. 

254 Bkz.,a.g.d., B.nr: 180,180(2),198,201,226,227,291,307. 

255 Bkz.,a.g.d., B.nr 198,201,226,227,291,307.

79 

Eytam Sandığı’ndan borç alma şekilleri arasında bir fark söz konusu değildir. 

4.4.2.4. Nafaka 

Belgelerimiz içinde nafaka ile ilgili olanlar da vardır. Nafakanın tanımı ile 

ilgili bilgileri, belgelerin sosyal ve ekonomik yönden değerlendirilmesi esnasında 

vermiştik. Sicil kayıtlarına göre, ölenlerin Eytam Sandığı’ndaki mallarından, 

çocuklarına veya dul eşine nafaka tahsis edildiğini görmekteyiz. Bununla ilgili 

belgelere bir örnek olması açısından 187 numaralı belgeyi aşağıya almak istiyoruz: 

“Hüdavendigâr vilâyet-i celilesi dâhilinde Ertuğrul Sancağına muzaf İnegöl 

Kazasının Kurşunlu Karyesinde sakine sahibe-i arz-ı hal ma‘rifetü’z-zat Hatice 

bint-i Osman kaza-i mezkûr Bidayet mahkemesine mahsus odada ma‘kud meclis-i 

şer’imizde karye-i mezkûre ahalisinden zevc-i mutallak-ı derunu arz-ı hâlde ism-i 

mezkûr Hacı Hasan oğlu Hacı Hasan bin Halil nâm kimesneye her biri ayrı ayrı 

günlerde üç defa mürasele-i şer’iye irsal ve kendisine tebliğ kılındığı halde 

gelmekden temerrüd ve imtina etmesiyle icbarı dahi kabil olmamasına ve 

müdde‘iye-i mezbûre muhakemenin ğıyaben rû’yet-i talebinde bulunmasına 

mebni müdde‘i aleyh mezbur Hacı Hasan’ın hukukunu vikâye ve muhafazaya 

vekîl-i musahhar tayin kılınan kaza-i mezkûrun Sinanbey mahallesinde sakin 

mahkeme-i Bidâyet mülazımlarından Halil Efendi ibn Mehmet muvacehesinde 

müvekkil-i mezbûr Hacı Hasan 351 kuruş mihr-i müeccel tesmiyesiyle zevc-i 

dahilim olup, fi tarihinden 2,5 mâh mukaddem talak-ı ric‘i ile tatlik ve mihr-i 

müeccel hakkım mezkûre mukabil 251 kuruş teslim ve i’ta edip bâki kalan100 

kuruşla nafaka-i iddeti muayyene-i ma‘lumemle müennes-i süknamı ve 50 kuruş 

kıymetli bir kat elbisemi el yevm i‘tada muhalefette bulunduğundan sual 

olunup… mezbûrun inkarına mezbûr Hacı Hasan’ın tahlifine ta‘liken meblağı 

mezkûr 101 kuruş ile kıbeli’ş-şer‘den mezbûrenin nafaka ve müennesi süknası 

için takdir olunan 200 kuruşla mezkûr gelin elbisesi mevcûd ise aynen, müstehlek 

ise kıymeti olan 50 kuruşun, cem‘an 351 kuruşun müdde‘iye-i mezbûreye eda-u 

teslimi müvekkil-i mezbur Hacı Hasan’a izafetle vekil-i müma ileyh musahhar 

Halil Efendiye tenbih-i şer‘i olunduğu tescil ve i‘lam olundu. Fi yevmi’t tasi‘u 

ve’l ışrin min şehr-i Şâban muazzam sene 1313” 256 

Özetle ifade edecek olursak, İnegöl’e bağlı Kurşunlu Köyü’nden Hatice 

hanım, kendisini boşamış olan eski kocası Hasan oğlu Halil’den, mehrini, iddet ve 

müennes-i sükna nafakasını (barınma ihtiyacı, ev kirası vb) talep için dava açmış, 

mahkeme nafaka ve ikamet masrafı için 200 kuruş takdir etmiştir. Burada bir 

kadının kocasına karşı hak talebinde bulunmasına şahit oluyoruz. Boşanmalarda 

genelde erkeğin kadına mehr-i müeccel hakkını vermediğini müşahede 

256 Bkz.,a.g.d., B.nr: 187.

80 

etmekteyiz. 257 Hacı Hasan’a üç defa mahkeme için celp mektubu gönderildiği 

halde, gelmemesinden dolayı davanın onun gıyabında görülmesi mahkemece 

kararlaştırılmıştır. Mahkeme Hacı Hasan’ın avukatlığını yapması için, Halil 

Efendi’yi vekil tayin etmiştir. 

Nafaka ile ilgili diğer belgelerimizde de, nafaka talebi ile mahkemeye 

başvurulduğunda, mahkemenin talepleri olumlu değerlendirerek bir miktar nafaka 

takdir ettiğini görmekteyiz. 258 

229 numaralı belgemizde; İnegöl kazası Kadı Köyü’nde oturan Ahmet kızı 

Fitnat Hatun, boşanmış olduğu eşi Hasan oğlu Şakir b. Hasan’dan 4 yaşındaki oğlu 

Cafer, 6 yaşındaki kızı Sultan ve karnındaki 6 aylık çocuk için 70 kuruş nafaka 

takdir edilir. 

Mahkeme sonucunda takdir edilen nafaka miktarları, bize o dönemin 

ekonomik hayatı hakkında ipuçları vermektedir. Buna göre üç kişilik bir ailenin, 

bir aylık zaruri ihtiyacının, 80 kuruş civarında olduğu anlaşılmaktadır. Aşağıda 

değinileceği gibi o dönemde bir evin bir aylık kira bedelinin 15 kuruş civarında 

olduğu düşünülürse, nafaka bedellerinin makul olduğunu söyleyebiliriz. 

4.4.3.Gayr-i Menkul Değerleri ve Kiralar 

C-233 numaralı Sicil Defteri’nde yer alan belgelerdeki konulardan, gayr-i 

menkul değerleri ile ilgili önemli bilgilere ulaşmak da mümkündür. Alış verişteki 

anlaşmazlığın konu edildiği bir belgeden, o günün kira bedellerini elde etmemiz 

mümkündür. 

190 numaralı belge, İnegöl’ün Orhaniye Mahallesi’ndeki bir temellük 

davasını ele almaktadır. Burada 2 katlı, alt katta iki üst katta da dört odalı bir ev, 

eşyaları ile birlikte 10,5 yüzlük altına (1134 kuruş) satılır. Bir buçuk sene sonra, 

evini satmış olan İsmail Çavuş, evini satmadığını, kiraya verdiğini, 1,5 yıllık kira 

bedelini düştükten sonra kalan 864 kuruşu geri iade edeceğini söylemektedir. 

257 Bkz.,a.g.d., B.nr:170,176,204,260. 

258 Bkz.,a.g.d., B.nr: 214,215,229,244,246.

81 

Bir buçuk yıl 18 ay demektir. 270’i 18’e (270:18=15) böldüğümüzde bir aylık 

kira bedeli olarak 15 kuruş çıkmaktadır. Evin değeri olan 1134 kuruşu bir aylık kira 

bedeli olan 15 kuruşa böldüğümüzde, (1134:15 ) yaklaşık 76 ay, yani 6 sene 4 aylık 

kira bedelinin evin değerine denk düştüğünü görmekteyiz. Günümüz fiyatlarıyla 

karşılaştırıldığında, evin değeri ile kira bedeli oranında, büyük fark olduğu 

görülmektedir. Günümüzde bir evin değeri, genelde 200 aylık kira bedeline denk 

gelmektedir. 

Yüzlük mecidiye altını 0.916,5 ayarında ve iki dirhem dört kırat veznindedir. 

Bu yaklaşık olarak 7 gr’a tekabül etmektedir. 259 1861 yılında yüzlük mecidiye 

altını 350 kuruşa yükselmiştir. Kaimelerin (Abdülmecit döneminde basılan kağıt 

para) piyasadan çekilmesi ile yüzlük mecidiye altını 1862’de 100 kuruşa 

geriledi. 260 Yukarıda verdiğimiz 190 numaralı belgemize göre, yirmi yıl içerisinde 

yüzlük altının yine değer kazandığını görmekteyiz. 

Burada belgelerimizden çıkardığımız, bir takım gayr-i menkul değerlerini 

vermek istiyoruz: 

Hamidiye mahallesinde bir kahvehane = 5040 kuruş 261 

Yenice Mahallesi’nde bir ev = 907,5 kuruş 262 

Hamidiye Mahallesi’nde bir ev = 1120 kuruş 263 

Hamidiye Mahallesi’nde bir ev = 2800 kuruş 264 

Hamidiye Mahallesi’nde bir ev ve arsası = 2565 kuruş 265 

Sinanbey Mahallesi’nde bir ev ve arsası = 1120 kuruş 266 

Kozluca köyü’nde bir ev = 1500 kuruş 267 

Bu evlerin kıymetlerinin mahallerine göre değiştiğini düşünüyoruz. Yukarıda 

259 Devellioğlu, a.g.e., “dirhem”, s.188. 

260 İhsanoğlu, “Osmanlı Devleti Tarihi”, s.555; E.V.Zambaur, “kuruş”, İslam Ansiklopedisi, c.VI, 

s.1024 

261 Bkz. a.g.d., B.nr: 185. 

262 Bkz. a.g.d., B.nr: 190. 

263 Bkz. a.g.d., B.nr:239. 

264 Bkz. a.g.d., B.nr:256. 

265 Bkz. a.g.d., B.nr:257. 

266 Bkz. a.g.d., B.nr:258. 

267 Bkz. a.g.d., B.nr:292.

82 

geçen, Hamidiye Mahallesi’ndeki iki evin fiyatı 2500 kuruşun üzerindeyken, 

Kozluca Köyündeki bir evin fiyatı ise 1500 kuruştur. Yukarıda belirtilen evlerin 

kaç katlı olduğu ve oda sayıları ile ilgili ayrıntılı bilgiler, belgelerde verilmemiştir. 

Biz, evlerin değerlerini vekalet belgelerinden çıkartmaya çalıştık. Miras paylaşımı 

ile ilgili belgelerde evler zikredildiğinde, oda sayıları ve kaç katlı oldukları ilgili 

bilgiler verilirken, vekaletle ilgili belgelerde bu malumatların olmadığını, sadece 

değerlerinin verildiğini tespit ettik. 

4.4.4.Terekelerden Alınan Resmî ve Gayr-i Resmî Kesintiler 

İncelediğimiz belgelerden anlaşıldığına göre, tereke taksimi yapılması 

karşılığında, resmi olarak belirlenmiş bazı ücretler alınmaktadır. Bu miktarlar miras 

kalan terekeden kesilmektedir. 268 Konuyu bir tablo ile yansıtmak istiyoruz: 

Şekil: 4.1. Terekelerden Yapılan Kesintiler 

Terike 

Resm-i 

Dellaliye 

Kaydiyye 

Kesintiler 

Belge no 

(kuruş.para) 

kısmet 

defteri ve pul 

toplamı 

176-2 36225.20 

228 1481.10 

905.20 10 74.20 989,4 

%2,49 %0,027 %0,204 %2,7 

37 2.20 39,2 

%2,49 %0,14 %2,64 

232 

(Rum) 

9122 

10.20 5 18.10 33,3 

%0,11 %0,05 %0,19 %0,36 

234 880.20 

22 17.30 2 41,30 

%2,49 %2,02 %0,22 %4,6 

270 452.30 11,10 8 1.20 20,30 

268 Belgenin aslı için bkz. Ekler bölümü ( B.nr:10 ).

83 

%2,45 %1,76 %0,26 

%4,4 

272 816.10 

20.10 16 2 38,10 

%2,46 %1,96 %0,24 %4,6 

35 24 4.20 63,20 

273 1416.20 

%2,47 %1,69 %0,29 %4,4 

274 

88.30 40 9 137,30 

3555.20 %2,48 %1,125 %0,25 %3,8 

Konunun iyi anlaşılması bakımından tabloda geçen terimleri açıklayacak 

olursak; 

Resm-i Kısmet: Ölenlerin terekelerinin tespitiyle hasıl olan paranın 

dağıtılması mukabilinde alınan harç yerinde kullanılan bir tabirdir. Bununla görevli 

memurlar (Kassamlar) Rumeli ve Anadolu kazaskerlerine bağlı idiler. Kassam 

teşkilatının olmadığı yerlerde, bu vazife kadı tarafından yürütülürdü. Harcın 

miktarı, askeri veya beratlı sınıf ile reaya ve halktan olmasına göre değişirdi. 269 

Dellaliye: Satılacak şeyi satan, satıcı ile alıcı arasında aracı olan kişiye 

“Dellâl veya Tellâl”, yapılan bu işe ve bu iş gerekçesi ile kesilen harca da 

“Dellaliye” denir. 270 

İncelediğimiz belgelerden on adedi tereke taksimi hüccetidir. Örnek olması 

yönüyle tablodaki 273 numaralı belgede 1416 kuruş 20 para tereke kalmıştır. 

