Download (1148Kb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi

T.C. 

SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

SİYASET BİLİMİ VE KAMU YÖNETİMİ ANABİLİM DALI 

KIRSAL KESİMLERDEN BÜYÜKŞEHİRLERE GÖÇ VE GÖÇÜN AİLE 

YAPISINDA MEYDANA GETİRDİĞİ DEĞİŞİKLİKLER 

(İSTANBUL ÖRNEĞİ) 

DANIŞMAN 

: YRD. DOÇ.DR. Metin İŞÇİ 

HAZIRLAYAN 

: Suat TÜFEKCİ 

9930203035 

ISPARTA

İÇİNDEKİLER 

Sayfa No 

İçindekiler.......................................................................................................................................................................I 

Tablolar Listesi..............................................................................................................................................................III 

Kısaltmalar listesi........................................................................................................................................................ .IV 

Giriş................................................................................................................................................................................V 

BİRİNCİ BÖLÜM 

GÖÇ OLGUSU, KENTLEŞME VE TÜRKİYEDE GÖÇ HAREKETLERİ..................................................................1 

I – GÖÇ KAVRAMI........................................................................................................................................................1 

1- Göçün Tanımı ve Sosyolojik Açıdan Göç Olayı.................................................................................................1 

2- Sosyal Hareketlilik Açısından Göçün Ele Alınışı...............................................................................................3 

3- Göç Tipleri..........................................................................................................................................................5 

4- Göçlerin Tarihçesi ve Göçlerin İnsanlık Tarihindeki Yeri.................................................................................9 

II- KENT KAVRAMI VE GÖÇ - KENTLEŞME İLİŞKİSİ........................................................................................18 

1- Kent Kavramı...................................................................................................................................................18 

2- Kent Tipleri......................................................................................................................................................25 

3- Göç ve Kentleşme İlişkisi................................................................................................................................27 

4- Ülkemizde Kentleşme ve Kentleşme Politikaları............................................................................................30 

III – TÜRKİYE’DE GÖÇ ve GÖÇ HAREKETLERİ...................................................................................................41 

1- Ülkemizde Göç Kavramı ve Görülen Göç Şekilleri.........................................................................................41 

2- Türk Tarihindeki Göçler...................................................................................................................................46 

2.1- Cumhuriyetin İlanından Önceki Göçler............................................................................................46 

2.2- Cumhuriyetin İlanından Sonraki Göçler..........................................................................................49 

3- Ülkemizde Gerçekleşen Göçlerin Sebepleri....................................................................................................53 

4- Hızlı Göç Hareketlerinin Sonuçları..................................................................................................................63 

5- Hükümetlerin Göçü Önlemeye Yönelik Eylem ve Politikaları........................................................................67 

7- Türkiye’nin Nüfus Politikası ve Göç Üzerindeki Etkileri................................................................................71 

İKİNCİ BÖLÜM 

AİLE KAVRAMI VE BÜYÜKŞEHİRE ÖRNEK OLARAK İSTANBUL KENTİ 

VE İSTANBUL’DA GÖRÜLEN AİLE HAYATI........................................................................................................76 

I - AİLE KAVRAMI VE TÜRKİYE’DE AİLE YAPILARI......................................................................................76 

1- Ailenin Tanımı ve Ailenin Fonksiyonları........................................................................................................76 

2- Aile Tipleri.......................................................................................................................................................79 

3- Türkiye’de Görülen Aile Şekilleri ve Köy Şehir Hayatı İlişkisi.....................................................................82 

4- Geleneksel Aile Yapımızın Sosyal Değişme Bazında Değerlendirilişi..........................................................86 

I

II –BÜYÜKŞEHİRE ÖRNEK OLARAK İSTANBUL KENTİNİN ANALİZİ VE 

İSTANBUL’DA AİLE HAYATI...........................................................................................................................89 

1- İstanbul’un Tarihi ve Coğrafi Yapısı..............................................................................................................89 

2- İstanbul’un Göç Merkezi Olmasının Sebepleri ve Şehrin 

Sosyo Ekonomik Görünümünün Göçe etkileri..............................................................................................91 

3- İstanbul’a Göçlerin Tarihsel Gelişimi.............................................................................................................96 

4- İstanbul’da Göçlerin Meydana Getirdiği Sorunlar ve Göçün Şehre Etkileri..................................................99 

5- İstanbul’da Görülen Aile Şekilleri................................................................................................................106 

6- İstanbul’da Aile Yapısı Üzerinde Değişimi Hızlandırıcı ve Yavaşlatıcı Etmenler.......................................108 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

KIRSAL KESİMLERDEN BÜYÜKŞEHİRLERE GÖÇLE BERABER GELENEKSEL AİLE YAPIMIZDA 

MEYDANA GELEN DEĞİŞMELER ANKET ÇALIŞMASI. (İSTANBUL ÖRNEĞİ)...........................................112 

I – ARAŞTIRMANIN AMACI, HİPOTEZLERİ, METODU 

VE ARAŞTIRMA ALANININ ÖZELLİKLERİ...................................................................................................112 

1- Araştırmanın Amacı ve Hipotezleri..............................................................................................................112 

2- Araştırmanın Metodu....................................................................................................................................114 

3- Araştırma Alanının Tespiti ...........................................................................................................................114 

4- Araştırma Alanının Özellikleri......................................................................................................................115 

4.1. Ailelerin Büyüklükleri.......................................................................................................................115 

4.2. Ailelerin Yaş Yapıları.......................................................................................................................115 

4.3. İkametgah Durumları........................................................................................................................116 

4.4. Ailelerin Mesleki Durumları.............................................................................................................117 

4.5. Göç Edilen Yöreler İtibariyle Aileler................................................................................................118 

4.6. İstanbul’a Göç Tarihi.........................................................................................................................119 

II- ANKET ARAŞTIRMASININ SONUÇLARI........................................................................................................119 

1- Göçle Beraber Ailenin Tutum ve Kararları Üzerinde Meydana Gelen Değişmeler......................................125 

2- Evlilik, Eş Seçimi ve Boşanma Üzerindeki Tutumlarda .Meydana Gelen Değişmeler.................................129 

3- Çalışma Hayatına Bakış Üzerinde Meydana Gelen Değişmeler...................................................................132 

4- Hemşehri ve Akrabalık İlişkileri Üzerine Meydana Gelen Değişmeler.......................................................133 

5- Göç Kararının Alınış Sebepleri ve Göç Süreci.............................................................................................135 

6- İstanbul’a Karşı Takınılan Tavırda Meydana Gelen Değişmeler.................................................................135 

7- Aile İçersinde Çocuğun Konumu Üzerine Değerlendirmeler.......................................................................137 

III- SONUÇ VE ÖNERİLER................... ...................................................................................................................140 

IV-BİBLİOGRAFYA..................................................................................................................................................147 

EK- ANKET SORULARI...........................................................................................................................................152 

II

TABLOLAR LİSTESİ : Sayfa No: 

Tablo 1 : Tarım Kesiminin GSMH İçindeki Payları ve İşgücü İçersindeki Oranları...........................................56 

Tablo 2 : Köy ve Şehirlerimizin 10 Yıllık Periyotlarla Nüfus Artış Hızları.........................................................57 

Tablo 3 : Tarım, Sanayi ve Hizmet Sektörünün GSMH İçindeki Paylarının Dönüşümleri.................................64 

Tablo 4 : Son 7 Nüfus Sayımına Göre Şehir ve Köy Nüfuslarının Toplam Nüfus İçindeki Payı 

ve Artış Hızları....................................................................................................................................66 

Tablo 5 : Türkiye’de Kırsal ve Kentsel İşsizlik Oranları......................................................................................67 

Tablo 6 : Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Köy Nüfuslarının Toplam içindeki Oranları.......................................72 

Tablo 7 : 1950 – 1960 Arası İstanbul’a En Çok Göç Veren Bölgeler...................................................................98 

III

Kısaltmalar : 

$ : Dolar 

a.g.e. : Adı Geçen Eser 

Ank. : Ankara 

APK : Araştırma Planlama Kurulu 

Arş. : Araştırma 

B.şehir : Büyükşehir 

Bak. : Bakanlığı 

Bas. : Baskı 

Başbk. : Başbakanlık 

Bld. : Belediyesi 

Bşk. : Başkanlığı 

c. : Cilt 

Dai. : Dairesi 

Der. : Derneği 

DPT : Devlet Planlama Teşkilatı 

Eko. : Ekonomik 

Esk. : Eskişehir 

Fak. : Fakültesi 

GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla 

İd. : İdaresi 

İkt. : İktisat 

İst. : İstanbul 

İzm. : İzmir 

km² : kilometre 

KUP : Köylüye Ulaşım Projesi 

Matb. : Matbaası 

Mrk. : Merkezi 

TL : Türk lirası 

TODAİE : Türkiye Ortadoğu Amme İdaresi 

Top. : Toplumsal 

Üniv. : Üniversitesi 

v.b. : Ve benzeri 

Vak. : Vakfı 

Yay. : Yayınları 

yy. : Yüzyılda 

IV

GİRİŞ : 

Göç olgusu, temelinde sosyal bir hareket olmasına karşın, ekonomik yaşamdan kültüre 

kadar hayatın her yönünü etkileyen temel bir değişim aracıdır. Ülkemizde 1950’li yıllardan 

sonra belli sosyo – ekonomik şartlar neticesinde kırsal alanlardan şehirlere doğru gerçekleşen iç 

göç hareketi, bugün kentlerimizin içinde bulunduğu sorunlar yumağının en büyük sebebidir. 

İstanbul, Ankara, İzmir ve diğer bir çok büyük kentimiz, hızlı ve düzensiz göç hareketi ve 

yoğun nüfus artışı sebebiyle bugün sayıları milyonları aşan bir nüfus kütlesini barındırmak 

zorunda kalmıştır. Her gün nüfusu daha da artan bu şehirler, sınırlı kaynakları ile vatandaşlara 

modern bir kente yaraşır bir kamu hizmeti sunma çabası içindedirler. Artan nüfustan etkilenen 

sadece yerel ve merkezi yönetim olmamış, göç edilen yerde daha önce yaşayan halk ve göç eden 

kişilerde hızlı ve düzensiz göçün getirdiği sorunlarla yüzleşmek zorunda kalmışlardır. 

Göçler toplumdaki pek çok değer gibi aile yapılarını da etkilemektedir. Göç gerçeği ile 

yüzyüze gelen aileler, gidilen bölgelerde farklı bir kültürel ortam içine girmektedir. Girilen bu 

yeni ortama adaptasyon süreci aileler üzerinde değişik şekillerde etkilere yol açmaktadır. 

Geleneksel geniş ailemiz gittikçe çekirdek aileye doğru dönüşmektedir. Ülkemizin yeni aile tipi 

haline gelmeye başlayan çekirdek aileye kırsal alanlardan büyük şehirlere doğru gerçekleştirilen 

göçler önemli katkılarda bulunmuştur. 

Bu araştırmanın konusu kırsal alanlardan büyük şehirlere doğru gerçekleşen göçlerin 

geleneksel aile yapımız üzerinde meydana getirdiği değişimleri tespit edebilmektir. Ülkemizdeki 

içgöçlerin en büyük çekim noktası olan İstanbul kenti, tez çalışmasında inceleme yapılacak örnek 

kent olarak seçilmiştir. 

Çalışmanın birinci kısmında göç kavramı, tipleri, göçlerin tarihsel süreci ile ülkemizde 

kırsal kesimlerden şehirlere doğru olan göçün tarihsel gelişimi, sebepleri, ve meydana getirdiği 

sonuçlar tahlil edilmeye çalışılmıştır. 

Çalışmanın ikinci kısmında ise aile kavramı ve büyük şehre örnek olarak tahlil edilmeye 

çalışılmıştır. Bu kısımda aile tipleri ve Türkiye’deki aileler ile içgöçlerin büyük kısmını kendine 

V

çeken İstanbul tahlil edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada İstanbul kentinin örnek alınmasının sebebi 

ülkenin her bölgesinden bu bölgeye yoğun oranda göç edilmesidir. 

Çalışmanın üçüncü kısmı ise konuyla ilgili olarak anket uygulamasına ayrılmıştır. Anket 

çalışması Çayırbaşı mahallesinde gerçekleştirilmiş olup, bu bölgenin seçim sebebi; son 30 yıl 

öncesinde birkaç yüz kişilik nüfusundan bugün 30.000 yakın insanı barındıran bir mahalle haline 

gelişinde yatmaktadır. Çayırbaşı mahallesi Türkiye’nin hemen hemen her bölgesinden 30 yıl 

içersinde yüksek oranda göç almıştır. Anket çalışmasının hipotezleri olarak; göçle beraber 

ailenin tutumları ve kararları üzerinde demokratik eğilimlerin arttığı, gençlerin aile büyüklerinin 

etkilerinden kurtulmaya başladıkları ve özellikle evlilik gibi çok önemli konularda bile otonom 

kararlar almaya başladıkları, hemşehri ve akraba gruplarının ailelerin şehre gelişlerinde 

kendilerine referans oldukları, ailelerde çocuğun daha değerli hale geldiği ve özellikle kız 

çocuğunun değerinin şehirde daha da arttığı, yaşlıların aile içersindeki otoritesinin zaafiyete 

uğradığı ve çalışan kesimin ailede otoriteyi ele geçirdiği, şehirde kalınan süreçle beraber 

adaptasyon sürecinin hızlandığı ve şehre karşı olumlu tutumların beslendiği yönündedir. 

Bu hipotezler 200 aileye uygulanan 35 soruluk bir anketle test edilmiş olup, çıkan 

sonuçlar son kısımda yorumlanmıştır. 

İstanbul 2002 

Suat TÜFEKCİ 

VI

BİRİNCİ BÖLÜM 

GÖÇ OLGUSU, KENTLEŞME VE TÜRKİYE’DE GÖÇ HAREKETLERİ 

I – GÖÇ KAVRAMI 

1 – Göçün Tanımı ve Sosyolojik Açıdan Göç Olayı 

Göç, kişilerin gelecekte hayatlarının tamamını veya bir parçasını geçirmek üzere 

tamamen yahut geçici bir süre ile bir yerden başka bir yere yerleşmek kaydıyla yaptıkları 

coğrafi yer değiştirme hareketidir 1 . Göç, toplumun sosyal, kültürel, ekonomik, politik 

vb. bünyesi ile yakından ilişkili ve onu derinden etkileyen bir sosyal olaydır. 

Göç kişilerin gönüllü ve zorunlu sebeplere dayalı olarak coğrafi alanlar üzerinde 

yer değiştirmesidir 2 . Göçler gerek ülke içinde türlü yöre ve bölgeler arasında, gerekse 

bir ülke ile yabancı ülkeler arasında süreklilik arz eden nüfus hareketedir 3 . 

Göçler, doğrudan doğruya ülkelerin veya daha küçük toplulukların nüfusunun 

artış veya azalışını etkileyen önemli faktörlerden biri olup ayrıca nüfusun yaş ve cinsiyet 

yapısında da değişmeye neden olmaktadır. Bu değişmeler göç alan ve veren yerler 

açısından bir birine zıt olarak gelişmektedir. Öyle ki göç veren kesimin nüfusu azalırken, 

göç alan yerlerin nüfusu da kontrolsüz şekilde artmaktadır. 

Sosyologlar, insanın doğup büyüdüğü çevreden kimi kez ekonomik kimi kez 

siyasi vb. değişik sebepler yüzünden gerçekleştirdiği göçün sebeplerini, şekillerini, 

etkilerini, meydana getirdiği sosyal değişmeleri tespit gibi konularda yoğun 

çalışmalarda bulunmaktadırlar. Göç konusu sadece sosyoloji biliminin ilgi alanı 

1 Taylan AKKAYAN, Göç ve Değişme, İst. Üniv. Ed. Fak.Yay. İst., 1979, s. 20. 

2 Metin İŞÇİ, Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme, Der Yay. İst., 2000, s. 71. 

3 Özer OZANKAYA, Toplumbilim, Tekin Yayınevi, 6. Bas. İst. 1986, s. 202. 

1

olmayıp, antropoloji, siyaset bilimi, demografi, istatistik gibi pek çok bilim alanın da 

uğraşı alanına girmektedir. 

Sosyoloji biliminin göç konusundaki yaklaşımı, sosyal hareketlilik kavramından 

kaynaklanmaktadır. Sosyal Hareketlilik kavramı tanım olarak kişilerin, ailelerin, değişik 

nitelikteki sosyal grupların, toplum içinde sahip oldukları bir statüden, bir diğer statüye 

doğru hareketleridir 4 . Göç hareketi de temelde değişik nedenlerde belli bir büyülükteki 

grup ya da kişilerin farklı konum içeren yerlere doğru sosyal hareketidir. Belirli bir 

toplumda bir dizi sosyal süreçlerin bileşkesi olarak, maddi ve manevi uygarlığın bir 

birikimi diyebildiğimiz kültür kavramından bahisle 5 göçte belirli bir sosyal hareketliliği 

ifade etmekte ve kültür üzerinde değişik etkilere yol açmaktadır. 

Bulunduğu ortamda şartları değişen ya da ortaya çıkan yeni gereksinmelerini 

karşılamak isteyen insanoğlu, kaçınılmaz olan bir sosyal hareketlilik sürecine 

girmektedir. İnsanın girdiği bu süreçte, sadece yaşadığı mekanları değişmekle kalmayıp 

temel değerleri, sahip olduğu kültürel özellikleri, yaşam koşuları, beklentileri ve 

tutumları da öncekine göre büyük oranda değişmektedir. Bu ilk hareket göçle, ikincisi 

ise sosyal değişme kavramı ile ifade edilmektedir. 

Göç hareketi de değişik sonuçlara yol açması bakımından temel bir sosyolojik 

olgudur. İnsanın bulunduğu yerden yeni bir yeni bir yere doğru tek başına, ailesiyle ya 

da kitle halinde yönelmesi pek çok değişimi de beraberinde getirmektedir. İnsanoğlunun 

kendisini diğer canlılardan ayıran temel karakteristik özelliği, aklı sayesinde 

gerçekleştirdiği kültür ve medeniyetidir. Bu sahip olduğu üstün özelliğini göç ettiği 

yerde bırakamayan insanoğlu, yeni gelinen yerde farklı özellikleri sahip yeni bir kültür 

ve yaşam tarzının içine girmektedir. Böyle olunca da ortaya farklı tür yaşam şekilleri 

çıkmaktadır. Gelinilen yeni ortam, eskiden sahip olunan şartlardan çok daha iyi bir yer 

olabileceği gibi, daha kötü bir yer yada aynı özellikleri taşıyan bir yerde olabilmektedir. 

4 Mustafa, E. ERKAL , Sosyoloji, Der Yay. İst. 1995, s. 223. 

5 Bozkurt. GÜVENÇ. İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İst.1993, s. 95. 

2

İçine girilen her yeni ortam ise kişiyi bir tür değişime zorlamaktadır. Kişi, girdiği bu 

yeni çevrede mevcut kültürüne karşı, bir baskıı ve asimilasyon ile karşılaşmaktadır. Kişi, 

eğer tek başına ya da ailesi ile birlikte göç etmişse, bu baskıyı yoğun şekilde hissedecek, 

yada geniş bir kitle şeklinde göç etmiş ise, bu baskıya direnebilmesi nispeten 

kolaylaşacaktır. Çünkü toplumsal dayanışma açısından insan sayısı, önem arzeder. Kitle 

halindeki göçler ve tek tek yapılan göçler bu özelliği taşıması açısından farklılık arz 

etmektedir. Kalabalık nüfusta birlikteliği sürdürmek daha kolay olmaktadır. 

Göçler içersinde de en çok gerçekleştirilen göç tipi olan ve aynı zamanda bir 

ülkenin iç dinamiklerini değiştirmesi bakımından iç göçler hem en büyük yüzdeyi 

kapsamakta hem de önemli sosyal değişmelere yol açmaktadır. Ülkemiz açısından da 

coğrafi ve mesleki hareketlilik örneği olarak köyden kente yapılan iç göçler, kitlesel bir 

toplumsal hareketliliği ortaya koymaktadır. Bu hareketliliğin kısmen yatay ölçüde 

gerçekleştiği söylenebilir 6 . Gerçekleşen bu yatay hareketle, bireyler ya da aileler 

şehirlere akmaktadır. 

Göçün Sosyolojik olarak incelenmesi sonucunda; Sosyal hareketlerle birlikte 

sosyo-kültürel ve ekonomik yönleri olan ve bir bakıma sosyal değişmenin sebebini 

teşkil eden ayrıca ona hız kazandıran bir sosyolojik olgu olduğu da görülebilir. Göç eden 

kişiler, yeni çevrelerinde hem sosyo-kültürel değişmelere neden olmakta hem de 

kendileri de değişmektedirler. Girilen her yeni ortam insan için değişikler gösteren bir 

yapı demektir. Farklı bir coğrafya, farklı bir kültür, farklı bir sosyal yapı sosyal 

değişmenin unsurlarıdır. 

2 – Sosyal Hareketlilik Açısından Göçün Ele Alınışı 

Sosyal Hareketlilik en genel tanımı ile statüler arasındaki hareketliliktir. Sosyal 

hareketlilik, sosyal statünün değişmesini ifade eder. Bunu mobilite de diyebileceğimiz, 

6 İsmail DOĞAN, Sosyoloji, Sistem Yay. İst. 1998. s. 269. 

3

toplumu oluşturan fertlerin hareketliliğini ifade eden bir kavramla açıklamamız 

mümkündür 7 . Sosyal hareketlilik kavramının temel hareket noktası olan statüyü, daha 

çok kapalı toplumlarla, sosyal hareketliliğin fazla olmadığı toplumlarda görülen 

doğuştan kazanılan statü ve fertlerin kendi eğitim vb. gayretleri ile edindiği kazanılan 

statü olarak ikiye ayırabiliriz 8 . 

Sosyal hareketlilik kavramıyla ilgili bir diğer terimde sosyal tabakalaşma 

kavramıdır. Sosyal tabakalaşma, belirli bir nüfusun hiyeraşik olarak, yani sosyal manada 

üst üste gelen sınıflar halinde sıralanmasıdır. Sosyal bakımdan aynı seviyede olan 

sınıflar, aynı tabakaya mensuptur. Sosyal tabakalaşma nüfusun dikey yönde 

tabakalaşmasıdır 9 . 

Sosyal hareketlilik sosyal değişmenin hem ürünü hem de üreticisidir 10 . Toplumda 

meydana gelen sosyal hareketler belli bir zaman sonra sosyal değişmelere yol 

açmaktadır. Tüm toplumlarda görülen sosyal hareketlilik türlerini, fiziki ve coğrafi, 

yatay, mesleki, ve dikey hareketlilik olarak dört biçimde sınıflandırabiliriz. Bu dört 

sosyal hareketlilik türü en temel sosyal hareketlilik çeşitlerini oluşturur. 

Coğrafi hareketler, siyasi, dini, ailevi, ekonomik, kültürel nedenlerden dolayı bir 

coğrafi bölgeden diğer bir coğrafi bölgeye doğru olan yönelmeyi ifade eder. Bu 

hareketlilik türü göç kavramı ile açıklanır. Yatay hareketlilik kavramı ise; kişinin, geliri, 

yaşam tarzı ve dünya görüşünde herhangi bir değişim olmadan toplumdaki mesleki 

konumunun değişmesi olarak tanımlanabilir. Yatay hareketlilikte kişi, mensubu olduğu 

toplumsal tabakalar arasında kendi mesleğini ve/veya yerini değiştirmektedir. Göçleri 

yatay hareketlilik kapsamında değerlendirmekte mümkündür. Özellikle kırsal alandan 

şehre gerçekleşen göçler de kişiler toplumsal konumlarını birden bire 

7 İŞÇİ, a.g.e., s. 71. 