Bunun taksiminden 35 kuruş “resm-i kısmet” ücreti alınıyor ki bu terekenin 

%2,47’sine denk gelmektedir. 24 kuruş “Dellaliye” ücreti kesiliyor bu da terekenin 

%1,69’una tekabül etmektedir. 4 kuruş 20 para da “kaydiyye ve yol” pul masrafı 

gösteriliyor, bu ise terekenin %0.29’udur. Kesintiler toplamı 63 kuruş 20 para bu 

269 Pakalın, a.g.e., “Resm-i Kısmet”, c.III, s.30. 

270 Devellioğlu, a.g.e., “Dellaliye”, s.173.

84 

da tüm terekenin %4,4’ü etmektedir. Bazı paylaşımlarda ayrıca yol masrafı da 

gösterilmektedir. Yol ücreti taksim için gidilen yerin ilçe merkezine uzaklığına 

göre değişmektedir. 

Tablodan anlaşıldığı gibi, terekelerden ortalama %2,5 oranında resm-i kısmet, 

%0,24 oranında Kaydiyye ve pul kesintisi yapılmaktadır. Dellaliye ve yol kesintisi 

ise gidilen yere göre değişiklik arz etmektedir. Kesintiler toplamı ise ortalama %3,5 

civarında bir yekun oluşturmaktadır. Dikkatimizi çeken bir husus ta, Gayr-i 

Müslimlerin terekelerinden alınan resm-i kısmet oranının daha az olmasıdır. 271 

Fakat bunun nedeni hakkında herhangi bir bilgiye ulaşamadık. Terekeleri taksim 

edilen kişileri, hayatlarında iken mirasçılarına taksim vasiyetinde bulunmamış 

olanlar 272 ile değişik yerlere borcu 273 olanlar oluşturmaktadır. 

4.4.5. Belgelerde Adı Geçen Tarım Ürünleri ve Hayvanlar 

Belgelerden çıkardığımız sonuçlara göre, ilçenin ekonomisinin temelde 

tarım ve hayvancılığa dayandığını söyleyebiliriz. Tarım ve hayvancılığa bağlı 

olarak diğer meslek kuruluşları oluşmuştur. İlçede yetiştirilen ve belgelerimizde 

rastladığımız tarım ürünlerini ve değerlerini şu şekilde sıralayabiliriz: 

Yonca, 274 

1 arye turp= 30 kuruş 

1 arye 275 kabak= 20kuruş 

1 kile (25,6 kg) fasulye 276 = 64 kuruş 

1 kile mısır 277 = 17 kuruş 

1 kile hınta (buğday) 278 = 13 kuruş 

Ayrıca siyam, lahana, salatalık, marul, 279 burçak, üzüm. 280 dut, 281 gibi 

271 Bkz.,a.g.d., B.nr:232. 

272 Bkz.,a.g.d., B.nr:272,273,274. 

273 Bkz.,a.g.d., B.nr:299. 

274 Bkz.,a.g.d., B.nr:181-2 

275 Bkz.,a.g.d., B.nr: 182. 

276 Bkz.,a.g.d., B.nr:182. 

277 Bkz.,a.g.d., B.nr:182. 

278 Bkz.,a.g.d., B.nr:238. 

279 Bkz.,a.g.d., B.nr:233.

85 

kıymetlerinin ifade edilmediği bazı tarım ürünlerinin de yetiştirildiğini 

görmekteyiz. Kile bir hacim ölçüsüdür. Yaklaşık olarak 25,6kg’a tekabül 

etmektedir. 282 Yine belgemizde geçen ölçü ifadelerinden biride “arye”dir. Bu ve 

bunun benzeri kelimeleri lügatlerden araştırmamıza rağmen konu ile ilgili herhangi 

bir bilgiye ulaşamadık. 

Belgelerden anladığımıza göre, özellikle Ermenilerin yaşadığı Cerrah Köyü 

ve çevresinde üzüm bağları bulunuyordu. 283 Ayrıca Kozluca Köyü’nde de aynı 

şekilde üzüm bağlarının bulunduğu ve üzüm yetiştirildiği anlaşılmaktadır. 284 

Belgelerimizde ilçede yetiştirilen kimi hayvan türlerinin isimlerinin geçtiği de 

görülmektedir. Buna örnek olarak; camus ineği, malak, 285 koyun, 286 kara sığır 

tosun, kara sığır ineği, öküz, 287 merkebi 288 sayabiliriz. Bu hayvanların isimleri 

tereke belgeleri ile bazı satış anlaşmazlığı ve kayıp mal konularında geçmektedir. 

Tarımın hayvan gücü ile yapıldığı, inek ve öküzlerin çift sürmede 

kullanıldıkları anlaşılmaktadır.(B.nr:274) Bunların dışında Sicil Defteri’nde 

hayvanlarla ilgili fazla bir bilgiye rastlamadık. Belgelerimizde, bir kısım 

hayvanların değerleri de verilmektedir: 

Bir çift kara sığır ineği= 500 kuruş. 289 

Kara sığır tosunu= 150 kuruş, 

Merkep= 100 kuruş, 

Çift öküz = 850 kuruş, 

Kara sığır inek= 185 kuruş. 290 

Kurbanlık koyun= 110 kuruş, 

Camus ineği + 2 tane malak= 733 kuruş, 

280 Bkz.,a.g.d., B.nr:292. 

281 Bkz.,a.g.d., B.nr:184. 

282 Zambaur, “kile”, İslam Ansiklopedisi, c.VI, s. 663-664. 

283 Bkz.,a.g.d., B.nr:153-154. 

284 Bkz.,a.g.d., B.nr:292. 

285 Bkz.,a.g.d., B.nr:273. 

286 Bkz.,a.g.d., B.nr:189. 

287 Bkz.,a.g.d., B.nr:274. 

288 Bkz.,a.g.d., B.nr:292. 

289 Bkz.,a.g.d., B.nr:185. 

290 Bkz.,a.g.d., B.nr:189, 273,292.

86 

Beygir = 600 kuruş 291 . 

Çift sürmek için kullanılan hayvanların değerli oluşu dikkatimizi 

çekmektedir. Bunun dışında bir beygirin merkepten altı kat daha pahalı olduğunu 

görmekteyiz. Beygir, çift sürmekte, yük taşımakta ve binek olarak kullanılmakta 

merkepten çok daha üstün olduğu için bu değer farkının ortaya çıktığı 

düşünülebilir. Bir sığırın ortalama fiyatının 150 ile 250 kuruş arasında olduğunu 

tespit edebilmekteyiz. Bir çift kara sığır ineği 500 kuruş iken, bir çift öküz 850 

kuruş olarak ifade edilmektedir. Bu hayvanlarla beraber belgelerde ifade edilen 

“beraberinde takım” ifadesi bu hayvanların çift sürmek için kullanıldığını 

göstermektedir. 292 

4.4.6.Mehir Miktarları 

Daha önce bilgi verdiğimiz gibi mehir, evlilik sırasında kız tarafına verilen 

paradır. Mehir miktarları, halkın ekonomik seviyesini gösteren, önemli 

verilerdendir. Nikah esnasında kız için belirlenen mehir miktarı, köylerle ilçe 

merkezine ve ailenin ekonomik seviyesine göre değişkenlik arz etmektedir. 

Defterde yer alan mehir i‘lamları genelde, boşanma veya kocanın ölümünden 

dolayı, daha önce tahsil edilememiş olan mehir hakkını talep, konusunu 

içermektedir. Bu konu ile ilgili üç adet belge bulunmaktadır. Bunların haricinde, 

diğer bazı belgelerde de, mehir konusuna temas edilmiştir. 293 Kız tarafının 

ikametgah mahalli, mehir miktarlarını ve belge numaralarını aşağıdaki tabloda ele 

almak istiyoruz: 

Şekil: 4.2. Mehir Miktarları 

Belge no İkamet yeri Mehr-i müeccel Mehr-i muaccel 

148 Hoca Köyü 101 - 

291 Bkz.,a.g.d., B.nr:295. 

292 Bkz.,a.g.d., B.nr:292. 

293 Bkz.,a.g.d., B.nr:148,163,169,170,172,175,185,187,204,237,260,262,263,265,276.

87 

163 Çeltikçi Köyü 101 - 

169 Burhaniye Mh. 1400 2200 

170 Hamzabey 

Köyü 

1000 - 

172 Akhisar Köyü 301 - 

173 Akhisar Köyü 251 - 

175 Cuma Mahallesi 501 - 

176 Muzal Köyü 201 - 

185 İsaviran Köyü 201 - 

187 Kurşunlu Köyü 351 - 

204 Muzal 

101 - 

Köyü 

237 Burhaniye 

501 - 

Mahallesi 

260 Kozluca Köyü 500 1000 

262 Hanlı Köyü 300 700 

263 Hamidiye 

100 - 

Köyü

88 

265 Cuma 

151 - 

Mahallesi 

276 Tokuş Köyü 501 1000 

Mehr-i muaccel bölümlerindeki değerlerin boş olmasının nedeni; Mehr-i 

muaccel genelde evlilik sırasında, birleşmeden önce ve yukarıda belirtildiği üzere 

peşin olarak verilmesidir. Mehr-i müeccelin ise, boşanma veya ölüm sonucuna 

kadar verilmediğini görmekteyiz. 294 Yukarıdaki tabloda mehr-i müeccel 

bölümündeki değerler, ibra, talak veya terekeden hak talep etme belgelerinden 

çıkarılan mehir miktarlarıdır. Mehr-i müeccel, kadının boşanma veya kocasının 

ölümü gibi durumlarda kendisine iddet (dört ay, on gün) süresince yetebilecek 

miktar kadar olmalıdır. 295 

4.4.7.Kullanılan Eşyaların Değerleri 

İncelemiş olduğumuz şer’iyye sicil defterindeki terekeyle ilgili belgelerde, 

1892 yılında İnegöl halkının kullandığı eşyaların değerleri de verilmektedir. Bu 

bilgiler, halkın o günkü ekonomik durumu hakkında fikir edinmemize yardımcı 

olmaktadırlar. 

Bir örnek olarak; Yanya Vilayeti Korundus Nahiyesi’ne bağlı, Vilani Köyü 

ahalisinden olup, İnegöl kazasına bağlı İsaviran Köyü’nde oturan Devlet-i Aliyye’nin 

Rum milletinden iken bundan önce vefat eden Değirmenci Nikola oğlu Anastas’ın 

terekesi şunlardan oluşuyordu; 

Köhne kocuk = 111 kuruş 

Dolma çifte tüfek (1) =75 kuruş 

Tabanca çift (1) = 25 kuruş 

294 Bkz.,a.g.d., B.nr:163,169,170,172,175,185,187,204. 

295 Örnek mehir belgesi için bkz. Ekler (B.nr: 8).

89 

Saat (1) 

= 21 kuruş. 

Toplam = 221 kuruş 

Değirmenci Nikola oğlu Anastas’ın değişik kişilerin zimmetindeki nakit 

alacakları ile terekesi 8609 kuruş 20 paraya ulaşmaktadır. 296 

İnegöl’ün Sinanbey Mahallesi’nde ikamet eden, Rumeli muhacirlerinden Nalbant 

Mehmet Usta terekesi de aşağıdaki listeyi oluşturmaktadır; 

Kullanılmış yorgan 1 (adet) 

Kullanılmış kilim (1) 

Eski yastık (6 adet), eski minder(1) 

Yün şilte (1) 

Kıl doldurulmuş yastık (6 adet) 

Şilte (1) 

Küçük bakır tas (3) 

Ev hırdavatı 

Büyük bakır bakraç (1) 

Küçük bakır bakraç (1) 

Kapaklı bakır tencere (2) 

Kapaksız sahan (5 adet), Kapaklı tabak (2 adet) 

Eski bakır sahan (2 adet), çorba tası( 2 adet) 

Sahan (2 ) ve kapak 

Bıçak ile masat 

Sandık (1 ) ve içindeki hububat 

Nalbant takımı 

Soba (1) hırdavat saire 

= 20 kuruş 10para 

=68 kuruş 

=8 kuruş 

=12,2 kuruş 

=10 kuruş 

=15,2 kuruş 

=121 kuruş 

=15 kuruş 

=24,1 kuruş 

= 15 kuruş 

=18,2 kuruş 

=20,1 kuruş 

= 11 kuruş 

= 11,2 kuruş 

=6 kuruş 

= 17 kuruş 

=37,20 kuruş 

=9,2 kuruş 

296 Bkz.,a.g.d., B.nr:232.

90 

Eski çul (1) 

Sepet şiş (19 hırdavat saire) 

Eski yorgan (1) pamuklu 

Şiş (1) basma entari (1) 

Eski bakır kapaklı tencere (1), mangal(1) 

Sarık (1) entari (1) 

Kumaş şalvar (1) Entarilik (2) 

Kumaş şalvar (1) çorap (5 adet) 

Basma parça (1) Hacı örtüsü (1) 

Çorap (2 adet), uçkur (1) 

Kocuk (2 adet) 

Küçük ayna ( 1 ) bardak (1) 

Küpe çift (1) 

=16 kuruş 

=12,1 kuruş 

= 41 kuruş 

= 9 kuruş 

= 11,2 kuruş 

= 8,1 kuruş 

=17,2 kuruş 

= 29,1 kuruş 

=16,2 kuruş 

= 25 kuruş 

=62 kuruş 

=2,2 kuruş 

=20 kuruş 

Yüzük (1) =24 kuruş 

Yüzük (1) 

=16 kuruş 

İplik ile kuşak = 6,1 kuruş 297 

Toplam 

= 750 kuruş. 