8 ERKAL, a.g.e., s. 223. 

9 Sami ŞENER, Sosyoloji, Sosyal Bilimlere Alternatif Yaklaşım, 3. Bas. İnkılap Yay. İst. 1998 s.34. 

10 Nurgün OKTİK, “Köyün Çekiciliği-Kentin İticiliği”, Toplum ve Göç, DİE – Sosyoloji Der. Yay. Ank., 

1997, s. 81. 

4

değiştirememektedir. Şehirde kalınan zaman sürecinde yatay hareketlilik gitgide dikey 

hareketliğe dönüşebilmektedir. 

Dikey hareketlilik, kişi veya grupların, toplumu oluşturan sosyal tabakalar arasında 

gelir, hayat tarzı, alışkanlıklar ve dünya görüşü üzerinde belirgin farklılıklara yol açan 

bir hareketlilik türüdür. Hareketliliğin yönü, bu değerlerin yitirilmesi anlamına gelen 

aşağı yada bu tür değerlere sahip olmayı ifade eden yukarı doğru dikey hareketlilik 

olabilir. Dikey hareketlilikte kişinin ücretinde ve mevkisinde değişim olmakla beraber 

toplumsal konumu da eskisine göre değişmektedir. Toplumda dikey hareketliliğin 

gerçekleşmesinde eğitim en büyük rolü oynamaktadır. 

Özellikle eğitimde fırsat eşitliğinin mevcut bulunduğu ülkelerde toplumsal 

konumlar eğitim sayesinde rahatlıkla değiştirilebilmektedir. Eğitimden başka ülkenin 

rejimi, kalkınmışlık derecesi, iletişim teknolojisi, yasal düzenlemeler, ileri teknolojinin, 

uluslar arası münasebetlerin varlığı da dikey hareketliliği belirleyen diğer etkenlerdir. 

Göçleri de dikey hareketlilik bazında incelemekte mümkündür. Özellikle sanayi 

devriminden bu yana kırsal alanlardan şehirlere başlayan göçlerle kentleşme süreci, 

endüstri devriminin de sayesinde sınıf değiştirmek mümkün olmuştur. Yatay hareketlilik 

şeklinde başlayan göç süreci ile şehirde kalınan süre ile şehir hayatının sunduğu 

imkanlardan (eğitim, iş yaşamı, kültürel hizmetler v.b.) yararlanılarak dikey hareketlilik 

gerçekleştirilmiş bulunmaktadır. 

3 – Göç Tipleri 

Göçleri tür olarak sınıflandırmaya tabi tutmadan önce ilk olarak göçlerin 

gerçekleşme güdüsü açıklanmalıdır. Göçlerin temel sebebi itici ve çekici faktörlerinin 

varlığı ile açıklanabilir 11 . İtici faktörler arasında; toprağın düşük verimi, düşük ücret, 

sınırlı iş olanakları, eğitim, sağlık, vb. imkanlardan yoksunluk, kıtlık, sınırlı toplumsal 

hareket, toplumsal çatışma ve terör olarak sıralayabiliriz. 

11 Enver ÖZKALP, Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniv. Yay. Esk. 1992, s. 209-212. 

5

Çekici faktörler ise; gidilmesi düşünülen yerdeki yeni iş olanakları, yüksek ücret, 

ucuz yada verimli toprak, yükselme olanakları, sağlık, eğitim vb. imkanların 

mevcudiyeti, gıda maddelerinin bol ve çeşitli oluşu, konut imkanı, toplumsal güven ve 

huzurun var olması gösterilebilir. 

Bu faktörlere bir de iletici faktörleri ekleyebiliriz. İletici faktörle kastedilen mana 

göçün gerçekleşmesinde olanak sağlayan etkilerledir. Bu etkileri belli başlı olarak 

karayollarının yapılması, toprak mülkiyeti konusundaki yasal düzenlemeler, kitle 

iletişim araçlarının yaygınlaşması, taşıt sayısının artması, politik özendirmeler, gibi 

etkiler sayılabilir. 

Göç kavramını basit olarak kent ve köy gibi yerleşim birimlerinden birinden 

diğerine doğru yerleşmek amaçlı nüfus hareketi diye tabirinden hareketle 12 öncelikli 

olarak göç tiplerini tanımlamakta kullanılan aşağıdaki kriterleri açıklamakta fayda 

vardır 13 . 

1 – Mesafe kriteri : Göç edilen yerin uzaklığı esas alınarak yapılan 

tanımlamalarda kullanılmaktadır. Buna göre göçler, bulunulan yerin yakınına yada çok 

uzağına gerçekleştirilebilir. Özellikle ülke içersinde yapılan iç göçler ve yurt dışına 

yapılan dış göçler bu kriter kapsamına girmektedir. 

2 – İrade kriteri : Göç kararının iradi olarak yada zorlama sebebiyle alınıp 

alınmadığı hususunda tasnife tabi tutulmasıdır. Buna göre göçler gönüllü yada zorunlu 

olarak ikiye ayrılmaktadır. Zorunlu göçlere teçhiller, sürgünler örnek verilebilir. İradi 

göçe ise iş bulma ümidiyle kente yada kasabaya giden bir kişinin durumu örnek 

verilebilir. İradi göçler içsel gereksinimlerden kaynaklanan nüfus hareketleridir. 

12 Sunday ÜNDER, Nüfus Bilimi Sözlüğü, Mars Matb. İst. 1972, s. 77. 

13 M. Fikret GEZGİN, İşgücü Teorileri, Sosyoloji Konferansları. 23. kitap, İst. 1991. s. 32. 

6

3 – Siyasi sınırlar kriteri : Göç esnasında milli sınırların aşılıp aşılmadığı tespit 

edilmeye çalışılır. Ülke içi yada ülke dışı göçler bu kapsamda yer almaktadır. Genellikle 

teçhir adı verilen zorlama sebebiyle göçlerde genellikle siyası sınırlar aşılarak ülke dışı 

topraklara göçe zorlanmaktadır. 

4 – Zaman kriteri : Göç, temelli yada belli bir süre ile sınırlı olup olmaması 

konusunda da bir ayrıma tabi tutulabilir. Geçici, mevsimlik ile sürekli göçler bu kriter 

bazında değerlendirilmektedir. 

Tüm bu kriterlerin ışığında Sosyoloji bililimde yer alan belli başlı göç tanımları 

şu şekilde sıralanabilir. 

İçgöç : Ülke sınırları içersinde meydana gelen göçtür. Ülke içersinde köy, 

kasaba, il ve bölgeler arasında birbirlerine doğru yapılan nüfus hareketidir. Yer yüzünde 

ve ülkemizde en yaygın olan göç tipidir. İç göçler içersinde kırsal alanlardan şehirlere 

doğru olan göçler en önemli bir yer tutar. Türkiye açısından şehirlerin çekici, kırsalın 

itici, ve ikisi arasında etkileşimi sağlayan iletici nedenlerle şekillenen iç göç, en yoğun 

olarak gerçekleşen göç şeklidir. Kırsaldan şehre doğru olan iç göç sebebiyle şehirlerin 

etrafı hızla dolmakta, üretim ve bölüşüm yapısı değişmektedir. İçgöçler kentsel 

hizmetlerin kalitesini düşürmektedir. Planlama ve ekonomik yetersizliklerle eşit yatırım 

imkanlarına sahip olmayan az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, bu tür göçün etkisi 

belli şehirler irileşmekte, etrafları sağlıksız yerleşimlerle dolmaktadır. 

Dışgöç : Genellikle içgöçe göre daha uzun bir zaman dilimini kapsayan ve 

yerleşme ya da çalışma amacı güderek bir ülke sınırlarını aşarak başka bir ülkeye 

yapılan nüfus hareketidir 14 . Bu tür göç hareketleri, nüfusun memleket sınırlarını aşarak 

bir memleketten diğer bir memlekete doğru kayması şeklinde de vuku bulduğu 15 için 

ülke nüfusunun azalmasına yol açmaktadır. Dış göç eğer ülkeye döviz girdisini 

14 ÜNER, a.g.e., s. 77. 

15 Ratıp YÜCEULUĞ, Demografi, DİE Matbaası, Ank. 1966, s.100. 

7

sağlıyorsa yararlıdır. Ayrıca dış göçlerin kültürlerin kaynaşması, ülkeler arasında bilgi 

ve emeğin dolaşımı dolaşımını sağlamak gibi yararlı yönleri, kültürel asimilasyon, 

yabancılaşma gibi de zararlı yönleri vardır. Nitekim ülkemiz açısından 1960’lı yıllarda 

ülke dışına giden işçilerimizin 1970’li yıllarda ülkemize gönderdiği 1 milyar dolara 

varan döviz, o yıllarda ülke ekonomisi üzerinde olumlu etkiler yaratmış 

bulunmaktadır 16 . 

Mevsimlik Göç : Yılın belli mevsimlerinde ekonomik sebeplerden, yada turistik 

amaçlı olarak birkaç ay süre ile bulundukları şehirlerden başka şehirlere ya da bölgelere 

göç edilmesidir. Genellikle bahar ve yaz mevsimlerinde bu tür göç hareketleri 

görülmektedir. Ülkemizde Karadeniz bölgesindeki fındık işçiliği, Çukurova 

bölgesindeki pamuk işçiliği bu tür göçlere örnek teşkil etmektedir. Mevsimlik göçler, 

nüfusun üzerinde önemli bir artma veya azalmaya sebep olmamasının yanında kalınan 

zamanın azlığı sebebiyle, temel sosyal değişimlere yol açmazlar. 

Daimi Göç : Temelli yerleşme amaçlı nüfus hareketleridir. Bu tip göçte 

bulunduğu mekandan ayrılan insan artık yerleşmek maksatlı başka bir yere gitmiş olup, 

ziyaret ve ya turizm amacı dışında tekrar eski yurduna dönme amacı gütmemektedir. 

İradi Göç : Kişilerin baskı ve zorlama olmadan tamamen kendi gereksinmeleri 

sonucu göç etmeleridir. Bu göç tipinde hükümet ya da herhangi bir otoritenin baskısı ve 

zorlaması olmamaktadır. İçsel gereksinmelerden ortaya çıkmaktadır. Büyük sanayi 

toplumlarında, köyden şehre doğru sürekli şekilde gerçekleşen göçler bu tür göçe örnek 

verilebilir 17 . 

Zorlama Sebebiyle Göçler : Bu tür göçler ise insanların hükümetin ya da 

herhangi bir otoritenin emir ve talimatları ya da baskı ve şiddeti doğrultusunda göç 

etmesidir. Hareketin temeli baskı ve şiddettir ya da yasal zorlamadır. Devletin sosyal 

16 Gülten KAZGAN,Tanzimattan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Bilgi Üniv. Yay. 1.Baskı. İst 

2002 s.103. 

17 İŞÇİ, a.g.e. s. 72. 

8

ekonomik, güvenlik vb. konularda aldıkları kararların uygulanması sonucunda nüfusta 

yarattıkları mobilite de güdümlü göçü oluşturur. Keban barajının inşası sırasında bu 

bölgedeki nüfusun göçe tabi tutulması bu tip göçe örnek olarak verilebilir 18 . 

Kitle Göçü : Çok sayıda kişinin bir anda göç etmesidir. Savaş, doğal afetler, 

beslenme kaynaklarının tükenişi vb. nedenlerden kaynaklanmaktadır 

Katkısız Göç : Bu göç tipi ile kastedilen mana belli bir zamanda bir ülkenin 

yada bölgenin aldığı göç oranı ile verdiği göç oranı arasındaki meydana gelen farktır. 

Bu fark artı ise net giriş, eğer eksi ise net çıkış adı verilir. 

Seçimli Göç : Göç alan ülkelerin ülkelerine gelen vatandaşlarda belli nitelikleri 

araması, tercih etmesi yoluyla gerçekleştirilen göçtür 19 . 

4 – Göçlerin Tarihçesi ve Göçlerin İnsanlık Tarihindeki Yeri 

Çok önemli bir sosyolojik olgu olan göçler, insanların topluluk halinde yaşamaya 

başlamalarından sonra, değişik adlar ve görünüm altında gerçekleşmiştir. Tarihsel 

süreçte göçler genel olarak; açlık, savaş, şiddet, kıtlık, iklim koşulları, siyasi ve dini 

sebepler, eğitim, makineleşme, sanayileşme, ekonomik gereksinim v.b. nedenlerden 

kaynaklanmıştır. Tarihsel süreçte genel olarak göçleri ilkçağ, orta çağ ve sanayi çağı ve 

yeni çağda göçler olarak dört kategoriye ayırmak mümkündür. 

İlkçağda göçlere insanların topluluk halinde yaşamaya başlamaları ile 

rastlamaktayız. Özellikle ilk çağlarda, yerleşik hayata geçilmesine kadar olan sürede, 

insan oğlunun temel hareketlilik sebebi sadece fizyolojik sebeplerden 

kaynaklanmaktaydı. Bu dönemde görülen yer değiştirmeler kimi kez açlık, kimi kez 

savaşçı kabileler, bazen de avcılık faaliyetlerinin zorlamasından ileri geliyordu. 

18 AKKAYAN, a.g.e., s. 23. 

19 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt 9. İst, 1995. s. 4655. 

9

İlk çağların insanları, ekolojik dengenin bozulması, nüfusun artması, çevredeki 

doğal kaynakların azalması sonucu göç etmek zorunda kalmışken 20 bu çağda yaşamış 

hemen hemen tüm insan toplulukları göçebedir. Belli türdeki bazı küçük baş ve büyük 

baş hayvanları evcilleştiren, belli türdeki bitkileri yetiştiren insanoğlu, günümüzden 

yaklaşık 10-11 bin yıl önce başlayan tarım devrimi ile çiftçi köylüler olarak yerleşik 

hayata geçmiştir. Yine aynı devirde çevre ve iklim koşulları sonucu yerleşik hayat yerine 

hayvancılığı seçenler mevsimlik beslenme, çoğalmayı ve korunmayı sağlamak için 

göçebe yada yarı göçebe bir yaşam sürmüşlerdir. 

Tarımsal üretimin artışı sonucu gerçekleşen yerleşik ve hayat ve kentleşmede 

göçebe olarak yaşayan insanların varlığı da devam etmiş ve bunların toplam nüfusa 

oranları ancak % 10 – 15 dolayında olmuştur 21 . Avcılık ve toplayıcılık yaşam 

biçiminden, hayvancılık ve çobanlık tarım teknolojisine geçiş, insanoğlunun görüp 

geçirdiği en büyük kültürel devrimlerden birini teşkil etmektedir. Dünyanın ısınışı, ve 

buzul çağının sona erişi ile insanlık kıtaların iç kısımları ile yüksek kesimler hariç tüm 

dünyaya yayılmıştır. Yiyecek besinlerinin üretilmesi, yerleşik kültürün önemli bir keşfi 

olmuş, tarımın varlığı dolayısı ile yerleşik bir yaşam biçimini gerektirmiştir. 22 Yerleşik 

hayata geçiş aşamasında göçlerin yapıldığı yerler daha çok verimli toprakların olduğu 

akarsu kenarları, alüvyal ovalar gibi yerler olmuştur. 

Yerleşik hayata geçişle birlikte üst siyasal gücü oluşturan devletlerin oluşması ile 

devletler birbirlerine doğru nüfuslarını aktarmaya da başlamışlardır. Antik çağ yerleşik 

medeniyet toplumlarından olan Ege Medeniyetleri ülkelerinde ortaya çıkan nüfus 

sorunlarını çözmek için, nüfus fazlasını deniz aşırı ülkelerde bulunan kolonilerinin ve 

başka halkların topraklarına boşaltması bunun açık bir göstergesidir 23 . 

20 GÜVENÇ, “Açılış Tebliği”, Toplum ve Göç, s. 22. 

21 GÜVENÇ, “Açılış Tebliği”, Toplum ve Göç, s. 22. 

22 GÜVENÇ, İnsan ve Kültür, s. 196. 

23 Gordon CHİLDE, Tarihte Neler Oldu? ( Çev. Alaattin ŞENEL- Mete TUNCAY) Alan Yay. 

İst. 1990 s.127. 

10

İlk çağın önemli diğer göçleri; Dor’ ların M.Ö. 11.yy’da Yunanistan’a, Orta 

Asya’daki Türk Kavimlerinin Hazar Denizinin kuzey ve güneyinden batıya doğru yer 

değiştirmesi, M.S. 4- 6 yy. arasında Baltık Denizinden Germenlerin güneye göç etmesi, 

8-12 yy.da Norman’ların Britanya’yı istilaları, Afrika’daki Bantu’ların göçlerini 

sayabiliriz. Bu göçler hep karada yapılmakta olup hem göçenler açısından hem de göç 

ettikleri yerler açısından büyük yıkımlara yol açan nüfus hareketleri idi. Yine tarihsel 

varsayımlardan biri de Tarih öncesi çağlarda günümüzden yaklaşık 20.000 yıl önce 

Asya’da yaşayan insanların iklimsel değişikler sebebi ile, o tarihlerde buzlarla kapalı 

olduğu düşünülen Bering boğazını aşarak Kuzey Amerika’ya doğru göç etmeleridir 24 . 

Ortaçağ devresinde göç hareketleri en çok Akdeniz Bölgesinde görülmüştür ve 

bu tarihlerdeki göçler içersinde en büyük ve önemlisi Kavimler Göçü olmuştur. 

Kavimler Göçü sonucunda Roma İmparatorluğu yıkılmıştır. Hun’ların Orta Asya’dan 

çıkışla başlattıkları bu göç sonucunda; Hun’ların önünden kaçan Germenler dalgalar 

halinde Avrupa’ya göç etmişlerdir. Çin uygun iklim koşulları sebebiyle yine ortaçağ 

tarihinde önemli bir göç merkezi olmuştur 25 . 

Orta çağda göç olgusunu fetihler ve savaşlar şekillendirmiştir. Özellikle din ve 

toprak uğruna yapılan savaşlar ile feodal bir üretim yapısı bu dönemin temel 

karakteristik özelliğidir. Avrupa’da ortaçağa damgasını vuran belli başlı iki olay vardır. 

Bunlardan biri kilise, diğeri ise feodalizmdir. Kilise evrensel bir din yaratmak için 

toplumu baskı altında tutarken, feodalite ise siyasi ve ekonomik olarak iki tür ayrıcalığa 

sahiptir. Feodalite adı verilen sistemde Senyör adı verilen toprak beyleri, Serf denen 

topraksız işçileri çalıştırmış ve de üzerlerinde pek çok mutlak hakka sahip olmuştur. 

Toplum bunlardan başka Ruhban, Savaşçı ve Zanaatkarlardan teşekkül etmekte idi 26 . 

Avrupa’da bu şekilde teşekkül eden toplum yapısı göçler üzerinde de bir denetim unsuru 

oluşturmakta idi. 

24 Hayat Ansiklopedisi. Cilt 3. İst. 1965, s. 1359. 

25 Hayat Ansiklopedisi, Cilt 3, .s. 1360. 

26 Toktamış ATEŞ, Siyasal Tarih – 1, İst. Üniv. İktisat Fak. Yay.1989. İst., s.18. 

11

Batı toplumlarında merkezi otorite, kavimler göçünün etkisi ile dağılmış, güçlü 

krallıklar yerlerini Senyör’lere bırakmışlardır. Bu çağda merkezi otoritenin zayıflığından 

dolayı şato ve kalelerde yaşayan otoriteyi elinde tutan Senyörler temel yerel güçleri 

oluşturmaktaydı. Bu şato ve kalelerin etrafında Burg adı verilen yerleşim birimleri 

mevcuttur. Bu çağın akabinde imparatorluklar otoriteyi yavaş yavaş ellerine alarak 

güçlenmeye başlamıştır. Bu yüzdende imparatorlukların başkentleri nüfus açısından en 

kalabalık şehirler haline gelmeye başlamışlardır. Başkentte çevre köylerden ve 

kasabalardan tarım ürünlerini satmaya gelen insanlar, pazarlar ve panayırlar aracılığı ile 

bunların satışı gerçekleştirirlerdi. Yılın belli zamanlarında kurulan bu pazar ve 

panayırlara kısa süreli olarak geçici göçler gerçekleştirilirdi. 

İmparatorlukların başkentlerinde homojen bir nüfus yapısı vardır. Ekonomik yapı 

olarak ise çiftçilik, çobanlık, el sanatları, istila ve ganimet avcılığından oluşmaktaydı. 

Lonca Sistemi, zanaat üretimini de kontrol altında tuttuğu için mesleki sosyal 

hareketliliğe olanak tanınmamıştır. İmparatorluklar eyalet şeklinde teşkilatlandığından 

her eyaletin kendine özgü bir nüfuz alanı vardır ve bu yüzden nüfus hareketleri ve göçler 

mümkün olmamıştır. Bu yüzden halk daha çok savunma açısından uygun olan köy ve 

kasabalarda yerleşmiştir 27 . 

Ortaçağın Doğu Medeniyetleri için ise; bir yükselme çağı olduğu söylenebilir. Bu 

çağlarda güçlü krallıklar ve imparatorluklar doğu toplumlarında mevcuttur ve Bağdat, 

Konya, Pekin, Tunus, Horasan, Semerkand, Maverünnehir, İstanbul, Mısır, Mekke gibi 

bölgeler çağının önemli ilim merkezleri olmuştur. Buralara değişik bölgelerden ilim 

öğrenmek için gelenler belli süreler kalıp alanlarında uzmanlaştıktan sonra kendi 

ülkelerine dönmekte idiler. Doğu toplumlarının 8.yy dan itibaren yükseliş trendine 

girmesinde İslam dininin büyük etkisi olmuştur. İslam dininin getirdiği toplumsallık ve 

adalet anlayışı güçlü yönetimlerin kurulmasına öncülük etmiştir. Pozitif bilimlerde 

özellikle matematik, astronomi, coğrafya, edebiyat, alanlarında belli başlı ilim 

merkezleri, eğitim amaçlı göçleri üzerlerine çeken çekim merkezleri idi. Bağdat devrin 

27 İŞÇİ, Genel Olarak ve Türkiye’de Sosyal Değişme, Der Yay. İst. 1998 s. 32. 

12

en gelişmiş medeniyetine sahip kenttir. Yine ortaçağda görülen önemli bir göç sebebi de 

İslamiyet’in yayılışından kaynaklanmıştır. 7. Yy dan itibaren Müslüman olan Araplar, 

fetih amacıyla Kuzey Afrika, İspanya, Mısır, İran üzerine seferler yapmış ve berberinde 

belli bir nüfusu gerek hicret gerekse sefer amaçlı bu bölgelere taşımışlardır. 

Ortaçağın ortalarında özellikle yeni buluş ve icatlar ile beraber yavaş yavaş bir 

sosyal hareketlilik göze çarpmaktadır. Bu çağlarda Venedik ve diğer denizci toplumların 

denizcilikteki pusula vb. buluşlardan yararlanarak yeni deniz yolları ve kıtalar bulması 

nüfus hareketliliğini hızlandırmıştır. Yeni bulunan Amerika kıtasına ticari amaçlı 

yapılan az sayıdaki göçler, bu devirde rastlanan nadir göç hareketlerinden biridir. 

Ortaçağın temel toplum yapısını yıkan burjuvazi hareketi ile ticaretin ve 

ekonominin gelişmesine paralel olarak şehir nüfusları artmaya başlamıştır. Belli başlı 

şehirlerin oluşması ile buralara da civardaki kasaba ve köylerden küçük çaplı göçler de 

başlamıştır. Böylelikle önceleri kalelerin içlerinde sonraları da, kale dışı ve etrafında 

yerleşimler kurulmaya başlanmıştır. Bu birikmeyle beraber, değişik türde faaliyet 

sahaları oluşmaya başladığı görülmektedir. Orta çağda temel göçler bu şekilde karşımıza 

çıkmaktadır. 

Sanayi çağı göç hareketlerinin en çok görüldüğü biri çağ olmuştur. Bu çağın en 

önemli olayları arasında en başta Sanayi İhtilali gelir. Sanayi ihtilali, yazının icadından 

sonra dünyanın gerçekleştirdiği en büyük inkılaplardan biridir. Kol gücünden makine 

gücüne dönüşümün simgesi olan bu devrim tüm dünyanın çehresini değiştirmiştir. 

Endüstri ya da diğer adı ile Sanayi Devrimi, 19 yy. başlarında gerçekleşen üretim 

biçiminin el üretiminden makine sayesinde seri hale gelişini açıklamak amacıyla ortaya 

çıkan bir deyimdir. Devrimle sanayi yapılarını değiştiren topluluklar, statik bünyeli 

tarım topluluklarından, dinamik bünyeli sanayi topluluklarına dönüşmüştür. Endüstri 

devriminin sebebi genel olarak üretim araçlarının teknik olarak genişlemesi, ulaşım 

13

araçlarında gelişme, sermaye birikimi ve nüfus artışıdır. Devrimin sonucunda ise ortaya 

çıkan iki kavramdan biri sömürgecilik diğeri ise işçi hareketidir 28 . 

Avrupa ülkelerinde 1750 yılında itibaren önce tarım alanında başlayan ve 19. 

yüzyılın iç göçlerini hazırlayan değişik şartlar ortaya çıkmıştır. Bu şartlardan ilki toprağa 

tabi olma rejiminin kanunla kaldırılmasıdır. 18 yy’da ortaya çıkan liberal düşünceler 

bunun zeminini oluşturmuştur. Çıkarılan kanunla köylünün toprağa, tımar sahibine ve 

onun işletmesine bağımlılığı ortadan kaldırılınca köylü mülkünü satmak zorunda kalmış 

ve ülkesinden göç edebilmesi için imkanlar ortaya çıkmıştır. Böylece iç göçlerle endüstri 

bölgelerini besleyen kaynaklar açılmıştır. Liberal toprak reformu endüstri çağında sosyal 

kesimlerin yer değiştirmesinin asıl nedenidir. Endüstrinin gelişmesi ile küçük sanatlar 

gerilemeye ve gitgide ortadan kalkmaya başlamıştır. Küçük sanat erbabı, sanatlarıyla 

elde ettiği ürünü kendisini geçindirmemesi sebebi ile fabrika işçileri olmuşlardır. 

Böylece Avrupa’da ırgat ve köylüler gibi iki ana kaynaktan beslenen endüstri işçileri 

sınıfı doğmuştur 29 . 

Sanayi inkılabı ile üretim tekniği ve metotları değişmiş, seri üretim denilen 

makine ve fabrika üretimine geçilmiştir. Artan üretim, beraberinde hammadde ve işçi 

gereksinimi gibi iki temel sorunu çıkarırken bunlardan birincisi olan hammadde için 

sanayileşmiş ülkeler sömürgecilik yoluyla, geri kalmış ülkelerin hammadde ve 

rezervlerini ele geçirme yarışına girişmiş, üretim faktörlerinden biri olan iş gücü 

ihtiyacını ise, sosyal güvenlik sistemimin eksikliği sebebiyle çocuk, kadın, genç yaşlı 

denilmeden çok yüksek oranlardaki çalışma saatleri ve de kırsal alanlardan yada 

dışarıdan çalışabilecek insan ithali ile giderilmeye çalışılmıştır. Kırsal alanlardan ve dış 

ülkelerden şehirlere çalışmak amaçlı getirilen bu iş gücü faktörü ise, sanayileşme 

hareketlerinin meydana getirdiği göçleri oluşturmaktadır. 

28 ATEŞ, a.g.e., s.189-197. 

29 Freyer, HANS. Endüstri Çağı, (Çev. Alaattin ŞENEL) İst. 1954. s. 21. 

14

Kırsal alanlardan, kentlere doğru gerçekleşen çağdaş İçgöç hareketleri, ilk kez 

sanayi devrimi sırasında büyük bir artış gösterdi. 30 On dokuzuncu yüzyılın ilk büyük 

kitle göçü, 1840’larda patates ve tarımsal ürün kıtlığı sebebiyle İrlanda ve Almanya’dan 

Amerika’ya doğru gerçekleşti. 1880’li yıllarda, tarımsal ürün kıtlığı Doğu ve 

Güneydoğu Avrupa’dan Amerika’ya ikinci kitlesel göçün gerçekleşmesine yol açtı. 

İkinci Dünya Savaşından sonra iki tür göç hareketi önem kazandı. İlk olarak az gelişmiş 

ülkelerde görülen kırsal alanlardan kent merkezlerine doğru büyük göç dalgaları, ikinci 

olarak ise yoksul tarım ülkelerinden sanayisi gelişmiş ülkelere doğru göç önem 

kazandı 31 . Gelişmiş ülkelerde ise; kırsal alanlardan ya da yurt dışından kentlere doğru 

yönelen göçün sonucunda kentler aşırı kalabalıklaşmış, kentlerin çevreleri ise 

yoksulların yaşadığı mahallelerle sarılı hale gelmiştir. 

Az gelişmiş ülkelerin kentlerinin nüfusu ise, göç nedeniyle mevcut nüfusunun 

birkaç katına ulaşmış ve gelişmiş ülkelerde bile görülmeyen bir mega kentleşmeye tanık 

olmuştur. Yine bu tür ülkelerde göçler, kentlerin iş merkezleri olarak çekiciliğinden çok 

kırsal alanların iticiliği sebebiyle gerçekleşmiştir. Bunun sebebi İkinci Dünya 

Savaşından sonra bir kalkınma stratejisi olarak, az gelişmiş ülkelerde tarımının 

modernleşmesinin gereği olarak, sabandan traktöre geçişle beraber çiftliklerin ihracata 

yönelik üretim yapabilmesi için büyük işletme tipi çiftlikleri öncelik verilmişti 32 . Bu tür 

işletmelerde daha az sayıda işçi ile daha yüksek düzeyde üretim gerçekleştirilip yüksek 

miktarlarda gelir elde edilebiliyordu. Bu yüzden daha az kişi ile daha çok ürün elde 

edilmesi sonucu, atıl kalan nüfus kentlere akma gereğe duymuştur. 19 yüzyıl da 

sanayileşme beraberinde, çok büyük oranlarda nüfus artışını getirmiştir. Sanayi yarışına 

giren ülkeler gerekli işgücü için, nüfusu arttırıcı tedbirlere başvurarak nüfus artışını 

desteklemiştir. Bu yüzden özellikle kırsal alanda yüksek oranda bir nüfus artışı 

gerçekleşmiştir. Artan nüfus ise sanayi bölgelerini göçlerle doldurmuştur. 

30 İş Bankası – Tarih Vakfı Ortak Yay. Ahmet İÇDUYGU ve İbrahim SİRKECİ, “Cumhuriyet Dönemi 

Türkiye’sinde Göç Hareketleri” 75 Yılda Köylerden Şehirlere, İst.1999, s. 260. 

31 İÇDUYGU ve SİRKECİ, a.g.m. s. 260. 

32 İÇDUYGU ve SİRKECİ, a.g.m. s. 261. 

15

Modern Çağ da ise ön plana çıkan göçler; Uluslar arası işçi göçleri, yasadışı 

göçler, içgöçler ve beyin göçüdür. Modern çağ olarak nitelendirebildiğimiz 20 yy. da 

ülkeleri de gelişmişlikleri bakımından gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkeler, az 

gelişmiş ülkeler olarak sınıflandırılmaktayız. Dünya ticareti üzerinde büyük bir paya 

sahip olan gelişmiş ülkeler bu çağda az gelişmiş ülkelerden ve gelişmekte olan 

ülkelerden ucuz hammadde ve iş gücü temin etmeleri bakımından, gelişmekte olan ve 

az gelişmiş ülkeler ise gelişmiş ülkelere vatandaşlarını göndermeleri bakımından uluslar 

arası göçe de sahne olmuşlardır. Ucuz işgücü niteliğine sahip kişiler gelişmiş ülkelere 

değişik yollardan girerek bu şekilde çalışmaktadır. Bu göç tipi ülkelerin kontrolü 

altındaki göçlerdir. İkinci dünya savaşından sonra ülkeler imar faaliyetine girişirlerken, 

gerekli olan iş gücünü değişik ülkelerden sağlamışlardır. Çağımızın başında A.B.D en 

büyük işçi göçünü çekmiştir. Ülkeler arasındaki bu iş gücü akımları Uluslararası iş gücü 

hareketi olarak nitelendirilmektedir. 

Son Yirmi yılda büyük oranda artış görülen yasadışı göçler ise ikinci tip uluslar 

arası göçtür. Bu tür göç kaçak yollarla, ya sınırlarındaki komşulara ya da deniz aşırı 

ülkelere olabilmektedir. Bu göç için çekim merkezleri, Amerika, İtalya başta olmak 

üzere Avrupa ülkeleri, Avustralya, Japonya gibi ülkeler olmaktadır. 21. yy. da bu sorun 

giderek uluslar arası bir hal almaktadır. Bunda ise ülkelerin karşılıklı müzakereleri ve 

antlaşmaları ile ortak bir çözüm üretme gayeleri görülmektedir. 2002 yılının haziran 

ayında Avrupa Birliği ülkelerinin İçişleri Bakanlarının katılımı ile İtalya’nın başkenti 

Roma’da Uluslararası Yasadışı Göçle Mücadele Konferansı düzenlenmiştir. Konferansta 

yasa dışı göçle mücadele konusundaki etkin işbirliği kararı alınmıştır. 

Uluslararası göçlerin sebebi sadece ekonomik kaygılar olmayıp, siyasi, kültürel 

vb nedenlerle de göçler gerçekleşmektedir. Bunlara örnek olarak Ülkemiz açısından 

1990’lı yıllardaki Peşmergelerin, Bulgaristan’dan gelen soydaşlarımızı, 1936 yılındaki 

Möntro Antlaşması ile gerçekleştirilen Nüfus değişimi örnek olarak verilebilir. 

16

Modern çağın esas göç şekli ise, endüstrileşmeyle beraber teknoloji yoğun 

üretime geçiş ve de tarımda makineleşme sonucu kırsal alanlardan endüstri merkezlerine 

ve şehirlere yapılan iç göçler olmuştur. Kırsal kesimlerden gelen göçle dolan şehirler, 

sağlıksız kentleşme, temel altyapı eksiklikleri, ulaşım, çevre kirliliği gibi sorunlarla karşı 

karşıya kalmışlardır. Bu problemler, gelişmiş ülkeler açısından temel planlama teknikleri 

ve gelişmiş ekonomileri sonucu oluşan zenginlikleri sebebiyle çözüme kavuşturulurken, 

fakir ülkeler için ise içinden çıkılmaz bir hal almıştır. Planlama ve koordinasyon 

çalışmalarının yetersizliği sebebiyle ne hızlı nüfus artışı önlenebilmekte ne de göç 

hareketleri ile başa çıkılabilmektedir. Üretimin emek yoğun halden sermaye yoğun hale 

gelişi iletişim, ulaşım, enerji, kamu, sanayi, inşaat sektörlerinde yeni iş kollarının 

varlığını meydana getirmiştir. Bu alanlarda işgücü talebi ilk başlarda yeterli işgücü arzı 

ile desteklenirken, hızlı nüfus artışı ile gittikçe çoğalan ve kırsaldan çıkan iş gücü, 

şehirleri sorunları ile birlikte doldurmuştur. 

20 yy. da olarak ifade edilen modern çağda, dünya nüfusu aşırı bir artma eğilimi 

göstermiştir. Bugün neredeyse 6.5 milyara yaklaşan Dünya nüfusu, tarih öncesi 

dönemde 10 milyon, milattan hemen sonra yaklaşık 250 – 300 milyon, 1800’li yıllarda 1 

milyar kadardı. 1800 – 1900 yılları arasında yaklaşık 130 yıllık bir dönemde iki katına 

yani 2 milyara ulaşmıştır. Sonraki 30 yılda ise dünya nüfusu 3 milyara çıkmıştır. Sonraki 

on beş yılda 1 milyar artarak 4 milyara çıkmış, son 25 yılda ise yaklaşık olarak 2.5 

milyar civarında artarak 6.5 milyara ulaşmış bulunmaktadır. Gelişmiş olan ülkelerde 

nüfusun iki misline çıkması 130 yıl gibi uzun bir süre alırken, bu süre gelişmekte olan 

ülkelerde sadece 25 – 30 yıllık kısa bir süre almıştır. Bugün 1960 yılından beri dünya 

nüfus artışının % 85’ i gelişmekte olan ülkelerde meydana gelmektedir 33 . 

Nüfus artış hızının yüksek olduğu gelişmekte olan ülkelerde doğurganlık oranları 

da yüksek olduğu için artan nüfusun beslenme ve istihdam gibi temel sorunları ortaya 

çıkmaktadır. Kırsal alanlarda yeterli istihdamı sağlayacak iş alanı olmadığı için şehirler 

33 Ayşe Akın DERVİŞOĞLU, Hızlı Nüfus Artışının Sosyo Ekonomik ve Çevresel Sorunları Semineri, 

İTO Yay. İst. 1993, s. 31. 

17

kırsal nüfusu çekmekte bu yüzden de şehirler dolmaktadır. Şehirler bu nüfus yükünü 

kaldıramamakta, yeterli hizmeti sunamamakta ve de sorun yumağı haline gelmektedir. 

Şehre göçle gelen kesimde öteden beri şehirde yaşayan kesimde bu durumdan rahatsız 

olmaktadır. 

Modern çağın bir diğer göç kavramı da beyin göçü olmuştur. Teknolojik olarak 

bilgi ve birikime sahip insanların, başka ülkelere giderek yaşamlarının geri kalanlarını 

gittikleri ülkelerde geçirmesi diye tarif edilebilecek olan beyin göçü, yetiştirilen 

eğitilmiş beyinlerin yurt dışına sıfır maliyetle verilişinden olayı ülkeler için büyük bir 

kayıp oluşturmaktadır. Nitelikli denebilecek, üretken, vasıflı elemanlar ülkelerinin 

ihtiyaç duymalarına karşın, ülkelerine karşı pasifleştirilmekte 34 , göçü alan ülkeler için 

ise kişiye herhangi bir yatırım yapmadan bu beyinlere sahip olabilmektedir. Beyin göçü 

akımı gelişmiş ülkelere doğru gerçekleşmektedir. Beyin göçünün temel sebepleri ise 

insanları yeterli gelir olanakları ile istihdam imkanlarının vatanlarında sağlanamaması, 

sağlıklı çalışma koşullarının oluşturulamaması, kültür emperyalizmi, yabancılaştırma 

faaliyetleri, siyasi ve dini baskılar denebilir. 

II- KENT KAVRAMI VE GÖÇ - KENTLEŞME İLİŞKİSİ 

1 – Kent Kavramı 

Kent, köy ve kasabadan daha büyük bir fiziki alana sahip, iş bölümü ve 

örgütlenmenin yoğun olduğu, geçim kaynaklarının genelde ticaret ve endüstriye dayalı 

olduğu heterojen yapıdaki yerleşim birimidir 35 . 

Sosyolojik olarak kentler, ikincil ilişkilerin egemen olduğu, iş bölümü ve mesleki 

uzmanlaşma gibi kavramların, resmi kurum ve kurallar gibi teşekküllerin varlığının en 

yoğun şekilde görüldüğü yerleşim birimidir. Kentler ayrıca nüfusunun çoğu ticaret, 

34 ERKAL, a.g.e. s. 302. 

35 İŞÇİ, Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme, s. 51 . 

18

sanayi, ve yönetimle ilgili işlerle uğraşan, tarımsal etkinliklerin olmadığı yerleşim alanı 

görünümündedir. 36 

Kentler karmaşık, farklılaşmış ve örgütlenme açısından bütünlük arz eden aynı 

zamanda, büyük bir nüfus kütlesini barındıran yerleşim alanlarıdır. 37 Nüfusun büyük 

kısmı kentlerde yaşamını sürdürürken, ülkenin ekonomik ve sosyal gelişiminin büyük 

kısmı kentlerde oluşmaktadır. Siyasi, sosyal, kültürel ve her türlü değişim kent adı 

verilen mekanlarda gerçekleşirken, ülkenin kaderi de bu mekanlarda belirlenmektedir. 

İnsanların kültür adına ürettiklerinin çok büyük bir bölümü kentlerde üretilmektedir. 

Çok uzun süredir dünyamızı kentler yönetmektedir. Uygarlığın gelişmesine yol açan 

buluşlar hep kentlerde ortaya çıkmış, bu yüzden de insan uygarlığının gelişmesinde 

kentler büyük bir rol üstlenmiştir. Batı dillerinde “Uygarlık” anlamına gelen 

“Civilisation” kelimesinin kökeninde, kent anlamına gelen “Cite” sözcüğü vardır. Bu 

kavram doğu dillerinden biri olan Arapça’da, Medeniyet sözcüğü şeklinde 

kullanılmaktadır. Bu kelimenin kökeninde kent anlamına gelen “Medine” vardır. 

Türkçe’mizde ise; bu sözcük “kent” anlamına gelmektedir 38 . 

Kentleşmek kavramı ise özellikle sanayiinin gelişmesi sonucu nüfusun kentlerde 

toplanması ve kent alanlarının genişlemesi sürecidir. 39 Kentleşmenin meydana gelişi 

incelendiğinde; teknolojinin gelişmesi ile beraber insanların daha çok zamana sahip 

oluşu ile iş bölümünün artmasının kentleşmenin meydana gelmesinde etkili olduğu 

söylenebilir 40 . Kentleşme ile birlikte toplumsal hayatta bir takım değişikler olmaktadır. 

İlişkiler farklılaşmakta, roller çeşitlenmekte, sosyal statü ve mevki gibi terimler cemiyet 

hayatının özü haline gelmekte ve kişilerin birbirleri ile ilişkilerine de yön vermektedir. 

Kentlerde modern hayatın gerekleri olarak addedilen davranış kalıpları kent kültürü 

kavramı ile ifade edilmektedir. Kentler cemiyet tipi organizasyonların sık görüldüğü 

36 Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, 2. Cilt, 9.Baskı, Ank. 1998 s. 2081 

37 Yakup SENCER, Türkiye’de Kentleşme, Kültür Bak. Yay. Ank. 1979, s. 7. 

38 Demokrasi Kültürü ve Globalleşme, I. Kent Kültürü Kongresi, İKSEV Yay. İzm. s. 2. 

39 Türkçe Sözlük, s. 2081. 

40 Amiran Kurtkan BİLGİSEVEN, Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İst.. 1986. s.116. 

19

yerleşim yeridir. Kentlerde günlük hayat iş bölümü ile düzenlenmiştir. Kural ve nizamlar 

ile resmi kurumlar kentin görünümünü yansıtır. Kentleşme ile iş hayatı parçalı hale 

gelip, geçim faaliyetleri bedeni sermayeden çok ticari sermayenin kullanılışı ile elde 

edilmeye başlamaktadır. Kentlerde sanayi merkezleri, kültür merkezleri, eğitim spor 

dinlenme tesisleri gibi yapılar, gelişmiş ulaşım ve iletişim imkanları insan hayatını 

kolaylaştıran temel etmenlerdir. 

Kentleşme ülkeler açısından da ayrıca bir gelişmişlik göstergesidir. Kentleşme 

aynı zamanda kent sayısının ve kentlerde yaşayan nüfusun genel nüfusa göre artması 

şeklinde ifade edilebilir. 41 Kentleşme, bir ülkenin yerleşimlerinde tarım dışı üretim 

şeklinin büyümesi, üretilen ürünlerin denetim ve koordinasyonun yoğunlaşması ve 

merkezileşmesi nedeniyle bazı yerleşmelerin büyüklük, yoğunluk, heterojenlik, 

teşkilatlanma, işbölümü ve ihtisaslaşma ile entegrasyon derecelerinin artması şeklinde 

ifade edilebilecek bir sosyal hareketlilik ve sosyal yapı değişmesidir 42 . Sosyolojik açıdan 

kentleşme; fert ve toplum ilişkilerini, sosyal müesseseleri, toplumsal yapıyı değiştirici 

etkileri bulunan bir olgudur 43 . Doğuşunu kırsal kesimden alan kentleşme hareketi, sosyal 

değişmenin de bir göstergesidir ve aynı zamanda sosyal değişme aşaması olmasının 

yanında bir uyum ve fiziki yerleşim sürecidir 44 . 

Kentler, göçler ile beraber hacimce inanılmaz hız ve boyutta artmıştır. Göç ile 

beraber şişen kent nüfusları, göç edenlerin evlenmeleri ve doğumları ile de daha da 

artmıştır. Böylelikle gittikçe şişen kentlerde nüfusun kalabalık oluşu, yoğunluğu ve 

değişikliği insanların sosyal münasebetlerinin mahiyetini, derecesini, kısaca 

sosyalleşmesini ve dolayısıyla da insan tabiatını etkilemektedir 45 . 

41 İŞÇİ, a.g.e. s. 53. 

42 Asuman ÇEZİK, Kent Eşiği Araştırması, DPT Yay. Ank. 1982, s. 20. 

43 Vedat BİLGİN, Yapısal Özellikleri İtibariyle Ailenin Görünümü, APK Yay.,Ank. 1991 s.45. 

44 Yakut IRMAK, Kentlileşme, İst. Üniv. İkt. Fak. Dergisi, c.18, İst.. 1982, s. 68. 

45 İhsan SEZAL, Şehirleşme, Ağaç Yay, İst. s. 23. 

20

Kentleşmenin gelişmesi ile siyasal açıdan da bir değişim sergilenmiştir. 

Kentleşme temelde demokratik özellik taşımaktadır. 46 Demokrasi ve özgürlük bu süreçte 

karşımıza çıkan ilk olgulardan biridir. Kentlere akın eden insanlar birlikte yaşama 

sürecinde kalmışlar, bu ise; tahammül ve iş bölümün gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. 

Büyük bir nüfusun ortak gereksinimleri ve ihtiyaçları doğmuş bu da belediyecilik 

faaliyetlerinin gelişimini beraberinde getirmiştir. Ayrıca Kentlerin büyümesi ile temel 

hizmetlerin kamu gücü aracılığı ile yerine getirilmesi gereği doğmuştur. Bu ise 

Belediyecilik faaliyetlerini ortaya çıkarmıştır. 

Kentleşme ile bir takım sosyal değişmeler gözükmektedir. Kentleşme ile görülen 

sosyal değişme hayat tarzı ve düşünce biçiminde değişmeye yol açan temel bir olgudur. 