Nalbant Mehmet ustanın terekesi orta halli bir kişinin ev eşyalarından 

oluşmaktadır. Evde, kilim, minderler, yastıklar ve yorgan gibi temel ihtiyaçları 

karşılamakta kullanılan eşyalar bulunmaktadır. Bunların dışında tencere, tas, sahan 

mangal, bakraç ve bıçak gibi mutfak eşyaları yer almaktadır. Ayrıca terekede sarık, 

şalvar, uçkur, çorap, entarilik kumaş, hacı örtüsü kocuk gibi temel giyim eşyaları 

göze çarpmaktadır. Muhtemelen düğün esnasında alınan evliliğin göstergesi iki 

yüzük ile bir çift küpe de ziynet eşyalarını oluşturmaktadır. Terekesini toplam değeri 

750 kuruştur. 

297 Bkz.,a.g.d., B.nr:234.

91 

Cuma Mahallesi ahalisinden Recep Usta b. Emin terekesi; 

Küçük eski bakır tava (1) = 2,20 kuruş 

Eski kocuk (1) 

= 20 kuruş 

Hırdavat. 

= 100 kuruş 

Kullanılmış küçük iğne kabı (46) = 4,20 kuruş 

Küçük yorgan (4) 

= 2,20 kuruş 

Çarık (1) 

= 10 kuruş 

Eski kürek (1) 

= 20 kuruş 

Çekiç (4adet) 

= 11,20 kuruş 

Küçük çekiç (2) 

= 2 kuruş 

Kosa taşı 

= 20 kuruş 

Hurda burgu ve takım parçaları = 15 kuruş 

Burgu (1) 

= 3 kuruş 

Bıçak yüzü (20 adet) 

= 5,20 kuruş 

Bıçak sapı (40 adet) 

= 15,20 kuruş 

Adi çekiç (1) 

= 1,20 kuruş 

Oluk (1) = 1,20 kuruş. 298 

Toplam = 237 kuruş. 

Terekesinden anlaşıldığına göre Recep Usta demirci ustası olmalı. Çekiçler, 

bıçak yüzleri, oluk ve kürek gibi eşyalar bunu göstermektedir. Bunların dışında tava 

yorgan, çarık ve kocuk gibi zaruri ihtiyaçları karşılamaya yönelik birkaç parça eşya 

Recep ustanın terekesini tamamlamaktadır. Recep Usta’nın terekesinin toplam değeri 

237 kuruştur. 

Burhaniye Mahallesi sakinlerinden Bursalı Ernur Cafer Ağa terekesi; 

Kullanılmış perde (6 adet)=25kuruş 

Köhne lamba çift (1) =35 kuruş 

Karyola (6 adet) =200 kuruş 

Masa (6), ocak (1 ) = 435 kuruş 

298 Bkz.,a.g.d., B.nr:270.

92 

Masa =45 kuruş 299 

Toplam =740 kuruş 

Ernur Ağa’nın terekesindeki 6 adet karyola başka terekelerde 

karşılaşmadığımız ev eşyalarındandır. Masa ve karyola sayısının fazla olması Ernur 

Ağa’nın ailesinin nüfusunun fazlalığından veya misafirinin çok olmasından dolayı 

olmalıdır. Terekenin toplam değeri 741 kuruştur. 

Sinanbey Mahallesi sakinlerinden Yusuf Ali Ağa terekesi; 

Bakır bakraç (1) =31 kuruş 

Bakır tavası (1) =20 kuruş 

Bakır Çorba sahanı (1) =10 kuruş 

Bakır Kevgir (1) =14 kuruş 

Kullanılmış çul (1) =80 kuruş 

Hırdavat saire 

=25 kuruş 

Yün yastık (3) 

=9 kuruş 

Yorgan (1) ayrık yastık (1) =35 kuruş 

Yumurta tavası(1) =20 kuruş 300 

Toplam =241 kuruş 

Yukarıda vermiş olduğumuz terekeler, ekonomi seviyesi orta halli olan 

kişilere aittir. Halkın çoğunluğunun, adı geçen eşyalara sahip olabilecek bir gelir 

seviyesine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Şimdi de, ekonomik seviyesi iyi olan 

birinin terekesine örnek vermek istiyoruz; 

Bursa’nın Hoca Ali mahallesinde sâkin Numan zade Ali Nihat Efendi’nin eşi 

olup İnegöl kazası mahallelerinden, Cuma Mahallesi’nde babası Hacı Muharrem 

Efendi ve validesi yanlarında geçici ve misafir olarak bulunurken vefat eden Vasfiye 

Hanımın terekesi aşağıda görüldüğü gibidir; 301 

İki arşın miktarı kullanılmış lahuri şal = 200 kuruş 

299 Bkz.,a.g.d., B.nr:272. 

300 Bkz.,a.g.d., B.nr:273. 

301 Bkz.,a.g.d., B.nr:282.

93 

İki adet lahuri boyun şalı 

İki adet Horasan işi şal 

İki adet Türkmen işi kilim 

Elmas taşlı bir adet iğne 

Elmas taşlı diğer iğne 

Bir çift elmas taşlı küpe 

= 100 kuruş 

= 150 kuruş 

= 500 kuruş 

= 800 kuruş 

= 200 kuruş 

= 400 kuruş 

Elmas ve zümrüt taşlı bir adet yüzük = 150 kuruş 

Toplam 

= 2500 kuruş. 

Vasfiye Hanımın terekesini oluşturan eşyaların toplam kıymeti 2500 kuruş 

etmektedir. 

Bu itibarla, terekelerden halkın farklı ekonomik seviyelerde olduğunu 

anlayabilmekteyiz. Halkın büyük çoğunluğunun terekesi ise, öncelikle bir evin temel 

ihtiyacı olan eşyaları kapsamaktadır. 

4.4.8. Vakıf 

İncelemiş olduğumuz C-233 Numaralı İnegöl Şer‘iyye Sicili Defteri’nde, 

vakıf ile ilgili üç adet belge bulunmaktadır. Bu genel belge sayısına göre çok az bir 

miktarı ifade etmektedir. Vakıf sözlükte: Hapsetmek, alıkoymak, durmak 

anlamındadır. Sicil kayıtlarını ilgilendiren bir terim olarak: Menfaati kullara ait 

olmak üzere bir malı kendi mülkünden çıkarıp bağışlamak demektir. 302 

Osmanlılar`da vakıf müessesesinin bir hayli yaygın olduğunu görmekteyiz. 

Çünkü Osmanlılar vakıf müessesesini, sosyal güvenliğin ve dayanışmanın bir esası 

olarak görmüşlerdir. Bu nedenle kişilerce birçok vakıf kurularak toplumun 

hizmetine sunulmuştur. 

302 Geniş bilgi için bkz., Bilmen, a.g.e., c. IV, s. 284-380 ve c. V, s. 5-115; Zuhaylî, a.g.e., c. X, s. 

243-314; Pakalın, a.g.e., “vakıf”, c. III, s. 577-580.

94 

Defterimizde verilen bilgilere göre, vakıfların Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti`nin 

gözetimi altında olduklarını görmekteyiz. 303 Bunu, belgelerde geçen “Nezaret-i 

Evkaf-ı Hümayün Mülükânesine mülhık…” ifadesinden anlamaktayız. Vakıflar 

kuruluş amacına göre farklı isimler alıyorlardı. Belgelerde geçen vakıfları “Avarız” 

ve “İcareteynli” vakıflar olarak iki ana grupta toplamak mümkündür: 

4.4.8.1 Avârız Vakıfları 

Avarız vakıfları, geliri bir köy veya mahalle ahalisinin beklenmedik 

ihtiyaçlarına sarf edilmek üzere tesis edilen vakıflardır. Başlangıçta vatan ve din 

müdafaası için belirecek “donatım ve masrafları” karşılamak üzere kurulan avarız 

vakıfları, zamanla gaye itibariyle genişlemiş ve şehirlerdeki belediye, bayındırlık 

hizmetleri ile köy ve mahallelerdeki sosyal hizmetleri finanse eder duruma 

gelmişlerdir. Bu vakıflardan istifadede din farkı gözetilmemiştir. Esnaf 

teşkilatındaki avarız sandıkları da bu çeşit vakıflardandır. Önceleri, mütevellîleri 

tarafından idare edilen ve Evkâf Nezâreti’nce kontrolü yapılan avârız vakıfları, 

1869 yılında önemli bir kısmı itibariyle belediyelere devredilmiştir. Cumhuriyet 

döneminde çıkarılan 1580 sayılı kanun ile de bu devir tamamlanmıştır. 304 

Bu çerçevede 178-2 numaralı belgede; Lütfiye köyünde iki katlı bir evle, 

çevresindeki dört dönüm araziyi, Bosna muhacirlerinden ashab-ı hayrat ve’l 

hasenat Receb b. Hasan b. Paşo b. Paşo b. Paşo b. Mustafa b. Mehmet b. Ali ve 

Aliye ile, İhsan b. Hasan b. Derviş Dişlubek Adem b. Süleyman b. Süleyman 

isimli kişiler hasbeten-lillah (Allah rızası için) vakfetmişlerdir. Bunun gelirinin 

cami-i şerife hatip olanlara ait olmasını, zamanla şartlar değişirse, fakir 

müslümanların ihtiyaçları için sarf olunmasını şart koşmuşlardır. 

4.4.8.2.İcareteynli Vakıflar 

İcâreteyn muamelesi, hukukî mahiyeti itibariyle uzun süreli bir kira akdidir. 

İcâreteyn mutasarrıfının sahip olduğu tasarruf hakkı, nev-i şahsına münhasır bir 

303 Bkz.,a.g.d., B.nr: 178(2),284,300. 

304 Cin- Akgündüz, a.g.e., c.II, s.36.

95 

sınırlı aynî haktır. Çünkü icâreteyn mutasarrıfı, bu hakkını istediği şekilde kendisi 

kullanabildiği gibi, başkasına devredebilmekte ve mirasçılarına da intikal 

ettirebilmektedir. İcâreteyn muamelesinin yapılabilmesi, daha doğrusu bir vakfın, 

icâreteynli vakfa çevrilebilmesi için vakıf malın harap olması, tamiri için geliri 

bulunmaması ve de mahkemenin kararı ile padişahın tasdiki gibi şartlar aranır. 305 

İncelemekte olduğumuz belgeler içinde bu şekilde bir vakıf bulunmaktadır: 

300 numaralı belgemizde, Hamzabey köyünde iki köprü bir cami-i şerifin bu 

tür vakıflardan olduğunu görmekteyiz. 

Yine 236 numaralı belgemizde; Burhaniye mahallesinde oturan Ermeni 

milletinden Serkez oğlu Nikohi ile Kaşıkçı zade Mehmet Ağa arasında Bidayet 

Mahkemesi’nde bir davalaşma söz konusudur. Nikohi, Ahi Yusuf vakfından olan 

ve 306 senesinde yanan bir değirmenin yerine, kendi emeği ile yenisini inşa eder. 

Kavaklar dibi diye bilinen yerdeki değirmen 576 hisseden ibarettir. Bunun 144 

hissesi Mehmet Ağa’ya aittir. Nikohi, murislere, Mehmet Ağa’ya ve hakime 

danışmayıp, kira bedeli olan 100 kile buğday ile 50 kile mısırı da vermediğinden 

mahkemelik olurlar. Nikohi davanın Nizamiye mahkemesinde görülmesi 

gerektiğini söylemektedir. Bidayet Mahkemesi’nden, resmî senedi ve kuyûdu 

bulunan bu tür icariyetli vakıflara Şer‘iye Mahkemeleri’nin baktığı kararı çıkar. 