Kentleşme sosyal gelişmeyi etkileyen hatta hızlandıran bir olgu olmasından dolayı 

büyük bir öneme sahiptir. 47 Hızlı bir şekilde gerçekleşen kentleşme süreci, kentlerin ve 

tüm toplumun sosyo ekonomik yapısını etkilemektedir. Kentleşme olgusu herhangi bir 

zaman veya ülkede, kent olarak adlandırılabilecek yerleşim birimlerinde nüfusun 

yoğunlaşma hızı ve oranını vermektedir 48 . 

Kentleşmenin meydana gelişi üzerine çeşitli kent bilimcileri tarafından değişik 

kuramlar ileri sürülmüştür. Toprağın değerine ve iklim koşullarına önem veren Hidrolik 

Toplum ve Artı Ürün Kuramı, ekonomik faaliyetlerin ve ticaretin yoğunlaştığı alanlarda 

kentler oluştuğunu ileri süren Ekonomik Kuram, insanlar savunma ihtiyaçlarını 

gidermek amacıyla bir araya gelerek, kentleri bu savunma güdüsünü organize edecek 

şekilde kurduğunu ileri süren Savunma Kuramı, dinsel inanışların sonucu kentlerin 

ortaya çıktığını ileri süren Dinsel Kuramı bunlardan önemlileri olarak sayabiliriz 49 . 

46 İŞÇİ, a.g.e. s. 53. 

47 Kemal KARTAL, Kentleşme ve İnsan, TODAİE Yay. Ank. 1978. s. 4. 

48 Ercan TATLİDİL, Kentleşme ve Gecekondu. Ege Üniv. Ed. Fak. Yay, İzm. 1989, s. 4. 

49 Rana ASLANOĞLU, Kent, Kimlik ve Küreselleşme, ASA yay. Bursa. 1998, s.17. 

21

Kentleşmenin sebeplerine bakıldığı zaman değişik nedenler görülmektedir. 

Genellikle bu nedenler itici – çekici nedenler, iletici nedenler, ve siyasal nedenler olarak 

ifade edilebilir 50 . 

İtici nedenlerin bakıldığında insanları kırsal alanlardan şehirlere doğru iten 

nedenler akla gelmektedir. Bu nedenler kırsal alanlarda görülen; yaşamın daha zor oluşu, 

gelir eksikliği, eksik sağlık ve eğitim şartları, topraksızlık, doğa olaylarının yıkıcı 

etkilerinin son derece fazla oluşu, sosyal güvence ve iş sahalarının olmaması, yeterli 

konut, yol, su, elektrik yokluğu gibi problemlerdir. 

Çekici nedenler ise insanları kent hayatına çeken nedenler olarak düşünülebilir 

ve hemen hemen itici nedenlerin tam karşıtları baz olarak alınabilir. Bu nedenlerin en 

önemlileri; şehirlerde yeterli iş sahası ve çalışma imkanlarının mevcudiyeti, şehir 

ortamının sunduğu kolaylıklar (yol, su, elektrik, iletişim v.b.) yeterli eğitim, konut ve 

kamu hizmetlerinin varlığı, renkli bir sosyal yaşam gibi faktörlerdir. 

İletici nedenlere gelindiğinde ise bu nedenleri, insanların kentlere akın etmesinde 

aracılık görevi gören ve bir nevi kentleşme sürecini hızlandıran nedenler olarak 

görebiliriz. Bunlardan nedenlerden biri, iletişim teknolojisinin köylere girmesi ile şehrin 

modern görünümü ve büyüsünün insanların evlerine kadar girmesidir. Bu ise özellikle 

gençler üzerinde şehre göç etme konusunda büyük bir isteğin uyanmasına yol 

açmaktadır. Diğer bir iletici neden olan ulaştırma imkanlarındaki iyileşmeler ise; 

insanların, kentlerle sürekli temas etmesinde kolaylık sağlamakta ve bu da kentlere olan 

ilgiyi arttırmakta dolayısıyla da kente doğru bir nüfus hareketine yol açmaktadır. 

Kentleşmenin başlangıcını konusunda insanlığın yerleşik hayata geçiş aşamasına 

kadar eskiye gidilmesi gerekir. Kentleşme günümüzden 9 – 10 bin yıl önce Ortadoğu’da 

başlamış ve tarımsal üretimin artışına paralel olarak bütün dünyaya yayılmıştır Tarihte 

insanların kalıcı olarak kurdukları ilk yerleşim birimleri tarla ve ürün yetiştirdikleri 

50 Ruşen KELEŞ, Kentleşme Politikası, İmge Yay., Ank. 1993, s.15. 

22

alanların etrafında olmuştur. Bu ürünlerini korumak ve hasat mevsiminde toplamak için 

yerleşim amaçlı evler yapmışlardır. Bu evler günümüzdeki konutların ilk örneklerini 

oluşturmuştur. 51 

Tarım devriminin tarihteki en önemli sonucu, kişi ve toplum başına düşen 

üretimin büyük ölçüde artırılması olmuştur. Küçük köy yerleşimleri tükettiklerinden 

çok üretmeye başlayınca, yaşamak için besin üretmek zorunda bulunmayan insanlardan 

teşekkül etmiş sayıca az, fakat nüfusça kalabalık kasaba ve kentler ortaya çıkmıştır. 

Kentlerin nüfusu besin üretimlerine bağlı olmuş, ürün fazlasına göre kentler gittikçe 

kalabalıklaşmışlardır. 

Kentleşme konusunda ki ikinci büyük adımda, iklim koşullarına bağlı kuru tarım 

dan insan emeğiyle meydana gelen sulu tarıma geçilmekle atılmıştır. Sulu tarım ile ürün 

yetiştiriciliği 30° kuzey paralelinde ve onun bir az altında ve üstünde gerçekleşmiştir. 

Ortadoğu’ da Mezopotamya (Dicle-Fırat nehirleri arası), Mısır’da Nil, Hindistan’da 

İndus, Vietnam’da Me-Kong, Çin’ de Sarı Nehir vadileri ve deltaları, sulu tarımın 

uygulandığı ve güçlü imparatorlukların kuruldukları yöreler olmuştur. 52 Bu bölgeler, 

iklim açısından elverişli bölgeler olup, hem yaşam şartları hem de ürün yetiştirme 

imkanları kolay haldedir. Bu yüzden tarihteki ilk medeniyetler buralar da kurulmuştur. 

Arkeolojik kazılar İnsanoğlunun M.Ö 3500’ li yıllara gelinceye kadar küçük 

köylerde yaşadıklarını ve kendilerine yetecek kadar çiftçilik yaptıklarını bu tür 

gruplarından oluşan yerleşimler oluşturduklarını bize göstermektedir 53 . Antropolojik 

bulgular ilk kentlerin ortaya çıkmasında tarım ve sulama tekniklerindeki ilerlemelerin 

büyük ölçüde etkili olduğunu ortaya koymaktadır. Aşağı Nil ovasındaki geniş alüvyal 

ovalar, Mezopotamya, İndus, Çin gibi yerlerde iklimin ve tarıma geçilmesinin etkisi ile 

ilk kentler ortaya çıkmıştır 54 . 

51 GÜVENÇ, a.g.e. s.192. 

52 GÜVENÇ, a.g.e.,s.103. 

53 ASLANOĞLU, a.g.e. s.16 

54 Celal AYDIN, Türkiye’nin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Doğan Yay. 1996, Ank. s. 83 

23

Kentleşme tarihsel gelişim açısından çağlara göre değişik özellikler sergilemiştir. 

İlkçağlarda insanoğlunun yerleşmesinde verimli toprak ve uygun doğa koşulları bulunan 

yerlerin tercih edildiği görülür. Genellikle bu şartları birlikte taşıyan bölgelerin hakim 

yerlerine kentler inşa edilmiştir. Ayrıca uygun doğa koşulları ve verimli alanlar üzerinde 

ekonomik yaşamla birlikte sosyal yaşamda gelişmiştir. 

Ortaçağa gelindiğinde kentlerin oluşumunda dini etkenler ön plana çıkmıştır. 

Yine bu çağda kalelerin etrafındaki Burglar göze çarpan en önemli etken ollmuştur. Şato 

ve kalelerin etrafındaki bu yerleşim birimi, temel kentsel görünümü oluşturmuştur. Bu 

tip kent yapılarında, toprağın düzenleyicisi ve kentin hakimi sıfatıyla dinsel etkiler ön 

plana çıkmakta ve din, kentin iktisadi ve hukuki yapısını etkilemekte idi. Kentlerin 

gelişimine 10. yy dan itibaren ihracatla uğraşan tüccarlarda katılmışlardır. Bu tarihten 

itibaren 12. yy. kadar devam eden zanaat ekonomisi döneminde kentler gerçek anlamda 

gelişmiştir. Bu dönemde ayrıca doğu medeniyetlerine karşı yapılan haçlı seferleri 

Avrupa kentlerinin gelişmelerini sağlamıştır. Doğu medeniyetinin mimari çizgileri, 

Avrupa kent mimarisinde görülmeye başlamıştır. Ortaçağ devinde sanatsal yapılar kenti 

bezemeye başlamış, devletin gücünün adeta bir timsal vasıtası olmuştur. Dinsel yapılar 

birer sanat şaheseri görünümüne kavuşurken, saraylar ve zenginlerin şatoları devrin en 

görkemli yapılarını oluşturmuştur. Haçlı seferlerinin etkisi ile sanat anlayışında da yine 

doğunun çizgileri görülmeye başlamıştır. Bu dönemde kent planları yapılmış ve ortaçağ 

kentleri az çok düzenli bir hal almıştır 55 . 

Kentleşme konusundaki en önemli gelişmeye Endüstri devrimi sebep olurken, 

endüstri alanındaki buluş ve icatlar kentlerin önemini arttırmış bu ise beraberinde göç 

olgusunu getirmiştir. Özellikle kırsal alanlardaki göçlerle beraber Avrupa kentleri yoğun 

bir nüfus istilası ile karşılaşmıştır. Yoğun göçlerle beraber kent dokuları da bozulmaya 

başlamıştır. Modern kentlerin etrafında sanayi işçilerini yaşadığı her türlü kötü koşulun 

varolduğu sanayi kentleri bu dönemde kaşımıza çıkan belli başlı kent tipidir. Bunun 

55 KELEŞ, a.g.e. s. 3. 

24

karşısında Endüstri devrimi ile kentlerin fiziki planları da etkilenmiş kentin dışında 

belirli gelir grubuna hitap eden, içersinde organize bir bütünlük taşıyan yeni şekilde 

kentler ortaya çıkmıştır. Bu kentlere uydu kentler adı verilmiştir 56 . 

2 – Kent Tipleri 

İnsanlık tarihinde önemli bir yer kaplayan kentler çeşitli özellikleri itibari ile 

sınıflandırılabilir. Bu sınıflandırmada tarihsel gelişimi, yerleşme şekilleri,nüfusları, ve 

fonksiyonları baz alınabilir. Tarihsel gelişimlerine göre kentler, Antik kentler, klasik 

devir kentleri, roma kentleri, ortaçağ kentleri, modern çağ kentleri olarak ayrılabilir 57 . 

Bu sınıflandırma kentlerin içinde bulunulan çağların özelliklerini yansıtmaları 

bakımından ilginçtir. Antik çağ kentleri daha çok savunma amacını gerçekleştirme 

güdüsü etrafında şekillendirilmiştir. Bu çağda her kent aynı zamanda bir devlet olma 

özelliğini de göstermektedir. Her kent bağımsız bir idareye sahiptir. Bu kentlere örnek 

olarak yunan kentleri etrafındaki küçük kentleri ele geçirmeye çalışan bir görünüm 

sergilemektedir. Roma kentleri ise eyalet şeklinde organize olmuş devlet yapısından 

etkilenmiş ve pazaryeri, ibadet yeri, eğlence alanları ve modern tesislere kavuşmuş halde 

idi. 

Ortaçağ kentleri feodaliteden etkilenmiş ve buna göre tesis edilmiştir. Bu yüzden 

kentler, kale ve burçların etrafında kurulu halde görünmektedirler. Derebeyinin 

idaresinde az da olsa tesis edilen zanaatkarlık yapıldığı atölyeler de kentlerde kurulu 

haldedir. Modern çağ kentleri sanayi devriminden sonra gelişen ve kalabalık nüfus 

hareketleri sebebiyle gelişmeleri belli bir plana bağlanmak zorunda kalan, alt yapı ve 

üst yapı gibi iki temel unsurun entegre hale getirildiği modern kentlerdir. Kent idareleri 

belediyecilik faaliyetleri ile sistemli hale getirmiştir. Yine modern kentler bölgelere 

ayrılmış olup, konut, endüstri ve ticaret alanları değişik yerlerde organize ettirilmiştir. 

56 KELEŞ, a.g.e. s. 4 

57 AYDIN, a.g.e. s. 87. 

25

Yerleşme şekillerine göre kentler, dairesel şekle sahip kentler, uzanmış şekle 

sahip kentler, iki yada daha fazla kısımdan oluşmuş parçalı kentler ve birleşik şekle 

sahip kentler olarak ayrılabilir 58 . 

Nüfuslarına göre kentler ise barındırdıkları nüfus miktarı baz alınarak bir 

sınıflamaya tabi tutulmaktadır. Buna göre 10 – 25 bin nüfusa sahip küçük kentler ilk 

sırayı almaktadır. Ülke nüfusumuzun % 8’ i bu kentlerde yaşamaktadır. Orta 

büyüklükteki kentler ise nüfusları 25 – 100 bin arasında olan kentlerdir. Bu tür kentler 

çarşı, pazar, pazar yeri, imalathane, fabrika, hastane, küçük çapta organize sanayi 

bölgelerine sahiptir. Türkiye nüfusunun % 25 yaklaşık olarak sayısı 200’ e yaklaşan bu 

kentlerde yaşamaktadır. Büyük kentler ise nüfusları 100 bin ile 500 arasında değişen 

kentlerdir. Nüfusu 500 bini aşan kentlere ise metropol kentler adı verilmektedir. 

Fonksiyonlarına göre kentler, sanayi, ticaret, tarım, ulaşım, kültür, askeri, turizm, 

liman kentleri olarak sınıflandırılabilir. Tarım kentleri tarımsal endüstri ürünlerinin 

yoğun olarak yetiştirildiği ve tüketildiği insanların temel geçim kaynaklarının tarım 

ürünlerinden sağlandığı kentler olarak adlandırılabilir. Konya şehri Buğday üretimi ile 

tarım şehrine örnek olarak verilebilir. Tarım kentleri coğrafi konumları gereğince tarım 

ürünü yetiştirmeye elverişli bölgeler üzerinde kurulmuştur. Bu tür kentlerin 

büyüklüğünü, art bölgelerinde uygulanan tarım yöntemleri, sulama, gübreleme ve 

makineleşme derecesi büyük ölçü de etkilemektedir. Bu kentlerde ihtiyaç fazlası ürünler 

çeşitli sanayi kuruluşlarında yarı işlenmiş hale getirildiği merkezler görülmektedir. 

Haftaların belirli günleri kurulan pazarlar ticaret hayatının canlı tutulduğu merkezlerdir. 

Ülkemizde küçük kent gruplarının hemen hemen tamamı tarım kenti olmakla birlikte 

göçün besleyicisi konumunda bulunmaktadırlar. 

Ticaret kentleri, çeşitli malların perakende ya da toptan olarak alınıp satıldığı, 

ticari işletmelerin yoğun olarak görüldüğü kentlerdir. Ticaret ile ulaşım arasında önemli 

bir ilişki vardır. Bu yüzden bu kentleri için bir ulaşım ağı üzerinde bulunması önem arz 

58 AYDIN, a.g.e. s. 87. 

26

etmektedir. Türkiye’nin kentlerinin tarihsel gelişim incelendiğinde önemli bir 

bölümünün eski kervan yolları ve kavşak noktalarında olduğu görülebilir. Günümüzde 

ticaret kentlerimiz genelde fay hatları, çöküntü alanları, büyük akarsu vadilerinin 

tabanları ile ovalarda kurulmuştur. Yer şekillerinin çok engebeli olduğu ülkemizde, 

karayolları ve demir yolları bu doğal olukları izlemektedir. Bu bakımdan ticaret 

kentlerimiz çoğu büyük nehirler yanında yada yakınında kurulmuştur. Ticaret 

kentlerimizin çok büyük bir kısmı liman kentleridir 59 . 

Liman ve askeri kentlerde yine adından anlaşılacağı gibi bu iki fonksiyonu tesis 

etmeye yönelik olarak kurulmuş kent tipleridir. Liman kentleri ticaretin yönlendirildiği, 

ülkenin ihracat ve ithalatının yapıldığı merkezlerdir. İskenderun, Mersin, İstanbul 

önemli liman kentlerine örnek olarak verilebilir. Askeri kentler ülke savunması için 

hayati önem arz eden yerlerde kurulmuş olan kentlerdir. Bu kentlerde ordu yerleşimleri, 

askeri tesis, bina ekipman gibi birimlere sıklıkla rastlanılmaktadır. Daha çok tarihte 

bütünüyle bu şekilde kentlere rastlanılsa bile günümüzde kentlerin belli kısımları askeri 

alan ve tesislere ayrılmıştır. Bu şehre örnek olarak Kırıkkale verilebilir. 

3 – Göç ve Kentleşme İlişkisi 

Göç hareketi, gerek göçenler açısından gerekse göç edilen yerler açısından pek 

çok önemli sonuç meydana getirir. Göç, ister kırsal kesimden kente, isterse kentten kente 

olsun en büyük etkiyi, kentleşme ve kent alanları üzerinde yol açtığı tahribatla 

göstermektedir. Bir gecede kurulan mahalleler, gerek yerel yönetimleri gerekse merkezi 

yönetimi bir oldu bitti durumuna getirerek çarpık ve sağlıksız kentleşme karşısında adeta 

seyirci konumuna sokmaktadır. Sağlıklı bir kentin ilk başta olması gereken özelliği 

kontrol altında tutulabilen bir nüfusa sahip olmasıdır. Çünkü bina, arsa, arazi, tesis gibi 

kaynaklar sınırlı ölçüde arttırılabilirken, nüfus gibi hızlı ve kontrolsüz artış gösteren bir 

öğeye eldeki sınırlı kaynaklar yetmemektedir. 

59 AYDIN, a.g.e. s. 92. 

27

Göç ve kentleşme arasında ilişki kentlerin çekme faktörü ile kırsalın itme 

faktöründen kaynaklanmaktadır. Bu faktörlerin etkisiyle kırsal kesimlerin ittiği nüfus, 

kentlerde ne sağlıklı bir şekilde istihdam edilebilmekte ne de barınabilmektedir. Kentin 

çekiciliğine kapılan ve de iş bulma ümidiyle şehirlere akan nüfus, kalifiye olmadıkları 

için ilk olarak işportacılık, ayakkabı boyacılığı, hamallık, bilet satıcılığı, kapıcılık, 

meyve-sebze satıcılığı, odacılık gibi düşük gelir getiren işlerde çalışmaktadır. İlk 

başlarda bu işlerden düşük gelir elde ettikleri için de normal denebilecek apartman 

dairelerinde ve evler de oturabilme şansları olmamakta, genellikle şehirlere ve semtlere 

yakın olan çevrelerde ya yaptıkları ya da düşük bedellerle kiraladıkları gecekondularda 

oturma zorunda kalmaktadır 60 . 

Bu tür gelir grubundaki göçmen kesiminin şehirlerde gittikçe artan varlığı 

gelirlerinden dolayı onları gecekondu talebine yöneltmekte, bu ise şehirleri gecekondu 

ile doldurmaktadır. Patlayan bu gecekondu talebine karşı ise hızlı bir yasadışı gecekondu 

hizmet piyasası cevap vermektedir. Bu piyasanın sunduğu gecekondu arzı, ortaya çok 

hızlı türeyen çarpık mahalleler ve şehirleri ortaya çıkartmaktadır. Siyasi menfaat 

çerçevesinde gecekondu alanlarına seçim dönemlerinden önce yapılan yatırımlar, bu tür 

bölgelerin her geçen gün artmasının önemli sebeplerinden biridir. Siyasi kaygılardan 

dolayı ülkemizde de bu tür popülist politikalara 80’li yıllardan sonra sık sık 

başvurulmuştur. 

Yine metropollere yönelen ve aşırı ölçüde nüfus birikime yol açan göç, bir 

yandan merkez de işsizliğini artmasına yol açarken, diğer yandan da şehir merkezlerinde 

işsizlikten doğan sosyal sorunlara neden olmaktadır. Ayrıca bu hızlı göç akımı şehrin 

yerleşim, konut, çevre, altyapı, ulaşım, eğitim, sağlık ve asayiş sorunlarını büyük 

boyutlarda arttırmaktadırlar 61 . 

60 Erol TÜMERTEKİN, Türkiye’de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar, İst. Ünv.Yay. İst. 1973, s. 3. 

61 VI Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000): DPT, Ank. 1995, s. 17. 

28

Ayrıca Kırsal kesimlerden kentlere yapılan yoğun göç hareketi, hem mekansal 

olarak hem de kültürel açıdan kentten soyutlanmış “Getto” adı verilen bölgeleri de 

ortaya çıkarmıştır 62 . Bu gecekondu bölgelerinde artan suçluluk oranları, gittikçe 

belirginleşen karşı kültür ve alt kültür oluşumları ve de yerleşik kural ve normlara karşı 

aşırı bir yabancılaşma dikkati çekmektedir. Kırdan kente şiddetli ve düzensiz göç ile 

beraber kentte bir düzen tutturamamış insanların şiddet ve suç eylemlerine katılması 

ihtimali artmaktadır. İşsizlik ve yoksulluğun kol gezdiği bu bölgelerde yasadışı siyasi 

görüş ve tutumlar yoğun olarak taraftar bulabilmektedir. 

Hızlı göç hareketinin bir diğer etkisi de arsa ve arazi değerinin bir anda çok 

yüksek miktarlara çıkmasına yol açmasıdır. Mesken ihtiyacı, yeni alanların hızla imara 

açılmasını gerektirirken verimli tarım alanları da bu süreçte konut ihtiyacına tahsis 

edilmek zorunda kalmıştır. 

Göç sonucu kentlerin dışında sağlıksız yeni yerleşim birimlerinin kurulması, 

çevre kirlenmesine ve doğal kaynakların hızla tüketilmesine de yol açmaktadır. İçme 

suyu kaynakları, etraftaki yerleşimler sebebiyle kirlenmekte ve halk sağlığını tehdit 

etmektedir. Özellikle İstanbul’da içme suyunu temin eden su kaynaklarının etrafında 

yoğun şekilde yerleşme baskısı vardır. Ayrıca gecekondu bölgelerinin düşük gelir 

grubunda yer almalarından dolayı kalitesiz yakıtlarla ısınması şehrin havasını ve 

ekolojik dengesini büyük boyutlarda zarara uğratmıştır. 

Sağlıksız kentleşme ile büyük şehirlerin olağan manzaralarından biri de sanayi 

tesisleri ile konutların iç içe girişi olmuştur. Sanayi bölgelerin etrafları gecekondular 

tarafından mantar gibi sarılmakta bunun doğal sonucu olarak ta sanayi tesisleri arasında 

entegrasyon sağlanamamakta, sanayi kirliliği insan sağlığını tehdit etmektedir. Sanayi 

bölgelerinin şehirlerin içinde kalması, en başta ulaşım olmak üzere, üretim maliyetlerini 

arttırıcı bir faktör olmakta, ekonominin değişik kademeleri arasındaki organizeyi bozucu 

62 Sezgin KIZILÇELİK, Yaşar ERJEM, Açıklamalı Sosyoloji Terimleri Sözlüğü, Konya, s. 184. 

29

ir etmen haline gelmektedir. Sanayi bölgelerinin şehirlerin içinde kalması ayrıca trafik 

sıkışıklığı, gürültü, çevre kirliliği, sanayi atıklarının massedilmesi gibi önemli 

problemleri beraberinde getirmektedir. 

4 – Ülkemizde Kentleşme ve Kentleşme Politikaları 

Basit anlamda, kentlerde yaşayan nüfus oranının ve kent sayısının artması 

şeklinde ifade edilebilecek kentleşme kavramından hareketle 63 Kentleşme Politikası 

terimi ile ifade edilmek istenen, hükümetlerin kentleşmeyi düzenli ve dengeli bir şekilde 

ülke düzeyine yaymayı amaçlayan, ülke topraklarının verimli ve sağlıklı bir biçimde 

imar alanı olarak düzenlemeyi hedefleyen merkezi politikaları olarak tanımlayabiliriz. 

Kentleşme politikası bir ülkede uygulanan nüfus, sanayi, eğitim, ulaşım, 

bayındırlık gibi politikalarla ilişki içersindedir. Genelde bu tür politikalar tarafından 

şekillenen kentleşme politikası, kalkınma arzusu ve gayretindeki ülkeler açısından önem 

arz eder. Zira diğer politikalar insan hayatını baştan aşağı etkilerken, kentleşme 

politikası ile insan yerleşmeleri uygar ve sağlıklı bir hale gelmektedir. Kentleşme 

politikası olmayan bir ülke, içsel nüfus baskısına dayanamaz. Kentleşme politikası bir 

ülkedeki hızlı nüfus artışı ve göçü yönlendirmede, sanayi ve ticaret merkezlerinin şehir 

ve bölgelere rasyonel şekilde dağıtımında önemli bir görev üstlenmektedir. Bir ülkede 

uygulanan başarılı bir kentleşme politikası ile hem nüfus baskısı azaltılabilir, hem de 

nüfus dinamik bir güç olarak kontrol edilebilir. Yine başarılı bir kentleşme politikası ile 

eğitim, iş, sanayi, kültürel, resmi ve özel tesis, konutlar arasında belli bir uyum 

sağlandığı için zaman ve enerji tasarrufu sağlanmakta ülke topraklarından verimli 

şekilde faydalanılabilir. Kentleşme politikası 5 –10 – 20 yıl gibi uzun dönemleri kapsar 

ve gelecek açısından varılmak istenen kentleşme hedeflerine ulaştırır. Ülkemizde bu 

63 ÇEZİK, a.g.e. s. 20. 

30

politikanın temel belirleyicisi Bayındırlık ve İskan Bakanlığıdır. Fakat bu konuda 

uygulamada belirleyici rolü, belediyeler oynar. Belediyeler imar planlarının uygulayıcısı 

olmasından dolayı, yeni imar alanlarının açılmasında ve düzenlemesinde tasarruf 

yetkisine sahip oluşu ile kentlerimizdeki yapılaşmanın asıl belirleyicisidir. 

Türkiye’nin kentleşme ve kent planlaması konusundaki yasal düzenlemelerin 

tarihi seyri incelendiğinde; 1923 – 1928 yılları kent planlaması konusunda yasal 

herhangi bir düzenlemenin olmadığı yıllardır. Bu tarihler arasında herhangi bir zorunlu 

imar planı yoktur. 1930 sayılı Belediyeler Kanunu ile 1930 yılında bu eksiklik giderilmiş 

ve imar planları zorunlu hale getirilerek, yapı işlemlerinde bu planlara uyulması şart 

koşulmuştur. Bundan sonra 1933 yılında Belediye Yapı Yolları Kanunu, 1956 yılında 

6785 sayılı İmar Kanunu hazırlanarak yürürlüğe girmesi ile imar konusundaki diğer 

yasal düzenlemeler oluşturulmuştur. En son olarak bu alanda 3194 sayılı İmar Kanunu 

ile düzenleme yapılması yoluna gidilmiş ve yapı mevzuatları sıkı hükümlere 

bağlanmaya çalışılmıştır. 

İmar planları ile insan, aile ve toplum hayatını yakından etkileyen fiziki çevre 

yaşanabilecek bir hale getirilmek istenmektedir. Ayrıca yatırımları fiziki olarak verimli 

kılmak, toprağı koruma ve rasyonel olarak dağılımını sağlamak gibi amaçlarda 

güdülmüştür. Ülkemizde yapılan imar planları Bölge Planları ve İmar Planları olmak 

üzere ikiye ayrılır. Bölge Planları Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kontrolünde 

hazırlanır. DPT bu planları ya kendisi yapar ya da yaptırtır. Bölge Planları açısından 

Türkiye Marmara, Ege, Orta Anadolu, Antalya, Çukurova, Batı Karadeniz, Doğu 

Karadeniz, Doğu Anadolu Bölgeleri olmak üzere 8’e ayrılmıştır. İmar Planları ise Nazım 

İmar Planları ve Uygulama İmar Planı olarak ikiye ayrılır. 3194 Sayılı İmar Kanununa 

göre nüfusu 10.000’i aşan yerleşim birimlerinde imar planları yaptırılması zorunludur. 

Sayıca daha küçük yerlerde ise imar planı yapılıp yapılmayacağı o yerin Belediye 

Meclisinin kararı ile yapılmasına karar verilir. 

31

Yine Türkiye’de konut sorununa çözüm üretilmesi için kamu gücünü kullanarak, 

Toplu Konut Uygulaması ve kredi vb. finansman aracılığı ile desteklenen ve Kooperatif 

Kanununa tabi kooperatifler aracılığı ile düzenleme yapılması yoluna da gidilmiştir. Bu 

yollarla dar gelirli aileler konut sahibi yapılmaya çalışılmıştır. 1961 Anayasası Toplu 

konut konusunda yasal düzenlemeler getirmesi ile Toplu Konut Uygulamalarının 

başlangıcını oluşturulmuş . Bundan sonra 2487 sayılı Toplu Konut Kanunu ile 

Bayındırlık ve İskan Bakanlığı ile Mahalli İdareler toplu konut yerleşme alanlarını 

seçmeleri konusunda yetkilendirilmiştir. Kanunla Kamu Konut Fonu adında bir fon 

oluşturularak mali finansman sorunu çözülmeye çalışılmış ayrıca Toplu Konut Yüksek 

Kurulu oluşturulmuştur. Kurul fonun kullanımı, planların önceliklerini belirleme, konut 

kredisi verilme ilkelerini tespit gibi yetkilerle donatılmıştır. 

Bu alanda ikinci bir yasal düzenlemede 2985 Sayılı Toplu Konut Kanunudur. 

Kanunla Toplu Konut Fonu adında bir fon kurulmuş ve tekel ürünleri, alkollü içecekler 

ve akaryakıt satışlarından alınacak belli bir yüzde vb. yollarla finansman sağlama yoluna 

gidilmiştir. Toplu konut düzenlemeleri ve uygulamalarında kat edilen yola bakılınca 

uygulamanın nispeten başarılı olduğu görülebilmektedir. Sağlıklı ve ucuz konut tahsisi 

sağlanmış, kamu arazileri verimliliklerine göre kullanılması yoluyla rasyonel 

dağıtılabilmiş, düşük gelirli pek çok aile yeni konuta kavuşmuştur. 

Kentleşme konusunda şuan da yürürlükte bulunan 1982 Anayasasındaki yasal 

düzenlemelere bakıldığında; herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkının 

bulunduğu, çevrenin geliştirilmesinde, çevre sağlığının korunmasında ve çevre 

kirlenmesinin önlenmesinde devletin ve vatandaşlarının ödevleri olduğu belirtilmektedir. 

Yine Anayasanın 57. Maddesinde; Devletin, şehirlerin özelliklerini ve çevre şartlarını 

gözeten bir planlama çerçevesinde, konut ihtiyacını karşılayacak tedbirleri alması ve 

toplu konut teşebbüslerini desteklemesi öngörülmüştür. Bu yüzden sağlıklı bir çevre 

ancak yetkili organların alacağı isabetli imar kararlarının varlığı ile 

gerçekleştirilebilecektir. Diğer bir ifade ile imar kararları, sağlıklı yaşanabilen bir 

32

çevrenin oluşturulmasında en önemli araçlardan biridir. İmar kararları imar planları, 

tüzükler, yönetmelikler ve idarenin imar kararlarından oluşmaktadır 64 . 

Türkiye’deki kentleşme kavramını tarihi perspektifi içinde inceleyecek olursak; 

Türkiye ve Anadolu coğrafyasında kentlerin doğuşu ve gelişmesi, ilk çağların 

başlangıcında M.Ö. 7000 – 6000 yılları arasında görülmüştür. Uygarlıkların beşiği olan 

Anadolu, Paleolitik dönemden beri insanların toplu olarak yerleşim mekanı olmuştur 65 . 

Türkiye’ de yapılan Arkeolojik araştırmalar ilk insan faaliyetlerinin, Eski Taş 

Devrinde (Paleolitik) görüldüğünü göstermiştir. Arkeolojik bulgular Anadolu’nun ilk 

insanlarının Akdeniz yöresinin karstik yapısı sebebiyle Güney Toros’larda yaşadıklarını 

göstermektedir. Neolitik çağda ise yerleşmeler Anadolu’ da daha da yaygın hale 

gelmiştir bu devirde yine tarla bitkileri ile hayvancılık faaliyetleri de yürütülmüştür. 

Genellikle bu devirde yerleşimler kerpiçten olup, güvenlik açısından sıkışık şekilde 

düzenlenmiştir. M.Ö. 4000 – 3000 yılları arasının yerleşimlerinin en önemli karakteristik 

özelliği yerleşmenin ülke düzeyine yayılmış olmasıdır. M.Ö. 3000 – 2000 yılları 

arasında ise köy topluluklarının yerleşmeleri devam ederken, bu toplulukları yönetecek 

bir idareci sınıf ortaya çıkmıştır. Bu idareci sınıfın doğuşu ile yerleşme birimleri 

arasında köyden daha farklı bir yerleşim yerinin doğmasına sebep olmuştur. Bu farklı 

yerleşim biriminin ismi ise kent olmuştur 66 . 

Anadolu, M.Ö. 1200 yılına gelinceye kadar pek çok kavmin göçüne sahne 

olmuştur. Yapılan bu göçler sebebiyle Anadolu yöredeki kültürlerden etkilenen ve 

onların getirdikleri ile çeşitlilik gösteren bir hal almıştır. Bu çağda Türkiye’nin zengin 

maden yataklarının varlığı maden üretiminin ve ihracatının artmasını beraberinde 

getirmiştir. Özellikle güneyindeki ülkelerle yapılan ticari faaliyetler, ticari kolonilerinin 

ve ticaret kentlerinin gelişmesine sebep olmuştur. M.Ö. 19. ve 18. yy. da Asur’lar 

devrinde ticaretin daha da gelişmesi kentlerin gelişmesine de yol açmıştır. Kentlerin 

gelişmesinin doğal sonucu da kentler de ticaret ve dinsel örgütleri denetleyecek ve 

64 Ali ÖZTÜRK, Türkiye 12. Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu 16-18 Kasım 1988, Ank.1988, s. 60. 

65 Necdet TUNÇDİLEK, Türkiye’de Yerleşmenin Evrimi, İst. Üniv. Deniz Bil. Enst Yay. İst.,1986, s. 4. 

66 TUNÇDİLEK, a.g.e., s. 15. 

33

organize edecek kent otoriteleri ortaya çıkmıştır 67 . Bu kent otoritelerinin doğması ile 

mahalli idareler oluşmaya başlamıştır. 

Hitit devleti döneminde Anadolu medeniyeti açısından çok önemli gelişmelerle 

doludur. Bu dönemde yapılmış olan yasalarla devletin her yönden gelişmiş olduğu 

görülebilir. Sulama organizesinin yasalarla sağlanışı tarımın gelişmesine yardımcı 

olmuştur. Toprak mülkiyeti kavramı da Anadolu’da Hititlerle başlamıştır. Urartular 

döneminde devlet ufak ufak eyaletlerin kendilerine bağlanması ile konfederasyon 

şeklinde oluşurken, sınır ilhakları ve yağmacılığın yaygınlığı sebebiyle şehirler kale kent 

görünümünde olmuştur. Lidya devleti döneminde ticaretin gelişmesi ile bu devletin 

kurulduğu topraklar olan Ege Bölgesinde kentlerin görünümü ve mimari yapıları 

artmıştır. Özellikle Başkent Sard şehri çağın en gelişmiş kenti olmuştur. 

Anadolu’da Bizans İmparatorluğu döneminde, kentsel alanlardaki dönüşüm Asya 

ve Avrupa üzerindeki ticaret yollarının Anadolu’dan geçmesinin avantajı ile ticaret 

kentlerinin daha da genişlemesi ve büyümesi şeklinde olmuştur. Türk boyları tarafından 

İslamiyet’in kabulü sebebiyle İçbatı Asya’dan gelen göçebe Türk boylarının Anadolu’ya 

sızmaları ile beşeri yapı bir takım değişmelere sahne oldu. Göçebe toplulukların Doğu 

ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine yerleşmesiyle Anadolu kırları, aniden gelişen köyler 

şeklinde yeni bir gelişmeye sahne olmuştur. Özellikle bu ilk göçmen Türk akımından 

sonra sayıları yarım milyon olduğu tahmin edilen bir konar göçer aşirette Anadolu’ya 

göç etmiştir. Bu göçmen kesim, sınır boyları ile dağlık sahalara yerleştirilmiştir. 

Selçuklular döneminde özellikle küçük köylerin yerlerini büyük köylerin aldığı 

görülmektedir. Toprağın işletim sisteminde mülk, tımar, vakıf uygulaması ise köylerin 

ve köy topraklarının verimli kullanımını sağlıyordu. Bu uygulama ile hem toprak boş 

kalmıyor hem de üretimin devamlılığı sağlanıyordu. Bu yüzden topraktan elde edilen 

67 TUNÇDİLEK, a.g.e., s.19. 

34

ürünlerde büyük bir artış sağlanmıştır. Selçuklu döneminde daha önceden varlığını 

yitirmiş kent ve kasabalar yeniden canlandırılmıştır 68 . 

Osmanlı imparatorluğu döneminde kentleşmenin genel çizgisine bakıldığında ise; 

aşiretin ilk kurulduğu yıllarda devletin gelişme çizgisinin en rahat olarak Bizans 

üzerinde olacağı tespit edildiği için Bizans sınırına göçmen aşiret ve obaları iskan etme 

politikası güdülmüştür. Bu yüzden Konar-Göçer obalar bu bölgelere yerleştirildi. Bu 

bölgelerde göçebeler, küçük küçük obalar halinde Kocaeli yarım adası üzerinde iskana 

tabi tutuldular. Yine Bizans’tan ele geçirilen kentlere nüfus yönlendirilerek kentleşme ve 

kent nüfusunun artırılması sağlanmış oldu. Ayrıca Rum köylerine dokunulmayıp 

bunların yakınlarına veya aralarına Türk köyleri kurulması yoluna gidildi. Yine güvenlik 

açısından elde tutulması gerekli tepe ve dağlara, işlek yollar üzerine, karakol, geçit ve 

kasabaların etrafına onların geçinmelerin sağlaması amacıyla köyler kurulmuştur. 

Osmanlıların Batı Anadolu’da yürüttükleri kırsal yerleşim yerlerini iskan etme 

politikası, Rumeli’ye geçtikten sonrada sürmüştür. Anadolu’daki yoğun konar- göçer 

nüfus Rumeli’de toprak verilmesi ile bu bölgeye yerleştirildi. Marmara ve Rumeli 

bölgesinde bu şekilde yüzlerce Türk köyü kuruldu. Bu tarihteki göçler sadece kırsal 

yerleşimlerden olmakla kalmamış aynı zamanda Anadolu’daki kentli nüfus da Rumeli 

ye hareket ederek bu bölgelerin kentlerinin gelişmesine yardımcı olmuştur. 69 

17 – 18 yy.da Osmanlı ticaretinin Avrupa ülkelerinin sömürgesine girmesi 

üzerine, iyice zayıflayan ticaret yapısı ve geleneksel el sanatlarına dayalı Osmanlı 

sanayisi bile artan ayrıcalıklı ithalat (kapitülasyon) karşısında dayanamayıp çözüldü 70 . 

Ülkenin ekonomik gücünü kaybedişi ile duran bayındırlık yatırımları, köylerin şehirlerin 

ve bunların birbirleri arasındaki bağlantılarını zorlaştırmıştır. Eşkıyalık, isyanlardan 

sonra ülkenin içteki en büyük sorunu haline gelmiştir. Devletin ekonomik gereksinimleri 

halkın üzerindeki vergi baskısını da arttırması şartları iyice ağırlaştıran başka bir etmen 

68 TUNÇDİLEK, a.g.e, s. 51. 

69 TUNÇDİLEK, a.g.e, s. 59. 

70 KAZGAN, a.g.e., s.16. 

35

haline gelmiştir. Aşar vergisi köylüler üzerindeki en ciddi vergi türü idi. Tıkanan toprak 

ve çiftçilik sistemi ve belli başlı şehirlere göç olgusu ile bu devirlerde tanışmaya 

başlanmıştır. 

Osmanlının son devrelerinde kentleşme açısından en modern görünüme sahip 

kent İstanbul idi. Bu şehir 1850’li yıllardan sonra reform niteliğindeki belediyecilik 

hizmeti ile tanışmıştır. Aydınlatma, demiryolu ve tramvay hizmetleri gibi faaliyetler, 

belli planlara göre yapılmış olan kamu binaları, bankalar, tesisler, parklar gibi yapılarla 

modern bir kent görünümü sergilemekte idi. Bunda en büyük iki etken ise 

imparatorluğun başkenti olması ve ülke ticaretin kalbinin İstanbul’da atması idi. Çağının 

modern bir Avrupa kenti görüntüsü sergileyen İstanbul’dan başka İzmir, Trabzon, Sivas, 

Adana, Bursa gibi şehirler dikkati çekmektedir. 

Cumhuriyet devrinde ise kentleşme konusunda ilk olarak; yeni kurulan Türkiye 

Cumhuriyeti devletin ekonomik sistemini belirlemeye yönelik İzmir’de yapılan Türkiye 

İktisat Kongresinde (1923) kentleşme ile ilgili doğrudan hükümlere rastlanmazken, 

bayındırlık yatırımlarının arttırılması ve ulaşım imkanlarının arttırılması 71 ilkelerini 

kentleşmeyi hızlandırıcı etkiler olarak kabul edebiliriz. Türkiye’de 1920’li yıllardan 

1950’li yıllara kadar belirgin bir kentleşme politikası olduğunu söylemek zordur. Bu 

devirde kentleşme konusunda temel noktaları; Belediye Kanunu, İl İdaresi Kanunu, Köy 

Kanunu ve Sanayi Planlarında yer alan Sanayi Tesislerini ülke geneline yayma 

politikalarında bulabiliriz. 

Türkiye’nin kentleşme ile tanışması, kentsel politikalar üretme ihtiyacı, sağlıklı 

bir kent temin etme gereği 1950’ li yıllardan sonra kırsal alanların şehre göç etmesi ile 

olmuştur. Bu tarihlerden sonra kırsal alanlardaki artan nüfus ve tarımda makine 

girdisinin kullanılması ile atıl kalan işgücü, şehirlere yönelmeye başlamıştır. Türkiye’de 

1950 yılından sonra çok partili döneme geçildiğinde kırsal alanlara kamu hizmeti 

götürme amacı ön plana çıkmış ve bu tarihten sonra, kırsal alanlara yönelik bayındırlık 

71 Yakup KEPENEK, Nurhan YENTÜRK, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, 10.Bas, İst., 2000, s. 34. 

36

amaçlı yatırımlar yapılmaya başlanmıştır 72 . Bu bayındırlık yatırımlarının da kentleşmeyi 

uyardığını söylemek mümkündür. 

Türkiye’de kentleşme sorunlarının büyük önem kazandığı ve kentleşme çabaları 

ve onun yarattığı sorunların yatırım planlarında yer alması gereği ilk defa 1960’lı 

yılların ikinci yarısında dikkati çekmiş ve 2. Beş Yıllık kalkınma planında bu konuyla 

ilgiyi bir bölüm yer almıştır 73 . Kalkınma Planlarında ise Kentleşme uygulamaları 

aşağıdaki şekilde seyretmiştir. 

Türkiye, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planında (1.BYKP-1963–1967); Kentleşme 

konusu; Büyük Şehir Bölgeleri, nüfusun ve ekonomik eylemlerin aşırı derece de 

toplandığı, bunun sonucu olarak ta pek çok ekonomik ve fiziksel sorunları olan yerler 

olarak tanımlanmıştır. Bu bölgelerin bu durumdan kurtarılması için, buraların 

etraflarında yeni çekim ve büyüme merkezleri ve endüstri kuruluşları kurarak nüfusun 

ve ekonomik etkinliklerin daha dengeli ve düzenli şekilde dağıtmaya yarayacağı 

düşünülmüştür 74 . 

1960’lı yıllardan sonra artan nüfus ve tarımda makineleşme gibi nedenlerle 

yoğun olarak kırsal alanlara başlayan göçler ile kentleşme hızı artmıştır. İkinci BYKP 

döneminde; Kentleşme açısından kamu yatırımlarının geri kalmış bölgelere yapılması 

önceliğinin sağlanması, şehirleşmenin desteklenmesi ve şehirleşmeden, ekonomiyi itici 

bir güç ve gelişme aracı olarak yararlanılması ve de şehirleşmenin yurt düzeyinde 

şekillenmesinde, bütün yerleşme sistemi ile birlikte düşünülmesi gibi yaklaşımlar 

benimsenmiştir. II. Planda kırsal alanlara yapılacak yatırımlarda, bu alanların gelecekte 

şehirlerle kuracakları ilişkiler üzerinde hızlandırıcı etki yaratacağı düşünülmüştür. 

Gelişmenin üç temel alanı, Endüstrileşme – Tarımda Modernleşme – Şehirleşme üçgeni 

olarak belirlenmiştir. Planda Şehirleşme sorununu çözümünde, şehir çevre ilişkisi 

birlikte ele alınacak ve bu şekilde çözülme kavuşturulmaya çalışılacaktır. 

72 KELEŞ, Kentleşme Politikası, s.15. 

73 Asuman YÜCEL, Büyükşehir Yönetimi, İstanbul İçin Bir Model ve İç Göçlerin Yönlendirilmesi, 

DPT Yay. 1994, s. 3. 

74 Orhan GÖÇER, Ülke Planlama Çalışmaları İçinde Gelişme Aksları, Doç. Tezi , İTÜ, İst.1977, s.158. 

37

2. B.Y.K.P.’da göç edenlerin genel yerleşme politikasına göre şehirleşme 

ilkelerine uygun yerleştirilmesi sağlanacak, alınacak sosyo ekonomik kararlar, dengeli 

bir şehirleşmeyi sağlamaya yönelik olacaktır. Buna göre uygulanacak politikalar; büyük 

şehirlerin, büyüklükleri ölçüsünde şehirleşmeye bir güç ve işlev kazandırdıkları için, 

büyümesi önlemeye çalışılmayacak, gelişmeleri desteklenecektir. Şehir ve köy 

arasındaki kasaba birimi gelişme olgusu içersinde ara kademeler oluşturdukları için 

şehrin gelişmesini sınırlamaktadır. Bu yüzden şehir ve köy ilişkilerini sanayi ortamı 

gereklerine göre gelişmesi için kasabaların gelişmesi yerine, şehirlerin gelişmesi 

desteklenecektir 75 . Şehirleşme ve hafif endüstri, şehirleşme politikasındaki temel araçlar 

olmuşlardır. İkinci plan döneminde; şehirleşme konusunda tespit edilen politikalara 

rağmen gelişmeler tutarlı olmamış, planda ve yıllık programlarda konulan politikalar ve 

tedbirler uygulamada geniş ölçüde aksaklığa uğramıştır Şehir planları, kalkınma planları 

ile tutarlı şekilde bağdaştırılamamıştır 76 . 