305 Cin-Akgündüz, a.g.e. c. II, s. 35-57 ve 294-295.

96 

SONUÇ 

1313-14 H.- 1892-93 M. tarihli C-233 numaralı İnegöl Şer‘iyye Sicili’nin ilk 

74 sayfasını ( 37 varak) inceledik. İncelemiş olduğumuz bölümde farklı konuları 

içeren belgeler içerisinde sayıca en fazla yeri vekalet belgeleri teşkil etmektedir. Onu 

hisse davaları, vesayet ve tereke belgeleri takip etmektedir. Tüzel kişilik olarak ise üç 

adet vakıf belgesi mevcuttur. Bunların haricinde belgelerde nafaka, nikah, borç 

davası vb konular işlenmektedir. 

İlk bölümde Şer‘iyye sicillerinin tarih ilmi açısından önemine değinerek 

Şer‘iye mahkemelerinin işleyişi hakkında bilgiler verdik. Bu mahkemelerde görev 

yapan, başta kadı olmak üzere diğer personeli tanıttık. Şer‘iye mahkemelerinin tarihî 

seyri içerisinde geçirdikleri değişikliklere değindik. 

İnegöl’ün tarihini incelediğimiz bölümde, ilçenin Osmanlı devletinin 

kuruluşu ile aynı tarihte fethedildiğini gördük. Osmanlının kuruluş yıllarında 

İnegöl’ün stratejik bir öneme sahip olduğunu tespit ettik. İnegöl’ü fetheden, Osman 

Bey’in silah arkadaşı Turgutalp olduğu için buraya Turgut ili de denildiğini 

müşahede ettik. İnegöl’e büyük hizmetlerde bulunmuş olan Sadrazam İshak Paşa’nın 

hayatı ve yaptırmış olduğu külliyesi hakkında bilgiler vermeye çalıştık. 

İncelediğimiz belgelerden, İnegöl’ün her mahallesinde ve müslüman 

köylerinde camilerin bulunduğunu tespit ettik. Şahitlerin tezkiyesi konusunda 

kendilerine müracaat edilmesinden yola çıkarak o dönemdeki imam ve muhtarların 

isimlerine de ulaşma imkanı bulduk. O dönemdeki mahalle isimlerinin bugün de 

korunduğunu, sadece belgelerimizde geçen “Muradiye Mahallesi” isminin 

günümüzde kullanılmaması dikkatimizi çeken bir husus oldu. 

Gayr-i müslimlerle ilgili belgelerden yola çıkarak onların yerleşim yerlerini, 

mesleklerini ve Müslümanlarla ilişkilerini tespit etmeye çalıştık. Bunun sonucunda 

onların müslüman halkla iyi ilişkiler içerisinde olduğunu tespit ettik. Bu fikre Gayri 

Müslimlerin değişik idari görevlerde bulunması ve farklı din mensupları arasında 

husumetin olmayışı da bu kanaatimizi desteklemektedir. Husumet konusunda sadece

97 

bir adet belge bulunmaktadır. Bu konudaki, dava ise gayr-i müslimin lehine 

sonuçlanmıştır. Gayr-i müslimlerin değirmencilik, sarraflık, dülgerlik ve araba 

imalatı gibi mesleklerle meşgul olduklarını belirledik. 

Sicil kayıtlarındaki belgeler içerisinde sadece bir tanesinin boşanma ile ilgili 

olması bizde o dönemdeki aile yapısının sağlamlığı kanaatini uyardı. Yine muhala‘a 

(kadın tarafından gelen istekle anlaşarak boşanma) ile ilgili belgeler, kadının da 

boşanma hakkına sahip olduğu gerçeğini ortaya çıkarmıştır. Kadının ve çocuklarının 

haklarını muhafaza adına, takdir edilen nafakalar da, onların kanunun himayesi 

altında olduklarını göstermektedir. 

Tereke konusunu içeren belgelerden faydalanarak, o dönemde kullanılan ev 

ve giyim eşyaları konusunda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Vekalet konusu ile ilgili 

belgelerde evlerin rehin olarak gösterilmesinden istifade ile, o dönemdeki ev 

mimarisini belirlemeye çalıştık. Evlerin genelde 2 katlı ve bahçe içerisinde olduğunu 

tespit ettik. 

Kişileri tanımlama amacıyla kullanılan bazı lakaplardan, XIX. yy sonlarında 

ilçe halkının mesleklerine ulaştık. Arabacılık, debbağlık, nalbantlık, kaşıkçılık, 

kasaplık, dülgerlik gibi meslek dallarının olduğunu belirledik. 

Ekonomi ile ilgili yıllık enflasyon oranını, verilen borçlardan yola çıkarak 

elde ettik. Yine evlerin değerini ve kira miktarlarını belgeler ışığında, tahmini olarak 

belirlemeye çalıştık. Bölüştürülen terekelerden resmi kesinti miktarlarını ve 

yüzdelerini tespit ederek tablo halinde gösterdik. Kesintiler toplamının %2,7 ile %4,4 

arasında olduğunu tespit ettik. Yine yetimlerin babalarından kalan mallarının, onların 

rüşdüne değin Eytam Sandığı’nda onlar için korunup, işletildiğini gördük. Eytam 

Sandığı’nda paranın işletilme sistemine değindik.

98 

KAYNAKÇA 

Kitaplar: 

AKGÜNDÜZ , Ahmet, Şer’iyye Sicilleri, TDAV. yay., İstanbul 1988. 

AKGÜNDÜZ, Ahmet - Said ÖZTÜRK, Bilinmeyen Osmanlı, OSAV yay., İstanbul 

1999. 

Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, “Kile”, Ana Yayıncılık ve Sanat 

Ürünleri Pazarlama, İstanbul 1986-1987. 

AŞIKPAŞAZADE, Tarih-i Aşık Paşazade, Haz. Nihal Atsız, İstanbul 1970. 

AYKUT, Şaban, Büyük Bursa Tarihi Antolojisi, Hat matbaası, Bursa 2000. 

AYVERDİ, E.H., Fatih Devri Mimarisi, C.IV, İstanbul 1974. 

BALTACI, Cahit, İslam Paleografyası, M.Ü.İ.Fak. Yay., İstanbul 1989. 

BALTACI, Cahit, 15-16. Asırda Osmanlı Medreseleri, İrfan Matbaası, İstanbul 

1976. 

BİLMEN, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I- 

VIII, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1988. 

CİN, Halil- Ahmet, AKGÜNDÜZ, Türk-İslâm Hukuk Tarihi, I-II, Timaş 

Yayınları, İstanbul, 1990. 

ÇAKMAK, Şakir, Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taç Kapılar, T.C.K.B. 

yay., Ankara 2001. 

DANİŞMEND, İ.Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye yayınevi, 

İstanbul 1971. 

DARKOT, Besim, İslâm Ansiklopedisi, MEB Yayınları, İstanbul 1977. 

DEMİRALP, Yekta, Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, T.C.K.B. yay., Ankara 

1999. 

EKİNCİ, Yusuf, Ahilik, Talat matbaası yay. İstanbul 2001. 

Erken Dönem Osmanlı Sanatı, Komite, T.C.K.B., yay. İzmir 1999.

99 

EVLİYA ÇELEBİ, Tam Metin Seyahatnâme, Sad: Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, 

I-X, İstanbul 1985. 

GORDLEVSKİ, Anadolu Selçuklu Devleti, çev: Azer Yaran, Onur yay. Ankara 

1988. 

GÜLVAHABOĞLU, Adil, Ahi Evran Veli ve Ahilik, Memleket yay. Ankara 

1991. 

HAMMER , Büyük Osmanlı Tarihi, Emir Basım Yayım, İstanbul 1998. 

HOCA SADEDDİN, Tacut-Tevarih, Sad: İsmet Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı 

yay. Ankara 1979. 

İBN-İ BİBİ, Anadolu Selçuklu Devleti Tarihi, çev. M. Nuri Gencosman, Uzluk 

Basımevi, Ankara 1941. 

İHSANOĞLU, Ekmeleddin, Osmanlı Devleti Tarihi, I-II., Zaman yay. İstanbul 

1999. 

KAHRAMAN, Kenan, Geçmişten Günümüze İnegöl, İnegöl Kültür Sanat ve 

Yardımlaşma Vakfı yay., İstanbul 1992. 

KAPLANOĞLU, Raif, Bursa Yer Adları Ansiklopedisi, Bursa Ticaret Borsası 

Kültür yay., İstanbul 1996. 

KARAMAN, Hayrettin, Mukayeseli İslâm Hukuku, I-III, Nesil Yayınları, İstanbul 

1991. 

_____, Anahatlarıyla İslâm Hukuku,I-III, Ensar Neşriyat, İstanbul 1991. 

KESKİOĞLU, Osman, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Müftüoğlu Yay., Ankara 

1969. 

KRAMERS, J.H., “mahalle”, İslam Ansiklopedisi, c.VII, MEB yay., İstanbul, 

s.245, 1977. 

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili, Kubbealtı Akademisi 

Kültür ve Sanat Vakfı yay., İstanbul 1994. 

Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, Meydan Yayınevi, İstanbul 

1981.

100 

MÜNECCİMBAŞI, Ahmet Dede, “Sahaifü’l–Ahbar Fî Vekayi‘ü’l-Âsar”, 

Tercüman Gazetesi yay., 1001 Temel Eser, (ty). 

Osmanlı Devleti Tarihi, (Komisyon), Feza Gazetecilik A.Ş. Yay., c.I-II, İstanbul 

1999. 

ÖZCAN, Ruhi, İslam Hukukunda Hısımlık Nafakası, Çağlayan yay. İzmir 1996. 

ÖZTUNA, Yılmaz, Büyük Osmanlı Tarihi, c.I, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1994, 

s.88. 

TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat.,İstanbul 1971. 

UMAR, Bilge, Türkiye’deki Tarihsel Adlar, İnkılap kitabevi, İstanbul 1993. 

UZUNÇARŞILI, İ.Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, T.T.K. yay., 

İstanbul 1998. 

,Osmanlı Devletinde Merkez ve Bahriye Teşkilatı, T.T.K. yay. Ankara 

1984. 

ÜLGEN A.Sami, “İnegöl İshak Paşa Mimari Manzumesi”, Vakıflar Dergisi, c.IV. 

YILDIRIM, Suat, Kur’ân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meali, Feza Gazetecilik, İstanbul 

1998. 

ZAMBAUR, E.V., “kuruş”, İslam Ansiklopedisi, c.VI, MEB yay., İstanbul, 

s.1024, 1977. 

Yurt Ansiklopedisi, Anadolu yay., İstanbul 1981. 

ZUHAYLÎ, Vehbe, İslâm Fıkhı Ansiklopedisi (Trc: Komisyon), I-X, Risale 

Yayınları, İstanbul 1994. 

Bildiriler: 

“I. Uluslar Arası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri”, Kültür Bakanlığı yay. 

Ankara 1993. 

Tezler: 

YAZICI, Tülay, 1530 (937) Tarihli Tapu Tahrirat Defterine Göre İnegöl, 

Yarhisar ve Pazaryeri Kazlarının Genel Durumu, Bitirme Tezi 

Çalışması, Bursa, 1998.

101 

YILDIZ, Bilal, , XX. yy Başlarında Denizli, Yüksek Lisans Tezi, Isparta 2005. 

Lügatler: 

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi 

yay. Ankara 2002. 

PAKALIN , M. Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.I-III., M.E. 

Basımevi, İstanbul 1946.

102 

EKLER 

Harita: İnegöl İlçesi

103 

Resim:1- İnegöl İshak Paşa türbesi. 

Resim:2- İnegöl İshak Paşa Camii.

104 

Resim.3- İnegöl Ortaköy Karacabey Kervansarayı. 

Resim:4-Belediye Çarşısı ( Kapalı Çarşı).

105 

Resim 5: İnegöl İshak Paşa Medresesi. 

Resim:6 İnegöl Cafer Paşa Kervansarayı (Beylik Hanı).

Belge:1- Burhaniye mahallesinden Mustafa Rüşdi Efendi’nin Eytam Sandığı’ndan aldığı 

borç için Süleyman Efendi’yi vekil tayin etmesine dair hüccet. (A.g.d.B.nr:147) 

106

107 

Belge 1’in Transkripsiyonu: 

Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına muzaf İnegöl kazası 

mahallâtından Burhaniye mahallesinde sakin sahib-i arz-ıhal Mustafa Rüşdi Efendi kaza-i 

mezkurun hâlâ Eytam müdiri Nuri Efendi ibn-i Mehmet mahzarında takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i 

an’il meram edip Müdür-ü mümâ ileyh Nuri Efendi müteveffa Çulcu oğlu Kadir ve Boşnak 

Veysel Ağa ………..karyesinden Ali oğlu ve Kulaca karyesinden Yusuf kahya oğlu 

eytamının Eytam sandığı’nda mevcut nukut malından L.O.yüz kuruş hesabıyla bana 2204 

kuruş 30 para idane ve teslim ve ben dahi yedinden istidâne ve ahz-u kabz ve umuruma sarfla 

istihlak edip meblağı merkum ile semeni işbu tarih ve vesikadan bir sene tamamına değin 

müeccel ve mev‘ûd….. yine eytam-ı mezbur malından müdiri mümâ ileyh yedinden L.O. 

kezalik yüz kuruş hesabıyla iştirâ ve kabz eylediğim bir cilt Ali efendi fetvası semeninden 

dahi244 kuruş 10 para ki carreteyn-i mezkureteynden min haysül mecmu 2449 kuruş eytam-ı 

mezbur malından müdür-i mümâ ileyhe vacib-ül edâ ve lâzım-ul kazâ deynim olmağın işbu 

yedim de mülküm ve malım olan mahalle-i mezkurede …. tarafları …….Mustafa ve Boşnak 

Ali Efendi ve saraç İbrahim ve tarik ile mahdut bir babhane me‘a arsası meblağı mecmu-u 

mezkur mukabilesine bey‘ bil vefa tarikiyle rehin ve vaz‘ ve vech-i layıkı üzere müdür-i 

mümâ ileyhe teslim ve ol dahi irtihane ve kabz-u tesellüm eyledikten sonra mârr-u’z zikr 

hane-i mezkuru müdür-i mümâ ileyh yine bana iade teslim ve ben dahi yedinden isti‘are 

ve’l kabz-u kabul, rehin olmak üzere tarîkul âriye vaz‘ı yed ederim dedikte medyûn-u müma 

ileyh yine meclis-i ma‘kud-u mezkurede kaza-i mezkurun Cuma mahallesinden Süleyman 

Efendi ibn-i Mehmet mahzarında takrir-i kelam edip hakikat-ı rehin hükmünde olmakla 

ecel-i mezkur hulûlünde meblağı mezkur eda olunmayıp fekk-i rehin mümkün olmaz ise 

hane-i mezkuru âhara bey‘ ve ferağa ve kabz-u semene ve semeninden meblağı mezkuru 

edaya ve fazla kalır ise bana i‘taya ve noksanı zuhurunda bizlere rücûa ve hususa-i mezkure 

mütevekkıf olduğu umurun küllisine küllema……… rehinde meşruta vekaleti devriye-i 

sahiha-i şer‘iye ile tarafımdan mümâ ileyh Süleyman efendiyi vekîl naib münab nasb ve 

tayin eyledim dedikte ol dahi vekaleti mezkureyi kabul ve hizmeti lâzimesini kemâ yenbeği 

edaya taahhüt ve iltizam etmeğin mâ veka‘a bit taleb ketb olundu. Fî yevmi’s sabi‘u ve’l ışrin 

min şehri Rabî‘u’lahir sene selase aşere ve selase miete ve elf / 1313

Belge:2- Hoca Köyü’nden Kadriye hatunun eşi Ali’den muhala‘a yolu ile boşanmasına 

dair hüccet. (A.g.d.B.nr:148) 

108

109 

Belge 2’nin Transkripsiyonu: 

Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dâhilinde Ertuğrul sancağına muzaf İnegöl kazası 

kurasından sahibe-i arz-ıhal ma‘rifetü-z zat Kadriye Hatun ibnet-i Ömer kaza-i mezkur 

Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘imizde hâlâ zevc-i muhal‘i karye-i 

mezkure sakinlerinden Bosna muhacirlerinden Halil Ağa’nın Ali bin Mustafa mahzarında 

takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i an’il meram edip mezbur Ali 101 kuruş mihr-i müeccel tesmiyesiyle 

tezevvüc ve dahilim olduğu halde mabeynimizde hüsn-ü mu‘aşeret ademi… ..mihr-i 

müeccel-i mezkur ile nafaka-i iddet-i ma‘lume ……süknam üzerime olmak veya i‘lam-ı 

….mezbur Ali zimmetinde alacak hakkım olan 1760 kuruştan 400 kuruşu bana teslim ve i‘ta 

etmek üzere zevcem mezbure ile muhale‘e-i sahiha-i şer‘i ile nefsimi hal‘ eylediğimde ol 

dahi hal‘i mezkuru be‘de’l kabul meblağı mezkur 400 kuruşu tamamiha ahz-u kabz edip mâ 

‘ada ……..ve saireye ve hukuk-u zevciyete müte‘allik âmme-i dava ve kâffe-i metalibattan 

mezbur Ali’nin zimmet-i ibrası âm-ı sahiha-i şer‘i ile ibra ve iskat eylediğimde ol dahi ber 

vech-i muharrer ….zimmet-i ibrâ ve iskat ve yine her birimiz âherin ibrâsını kabul eyledik 

dedikte, mezbure Kadriye Hatun’u sadire olan bi’l-cümle kelimât-ı meşruhasını mezbur Ali 

vicahen tasdik etmeğin ma veka‘a bi’t-taleb ketbolundu. Fî yevmi’t tasi‘u min şehri Receb’il 

ferd sene selase aşere ve selase miete ve elf 1313 

Şuhud’u-l hâl mahkeme-i şer‘iye küttabesinden Mustafa Rüşdi Efendi ibn-i Kasım 

muhzır Haşim Efendi ibn-i ……ve ğayrihim mine’l hazırîn.

Belge:3- Sinanbey Mahallesi’nden Şerife hatunun terekesinin hisselerinin mirasçıları 

arasında taksimine dair hüccet. (A.g.d.B.nr:150) 

110

111 

Belge 3’ün Transkripsiyonu: 

Sinanbey mahallesinde vaki‘ tarafları Derviş Ali ve…..Mustafa haneleri ve mâu- cârî ve 

tarik-i âm ile mahdut bir Babhane. İnegöl’ün dana çayırı nam mevkiinde bir tarafı Şerife, bir 

tarafı Hafız Ahmet çayır ve yol ile mahdut 3750 zira‘ …….bahçesi 

İnegöl kazasının Sinanbey mahallesi sakinlerinden iken bundan mukaddem vefat eden 

Seyit oğlu kerimesi Şerife Hatun ibnet-i Abdullah’ın veraseti zevc-i metrukü Osman bin 

Abdullah ve sulbiye-i kebire kızı Emine ve validesi Hatice bint-i İsmail ve amca zadesi oğlu 

Ahmet Efendi ibn- Ali’ye münhasıra olduğu mahalle-i mezkur heyet-i ihtiyariyesinden mevrût 

bir kıt‘a şahadetname mealinden müsteban olmakla melse-i mirasları 12 sihamdan ibaret olup 

siham-ı mezbureden 3 sihamı zevc-i mezbur Osman’a ve 2 sihamı ümm-ü mezbure Hatice’ye ve 

6 sihamı bint-i mezbure Emine’ye isabeti be‘de’t tahakkuku’ş şer‘i, müteveffa mezbure Şerife 

Hatun’un mutasarrıf olduğu ve bâlâda hudutları muharrer hane ve bahçeyi ber vech-i meşruh 

sihamı.verese-i mezbûrûn uhdelerine muamele-i intikaliyelerinin icrası için işbu taksim tezkeresi 

İnegöl Tapu ve Emlak kalemlerine i‘ta kılındı. 23 -Receb’-l-ferd 313.

112 

Belge:4- El-Hac Hafız Hüseyin Efendi ibn-i El-Hac Salih’in Mekke-i Mükerrem’de vefat 

etmeden önce yapmış olduğu vasiyetine dair hüccet. (A.g.d.B.nr:162)

113 


An-asl Saray Bosna’nın ……..mahallesi ahalisinden olup güzeran edip 1311 senesinde 

……vefat eden .bin El-Hac Hafız Hüseyin Efendi ibn-i El-Hac Salih Abdullah veraset-i liebeveyn 

er-karındaşı ……Mehmet Ağa Atanur El-Hac Salih’e münhasıra olduğu şer‘en zahir ve 

nümayan olduktan sonra müteveffayı mezbur El-Hac Hafız Hüseyin Efendinin ber vech-i âti 

.muhtarı olduğunu iddia eden Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına tabi‘ 

İnegöl kazası mahallatından Burhaniye mahallesi ahali-i mu‘teberanından ve mezkur Saray 

Bosna muhacirlerinden sahibûn-u arz-ı hal işbu baisetü’ kitab imam Ahmet Efendi ibn-i 

Mehmet Ali Galip Efendi ibn-i Mehmet ve Çelebi zade Mehmet Ağa ibn-i Bay-ram ve 

Abdülhamit Efendi ibn-i Zeynel nâmûn kimesneler kaza-i mezkur Bidâyet mahkemesine mahsûs 

odada ma‘kûd meclis-i şer‘i-şerif……yine mahalle-i mezkurede sakin muhacirîn-i merkumeden 

……….Mehmet Ağa ibn-i İbrahim mahzarında her biri dava ve takrir-i kelam ve tabir-i ani’l 

meram edip müteveffayı mezbur El-Hac Hafız Hüseyin Efendi ibn-i El-Hac Salih Mekke-i 

Mükerremede hayatında vefatından bir mah mukaddem müsafiretle sakin olduğu Mekke-i 

mükerremede Bosna delili Şeyh ….. vekaletinden …..teala vefat eylediğinde Mekke-i 

mükerremede ve Bosna’da olan cem‘i terikem ve zimem-i nâsda bulunan hukukum ahz ve kabz 

olunup sünnet-i seniye üzere levazım-ı techiz-i tekfinim görülüp duyun-u.müsbetem zuhur 

ederse be‘de’l eda baki kalan terikemin sülüsü semt-i mezkureden salifü’z zikr Burhaniye 

mahallesinin civarında lüzum görülecek hayrata Bakkalbaşı Mehmet Ağa reyiyle harç ve sarf 

oluna deyû vasiyet ettiğinde işbu hazır bi’l cümle müma ileyh Mehmet Ağa’yı gıyaben vasi-i 

muhtar nasp ve tayin eyledikten sonra mezbur hazır hafız Hüseyin Efendi ….vefat etmeğin 

müma ileyh Mehmet Ağa el-yevm vesayet-i mezkureyi tenfiz etmemekte bulunduğundan sual 

olunup tenfiz-i vesayesi için müma ileyh Mehmet ğa’ya kıbel-i şer‘den tenbih olunmak 

muradımızdır dediklerinde, gıbbe’s sual müma ileyh Mehmet Ağa cevabında, müteveffayı 

mezbur El-Hac Hafız Hüseyin Efendinin ber vech-i meşruh vasiyeti malumum değildir deyû 

inkarına mukarin müdde‘ûn-u mezbûrûndan ber vech-i meşruh müdde‘alarına mutabık beyine 

talep oldukta, udûl, ehrar rical-i müsliminden ve salifü’z zikr Burhaniye mahallesi ahalisinden ve 

muhacirin-i merkumeden müteveffayı mezburun refiklerinden Hazal zade El-Hac Salih Ağa ibn-i 

El-Hac Ahmet bin El-Hac Salih ve kaza-i mezkurun Cuma mahallesi ahali-i muteberanından ve 

muhacirin-i merkumeden Hacı Mustafa bin Salih bin Mustafa nam kimesneler li-ecli’ş şehade 

meclis-i şer‘e hazıran olup esrü’l istişhad fi’l hakika refikimiz bulunan müteveffayı mezbur 

İslamuyen El-Hac Hafız Hüseyin Rakım Efendi ibn-i El-Hac Salih, hal-i hayatında vefatından 

bir mah mukaddem müsafiretle sakin bulunduğumuz Mekke-i mükerremede Bosna delili

114 

Şeyh…..efendi vekaletinde bizim huzurumuzda be ba berat-ı teala vefat eylediğimde Mekke-i 

mükerremede mükerremede ve Bosna’da olan cem‘i terikem ve zimem-i nâsda bulunan 

hukukum ahz ve kabz olunup sünnet-i seniye üzere levazım-ı techiz-i tekfinim görülüp duyunu.müsbetem 

zuhur ederse be‘de’l eda baki kalan terikemin sülüsünü ihraz ve sülüsü mezkureden 

mâru’z zikr Burhaniye mahallesinin civarında lüzum görülecek hayrat ve mirasa, İnegöl’de 

Burhaniye mahallesinde sakin Bakkalbaşı Mehmet Ağa ibn-İbrahim reiyle harç ve sarf oluna 

deyû, vasıyet tenfizine işbu hazır müma ileyh Mehmet Ağa’yı vasi muhtar nasp ve tayin 

eyledikten sonra Mekke-i mükerreme …………….vefat eyledi, biz bu hususa ber vecihle 

şahitleriz şahadet dahi ederiz deyû her biri müttefekul’lafz ve‘l mana edayı şehadet-i şer‘i 

ettiklerinde, şahidan-ı mezburan mensup oldukları salifü’z zikr Burhaniye mahallesi ahali-i 

muteberanından Kemandar zade Ahmet Ağa ibn-i Hamit ve ve Yenü zade İbrahim Ağa ibn-i El- 

Hac Abdullah ile mezkur Cuma mahallesinin imamı Emin Efendi ibn-i Emin ve muhtarı İsmail 

Efendi ibn-i Osman evvelen ba varaka-i mesture sırren ve be‘dehu mezburun ile yine mezkur 

Burhaniye mahallesi ahali-i muteberanından Mehmet Ağa ibn-i Nezir bin Abdullah ve Abdi Ağa 

ibn-i Ahmet bin Abdurrahman ile mezkur Cuma mahallesi ahali-i muteberanından Hacı Mehmet 

bin Halil bin Abdullah’tan bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-ü’ş şehade idükleri 

iş‘ar ve ihbar olunmağın mucibiyle işbu vasiyet be‘de’l hükm ve’t tenbih ma veka‘a bi’t talep 

ketbolundu.Fi yevmi’l âşirü min şehri Recebü’l- Ferd sene selase aşere ve selase miete ve elf 

1313.