Üçüncü BYKP döneminde (1973 – 1977); Büyük şehir merkezlerine yönelik 

nüfus akımı yerine, sosyal ekonomik ve kültürel organizasyonun bütünleşmesini 

sağlayacak bir şehirleşme olgusu yaratılmaya çalışılmıştır. Planda Şehir ve kır arasında 

kademeli olarak karşılıklı ve fonksiyonel ilişki sağlanacaktır. Şehre göç etmiş nüfusu, 

kurulan olan organize sanayi bölgeleri ile kontrol altında tutmaya çalışılmıştır. 

Şehirleşme sürecinin yönlendirilmesinde alt yapı yatırımları önemli bir yönlendirici etki 

aracı olarak kullanılmaya çalışılmıştır. Büyük şehirlere yapılacak yatırımlar, fonksiyon 

ve zaman, mekan tutarlılığı sağlamak üzere birbirleri üzerinde tamamlayıcı projeler 

halinde sunulmaya çalışılmıştır. Şehirleşme hızı % 6 dolaylarında olması tahmin 

edilmiştir 77 . 

Dördüncü BYKP kentleşme hedefleri genel itibari ile; kentlerdeki arsa ve arazi 

kullanımlarının kamu yararı gözetilerek kullanılması, kamuya ait arsa ve arazilerin konut 

75 GÖÇER, a.g.e., s.161. 

76 GÖÇER, a.g.e., s.164. 

77 GÖÇER, a.g.e., s.165. 

38

yapımı için mahalli idarelere devredilmesi, ucuz ve sağlıklı konut yapımı için kanuni 

düzenlemeler yapılması olarak belirlenmiştir. Kentleşmede esas hedef olarak dar gelirli 

kesimin ev sahibi olmasına özen gösterilmesi ve de tek tek konut yapılması yerine toplu 

olarak konut yapılması politikası benimsenmeye çalışılmıştır. 

Beşinci BYKP’da kentleşme açısından konut yapımı ile ilgili düzenlemelerin 

varlığı dikkatimizi çekmektedir. Bu planda konut inşaatında yıllık % 12 bir büyüme 

hedeflenmiş ayrıca konut ihtiyacının her yıl % 17 oranında artacağı tespit edilmiştir. 

Toplu Konut İdaresi Başkanlığının toplam konut ihtiyacının yarısını karşılaması 

hedeflenirken, kamu lojman inşaatına başlanması ve 10 yıl içersinde tamamlanması 

öngörülmüştür. 

Altıncı BKYP’da çevre, karşımıza yükselen bir değer olarak çıkmaktadır. (1990– 

1994) Planda çevre bilinci yaygınlaştırılmaya çalışılmış, planlama aşamalarında 

çevrenin göz önünde tutulması, imar yasası bünyesinde çevresel etkileşim boyutu göz 

önüne alınarak yasa yeniden gözden geçirilmelidir. Planda kıyı şeritlerinden 

yararlanırken kamu yararı kavramının etkin olarak uygulamaya katılacağı hesap 

edilmiştir. Arazilerin gerçek olarak tasnif edilebilmesi için, toprak, etüd ve haritalama 

işleri ulusal bir program dahilinde ele alınması düşünülmüş, arazilerin, 1. 2. 3. sınıf 

tarım arazisi olarak tespiti sağlanmak ve buraların toprak, sanayi, altyapı, iskan ve 

turizm amacı ile kullanımı önlenmeye çalışılmıştır. 

Altıncı plan döneminde şehirleşme hızı V. plana göre bir azalma ile % 4.58 

oranında gerçekleşeceği tahmin edilmiştir 78 . Planda yerleşme alanlarına sağlıklı ve 

kaliteli bir çevre sağlanması esas alınmış, orta büyüklükteki şehirlerin (50.000 – 

500.000) gelişmesi istenilmiş, şehirler arasında ihtisaslaşmanın sağlanması ve şehirlerin 

sanayi, turizm, eğitim gibi belli fonksiyonlara ayrılmasına ağırlık verilmesi 

düşünülmüştür. Şehir imar planlarının hızla tamamlanması, arsa üretiminin sağlıklı hale 

getirilmesi, imar planları dışındaki yapılaşma önlenmek istenilmişse de bunda başarılı 

78 VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yay. Yayın No: 2174, s. 84. 

39

sonuçlar alınamamıştır. Bunun sebeplerinde ise yerel yönetimlerin siyasi rant sebebi ile 

kaçak yapılaşmaya göz yummaları ve de merkezi hükümetin oldu bitti şeklinde 

gerçekleşen göç akımlarına karşı imar affı gibi nedenlere başvurması olmuştur. 7.BYKP 

kentleşme açısından 6. planın devamı niteliğinde olup uygulamada önemli başarılara 

imza atamamıştır. 

8. BYKP’da kentsel alanlarda bilimsel esaslara dayalı planlara göre arsa 

sunumunu ve düzenli yapılaşmayı kolaylaştıracak esnek ve etkili yöntemlerin tespiti ile 

etkin denetim ve yönetim biçim ve araçların geliştirilmesi, mevcut konut piyasasında fon 

fazlası olan kesimlerden fon ihtiyacı olan kesimlere kaynak aktaran konut finansman 

sistemlerinin oluşturulması hedeflenmiştir. Ülkemizde doğal afetler sonucu ortaya çıkan 

konut sorunu ele alınırken bürokratik mekanizmaların hızlandırılması için gereken yasal 

düzenleme, örgütlenme ve kurumlaşmanın sağlanması, konut ve kentleşmeye ilişkin 

karar verme ve izleme süreçlerinin etkinliğinin arttırılması için kısa sürede doğru, 

güncel, güvenilir ve standart bilgilere ulaşabilecek coğrafi bilgi sistemine dayalı bir veri 

tabanının oluşturulması, konut ve çevre kalitesini belirleyen standart, yönetmelik ve 

diğer mevzuattaki eksikliklerin Avrupa Birliği (AB) Mevzuatı ile uyumlu bir yaklaşımla 

tanımlanması, mevcutların güncelleştirilmesi gibi hedefler saptanmıştır. 

Türkiye’nin Kentleşme konusundaki genel serüveni bir analize tabi tutulduğunda 

değişik sonuçlara ulaşılır. Türkiye hızlı nüfus artışı ve göçler sebebiyle yoğun bir 

kentleşme baskısı hissetmiştir. Bu baskının yüksekliği sebebiyle düzenli kentleşme Batı 

toplumlarındakine benzer şekilde sağlanamamıştır. Türkiye’nin hızlı nüfus artışı ülkenin 

her yerinde dengeli ve düzenli olmadığı ve nüfusun bazı bölgelerde yoğunlaştığı 

görülmektedir. Nüfus artışı sebebiyle ortaya çıkan şehirleşmenin bir sonucu olarak şehir 

merkezlerinin nüfusu artarken, diğer taraftan da nüfusun yoğunlaştığı, Şehirsel 

Yoğunluk Merkezleri oluşmuştur. 

79 

Bu yoğunlaşmalar endüstri, hizmetler, tarım 

sektörünün iş yerlerine sahip olan şehirler de oluşmaktadır. Endüstriyel bölgedeki 

yoğunlaşmalar Doğu ve Güneydoğu, Doğu Marmara (İstanbul, İzmit, Adapazarı, Bursa), 

79 GÖÇER, a.g.e., s.146. 

40

Ege ve Çukurova da İzmir ve Adana , Batı Karadeniz ve İç Anadolu’nun Kırıkkale 

Elmadağ civarında görülmektedir. Hizmet sektöründeki yoğunlaşmalar Ankara ve 

Eskişehir, tarım sektöründeki yoğunlaşmalar ise Çukurova, Kazova, Adapazarı Ovası, 

Doğu Karadeniz sahili civarında görülmektedir. 

Şehirleşmenin yoğun olarak görüldüğü bölgeler ise; Marmara’da ; İstanbul, 

İzmit, Sakarya, Hendek, Yalova, Karamürsel, Gölcük, Akyazı, M.Kemalpaşa, Bursa, 

Gemlik, Orhangazi yer almaktadır. Ege bölgesinde; Bergama Akhisar, Manisa, İzmir, 

Söke, Aydın, Nazilli, Turgutlu, Salihli, Alaşehir, Bayındır, Ödemiş, Tire, Denizli, 

Sarayköy yerleşmeler yer almaktadır. Batı Karadeniz Bölgesinde Bolu, Düzce, 

Akçakoca, Ereğli, Zonguldak yer almaktadır. Orta Anadolu da; Ankara, Çubuk, 

Elmadağ, Kırıkkale, Konya, Kayseri yer almaktadır. Çukurova da; Mersin, Tarsus, 

Adana, Ceyhan, Osmaniye, Kozan, Kadirli, Dörtyol, İskenderun, Antakya, Samandağ, 

Maraş, Türkoğlu, Bahçe, İslahiye, Hassa, Kırıkhan, Reyhaniye, Kilis, Gaziantep, Nizip, 

Suruç, Şanlıurfa yer almaktadır. Orta Anadolu civarında ise Gümüşhacıköy, Merzifon, 

Amasya, Turhal, tokat yer alırken Doğu Karadeniz de Bafra, Samsun, Giresun, Ordu, 

Trabzon, Rize, Çayeli yer almaktadır. 

III – TÜRKİYE’DE GÖÇ VE GÖÇ HAREKETLERİ 

1 – Ülkemizde Göç Kavramı ve Görülen Göç Şekilleri 

Ülkemizde göç kavramı son yıllarda ortaya çıkan bir olgu değildir. Tarihsel 

süreçte her zaman toplum yapımızda göçler görülmüştür. Yerleşik hayata geçmeden 

önceki devrelerde atın varlığı sayesinde hızlı hareket yeteneği ile Türkler etrafındaki 

bölgelere göç etmişlerdir. Hızlı hareket yeteneğine sahip olan Türkler çevrelerindeki 

toplulukların hiçbir zaman uzun süreli egemenliği altına girmemişlerdir. 

Uygur devleti ile yerleşik hayata geçilmesi ile birlikte dinamik bünyeli bu unsuru 

kaybetmeyen Türkler, devletlerin içerlerinde mutlaka hareketli bir grup 

41

ulundurmuşlardır. Bu tür hareketli gruplar sayesinde hem iklim koşullarına uygun 

olarak tarım ve hayvancılık faaliyetlerini sürdürmüşler, hem de nüfus kontrol altında 

tutularak ülkenin iç ve dış güvenliği sağlanmıştır. Türk topluluklarının dinamik unsuru 

olan göçler ayrıca Türklerin, anayurtlarından uzak değişik iklim bölgelerinde devlet 

kurabilmesine, böylelikle tarih sahnesinden silinmemesine yol açmıştır. Türkler bu 

dinamik unsuru sayesinde değişik coğrafi şartlarda, değişik medeniyet ve etnik 

bölgelerde, her bölgenin şartlarına ve adetlerine uygun devletler kurabilmiştir 80 . 

Türk toplumunun bu dinamik yönünün varlığından dolayı çeşitli kesimlerce ileri 

sürülen Türk kültürün göçebe bir kültür olduğu iddiaları da doğru değildir. Türk 

medeniyeti göçebe değildir sadece dinamik bir haldedir. Atatürk’ün bu konu üzerinde 

1932 yılında 1. Tarih Kongresinde de belirttiği gibi “Bu günün Türk Çocukları biliyor 

ve bildireceklerdir ki, onlar dört yüzyıllık çadırlı bir aşiretten değil, on binlerce yıllık ari, 

medeni yüksek bir ırktan gelen yüksek kabiliyetli bir millettir” 81 . 

Türklerde bu dinamik unsur sebebiyle İmparatorluklar içinde her boy kendi 

özelliğini korurdu. Gerektiğinde boyların, birkaç gün de tamamen seyyar hale gelebilen, 

birkaç günde ise tamamen birleşik hareket eden yüce bir güç haline gelen birlikler 

kurabilme başarıları, onların tamamen göçebe oldukları şeklindeki iddiaları çürütecek 

niteliktedir 82 . Ayrıca Türk toplulukları göçleri esnasında ele geçirdikleri toprakları 

üzerinde adaletli şekilde de davranmışlardır. Tarım ve ticaretle uğraşan yerleşik 

toplulukları üzerinde söz sahibi olunca, yerleşik düzende dışarıdan gelebilecek 

tehlikelere karşı onları hakça korumuş karşılığında vergi almışlardır 83 .Eskiye nazaran 

günümüzde bu hareketli toplulukların sayısı neredeyse yok denecek kadar azdır. 

Günümüz Türkiye’sinde sadece İç Anadolu bölgesinde ve Toros larda yörük adı verilen 

hareketli gruplar kalmıştır. 

80 Tarık Zafer TUNAYA, Türkiye’nin Siyasi Gelişmeleri, Baha Matb. İst.. 1970 s. 8. 

81 Haluk TARCAN, Ön-Türk Uygarlığı, 3. Baskı, Mustafa Kemal Der. Yay. İst. 2001. s.2. 

82 Cladue COHEN, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yıldız MARAN) E yay. 

İst,1984 s. 23. 

83 Yasemin İNCEOĞLU, Medya ve Toplum, Der Yay., İst., 1998, s. 23. 

42

Ülkemizde Cumhuriyetin kuruluşundan sonraki yıllarda nüfus değişimleri hariç 

önemli göçlere rastlanmaz. Bu değişimler ise Lozan Konferansı sebebiyle olmuştur. 

Türkiye’nin gerçek anlamda göç serüveni 1960’lı yıllardan sonra ortaya çıkmıştır. Göç 

serüveninin başlamasında ise 1950’li yıllarda gerçekleşen toplumsal dönüşüm önem arz 

etmektedir. 2. Dünya Savaşı sırasında gerçekleştirilen sermaye birikimi ve özellikle 

ticaret sermayesinin varlığı, çok partili siyasal yaşama geçilmesi, ekonominin dış yardım 

ve yabancı sermayeye açılması gibi sebeplerle ekonomik ve toplumsal gelişme boyut 

değiştirmiştir. Bu dönemler itibari ile tarım kesiminde traktör kullanımının artması ve 

kısmen makineli tarıma geçilmesi, özellikle karayolları olmak üzere ulaşım sektöründeki 

iyileşmeler sebebi ile kırsal kesimlerden şehirlere akmaya başlayan nüfus ile göç 

başlamıştır 84 . 

Ülkemiz, 1960’ lı yıllardan itibaren ise, yabancı ülkelerdeki işgücü talebine karşılık 

olarak on binlerle başlayan, bugün ise sayıları 4.5 milyona yakın insanımızın dış 

ülkelerde yönelik olarak gerçekleştirdiği göçler ile tanışmıştır. Dış göçlerin mahiyetinin 

incelenmesinde ise, yabancı ülkelere önceleri geçici olarak ve belli bir miktar para 

kazanılmasından sonra dönme amacıyla gidilirken, daha sonraları gidilen ülkelerin, 

gelenlere çalışma izinlerinin yanında, aileleri ile ikamet izni de tanıması ile bu ülkelere 

kalıcı olarak yerleşme sürecinin içine girildiği görülür. Dış göçlerin geniş çaplı sosyo 

ekonomik etkileri olmuştur. Avrupa’ya giden göçmenlerimizin ülkeye gönderdikleri 

dövizin sağladığı katkının yanında yıllık izinlerde Türkiye’nin tercih edilmesi ve batı 

toplum tipinin yaşam tarzına dair tutumlar, kırsal alanlarda az da olsa model alınan 

sosyal davranış şekilleri oluşturması bakımından önemlidir. 

Ülkemizde son kırk yıldaki hızlı göç hareketleri sonucunda ortaya pek çok 

sorunları beraberinde taşıyan bir kentleşme kavramı ortaya çıkmıştır. Kentleşme 

kavramı bu göçün ortaya çıkardığı içsel gereksinimlerin etkileri ile oluşmuştur. Yalnız 

Türkiye’deki kentleşme, Batıda ki kentleşme kavramından sıyrılarak her gün büyüyen 

84 KEPENEK ve YENTÜRK, a.g.e., s. 69. 

43

ir sorun yumağı haline gelen kent dokusu ile kente gelenlerin kendi başlarının çaresine 

baktıkları gecekondu alanlarının artması ile eş anlamı hale gelmiştir 85 . Kırsal 

alanlarımızın boşalması ve kentlerimizin azami şekilde doluşu ile oluşan bu süreç 

sonucunda, 21. yy. da kentlerimiz adeta büyük bir köy durumuna dönüşmüş, köy 

yaşamında görülen gündelik yaşam manzaraları, sanayi bölgelerinin etraflarında olağan 

görüntüler haline gelmiştir. 

Türkiye’de devlet göçlerin yönlendirmesine müdahil olamamış, daha çok 

gelişmeler karşısında günlük politikalara ve siyasi müdahaleler ile yetinme durumunda 

kalmış hatta kısmen uyguladığı yanlış politikalar sonucu göçün sebebini oluşturmuştur. 

Kalkınma programlarında öngörülen hedefler tutturulamamış, imar planları çoğu kez 

değiştirilmiş, delinmiş, yerel yönetimlerde siyasi ve lobi baskıların sebepleri gibi 

etkilerle aykırı uygulama örnekleri ile dolu hale gelmiştir. Türkiye’de metropolitan 

kentlerin yerel yönetimleri, göçlerin mağduru durumuna gelmiştir. Belediye yönetimleri 

de nüfus esasına göre dağıtılan ödenek ve yardımlardan yararlanmak için seçim 

zamanlarında değişik yollarla kırsal alandaki nüfusu şehirlere doğru çekmiş gelen 

kişiler ise artık eski yerlerine dönmeyi düşünmemiştir. 

Türkiye’de toplumsal hayatın ve gündelik hayatın büyük bir kısmına damgasını 

vurmuş olan göç ve göç hareketlerinde temel çıkış noktası, kırsal alanlardır. Göçün yönü 

ise kırsal alanlardan şehirlere doğru olmasıdır. Köy, ilçe, belde vb. küçük kırsal 

yerleşimlerden ya idari olarak bağlı olduğu şehirlere yada gelişmiş sanayi bölgelerine ve 

illere doğru olan göç hareketi, Türkiye’nin temel göç tipidir. 

Ülkemizde görülen göçleri belli kriterlere göre tasnif edebiliriz. Öncelikli olarak 

göçün yönü olarak bir ayrım yapıldığında kırsal alanlardan – şehirlere doğru, şehirlerden 

şehirlere doğru, iç bölgelerden sahillere doğru, ve şehirlerden kırsal alanlara doğru 

olarak sınıflandırabiliriz 86 . Bu sınıflandırmanın içinde en büyük yüzdeyi ülkemizin 

85 KONGAR, 21. Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi 29. Bas.İst., 2001. s.27. 

86 AKKAYAN, a.g.e., s. 25. 

44

hakim göç tipi olan kırsal alanlardan şehirlere olan içgöç oluşturmuştur. 1960’lı 

yıllardan itibaren ise ülkemiz yabancı ülkelere yönelik göçler ile de tanışmıştır. 

Ülkemizde Yoğun olarak görülen göçleri aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz. 

Mevsimlik göçler : Ülkemizde mevsimlik göç diye tabir edilen ve belli 

bölgelerimizin içsel işgücü gereksinimlerini ve belli sosyo ekonomik ve tarihsel sürecin 

oluşturduğu göçler (yörük) yoğun olarak görülmektedir. Karadeniz, Çukurova, Ege, 

Güneydoğu Anadolu’da pamuk, fındık, şeker pancarı, çay, tütün gibi belli iş kolları için 

sık sık bu tür göçler yapılır. Mevsimlik göçler ilkbahar ile yaz dönemlerinde birkaç aylık 

süre için yapılmaktadır. Ülkemizde mevsimlik olarak yapılan göçlerden bir diğer kısmını 

ise yörük göçleri denen hareketli toplulukların gerçekleştirdiği göçler oluşturur. 

İç ve Dış Göç : Ülkemizde gerçekleşen göç tiplerinden en önemlileri iç göçler 

oluşturmaktadır. 1960’lı yıllardan sonra çok yoğun şekilde iç göç gerçekleştirilmiştir. 

Bu tarihten önce göçebelik, doğal afetler, siyasal çatışmalar sonucu ortaya çıkan zorunlu 

göçler haricinde köylülükten, aşiretten ve topraktan kopamama yada kopmama gibi 

sebeplerle çok az göç olayına rastlanmıştır 87 . 1960‘lı yıllardan itibaren ise başta 

Almanya olmak üzere Fransa. İsveç, Norveç,Hollanda gibi Avrupa ülkeleri ile Libya, 

Suudi Arabistan, Kuveyt gibi ülkelere işçi göçü şeklinde dış göç gerçekleştirilmiştir. 

İç göçlerin sonucunda gecekondulaşma, kentsel işsizlik, sosyal erozyonlar, kamu 

kaynaklarının yasa dışı tüketimi, köylerin boşalması, üretim kayıpları, hayvancılık ve 

tarım sektöründe dışa bağımlı hale geliş ve iç üretimin düşüşü gibi önemli etkileri 

olmuştur. 88 . 

Yasadışı Göçler : Ülkemiz tüm dünyadaki gelişimine paralel olarak 1980’li 

yıllardan itibaren siyasi ve ekonomik kaygılardan kaynaklanan yasa dışı göçe maruz 

87 Bahattin AKŞİT, Türkiye’de İçgöç, Eko. Top. Tarih Vak. Yay. İst,1998, s.22. 

88 KEPENEK ve YENTÜRK, a.g.e., s. 341. 

45

kalmıştır. Genellikle transit şeklinde doğu ülkelerinden gelen gruplar ülkemiz üzerinden 

değişiklik yollarla Avrupa ülkelerine geçmeye çalışmaktadırlar. 

Beyin Göçü : Türkiye’nin eğitilmiş iş gücünü başka ülkelere kaptırması süreci 

olarak nitelendirebileceğimiz Beyin göçü ülkemizde görülen bir diğer göç şeklidir. 

Gençlerimiz gittikçe artan bir oranda yabancı ülkelerde yaşama isteği duymaktadır. 

Ülkemizin nüfusu gittikçe gençleşmektedir. Nüfusumuzun, demografik bileşiminde 

yaşadığı değişikliklerle beraber gelecekte bölgenin en istikrarlı ve güçlü ülkesi 

olmasında bir araç olacağı açıktır. Cumhuriyetin kuruluş yıllarında 3483 olan üniversite 

öğrencisi 1997 yılında 1.222.362 ‘e ulaşmış bulunmaktadır. 89 Türkiye eğitim açısından o 

günlerden bu günlere çok büyük bir yol almıştır. 1925’te % 80’ini aşan okuma-yazma 

bilmeyenlerin oranı, 1990’da % 20’ nin altına düşmüştür. İlkokul, ortaokul ve lise 

sayıları 1925’ten 1997 yılına kadar yaklaşık on misli artmış bulunmaktadır. Bu oran 

yüksek öğretim kurumlarında yüz misline ulaşmıştır. 90 Ülkemizde üniversite eğitimi 

alan gençlere yeterli iş sahaları olmayışı sebebiyle uygun çalışma koşulu 

oluşturulamayınca, genellikle yabancı ülkelere yöneliş başlamaktadır. Bu şekilde 

ülkemizden yaklaşık her yıl 30.000 yakın öğrenci değişik yollarla yurt dışına gitmekte 

ve maalesef geri dönmek konusunda aynı kararlılığı göstermemektedirler. 

2 .Türk Tarihindeki Göçler 

2.1- Cumhuriyetin İlanından Önceki Göçler; 

Cumhuriyet Türkiye’sinden önceki göç hareketleri Eski Türk Devletlerinde, 

Anadolu Türk Devletlerinde ve Osmanlı Devletinde olan göçler şeklinde üçlü bir 

ayrıma tabi tutulabilir. Eski Türk Devletlerindeki göçler; genellikle iklim, açlık, 

savaşlar, hastalık gibi etkenlerin ışığında şekillenmiştir. Bu tarihte yapılan göçler 

sosyolojik bir nitelik taşımamakta ve toplu halde yapılmakta idi. Yüzlerce çadırdan 

89 DİE Yay. 75. Yılında Sayılarla Türkiye, Ankara, 1999, s. 29. 

90 75. Yılında Sayılarla Türkiye, s. 5. 

46

oluşan ve at gibi hızlı bir hayvan sayesinde seri şekilde düzenli olarak göçler 

gerçekleştirilmiştir. Kavimler göçü bu çağlarda yapılan göçlere en güzel bir örnek teşkil 

etmektedir. 

Anadolu’da Türklerin yerleşmelerinden sonra görülen göçler, genellikle fetih ve 

güvenlik sebebiyle olmuştur. Yeni elde edilen topraklara devletin bünyesindeki hareketli 

topluluklar yerleştirilerek hem sınır güvenliği sağlanmış hem de hareketli topluluklar 

kontrol altında tutulmuş oluyordu. Mustafa Kemal Atatürk’ün 1932 yılındaki Tarih 

Kongresinde belirttiği gibi göçebelik; “ Bugünün Türk çocukları biliyor ve bildirecektir 

ki, Onlar dört yüz çadırlı bir aşiretten değil, on binlerce yıllık ari, medeni yüksek bir 

ırktan gelen, yüksek kabiliyetli bir millettir ” yüksek bir medeniyetin göstergesiydi 91 

Ziya GÖKALP’e göre de göçebelik hürriyet ve istiklali temin eden içtimai bir haldir 92 . 

Eski Türk devletleri hızlı şekilde hareket tarzı, olsa olsa devletin bekasını sağlayan 

önemli bir unsurdur. 

Osmanlı İmparatorluğu devrindeki göçlerde imparatorluğun yapısı belirleyici 

etkendir. Küçük bir kasabadan bir imparatorluğa uzanan süreçte, göçlerin ilk yönü 

olarak Anadolu’dan başta Avrupa olmak üzere kuzeye, güneye ve doğuya doğru 

olmuştur. Her geçen gün sınırlarını genişleten imparatorlukta, ülke topraklarında hareket 

eden nüfus gücü imparatorluğun varlığını sürdürmesinde önemli bir rol oynamıştı. 

İmparatorlukta sınır güvenliklerinin sağlanması için, bilinçli olarak bir göç siyaseti 

yürütülmüştür. Osmanlı toplumunda konar göçer tabiri ile ifade edilen bu kesim, 

merkezi hükümetin denetimin dışında kalmaya çalışan fakat kendileri için düzenlenmiş 

bulunan kanunlar çerçevesinde hareket eden, il-ulus-boy-oymak-oba şeklinde 

sınıflandırmaya tabi tutulan ve şehirlerin et, yağ, yoğurt, tere yağ ve peynir gibi 

ihtiyaçlarını karşılayan ekonomik işlevleri olan hareketli bir nüfustur 93 . 

91 TARCAN, a.g.m., s. 2. 

92 Ziya GÖKALP, Türk Medeniyeti Tarihi, (Haz. İsmail AKA, Kazım KOPARAN), Kültür Bak.Yay., 

1.Cilt, İst., 1976, s. 25. 

93 Ekmeleddin İHSANOĞLU, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt.1, İslam Tarih ve Kültür 

Arş. Mrk. Yay., İst., 1994, s. 481. 

47

Osmanlının sınır güvenliğinde önemli bir rol oynayan göç hareketlerinden başka, 

fetihle elde edilen topraklara değişik topluluklar da yerleştirilmiştir. Fatih döneminde 

yaygın olarak başvurulan bu uygulama ile hem feth olunan topraklar vatanlaştırılmış, 

hem de İslamiyet Avrupa ülkelerine yayılmıştır. Denilebilir ki Osmanlı 

İmparatorluğunun göç siyaseti Balkanlar ve Avrupa toprakları üzerinde olmuştur. 

Osmanlı İmparatorluğunun yıkılma sürecine girişi ile göç ettirilen kesimlerin de 

Anadolu’ya tekrar geri dönüş süreci başlamıştır. 19. yy.da savaşlardan yenilgi olarak 

nasibini alan Osmanlı İmparatorluğu da 1877 – 1900 yılları arasındaki Balkanlardan 

Anadolu’ya göçleri yoğun olarak yaşamıştır. 

Anadolu’ya 1870 ile 1900 yılları arasındaki göçler dört koldan gerçekleşmiştir. 

Birinci güzergah Balkanlar, ikinci olarak Kırım ve Kafkasya’dan, üçüncü olarak Batı ve 

Doğu Türkistan’dan son olarak ta İdil ve Ural yöresinden yapılmıştır. Bu göçlerle 

Anadolu’ya yaklaşık olarak 1 milyon insan gelmiştir. 94 Göçlerin organizasyonu o 

yıllarda büyük bir problem oluşturmuş ve bunun için 1878 yılında Genel Göçmen İdare 

Komisyonu kurulmuştur. Komisyonun temel amacı, göçlerin organizasyonu ve 

göçmenlerin gittikleri bölgelere uyumunu ve meslek edinmesini sağlamaktı. 

19. yy. da yapılan göçler, Anadolu’nun nüfusunun artmasına ve köy–kent 

dengesinin de değişmesine yol açmıştır. Gelen göçmenler, boş alanlar üzerine yeni 

köyler kurulması yoluyla iskan ettirilmiş, bu ise köy–kent bileşimini köylerin lehine 

olarak bozmuştur. Yine göçler nüfusun bileşimi üzerinde de etkide bulunmuş ve orta 

yaşlılar ve erkeklerin sayısı artmıştır 95 . Göçmenlerin Anadolu’ya gelişleri ile tarım 

alanlarının kullanımı genişlemiş, tarımsal üretimde artışlar gerçekleşmiştir. Bu üretim o 

tarihlerdeki hayvansal üretim miktarlarının bile önüne geçmiştir 96 . 

94 Faruk KOCACIK, “1878 – 1900 Yılları Arasında Anadoluya Göç”, Toplum ve Göç, s.138. 

95 KOCACIK, a.g.m.,Toplum ve Göç, s.140. 

96 Necdet TUNÇDİLEK, Türkiye İskan Coğrafyası ve Kır Siyaseti, İst. Üniv Yay. İst.,1967 s. 24. 

48

Göçmenlerin sayılarının artması üzerine Osmanlı İmparatorluğu, 1877 yılından 

itibaren göçmenleri köylerden başka, kent çevrelerindeki arsa ve arazilere yerleştirmek 

zorunda kalmıştır. Bu tarihlerde Balkanlardan Anadolu’ya yönelik dış göçler iç 

göçlerinde hazırlayıcısı olmuştur 97 . 

1878 – 1900 yılları arasındaki göçler büyük ekonomik sıkıntıya yol açarken ayrıca 

toplumsal gerginlik, yönetim zaafiyeti ve hukuki aksaklıklara yol açmıştır. Ülkenin 

dağılma süreci, savaşlar, ekonomik sıkıntılar, hastalıklar, açlık ve diğer etkilerle hem 

gelenler hem de ülkede dana önceden yaşayanlar büyük bir sıkıntı yaşamıştır. Ziraai 

açıdan yetersiz üretim ve kıtlık, askeri ve savaş harcamalarının artan boyutlara ulaşması 

ve savaş, dış borçlar, kapitülasyonların varlığı, ekonomik ve siyasi bunalımlar, isyanlar, 

toprak kayıpları bu döneme damgasını vurmuştur. 

2.2 – Cumhuriyetin İlanından Sonraki Göçler 

Cumhuriyetin ilanı ile beraber göç hareketlerini birbiriyle örtüşen dönemleri de 

içerecek şekilde ancak bazı temel özellikleri ile ayırt edebileceğimiz dört temel döneme 

ayrılabilir. Bunlar 1923 – 1950 dönemi, 1950 – 1960 dönemi, 1960 – 1980 dönemi, 

1980’lerin sonrası dönem bu dört dönemi oluşturur. 98 

1923’ten başlayan ilk dönemde, önemli bir göç hareketi yaşanmamıştır. Kırdan 

kente ve kentten kente cılız bir göç söz konusu olmuştur. Evlilikler, memur tayini, okul 

gibi nedenler göçün temel sebebi olmuştur. Kentli nüfus 1927 – 1950’ ye kadar ancak % 

3 artış göstermiştir. Bu dönemde göç kapsamında görülen hızlı gelişmelerden biri yeni 

devletin kurulması ile azınlıkların ekonomik ayrıcalıklarının kaybetmesi sonucu ülkeden 

ayrılması, diğeri de Möntrö anlaşması gereği nüfus mübadelesi ile Yunanistan’dan 

30.000 civarındaki vatandaşımızın ülkemize gelmesidir 99 . 1927 yılındaki yaklaşık 

nüfusumuz olan 13.648.000 kişinin, % 16’sı kentlerde ve % 84’ü kırsal alanlarda 

97 KOCACIK, a.g.m., Göç ve Toplum, s. 141. 

98 İÇDUYGU ve SİRKECİ, a.g.m., s.250. 

99 BELGE, a.g.e., s. 8. 

49

yaşamakta idi. 1950 yılına gelindiğinde nüfusumuz yaklaşık 20.950.000 kişi ve bunun 

% 19’u kentlerde ve de 81’i kırsal kesimlerde yaşar halde idi. 

Türkiye’de 1950’li yıllardan beri hızlanan köyden kente göç olgusu, bu dönemde 

ülkenin kırsal kesiminde görülen ekonomik ve toplumsal alanlarda görülen değişme ile 

başladığı ve gittikçe hızlanarak devam ettiği görülmektedir. 2 Dünya Savaşının bitimi ile 

Türkiye’nin dünya sistemine katılma çabaları, tarımın makineli ve modern hale geçmesi, 

geleneksel toprak sahipliği rejiminin değişmesi, toprakların miras vb. yollarla el 

değiştirerek zenginlerin ellerinde birikmesi, ulaşım alanlarındaki iyileştirilmeler 100 , 

bayındırlık alanlarındaki yatırımlar sebebiyle kırsal alanlardan kentlere doğru göç 

başlamış ve 1950’li ve 1960’lı yıllarda görülen iç göç ortaya çıkmıştır. Bu tarihlerde 

göçü hızlandıran diğer sebepler arasında nüfus artışı, tarımdaki düşük üretkenlik ve gelir 

yetersizliği, kırsal alanlarda görülen işsizlik, eğitim, evlilikler gibi sebepler gösterilebilir. 

1950 yılından itibaren kentlerde nüfus artış hızı büyük oranlarda artmış, buna karşıt 

kırdaki nüfus artış hızı da düşmüştür. Kırsal alanda ‰ 21 civarında olan yıllık nüfus 

artış hızı ‰ 17.4’e gerilemiş ve şehirde ise ‰ 22.5’ten ‰ 55.7’ ye çıkmıştır. Nüfus 

oranları ise 1950 – 1960 yılları arasında kırsalda yaşayanların oranı % 81’den % 74’e 

gerilemiştir. Bu tarihlerden itibaren gecekondulaşmada uyanmaya başlamıştır. Bu 

dönemde 50 binden fazla gecekonduda yaşayan 240 bin kişi, 1960 yılında 240 bin 

gecekonduya ve de 1 milyon 200 bin kişilik nüfusa ulaşmıştır. 

1960 ile 1980’li yıllar arasındaki dönemde ise kentsel alanlarda yaşanan temel 

dönüşüm döneme damgasını vurmuştur. Sanayi kesiminin iş gücü ihtiyacı, kırsal 

alanlardan çıkış noktasını bulan aşırı bir işgücü arzı ile desteklenmiş ve kentsel alanlar 

bu talebi ne konut ne de diğer altyapı imkanları ile karşılayabilmiştir. Esas anlamda 

gecekondulaşma ve sorunlarının başlangıcı yine bu yıllara rast gelmektedir. 

100 İÇDUYGU ve SİRKECİ, a.g.m., s. 251. 

50

1960 ile 1970 yılları arasında kentten–kente göç önemli hale gelmeye başlamıştır 101 . 

Bu sebeple 1965 ile 1975 yılları arasında Cumhuriyet tarihinin en yüksek kentleşme 

oranı gerçekleşmiştir. Bu dönemde göç merkezleri İstanbul başta olmak üzere, Ankara, 

İzmir, Mersin, Gaziantep, Bursa, Adana, Sakarya, İzmit gibi illere olmuştur. Özellikle 

göç veren illerin analizi yapıldığında ise Sivas, Kars, Kastamonu, Trabzon, Rize, 

Giresun, Çorum, Malatya gibi iller en yüksek oranda göç veren iller gurubunu 

oluşturmuştur. Coğrafi açıdan esas göçün çıkış noktası belirtmek gerekirse bu bölge 

Karadeniz Bölgesidir. 

1980 ve 1990’lı yıllar arasında temel bir toplumsal dönüşüm sergileyen Türkiye 

serbest piyasa ekonomisi kavramı ile tanışmış, küreselleşme sözcüğü yavaş yavaş ülke 

gündemine girmeye başlamıştır. İhracata yönelik büyüme olarak şekillenen ve Türk 

siyasal yaşamına ÖZAL’lı yıllar olarak geçen bu süreçte, ülke 1980 Askeri hareketi, 

daha sonra Turgut ÖZAL’ın iktidara gelmesi ile bayındırlık yatırımlarının artışı ile 

iletişim ve ulaşım koşullarının iyileşmesi, sanayileşmeye yönelik olarak hedeflenen 

büyüme hedefi ile küçük ve orta ölçekli sanayi tesislerinin artması ile göçler hızlanmaya 

başlamıştır. Yine bu dönemde 1990’lı yıllardan sonra Güneydoğu Anadolu’da terör 

olgusu önemli bir göç sebebi olmuştur. 

Türkiye’de 1950’li yıllarda görülen sanayileşme çabaları, tarımda makineleşme gibi 

nedenlerle uyanan iç göç hareketine paralel olarak, 1960’lı yıllarda başlayan ikinci bir 

olguda yurt dışına yapılan göçler olmuştur. 

Batı Avrupa’ya göç, İkinci Dünya Savaşından sonra kalkınma sürecine giren Batı 

Avrupa ülkelerinin kendi işgücü eksikliklerini dışarıdan göç alarak gidermek 

istemelerinden kaynaklanmıştır. Bu süreçte ülkemizden Avrupa’ya ilk göç Almanya ile 

1961 yılında yapılan bir anlaşma ile başlamıştır. Bunu daha sonra Avusturya, Belçika, 

Hollanda, Fransa, İsveç ile yapılan anlaşmalar ve göçler takip etmiştir. Avrupa’ya göç 

101 İÇDUYGU ve SİRKECİ, a.g..m., s. 252. 

51

akımı Avrupa Ekonomik Topluluğu ile Türkiye arasında 1963 yılında imzalanan 

Ortaklık Anlaşması ile hız kazanmıştır 102 . 

Bu tarihten sonra gelen hükümetler göçü desteklemişlerdir. İşçi göçünün teşvik 

edilmesi bu tarihten itibaren Türk Hükümetlerinin resmi politikası olmuştur. 103 Bu 

politikanın arkasında, göçlerin işsizlik üzerindeki hafifletici etkisi ve işçilerin yurda 

soktukları dövizin ödemeler dengesi üzerindeki rahatlatıcı etkisi yatmaktadır. Türkiye’de 

1960’lı yıllardaki ekonomisi içersinde işçi dövizlerinin önemli bir rolü olmaktaydı. 1974 

yılında Federal Almanya’nın yürürlüğe koyduğu Aile Birleştirme Yasası ile 

işçilerimizin aile üyelerini de bu ülkelere götürmesine olanak sağlayan bir ortam 

yaratmıştır. Bu tarihten sonra işçilerimiz ailelerini de yurt dışına götürmüştür. İlk 

başlarda geçici olduğu gözüyle bakılan işçi göçü, işçilerin ailelerini de yanlarına 

almalarına olanak sağlayarak adeta bir aile yerleşmelerine dönüştüğü görülmüştür 104 . 

Ülkemizden 1990’lı yıllardan sonra Balkan ülkelerine ve Doğu Bloku ülkelerine 

doğru Türk müteşebbislerin ucuz enerji, ucuz iş gücü, yatırım avantajları gibi 

kolaylıklarla yurt dışına göç ettikleri görülmektedir. Günümüzde Avrupa ülkelerinde 

sadece 2.5 milyonu Almanya’da olmak üzere 4 milyona yakın vatandaşımız 

yaşamaktadır. Türk vatandaşları, A.B. ülkelerine yapılan tüm göçlerin % 24.4’ünü 

oluşturarak Avrupa’nın en büyük göçmen kesimini oluşturmuştur. 

Türkiye ayrıca yabancı ülkelerin vatandaşlarının göç ettikleri bir ülkedir. Balkan, 

Orta Doğu, Doğu, Kuzey Avrupa ülkelerinin vatandaşları değişik amaçlarla ülkemize 

gelerek yerleşmektedir. Bu amaçların irdelenmesinde ise genel sebepler; ülkelerin 

mevcut rejimlerinin değişmesi ve içerde tehlikeli bir muhalefet gurubu konumuna 

düşme, ülke içi veya sınır savaşları sebebi ile can güvenliklerinin ortadan kalkması, 

Kosova ve Bosna gibi ülkelerle olan tarihsel bağlar, göç veren ülke içinde baş gösteren 

102 Salim USLU ve Giacomica CASSİNO, Türkiye’den Batı Avrupa’ya Göç, Hak-iş Yay. 1999, İst. s.16. 

103 USLU ve CASSİNO, a.g.e., s.16. 


52

etnik savaşlar, terör eylemleri, ucuz iş gücüne duyulan talep, ekonomik açıdan iş bulma, 

Türkiye’nin sahip olduğu bölgesel özellikler gibi sebepler göze çarpmaktadır 105 . 

Avrupa ülkelerine yapılan göçlerin ekonomik ve sosyal yapı ve toplumsal değişme 

açısından değişik etkilere yol açmıştır. Göçler, Türkiye üzerinde kültürel çeşitlilik 

kazanılmasını sağlamıştır. Göçler ile; demografik ve sosyal yapı değişmeye başlamış, 

siyasi kurumlar etkilenmiş, kültürlerin yeniden biçimlenmesi gerçekleşmiştir 106 . Zira göç 

eden insanlarımız batı kültürü ve medeniyeti ile tanışmakta, batının değerleri içinde 

yaşamak zorunda kalmaktadır. Toplumsal yapıdan, ekonomik düşünce ve gündelik 

yaşama kadar bir çok yönden farklı olan batı kültürü, insanlarımızı ve yaşayışlarını 

etkilemiştir. Göçmen işçilerimiz batılı düşünce tipine, onların pratik siyaset ve ideoloji 

uygulamalarına maruz kalmakta, buna benzer uygulamalarında Türkiye’de görülmesini 

istemektedirler. Ülkelerine kesin dönüş yapan ya da tatil amaçlı gelen göçmenlerimiz 

Avrupa’nın giyimini, müziğini, teknolojik aletlerini, düşünce tarzını köylerine kadar 

sokabilmektedir. Gerçi bu durum Türkiye’nin 1980 öncesi dışa kapalı toplum ve üretim 

yapısı esnasında daha çok görülürken, bu gün iletişim ve teknolojik gelişmelerin 

memleketimiz de en ücra köşelere kadar girmesi ile bu durum ortadan kalkmıştır. Fakat 

1960’lı yıllardan 1985’li yıllara kadar olan sürede “Alamancı ve ya Alamanyalı ” 

teriminin toplumsal yapımızda ve gündelik yaşamımızda önemli bir rolü olmuştur. 

3 – Ülkemizde Gerçekleşen Göçlerin Sebepleri 

Ülkemizde görülen göçlerin belli başlı sebepleri; tarımda makineleşme ve köylünün 

topraksızlaşması, hızlı nüfus artışı, kır hayatının iticiliği ve kent hayatının çekiciliği, 

bayındırlık ve ulaştırma alanında yapılan yatırımlar, eğitim, tayin, güvenlik, töre, köy 

yapımızın varlığı gibi pek çok sebepten kaynaklanmaktadır. 


106 USLU ve CASSİNO, a.g.e., s. 20. 

53

Göçlerin büyük çoğunluğunun kırsal alanlardan gerçekleştiği düşünülürse; tarımda 

makineleşmenin ve akabinde kırsalda artan işsizliği en önemli göç sebebi sayabiliriz. 

Türkiye’de tarım faaliyetleri tarihte çok eskilere kadar gitmektedir. Arkeolojik bulgular 

yüzyıllardır ülkemizde sulu tarım tekniklerinin uygulandığını ve başarılı ürün 

yetiştiriciliğinin gerçekleştiğini göstermektedir. Özellikle Hititler ve Frig devleti 

döneminde Anadolu bölgenin en önemli tarım merkezi idi. Osmanlı imparatorluğu 

döneminde ise imparatorluğun yükselme çağlarında ekonomide önemli bir yer kaplayan 

ve modern halde bulunan tarım, çöküş sürecine girilmesi ile ilkel bir hal almıştır. 

İmparatorluğun son dönemlerinde kullanılabilir tarım arazisi yaklaşık 5.4 milyon hektar, 

bununda % 80’inde tahıl, % 7’sinde sebze, % 7’sinde sanayi bitkileri ve % 4’ünde 

meyvecilik yapılırken, topraksız, topraklı ve az topraklı köylü sayısı tüm nüfusun % 

96’sını oluşturuyordu 107 . 

Geri kalmışlık manzarası ve üretim geriliği, yeni Cumhuriyetle birlikte giderilmeye 

çalışılmıştır. Çıkarılan kanunlar (çiftçiyi topraklandırma kanunu, köy kanunu vb) ve 

kurulan yeni tesisler (İş Bankası, Zirai Donatım Kurumu, Atatürk orman çiftliği, 

Deneme çiftlikleri vb.) ile belli ölçüde üretim artmıştı. Ayrıca 1858 tarihli Arazi 

Kanunnamesi’nden kaynaklanan toprak mülkiyeti kargaşası Medeni Kanunun kabulü ile 

sona ermiş ve toprak rejimi belli ölçüde düzenlenmişti 108 . 

Türkiye 1947 yılındaki Truman doktrini çerçevesinde askeri yardım ve 1948 

Marshall yardımı kapsamında da ekonomik yardım almıştır. Ekonomik yardım 

programı içersinde de tarıma dayalı gelişmeyi sağlamak ve o dönemde yoğun hammadde 

ve gıda ihtiyacı duyan Batı Avrupa’ya ihracatı arttırmak üzere Traktör ithaline başlandı. 