115 

Belge:5- Çeltikçi Köyü’nden Zeliha hanım ölen kocası Ahmet b. Süleyman’ın 

Arzuhalci Sait Efendi’den alacaklı olduğu 50 kuruştan kendi hissesi olan 12,5 kuruşu talep 

davasına dair i‘lam. (A.g.d.B.nr:163).

116 


Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına tabi‘ İnegöl kazası 

kurasından Çeltikçi karyesi sakinlerinden sahibe-i arz-ı hal marifetü’z zat Zeliha bint-i 

Ahmet kaza-i mezkur Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘imizde kazai 

mezkurun Orhaniye mahallesinde sakin arzuhalci Sait Efendi ibn-i Hafız Ali mahzarında 

bitav‘iha takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i an’il meram edip 101 kuruş mihr-i müeccel tesmiyesiyle 

zevc-i dahilim olduğu halde işbu güzeran eden 311 senesi şehr-i Eylül’ü 16. günü sakin 

bulunduğum kaza-i mezkurun Adabinli karyesinde vaki‘ hanesinde, ecel-i mev‘uduyla vefat 

eden Süleymanoğlu Ahmet bin Süleyman hayatında medyun-u mezbur Sait Efendiye cihet-i 

karzdan 50 kuruş istikraz ve kabz ve umuruna sarfla istihlak eylediği halde meblağı mezkur 

50 kuruşu kable’l eda vefat etmekle sual olunup meblağı mezkurdan rub‘u hisseme isabet 

eden 12,5 kuruşu el-yevm bana eda-u teslime medyun-u mezbur Sait Efendiye kıbel-i şer‘den 

tenbih olunmak matlubemdir deyû be‘de’d dava ve’l istintak, ol dahi cevabında müteveffayı 

mezbure cihet-i merkumeden ol miktar kuruş deyni olduğunu ikrar mâ‘adâ vefat müdde’asını 

inkar mukarin, müdde‘iye-i mezbure ber vech-i muharrer müdde‘asına mutabık beyine talep 

olundukta karye-i mezkure ahali-i muteberanından ve ehrar rical-i müsliminden Mustafa oğlu 

İbrahim bin Mustafa bin Osman ve Yusuf oğlu Osman bin Ahmet bin Ahmet nam kimesneler 

li-ecli’ş şehade meclis-i şer‘e hazıran olup esrü’l istişhad fi’l hakika müteveffayı mezbur 

Süleyman oğlu Ahmet tarihi mezkurede ecel-i mev’uduyla vefat edip hîn-i cenazesinde 

hazıran olduğumuz halde ğasl ve salat-ı be‘de’l eda mekabir-i müslimine defnolundu. Biz bu 

hususa bu vecih üzere şahitleriz şahadet dahi ederiz deyû her biri müttefekul’lafz ve‘l mana 

edayı şehadet-i şer‘i ettiklerinde, şahidan-ı mezburan mensup oldukları karye-i mezkure 

imamı Hafız Mehmet ibn-i Ahmet ve muhtarı Dervişoğlu Mehmet bin Halil’den evvelen ba 

varaka-i mesture sırren ve be‘dehu mezburan yine mahalle-i mezkure ahali-i muteberanından 

İbrahim bin Mehmet bin Abdullah ve İbrahim bin Osman bin İbrahim ve Ali Çavuş oğlu 

Mehmet bin Ali bin Abdullah’tan bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-ü’ş 

şehade idükleri iş‘ar ve ihbar olmağın mucibiyle be‘de’l hükm i‘lam olundu. Fi yevmi’s sani 

ve’l ışrin min şehri Recebü’l- Ferd sene selase aşere ve selase miete ve elf 1313.

117 

Belge:6- Orhaniye Mahallesi’nde bir evin temellük davasına dair i‘lam. 

(A.g.d.B.nr:166)

118 

Belge 6’nın Transkripsiyonu: 

Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına muzaf İnegöl kazâsı 

mahallâtından Orhaniye mahallesi sakinlerinden sahib-i arz-ı hâl işbu bâ‘isü’l i‘lam Ahmet bin 

Hüseyin kazâ-i mezkûr Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde kaza-i 

mezkurun mahallatından Sinanbey mahallesinde Yeni… Muhacirlerinden derûn-u…ismi mezkur 

Ali oğlu İsmail Çavuş ibn-i Ali muvacehesinde hâlâ vaz‘u’l yed bulunduğum salifü’z zikr 

Orhaniye mahallesinde vaki‘ bir taraftan Çömlekçi İsmail hanesi ve bir taraftan Halil hanesi ve 

iki taraftan tarik-ı âm ile mahdut, fevkâni 2 ve tahtâni 2 oda me‘a müştemil bir mülk-ü menzili 

İsmail Çavuş tarih-i i‘lamdan bir sene mukaddem 10,5 adet yüzlük Osmânî altunu bedel merfu‘ 

ve Makbuz muamelesine bana bey‘ ve teslim ve ben dahi temellük ve tesellüm edip ol vecihle 

menzil-i mahdud-u mezkuru yedimde mal-ı müşteram olmuşken, mezbur İsmail Çavuş menzil-i 

mezkuru bana bey‘ine nedamet ve… hususunda i‘tayı senet istid‘asında ...ve muhalefet eder 

olmakla sual olunup mûcib-i şer‘i matlubumdur deyû be‘de’d dava ve’l istintak ol dahi 

cevabında hane-i müdde‘ayı mezkuru tarih- i‘lamdan 1.5 sene mukaddem beher şehri 15’er 

kuruş icar ile mezbur Ahmet’e icar ve ol dahi isticar ve kabul edip bedel-i icaresine mahsuben 

mezbur Ahmet’ten meblağ-ı mezkur 10,5 yüzlük altunu ahz-u kabz edip …olan 1,5 senelik 

bedel-i icaresi 270 kuruşu be‘de’t tenzil baki kalan 864 kuruş el-yevm mezbur Ahmet’e deyni 

olduğunu be‘de’d def‘ ve’l inkar müdde‘i aleyh mezbur İsmail Çavuş’tan def‘i meşruhasına 

mutabık beyyine talep olundukta ityan-ı beyyineden izhar-ı acz edip tahlife dahi talip olmamakla 

müdde‘i-yi mezbur ber vech-i muharrer müdde‘asına mensup oldukları mârru’z zikr Orhaniye 

mahallesi imamı Hafız Mehmet Efendi ibn-i Ahmet ve muhtarı Ali bin Osman’dan evlen bâ 

varaka-i mesture sırren ve be‘dehu mezburan ile yine mahalle-i mezkure ahali-i mu‘teberanından 

Hilmi Efendi ibn-i Mustafa bin Süleyman ve Osman Bey bin Mustafa bin Osman ve Bilal Ağa 

ibn-i El-Hac İbrahim bin İsmail’lden bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-ü’ş 

şehade idükleri iş‘ar ve ihbar olan mahalle-i mezkure ahali-i muteberanından ve ehrar rical-i 

müsliminden Çömlekçi İsmail Ağa ibn-i Hasan bin ...oğlu arif Ağa ibn-i Mustafa bin Abdullah 

nam kimesneler şahadetleriyle …şer‘i ispat etmeğin mucibiyle müdde‘i aleyh mezbur İsmail 

Çavuş’un tasaddi eylediği def‘i mezkuresiyle müma ileyh Amet Ağa’ya bu vecih üzere olunduğu 

be‘de’t tefehhüm menzil-i mahdud-u mezkure müdahale etmemek üzere mezbur İsmail Çavuş’a 

tenbih-i şer‘i olunduğu tescil ve i‘lam olundu. Fi yevmi’s sabi‘ min şehr-i Şaban-u’l muazzam 

sene selase aşere ve selase miete veelf / 1313.

119 

Belge:7- Kozluca Köyü’nden Süleyman kızı Şerife hatunla, aynı köyden Hacı Ahmet 

b. Mahmut’un nikahına dair hüccet. (A.g.d.B.nr:260).

120 


Hüdavendigar vilayeti celilesi dahilinde Ertuğrul sancağına muzafı İnegöl kazası 

kuratından Kozluca Karyesi’nde sakine zatı zeyl-i vesikada muharreü’l-esami müsliminin 

tarifleriyle muarefe sahibe-i arz-ı hal Yörükoğlu Süleyman kerimesi Şerife Hatun ibnet-i 

Süleyman nâm âkile ve bâliğa kaza-ı mezkür Bidayet mahkemesine mahsus odada ma’küt 

meclis-i şer’imizde karye-i mezküreden Mahmutoğlu Hacı Mehmet bin Mahmut mahzasında 

bi taviha ikrar-ı tam ve takrir-i kelâm edüp mezbûr Hacı Mehmet beni tezevvüce tâlip ve 

rağip olmağla ben dahi bir rıza ....meclis-i şer’de 500 kuruş mihr-i müeccel ve 1000 kuruş 

mihr-i muaccel tesmiyesiyle Mezbûr Hacı Mehmet’i tezvic ve tenkihi eylediğimde ol dahi 

ber minvâl-i muharrer tezvic ve tenakuh-u kabul ettim dedikte mezbûre Şerife......... olan 

bilcümle kelimât-ı meşruhası ....mezbûr Hacı Mehmet ... tasdik ve şifahen tahkik etmeğin ma 

vekâ ‘a bi’t talip ketb olundu fi yevmi’s- sâmin vel ışrin min şehri Şevvâl’ul Mükerrem 

senre1313 

Şeri’ye katiplerinden Mustafa efendi ibn-i Kâsım Sinan bey mahallesinden Hacı 

Abdurrahman Ağa ibn-i Hacı... .Ve gayrihim minül hâzirin.

Belge:8-Akhisar Köyü’nden Meryem hanımın vefat eden kocası Süleyman’ın 

terekesinden mehir hakkını talep davasına dair i‘lam. (A.g.d.B.nr:173) 

121

122 



kurasından Akhisar karyesi sakinlerinden bundan akdem vefat eden Yağlı Hasan bin 

Süleyman’ın veraset-i zevce-i menkuhe-i metrukesi Meryem bint-i Ahmet ile sulbiye-i kebire 

kızı …ve sulbi sağir oğulları Hüseyin ve Ahmet’e münhasıra ve ba‘dehu ibn-i sağir-i mezbur 

Ahmet dahi vefat edip veraseti validesi Meryem ve li-ebeveyn er karındaşı Hüseyin’e münhasıra 

olduğu bi’l ihbar ınde’ş şer‘i-l Enver zahir ve mütehakkık olduktan sonra verse-i müteveffayı 

mezburdan zevce-i mezbure sahibe-i arz-ı hal ma‘rifetü’z zat Meryem kazâ-i mezkûr Bidâyet 

mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde terike-i müteveffayı mezbura bi’l verase 

vazı‘etü’l yedi mütehakkık olan bint-i kebire mezbure … ayrı ayrı günlerde üç defa mürasele-i 

şer‘iye i‘tasından sonra bir de ihtarname tastir ve usulü meşru‘a dairesinde tebliğ olunduğu halde 

yevm-i…. gelmekten temerrütle olunan davete icabet etmediği ve cebren ihzarı dahi mümkün 

olmadığından müdde‘iye-i mezbure Meryem muhakemenin rü’yeti talebinde bulunmasına mebni 

mezbure ….’nın hukukunu muhafaza ve vikaye etmek üzere tarafı şer‘iyeden vekil-i musahhar 

tayin kılınan mahkeme-i şer‘iye ketebesi mülazımlarından ve kaza-i mezkurun Sinanbey 

mahallesi ahalisinden Halil Efendi ibn-i Mehmet muvacehesinde zevcem müteveffayı mezbur 

Bağlı Hasan zimmetinde mütekarrir 251 kuruş mihr-i müeccel hakkımı bana kable’l eda ve’l 

istifa vefat etmekle meblağı mezkur 205 kuruş terke-i müteveffayı mezburdan olmak üzere hala 

bana eda-u teslime müvekkilesi mezbure …Hatun’a izafetle vekil-i musahhar müma ileyh Halil 

Efendi’ye kıbel-i şer‘den tenbih olunmak matlubumdur deyû be‘de’d dava ve’l istintak ol dahi 

cevabında müdde‘iye-i mezbure Meryem’in müdde‘asını külliyen inkar ettiğinden müdde‘iye-i 

mezbure ber vech-i muharrer müdde‘asına mensup oldukları kaza-i mezkurun Hamidiye 

mahallesi İmamı İbrahim Efendi ibn-i Emin ve muhtarı Ali ibn-i İbrahim’den evvelen ba varakai 

mesture sırren ve be‘dehu mezburan ile yine mahalle-i mezkure ahali-i mu‘teberanından Ahmet 

ibn-i Abdullah ibn-i Ahmet ve Arif bin Abdullah ve Veysel bin Hüseyin Bin Ahmet’ten bi’l 

muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-ü’ş şehade idükleri iş‘ar ve ihbar kılınan mahalle-i 

mezkure ahali-i mu‘teberanından Said Efendi ibn-i Mustafa bin Said ve Muhacir Mustafa oğlu 

Mehmet bin Mustafa bin Mehmet nam kimesneler şahadetleriyle ber nesc-i şer‘i isbat etmeğin 

mezbure Meryem be‘de’t tahlif-i şer‘i meblağı mezkur 250 kuruş terike-i müteveffayı 

mezburdan olmak üzere mezbure Meryem’e eda-u teslimi mezbure… Hatun’a izafetle vekil-i 

musahhar müma ileyh Halil Efendi’ye tenbih-i şer‘i olunduğu tescil ve i‘lam olundu.Fi yevmi’l 

hâdi ve’l ışrin min şehri Recebü’l- Ferd sene selase aşere ve selase miete ve elf / 1313.

Belge:9- Cuma Mahallesi’nden Ahmet’in babasından kalan Eytam Sandığı’ndaki 

mallarını alabilmek için açtığı rüşt davasına dair hüccet. (A.g.d.B.nr:174). 

123

124 

Belge 9’un Transkripsiyonu: 

Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına tâbi‘ İnegöl kazâsı 

mahallatından Cuma Mahallesi ahalisinden iken budan mukaddem vefat eden Hacı Alioğlu 

Ahmet bin Ali’nin sulb-i oğlu mukaddemen sağir ve el-yevm 20 yaşını mütecaviz âkıl ve 

bâliğ ve büluğa rüşdü munzam i‘anet-i vasi ve Eytam müdirinden müstağni ve ber vech-i âti 

rüşdünü iddi‘a eden mahalle-i mezbur sakinlerinden sahib-i arz-ı hal Mehmet Ali bin mezbur 

Ahmet kazâ-i mezkûr Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde ber 

vech-i âti meblağa vazı‘etü’l yed eden kaza-i mezkur hala eytam müdiri Nuri Efendi ibn-i 

Mehmet mahzarında takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i an’il meram edüp halen ben 20 yaşını 

mütecaviz âkıl ve bâliğ ve büluğa rüşdüm munzam ve i‘anet-i vasi ve Eytam müdirinden 

müstağni olmamla babam müteveffayı mezburdan mevrus ber mucip Defter-i kasam Eytam 

sandığında mevcut me‘a ribh mülzem 570 kuruş mal-ı mevrusumu halen müdir-i müma 

ileyhten talep ederim deyû be‘de’d dava ve’l istintak ol dahi cevabında müdde‘iyi mezbur 

Mehmet Ali’nin babası mezburdan mevrus ol miktar kuruş mal-ı mevrusuna el-yevm bi’l 

emane vazı‘ı- yedini ikrar mâ‘adâ rüşt müdde‘asını inkarına mukarin müdde‘iyi mezburdan 

ber vech-i muharrer müdde‘asına mutabık beyyine talep oldukta udûl ehrar rical-i 

müsliminden ve mahalle-i mezkure ahalisinden Hasan Efendi ibn-i Hüseyin bin Hasan ve 

yine kaza-i mezkurun Sinanbey mahallesinden Hasan Efendi oğlu Ali Efendi ibn-i Hasan bin 

Ali nam li-ecli’ş şehade fi’l-hakika işbu mezbur Mehmet Ali el-yevm 20 yaşını mütecaviz 

âkıl ve bâliğ ve büluğa rüşdü munzam i‘anet-i vasi ve Eytam müdirinden müstağni olduğuna 

şahitleriz, şahadet dahi ederiz deyû her biri müttefekul’lafz ve‘l mana edayı şehadet-i şer‘iye 

ettiklerinde şahidan-ı mezburanın mensup oldukları mahalle-i mezkure imamı Emin Efendi 

ibn-Emin ve muhtarı İsmail Efendi ibn-i Ömer ile mâru’z zikr Sinanbey mahallesi imamı 

Ahmet Efendi ibn-i Ali ve muhtarı Süleyman bin Hüseyin’den evvela ba varaka-i mesture 

sırren ve be‘dehu mezburun ile yine mezkur Cuma mahallesi ahalisinden Kadı Buran zade 

Osman bin Mehmet bin Osman ve Koca Ahmet oğlu İbrahim Ağa ibn-i Ahmet bin Salih ile 

mezkur Sinanbey mahallesi ahalisinden Camcı İbrahim Ağa ibn-i Mehmet bin Abdullah ve 

İsmail Efendi ibn-i Hasan bin Abdullah’tan bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve 

makbul-ü’ş şehade idükleri iş‘ar ve ihbar olunmağın mucibiyle be‘de’l hükm… mâ veka‘a bit 

taleb ketb olundu. Fi yevmi’l hamis min şehr-i Şaban-u’l muazzam sene selase aşere ve 

selase miete ve elf / 1313. 

Şuhud’u-l hâl mahkeme-i şer‘iye küttabesinden Mustafa Efendi ibn-i Kasım muhzır 

Haşim Efendi ibn-i Ağanes ve ğayrihim mine’l hazırîn.

Belge:10- Burhaniye Mahallesi’nde ikamet eden Rumeli muhacirlerinden Nalbant 

Süleyman Kalfa’nın terekesinin taksimine dair hüccet. (A.g.d.B.nr:176-2) 

125

126 

Belge 10’un Transkripsiyonu: 

An asl Rum ilinin ……. Kazasının Köstence …. Karyesi ahalisinden hicretle İnegöl 

kazasının Burhaniye mahallesinde sakin iken Nalbant Süleyman Kalfa veraset-i zevce-i 

menkuhe-i metrukesi Necmiye bint-i Hacı Osman ve sulb-i sağir oğlu Mehmet ve sulbiye-i 

sağire kızı Tevhide’ye münhasıra olduğu bi’l ihbar zahir ve nümayan olduktan sonra sağiranı 

mezburanın tesviye-i umuruna kıbel-i şer‘den vasi nasp ve tayin olunan valideleri mezbure 

Necmiye Hatun’un bi’l vesaye talep ve marifeti marifeti şer‘le tahrir ve bi’l müzayede bey‘ 

ve beyne’l verese bi’t tefrika-i şer‘iye tevzi‘ olunan terke-i müteveffayı mezburdur ki ber 

vech-i âti zikrolunur. Fi yevmi’l âşiru min şehr-i Şabanu’l Muazzam sene 1313 

Müsta‘mel kilim (1)… ……………………………..…250 

Sağir nühas bakraç (1) …………………………….….15 

Kapaklı sahan (3), tas (1), tepsi (2), sağir tencre (2)…..60 

Kıl çuval (1)……………………………………………12.20 

Köhne yağmurluk (1)…………………………………..7 

Saat (1)………………………………………………….70 

Yastı (12)……………………………………………….60 

Sandık (1)……………………………………………….40 

Hırdavat ……………………………………………… .20 

Nukud-u mevcudi ………………………………………30756.20 

Zevcesi mezbure zimmetinde deyni ……………………6830 

Cem‘u’l yekûn ………………………………………....38131 

Akçe farkı………………………………………………1906.20 

Toplam= 36225.20 kuruş 

Mine’l ihracat: Resmi kısmet- Dellaliliye - Kaydiye defteri me‘a yol-Vasi ve nafaka harcı 

905.20 10 74.20 80 

Mecmu‘u’l ihracat = 1070 kuruş 

Sahhu’l baki =35154.20 kuruş 

Hisse-i zevce-i mezbure Necmiye Hatun Hisse-i ibn-i sağir mezbur Mehmet 

4394.10 20506.30 

Hisse-i bint-i mezbure Tevhide 

10253.20 kuruş

127 

Müteveffayı mezburun bi’l cümle terikesi …… ihracat, 35154.5 kuruşa baliğ olup 

bundan zevce-i mezbure hisse-i şayi‘ası olan 4394 kuruş10 parayı tamamiha ahz-u kabz edip 

ol vechile eşyayı hak eylediği ve sağiran-ı mezburanın mecmu-u hisseleri olan 30760 kuruş 

10 para li-ecli’l istirbah Eytam Sandığı’na teslim kılınmıştır. 

Meblağı mezkur 30760 kuruş makbuzum olmuştur. Müdir-i Eytam.

Belge:11- Lütfiye Köyü’ndeki bir ev ve çevresindeki bahçenin vakfiyesine dair hüccet. 

hücceti (A.g.d.B.nr:178-2). 

128

129 


Elhamdülillahillezi e‘azze havassa ‘ibadehu bi-sarfi emvalıhim ila enva‘i-l hayrat ve 

e‘an’ihim ila iktisabi’l mehamidi ve’l hayrat ve’s salatü ve’s selamü ala resülihi ve nebiyyihi 

Muhammedin hayri’l beriyyat ve ala âlihi ashabihi ila yevmi –yestezıllu’l mer’u tehte’s 

sadakat- emma be‘d işbu vakfiye-i celilü’ş şan-ı cedide Bedi’u-s semavatın tahrir ve inşasına 

bâdi takrir ve imlasına ‘âdî oldur ki Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul 

sancağına tâbi‘ İnegöl kazâsına tabi bâ irade-i seniyye teşkil buyrulan Lütfiye karyesinde 

meskun Bosna muhacirlerinden Ashab-ı hayrat ve’l hasenat-ı âliyenin Receb bin Hasan bin 

Paşo bin Paşo bin Paşo bin Mustafa …….İsmail bin Mehmet bin Ali ve Aliye’nin, İhsan bin 

Hasan bin Derviş Dişlubek Adem bin Süleyman bin Süleyman nam kimesneler kaza-i 

mezkur Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde Vakfı atiyyü’l 

beyan ber vech-i Hasan’ı mütevelli nasp ve tayin eyledikleri Lütfiye karyesinde sakine 

muhacirin-i merkumeden Beşbıyık Zülfikar Ağa ibn-i Ömer bin Hasan mahzarında kaza-i 

mezkurun hala Evkaf Vekili Reşadiyeli Şeyh Behçet Efendi ibn-i Şeyh Ali bin Abdullah 

hazır olduğu her biri ikrar-ı sahih-i şer‘i ve itiraf-ı sarih-i mer‘i edip her birimiz etyab-ı mal 

ve ehsen malımızdan sarf la inşa etmiş olduğumuz karye-i mezkurede vaki bir taraftan Hacı 

bey Mehmet mülk-ü menzili, bir taraftan Salih mülk-ü menzili, ve tarafeyni tarik-ı âm ile 

mahdut tahtani ahır fevkani iki oda 4 dönüm bahçeyi hâvî 1500 kuruş kıymetli senevi 200 

kuruş icareli bir bab mülk-ü menzili hanesine Hasbeten lillahi Samed vakf-ı sahihi müebbet 

ve …. Sarih- i muhalled ile vakf-ı kayd edip şöyle şart ve tayin eyleriz ki, menzil-i mezkuru 

ala vahidi’l hala bâ yed-i mütevelli rehin-i kavi ve kefil-i meli’ ile senevi hasıl olacak bedel-i 

icaresinden karye-i mezkurede vaki ahali-i müsliminin i‘anatı ile inşa ettiğimiz cami-i şerife 

bâberat-ı âlişan hatip olanlara âid ola ve vakfı mezkurun tevliyeti müma ileyh Zülfikar 

Ağa’ya nasp ve tayin ve kendisi re’s nümayı hayat oldukça ona be‘de’l vefat batnen be‘de 

batnin evladının ve evladının ve evladının ve evladının ve evladının aslah erşedine ve be‘de 

karye-i mezkure ahalisinden beynlerinde tevliyete muhtarları olan kimesneye meşruta ola ve 

eğer murûr-u eyyam ve kerûr-u a‘vam ile icra-ı şerait-i mezkure munsarim olur ise bedel-i 

icar-ı mezkur mutlaka fakir müslimine sarf oluna deyû her biri menzil-i mezkuru fariğan 

gıbbe’ş şeva‘il mütevelli müma ileyh Zülfikar Ağa’ya teslim ve ol dahi vakfiyet üzere kabz-ı 

tesellüm ve sair mütevellilerin evkafta tasdikleri gibi tasdik eyledi dediklerinde gıbbe’t 

tasdik-i şer‘i vâkıfûn-u mezbûrun butlan-ı vakf-ı nukuda .. olan kuyuda be‘dehu kavl-i adem 

lüzumuna her biri teşebbüs edip mütevelli-i müma ileyh Zülfikar Ağa dahi sıhhat-i lüzumuna

130 

zahib olan e‘imme-i din kavilleriyle ...hüküm talep edicek fi zamanına beyne’l ulema-ı ‘ızam 

cari olan vech-i muhtar üzere huzur-u şer‘de murafa‘at ve fasl-ı hatme-i Taliban olduklarında 

âlimen bi’l halak cari beyne’l eimme …. Vakf-ı mezburun evvelen sıhhat-i lüzumuna kıbel-i 

şer‘den kaza mer‘i olunmağın vakf-ı mezbur min be‘di nakz ve tahvili mümteni‘ul ihtimal 

oldu.Hurrire zalik. Fi yevmi’r rabi‘u ve’l ışrin min şehr-i Şabanu’l muazzam sene selase 

miete ve elf /1313 

Şuhudu’l hal Eytam müdiri Nuri Efendi ibn-i Mehmet,Şer‘iye katiplerinden Mustafa 

Efendi ibn-i Kasım ve gayrihim mine’l hazırin.