Ayrıca tarımsal gelişmeyi tamamlayacak şekilde karayolları yapımına gidildi 109 . 

Tarımda artan makine ithali ile birlikte de içerde de önceleri montaj ağırlıklı daha 

sonraları ise üretimi gerçekleştirilen traktör, biçerdöver ve bunların ekipmanları 

107 KEPENEK ve YENTÜRK, a.g.e., s.13-14. 

108 KAZGAN, a.g.e., s. 68. 

109 KAZGAN, a.g.e., s. 83 

54

sayesinde üretimde artışlar gerçekleşti. Traktörün tarım sektörüne girmesi ile ürün 

artışının yanında insana duyulan ihtiyacın azalması ile de atıl bir işgücü kesiminin 

varlığı bir sorun haline gelmeye başlamıştır. Traktörün ülkeye girişi ile toprak satın 

almalar ve toprakların varlıklı kesimlerin ellerinde birikme süreci de başlamıştır 110 . 

Küçük arazilerin büyük toprak sahiplerinin eline geçişi ile birlikte, küçük arazilere daha 

önce sahip olan kesimde yeni toprak sahiplerinin yanında ortakçılık, kiracılık, maraba 

şeklinde çalışmaya başlamıştır. Ülkemizde özellikle Güneydoğu ve Akdeniz 

bölgelerinde bu topraksızlaşma süreci en büyük yüzdelere ulaşmış, buraların 

topraksızlaşan halkı, devlet arazilerini, ormanları açarak çiftçilik yapmaya ve çoklukla 

kasaba ve kentlere göç yolunu seçmiştir 111 . 

1950’den sonra ise tarım arazilerinde ekilebilir toprakların sınırına erişilmemesi, 

topraksız ve de yeteri kadar toprağı olmayan köylülerin sayısının artışı, tarım dışı 

faaliyetlerin canlı hale gelişi de göçü besleyen önemli sebeplerden birisi haline 

gelmiştir 112 . 

Köylü için toprak onu hayata bağlayan en önemli etmendir. Zira köylü geçimini 

topraktan elde ettiği ürünün satışı ile sağlamaktadır. Sahip olunan toprakların büyüklüğü 

kadar, arazi yapısı da köylü için çok önemli konulardan biridir. Zira kıraç alanlar, dağ 

etekleri, tepeler ürünlerin verimsiz yetiştiği bölgelerdir. Sulama imkanları, gübreleme, 

ekim faaliyetleri bu alanlarda nerede ise imkansız haldedir. Olumsuz özellikleri 

sebebiyle ucuz olan bu alanlar fakir kesimler tarafından satın alınmaktadır. Bu tür 

yerlerin düşük verimliliği köyde artan nüfusu burada tutamamakta, buralarında elden 

çıkmasına, ve de ortada hiçbir geçim kaynağının kalmamasına yol açmakta, sonuç olarak 

ta artan nüfus yeterli iş bulma ümidi olmaması sebebiyle şehirlere akın etmektedir 113 . 

110 KÖYMEN, 75. Yılda Köylerden Şehirlere, s. 18. 

111 KÖYMEN, a.g.m. s.19. 

112 Cavit Orhan TÜTENGİL, 100 Soruda Kırsal Türkiye’nin Yapısı ve Sorunları, Yelken Matb.1983, 

İst. s.165. 

113 KONGAR, 21.Yüzyılda Türkiye, s. 552. 

55

1980’li yıllara gelindiğinde ise tarımın kesiminin ulusal gelir içindeki payı ve işgücü 

içindeki oranı da gitgide düşmeye başlamıştır. Tarım kesiminin Gayrisafi Milli Hasıla 

(GSMH) içindeki oranı gitgide düşmektedir. Bu düşüşün en büyük sebebini ise 

hizmetler ve sanayi sektörlerinin son elli yılda ülkemizde yükselen değer olması 

oluşturmaktadır. Aşağıdaki Tablo da tarımın GSMH’da ki payı ve genel işgücü oranları 

içindeki yüzdesi verilmektedir. Tablodan görüleceği üzere tarımda çalışan ve tarımın 

gelir oranları sürekli azalmaktadır. Tablodan görüleceği üzere tarım kesimi sürekli kan 

kaybetmekte ve iş gücü oranındaki yüzdesi düşmektedir. Şehirlere akan nüfus tarım 

kesiminin iş gücünü azaltırken, endüstri ve hizmet sektörünün İşgücü içindeki oranın 

arttırmaktadır. 

Tablo – 1 

Tarım Kesiminin GSMH İçindeki Payı ve İşgücü İçindeki Oranları (1960-1990) 

Yıllar Tarımın Payı % Toplam İşgücüne Oranı 

1960 40.7 78.0 

1962 38.1 77.1 

1965 34.1 75.0 

1967 32.5 71.3 

1970 29.1 68.0 

1972 27.7 65.0 

1975 24.8 60.9 

1982 24.0 60.3 

1990 16.3 53.7 

Kaynak: Emre KONGAR, 21.Yüzyılda Türkiye. s.552 

Hızlı nüfus artışını bir diğer göç sebebi olarak sayabiliriz. Nüfus ülkeler 

açısından politik, askeri, ekonomik vb. konularda çok önemli bir güç unsurudur. Ülkenin 

jeopolitik konumunu, üretimini, tüketimini, güvenliğini vb. pek çok alanı etkileyen 

nüfus, ülkemiz için hem bir dinamik gelişme unsuru hem de bir sorunlar yumağının 

kaynağıdır. Zira nüfus eğer kontrol altında arttırılabiliyorsa ve yeterli iş imkanları ile 

desteklenebiliyorsa önemli bir güçtür. Türkiye bugün ve genç ve dinamik bir nüfusa 

56

sahiptir. Uzun yıllar ‰ 22 civarında seyreden nüfus artış hızımız, son yıllarda düşme 

eğilimi içersine girmiş ve ‰’ 20’nin altına düşmüştür. 1923 yılında 13.6 milyon olan 

nüfusumuz yaklaşık 4.6 kat artmıştır. Nüfusumuzun yüksek doğurganlık hızı ve bunun 

sebep olduğu yüksek nüfus artış hızı sebebiyle oldukça genç bir nüfus yapısına sahiptir. 

Türkiye’nin yüksek nüfus artış hızı ile ekonomik ve sosyal olgular sonucu oluşan göç 

dinamikleriyle birleşmesi sonucunda hızlı göç hareketleri gerçekleşmiştir 114 . 

Nüfus artışı göçü besleyen en önemli faktörken, işsizlik ise göçü hızlandıran en 

kuvvetli elaman olarak karşımıza çıkmıştır. Bugün hızla artan nüfusumuzu tutamayan 

yerleşim birimleri, bir anda boşalmakta buna karşılık belli başlı büyük kentler ise adeta 

birer sağanak yağış şeklinde göçe maruz kalmaktadır. 1950 yılından beri ‰ 20’in altına 

düşmeyen nüfus artış hızımız ve son elli yılda yaklaşık olarak 935.000 kişi artan 

nüfusumuz göçü beslemektedir 115 . Nüfus artış hızımız ise ilk başlarda köylerde 

yüksektir. Köylerimizde nüfus doğumlarla artmaktadır. Şehirlerde ise nüfus hem doğum 

hem de göçle artmaktadır. Köylerimizdeki nüfus artış hızımızın yüksek olduğu 1950 – 

1980 yılları arasını gösteren aşağıdaki Tablo 2’nin incelenmesi ile yine bu yıllara 

tekabül eden büyük şehirlere doğru artan göçler arasında doğrudan bir bağlantı 

kurulabilir. 

Tablo 2 

Köy ve Şehirlerimizin 10 Yıllık Periyotlar İle Nüfus Artış Hızları (‰ ) 

Sayım Köy Nüfus Şehir Nüfus 

Yılı Artış Hızı Artış Hızı 

1940 17.3 26.7 

1950 21.5 22.5 

1960 19.5 49.2 

1970 12.5 47.3 

1980 13.3 30.5 

1990 - 5.6 43.1 

Kaynak : DİE, 75. Yılda Sayılarla Türkiye,s.18 

114 DİE Yay. 75. Yılında Sayılarla Türkiye Cumhuriyeti, 1998, s.1. 

115 DİE Yay. 2000 Yılı Geçici Nüfus Sayımı Sonuçları, Ank. 2001, s.1. 

57

Kırsal alanların iticiliğini ve kent alanların buna karşılık çekiciliği başka bir göç 

sebebidir. Kırsal alanlarda hayat kapalı halde geçmektedir. Kırsal kesimin en belirgin 

yerleşmesi köylerdir. Köyler ile şehirler değişik açılardan farklılıklar göstermektedir. 

Bunlar mesleki, doğal çevre, büyüklük ve nüfus, nüfusun homojenliği, sosyal 

hareketlilik, sosyal tabakalaşma, sosyal ilişkiler açısından olmaktadır 116 . Şehir hayatı ise 

mesleki organizasyonlar, beşeri münasebetler, iktisadi ve sosyal yönlerden sayıca fazla 

ve kolay haldedir. İnsan ihtiyaçları ve çözümleri organize halde çözümlenmektedir. 

Çalışma şartları daha iyi ve kırsala göre ücretleri daha yüksektir. Toplumsal konumunda 

yükselme ve zengin olma şansı mevcut bulunmaktadır. Eğitim, sağlık, bayındırlık, kültür 

v.b. hizmetler yeterli şekilde sunulması sebebiyle şehir hayatı çekici bir görünüm arz 

eder. Bu etkilerin radyo ve televizyon aracılığı ile geniş kesimlere ulaştırılması şehrin 

çekici yönlerinin kırsal alanlara girmesine dolayısı ile göçe sebep olmaktadır. 

Ulaşım alanlarında yapılan yatırımlar göçe yol açan sebeplerden diğeridir. Baraj, 

karayolları ve hava limanları yapımı, büyük sanayi siteleri oluşturması, savunma 

tesisleri kurulması gibi her türlü altyapı faaliyeti göçü uyarıcı bir etmendir. Bu tür 

projeler, bu tür yatırımların uygulandığı bölgelerin nüfusunu sosyal, ekonomik ve 

kültürel yönlerini derinden etkilemektedir. Bu tür projeler kapsamında belirli nüfus 

zorunlu göçe tabi tutulabilmektedir. Büyük kalkınma hamlelerinin birer uzantısı olan bu 

projeler, verimli toprakların kaybedilmesine yol açtığından yeniden verimli toprak 

bulma zorluğuna, çok büyük miktarlarda nüfusun tahliyesini gerektiğinden, bu nüfusu 

yeni yerlere iskan edilmesi sorununa, bölgelerin gelir kaynakları ve üretim yapısını 

değiştirmeye, geleneksel dayanışma ilişkileri, komşuluk, akrabalık, hısımlık gibi 

değerleri azaltma gibi derin etkilere yol açmaktadır 117 . 

Bayındırlık yatırımlarından yollar, köylerle şehrin temasını sıklaştırması ve şehrin 

etkilerini köylere sokması açısından önemlidir. Zira yeni açılan yollar sebebiyle taşıtlar 

ve vasıtalar ile şehre gidiş gelişler artmış, şehirde kalınış süreleri uzamıştır. Göç etmek 

116 Amiran KURTKAN, Köy Sosyolojisi, İstanbul İktisat Fak. Yay. 1968. İst.. s. 81. 

117 Yıldız ECEVİT, “Köyün Çekiciliği-Kentin iticiliği”, Toplum ve Göç, s.72. 

58

isteyen kesim, artan vesait ve ulaşım imkanları ile şehre eskisine göre daha hızlı ve daha 

ucuza gitme olanağı kavuştuğu için göç etme eğilimi artmıştır. Büyük altyapı 

yatırımlarından hava alanları, garlar, stadyumlar, madenler ve sanayi siteleri de göçü 

uyarıcı etkiye sahiptir. Bu bölgelerin zamanla çok büyük miktarlarda rant elde edilme 

kapısı olacağı inancı, bu bölgelerin etraflarına hızla bir göç akımının başlamasına yol 

açmaktadır. İstanbul Olimpiyat Stadı, Kurtköy Sabiha Gökçen Hava Limanı örneğinde 

olduğu gibi bu alanlar göçü uyarmaktadır. 

Bayındırlık yatırımlarının değişik sosyal etkileri de mevcuttur. Yıllardır toprakları 

üzerinde güvenle yaşayan halk ani bir kararla iskana tabi tutulması insanlar üzerinde 

değişik olumsuzluklara yol açacaktır. Bayındırlık yatırımları sebebiyle köylerin 

dağılması, parçalanması ve köylülerin değişik bölgelere göç etmesi nedeniyle ailelerin 

birbirinden kopması, mevcut toplumsal ilişkilerin zayıflamasına, çok önemli işlevler 

yerine getiren yardımlaşma ve dayanışma bağlarının azalmasına yol açmaktadır. 

Köylülerin köylerinden göç etmek zorunda kalması, göç edilmesinden çok önceden 

başlayan ve göçten sonrada devam eden, gelecekten korkma, huzursuzluk, güvensizlik, 

şüphecilik, huzursuzluk gibi etkileri yol açmaktadır 118 . 

Eğitim, Tayin, Güvenlik, Terör, Kan Davası vb. nedenlerde önemli göç nedenleridir 

Eğitim göçü hızlandırıcı etmenlerden biridir. Eğitim formasyonu yoluyla kazanılan bilgi 

ve birikim, şehirlerde istihdamı beraberinde getirmektedir. Türkiye’de okul sayısı, 

niteliği, çeşidi ve okuma yazma oranları, örgün ve yaygın eğitim sebebiyle gittikçe 

artmaktadır. Eğitimin göç üzerindeki diğer bir yönü de; okul okumak için şehirlere giden 

çocukların yanlarında giden aileleri oluşturmaktadır. Ülkemizde üniversite ve 

yüksekokul bazında en çok okulun bulunduğu bölge Marmara bölgesi ve İl ise 

İstanbul'dur. İstanbul’da 1999 – 2000 yılı verilerine göre 20 tane üniversitede 162.163 

öğrenci öğrenim görmektedir. 119 

118 ECEVİT, a.g.m. s. 76-78. 

119 İst. B.Şehir. Bld. APK Dai Bşk Yay., Tarihsiz, Sayılarla İstanbul, s.124. 

59

Kente eğitim amaçlı göçlerin olumlu etkisi, kırsal kesimlerde temel eğitimin 

olmaması sebebiyle şehirler aracılığı ile eğitimini yaygınlaşması olurken, olumsuz etkisi 

ise eğitimin niteliğini olumsuz yönde etkilemesi olmaktadır. Her yıl artan şehir nüfusu 

sebebiyle eğitime daha çok kaynak ayrılması gerekirken, yeterli bütçe imkanlarının 

olmaması sebebiyle bu gerçekleşememekte ve sınıflarda kalabalıklar oluşmaktadır. 

Okul, öğretmen, araç-gereç sayısının yetersizliği ve öğrenci başarısızlığı ortaya 

çıkmaktadır. Şehirden şehre göçte ise öğrenciler yeni çevrelerine okullarına, 

arkadaşlarına, öğretmenlerine belirli bir süre alışamamakta dolayısıyla da akademik 

başarıları olumsuz yönde etkilenmektedir 120 . 

Tayinlerde bir bölgede az da olsa nüfus hareketliliğine yol açan bir diğer olgudur. 

Kırsal kesimlerde devlet memuriyeti önemli ve sınırlı sayıdaki iş kollarından biridir. 

Bu yüzden tayin sebebiyle göçler kırsal alanda önemli bir oran tutmaktadır. Özellikle 

öğretmen, sağlık personeli, polis gibi meslekler beraberinde göç getiren görevler olup, 

kişileri aileleri ile birkaç yıllık aralar ile yurdun değişik bölgeleri arasında göç etmeye 

zorlamaktadır. 

Son 20 yılda, Türkiye’nin bölücü örgütle giriştiği mücadele sonucunda Güneydoğu 

ve Doğu Anadolu Bölgesinden büyük illere ve çevrelerindeki illere yoğun bir göç süreci 

başlamıştır. Bu göçe terör göçü adı verilmektedir. Terör örgütünün baskısı ve 

saldırısından kaçan halk evini, tarlasını, hayvanlarını satarak başta İstanbul, Diyarbakır, 

Mersin, Adana, Gaziantep olmak üzere değişik illere göç etmiştir. Bu tür göçlerin diğer 

göçlerden farkı bireysel değil, aileler, hatta köy göçleri şeklinde gerçekleşmiş 

olmalarıdır 121 . 

Terör göçlerinin bölgenin hayvancılığın bitişi ve de gidilen bölgelerde yoğun 

işsizliğe yol açmaları gibi iki büyük etkisi olmuştur. Terör sebebiyle küçük ve büyükbaş 

hayvan üretimi büyük oranda düşmüş. Hayvancılıkta olsa belli geçim kaynaklarını 

120 Mahmut TEZCAN, “Ulusal ve Uluslararası Göçün Eğitimsel Sonuçları”, Toplum ve Göç, s. 592. 

121 Ahmet BİLGİLİ ve Feramuz AYDOĞAN, “ Zorunlu Göç Olgusunun Sosyolojik Yorumlaması”, 

Toplum ve Göç, s. 329. 

60

oluşturan iş kolu da ortadan kalkmıştır. Gidilen şehirler de ise açık bir kent işsizliği 

ortaya çıkmıştır. Tarım kesiminin iş gücü oluşturan terör göçmenleri, şehirlerde 

genellikle iş bulamayınca inşaat işçiliği, işportacılık, pazarcılık gibi alanlarda çalışıyor 

gibi gözükmektedirler. 122 

Kan davası da ülkemizde yer alan göç sebeplerinden birisidir. Can güvenliği 

sebebiyle, kişiler yerlerini yurtlarını terk ederek büyük şehrin temposu ve kalabalığı 

içinde kendisini kaybettirmeye çalışmaktadır. 

Türk köy şeklinin varlığı da göçler konusunda önemli bir konum üstlenmektedir. 

Genel bir tanımla köy; nüfusu kasaba ve şehirlere oranla daha az olan, üretim ve iş 

bölümünün çok gelişmiş olmadığı, tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olarak 

görüldüğü, insanlar arası yüz yüze ilişkilerinin varolduğu ve resmi norm ve statülerin 

ağırlıklı olarak bulunmadığı, kendine has bir takım sosyal değer ve inanışları olan 

yerleşim alanlarıdır. İdari tanıma göre köy; 1924 tarihli köy kanununa göre; nüfusu 

2000 az olan, otlak, yaylak, baltalık gibi orta malları bulunan ve toplu ya da dağınık 

olarak bağ, bahçe, tarlalarıyla müteşekkil, taşınabilen yada taşınamayan malları sahip 

yerler köy olarak tanımlanmaktadır. 123 

Türkiye’de köyler az nüfuslu yerleşim birimleridir. Ülkemizdeki köy nüfusunu 

diğer ülkelerle kıyaslarsak köy nüfusunun daha düşük olduğu görülür. Türkiye’de köyler 

ortalama 100 – 2000 kişi arası değişirken, ABD 2000- 5000, Hollanda’da 20.000, 

Japonya’da 30.000, Kore’de 40.000 kişiye kadar ulaşabilmektedir 124 . Türkiye’de bu 

oranların düşük miktarda olmasının temel sebebi coğrafi açıdan düzensiz denebilecek bir 

arazi yapısına sahip olması ve bu sebeple gerçekleşen göçlerdir. 

Köylerimizin hemen hemen tamamı cemaat tipi yerleşim alanlarını 

oluşturmalarından dolayı cemaat tipi topluma has özellikler köylü karakterinin 

122 Özlem IRMAK, “Göç ve Kent İşsizliği”, Toplum ve Göç. s. 519. 

123 A,Şeref GÖZÜBÜYÜK, Yönetim Hukuku, 9. Basım, Turhan Kitabevi, Ank, 1996, s. 130. 

124 GEZGİN, a.g.e. s.132. 

61

şekillenmesinde başlıca rol oynamaktadır. 125 Köylerimizde çoğu kez geniş aile yapısının 

varlığı, akrabalık, hısımlık, komşuluk, bağlarının güçlülüğü, yardımlaşma olgusunun 

güçlü şekilde var olması köylerin dayanışmacı özellikler arz etmesini sağlamaktadır 126 . 

Ülkemizde toplam tarım alanımızın ancak 23.643.000 hektardır ve bunun ancak 

18.640.000 hektarı ekilebilmektedir. Bu ekilen alanın ise 3.282826 hektarı 

sulanabilmektedir 127 . Üretim genelde ailenin tüketimi kadar yapılabilmektedir. Tarla ve 

bahçe gibi üretim yapılabilen alanlarda, miras yoluyla bölüntülü hale geldiği için yüksek 

miktarlarda üretim gerçekleştirilememektedir. Ayrıca iklimi düzensizliği ve arazi 

şartlarının engebeli halde bulunuşu da buna eklenince kaliteli ve kazançlı bir ürün 

yetiştiremeyen köylü şehirlere iş bulabilme ümidiyle akmaya başlamıştır. 1950’li 

yıllardan sonra tarımda makineleşme sürecine girilmesi ailedeki fazla nüfusa ihtiyacı 

ortadan kaldırırken, fazla işgücü şehirlere yönelmiştir. Türkiye’de batı ülkelerinde 

görüldüğü gibi modern anlamda yüksek düzeyde bir hayvancılık ve tarım üretimi 

gerçekleştirilememektedir. Ne verimli ürün elde edilebilirken ne de yeterli kar 

sağlanabilmektedir. Hayvancılık açısından da ülkemiz modern tarımın gerisindedir. 

Köylerimizde gerçekleştirilen hayvancılık hala geleneksel usullerle, ilkel olarak 

sürdürülmektedir. Kaliteli hayvan ırkının yetiştirilmesinde bir çok bölgede iklim 

olumsuzlaştırıcı etken olarak karşımıza çıkmakta iken, maliyetlerin de yüksek olması 

çiftçiliği kısıtlamakta ve bu faaliyetle uğraşan köylülerin gitgide işsiz kalmasına sonuçta 

da şehirlere yönelmesine olanak tanımaktadır. 

Köylerimizin yerleşim tarzı da göçü besleyici özellikler arz etmektedir. bu konuyu 

irdelemeden önce sorunun kökeni daha çok Osmanlı imparatorluğu hatta daha öncesine 

kadar uzanmakta olduğunu bilmekte fayda vardır. Anadolu coğrafyası üzerinde kurulan 

Bizans devletinde cemiyet köylerden ve şehirlerden meydana gelmekte idi. Selçuklu 

devletinin Anadolu’yu feth etme devrelerinde köy ve şehir nüfusları zarara uğramış ve 

yapı bozulmuştu. Köylü nüfusunun azalması ve üretimin durması sebebiyle bunlara çare 

125 GEZGİN, a.g.e. s.140. 

126 GEZGİN, a.g.e. s.140. 

127 75. Yılında Sayılarla Türkiye Cumhuriyeti, s. 61. 

62

ulmak ve göçebelerden gelecek tehlikeli bertaraf etmek ve güvenliği sağlamak için 

Anadolu Türk devletleri köyler teşkil etmek için çalışmıştır Bu sebeple önemli yol 

boyları, akarsu ve göller, geçit ve savunma açısından stratejik öneme sahip yerler ile 

verimli topraklara köyler kurdurulması yoluna gidilmiştir. 128 . 

Osmanlı İmparatorluğun