Belge:12- Hamidiye Mahallesi’nden Kızanlıklı Hüseyin’in Eytam Sandığı’ndan aldığı 

borca, Sinanbey Mahallesi’nden Kızanlıklı Hüseyin ile Burhaniye Mahallesi’nden 

Karinabadlı Kara Hasan‘ın kefil olmasına dair hüccet. (A.g.d.B.nr:180) 

131

132 



mahallâtından Hamidiye Mahallesi ahalisinden sahib-i arz-ı hâl Kızanlıklı Hüseyin efendi 

ibn-i Ahmet kazâ-i mezkûr Bidâyet mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde 

hâlâ İnegöl eytam müdiri Nuri Efendi ibn-i Mehmet mahzarında takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i 

an’il meram edüp müdir-i mümâ ileyh Nuri efendi müteveffa Kızanlıklı Emin efendinin 

eytamının eytam sandığında mevcut nukûd malından Lirayı Osmanî yüz kuruş hesabıyla 

bana 6100 kuruş idane ve teslim ve ben dahi istidâne ve ahz-u kabz ve umuruma sarfla 

istihlak edip meblağı merkum ile semeni işbu tarih ve vesikadan iki sene tamamına değin 

müeccel ve mev‘ûd yine eytam-ı mezbur malından L.O.kezalik yüz kuruş hesabıyla iştirâ ve 

kabz eylediğim iki cilt Ali efendi fetvası semeninden dahi 1464 kuruş ki merreteyn-i 

mezkurinden min haysül mecmu‘ 7564 kuruş eytam-ı mezbur malından müdür-i mümâ 

ileyhe vacib-ül edâ ve lâzım-ul kazâ deynimdir dedikde gıbbet-tasdik-i’ş şer‘î Mahalle-i 

mezkure ahalisinden Hasan oğlu Hüseyin Ağa ibn-i Emin Kaza-i mezkurun Sinan bey 

mahallesinden Kızanlıklı Hüseyin oğlu Osman Ağa ibn-i Hüseyin Burhaniye mahallesinden 

Karinabadlı Kara Hasan bin İbrahim nam nâm kimesne yine meclis-i ma‘kud-u mezkurede 

müdür-i mümâ ileyh Nuri efendi mahzarında her biri takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i an’il meram 

edüp mezbur Hüseyin efendi zimmetinde eytam-ı mezbur malından merrateyn-i 

mezkureteynden edâsı vacip olan meblağı mecmû-u mezkûr 7564 kuruş idâne ve 

tarafımızdan bil emr ve’l kabul kefalet-i mutlaka sıhhat-i şer‘î ile biz dahi müteakiben kefil 

bil-mal zaminler olup ve eheduhuma aharın zimmetine kefalet hasebiyle lazım gelen 

meblağı dahi kezalik bil emr ve’l kabul ……..eyledik dediklerinde gıbbet-tasdik-i’ş şer‘î mâ 

veka‘a bit taleb ketb olundu. 17 Şaban selase miete ve elf / 1313

Belge:13- Muzal Köyü’nden Ümm-ü Gülsüm’ün, eşi Ahmet b. Abdullah’tan boşanma 

davasına dair hüccet. (A.g.d.B.nr:204). 

133

134 


Hüdavendigâr vilayet-i celilesi dâhilinde Ertuğrul sancağına muzaf sahib-i arz-ı hal 

İnegöl kazası kurasından Muzal Karyesi’nde sakine marifetü’z-zat iş bu ba‘isetü-l ilam 

Ümmü Gülsüm bint-i Yusuf Hatun kaza-i mezkûr Bidayet mahkemesine mahsus odada 

ma‘kud meclis-i şer’i karye-i mezkûr muhtarı Molla Osman bin Abdullah mahzarında 

üzerine dava ve takrir-i kelam edip ve tabir-i ani’l meram edip 101 kuruş mihr-i müeccel 

tesmiyesiyle zevc-i dahilim olduğu halde beni tarih-i i‘lamdan on bir sene mukaddem karye-i 

mezkurede vaki me‘an sakin olduğumuz hanede mahzar-ı şuhudda de talak-ı selase ile tatlik 

etmiş olan gaib-i ani’l belde Ahmet bin Abdullah’tan mutallaka olmuş nefsimi ahere akd ve 

tezevvüc edeceğimden mevani-‘i şer‘iyesi olmadığına mezbur falan tarafından usulen 

mahkeme-i şer‘iyeden izinname i‘tası için verilmesi iktiza eden ilm-u haberin itasında 

muhalefet etmekle sual olunup ilm-u haberin ita etmek üzere tenbih olunmak matlubumdur 

deyu ba‘de’d dava ol dahi cevabında, müdde‘iye-i mezbure Gülsüm gaib-i mezbur Ahmet ‘in 

zevcesi olduğunu ikrar ancak tatliki malumum değildir, deyu inkar edicek müdde‘iye-i 

mezburenin tasaddi’i davayı meşruhasına mutabık beyyine taleb olundukta udûl ehrar rical-i 

müsliminden, karye-i mezkure ahalisinden İsa bin Hasan bin Abdullah ve Ramazan bin Aşir 

bin Ramazan bin Abdullah nam kimesneler li-ecli’ş şahade meclis-i şer‘de hazıran olup 

eserü’l- istişhad fil- hakika iş bu müdde‘iye-i mezbure Ümmü Gülsüm Hatun’un zevc-i …… 

gaib-i mezbur Ahmet bin Abdullah nam kimesne tarih-i ilamdan on bir sene mukaddem sakin 

bulundukları hanede bizim huzurumuzda müddeiye-i mezbure Ümmü Gülsüm Hatun-u talakıselase 

ile tatlik etti, biz bu hususa bu vechile şahitleriz ve şahadet dahi ederiz deyu her biri 

müttefek-ul kavl ve’l-mana edayı şahadet-iş şer‘iye ettiklerinde ve şahidan-ı mezburan, 

mensub oldukları karye-i mezkure imamı İdris Efendi ibn Mehmet bin Abdullah ve ahaliyi 

mu‘teberanından İmamoğlu Mustafa efendi ibn Abdullah evvela ba varaka-i mesture sırren 

be‘dehu mezburun ile yine karye-i mezkure ahali-i mu‘teberanından Berberoğlu Ahmet bin 

Halil bin Ahmet İmamoğlu Molla Hasan bin Emin bin Abdullah ve Kara Mehmet oğlu İsmail 

bin Ahmet bin Abdullah’tan bi’l muvacehe alenen lede’t tezkiye adl ve makbul-u’ş şahade 

idükleri iş‘ar ve ihbar olmağın mucibiyle vuku-u talak hükm olunduğu tescil ve i‘lam olundu. 

Fi yevm i’s saminu ve’l ışrin min şehr-i Ramazan-ul mübarek sene 1313.

135 

Belge:14- Domaniç Nahiyesi’nden Mustafa Efendi’ye imamlık iznine dair berat. 

(A.g.d.B.nr:285) 


Domaniç nahiyesi Dura Bey karyesi imam ve muhtarlarına ibrâz olunur ki Karyenizdeki 

vâki’ câmii şerifin bâberât-ı âlişan imam ve hatibi malla Tahir’in vukü’u vefatına mebni 

hizmet-i mezküreleri ifaya sağır oğlu Abdullah’ın kesb-i ehliyet ve iktidarına değin hizmet-i 

mezkurenin......ifa ve edâ etmek üzere ....işbu bâisü’l mürâsele, Mustafa Efendi ........yedine 

berât-ı şerif-i Âli şân ihsan buyrulmasıyla i’lam ve mazbata........ olduğundan vürudiyite 

değin camii şerif-i mezkürede salât-ı Cuma ve ideyn eda olmak üzere mümâ ileyh Mustafa 

Efendi’yi hatip ve imam bilip iktida eyleyesiz ve’s selâm.

Belge:15- Muradiye Mahallesi’nden vefat eden Süleyman Kalfa ibn-i Muharrem’in 

eşi Necibe Hatun’un kendisine ve çocuklarına nafaka talebi davasına dair hüccet. 

(A.g.d.B.nr:148) 

136

137 


Hüdavendigâr vilayet-i celîlesi dahilinde Ertuğrul sancağına muzaf İnegöl kazası 

mahallâtından Muradiye Mahallesi sakinlerinden bundan akdem vefat eden …Süleyman 

Kalfa ibn-i Muharrem’in sulb-i sağir oğlu Mehmet ve sulbiye-i sağire kızı ...tesviye-i 

umurlarına bâ hücceti’ş şer‘i vasileri yine mahalle-i mezkur sakinlerinden sahibe-i arz-ı hal 

marifetü’z zat valideleri Necibe Hatun ibnet-i El- Hac Osman kaza-i mezkûr Bidâyet 

mahkemesine mahsûs odada ma‘kûd meclis-i şer‘îmizde takrîr-i kelam ve ta‘bîr-i an’il 

meram edip bâ sıhhat-i şer‘i vasileri bulunduğum sağiran-ı mezburânın nafaka ve kisveye 

eşedd-i ihtiyaç ile muhtaç olmalarıyla, babaları müteveffayı mezburdan mevrus ve el-yevm 

Eytam Sandığı’nda mevcut ve mahfuz bulunan nukut malından kader-i maruf nafaka farz ve 

takdir edilmek bi’l vesaye matlubumdur deyû hal-i vasî‘i mezburanın minval-i meşruh 

üzerine idüğü zeyl-i vesikada muharrerü’l esâmi müslimînin ihbarlarıyla zahir ve müsteban 

olmağın Hakim-i muki‘ sadr-ı kitap Toyala Hasan meab Efendi … sağiran-ı mezburânın 

vesi‘a hallerine nazaran babaları müteveffayı mezburdan mevrus el-yevm Eytam Sandığı’nda 

mevcut nukudun ribh-i nühasından…işbu tarihi vesikadan itibaren şehrî 80’er kuruş nafaka 

farz ve takdir buyurup, meblağı mefruz-u mezkuru sağiran-ı mezburânın nafaka, kisve ve 

sair levazım-ı zaruriyelerine harç ve sarfa lede’t iktiza istidane ve inde’z zafer sağiran-ı 

mezburânın malı mevruslarına rücû‘a vasiye-i mezbure Necibe Hatun’a izin verilmeğin ma 

veka‘a bi’t talep ketbolundu. 

Fî yevmi-l ‘ışrin min şehri Şevval-i Mükerrem sene selase miete ve elf / 1313.

138 

ÖZGEÇMİŞ 

Kişisel Bilgiler: 

Adı ve Soyadı: Yakup YAKUT 

Doğum Yeri: İnegöl- BURSA 

Doğum Yılı: 1974. 

Medeni Hali: Evli 

Eğitim Durumu: 

Lise: 

1985-1992 İnegöl İ.H.L. 

Lisans : 1992 -1996 Selçuk Üniversitesi İlahiyât Fakültesi 

Yüksek Lisans : 2003-2005 Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Yabancı Diller ve Düzeyi: 

İngilizce: Orta 

Arapça: İyi 

Gürcüce: İyi 

İş Deneyimi: 

1996 yılından itibaren Milli Eğitim Bakanlığında öğretmen olarak görev 

yapmaktayım. 

Bilimsel Çalışma: 

“Kur’an’da Tarih Kavramı” üzerinde çalışılıyor.

Download (5Mb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

Download (5Mb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi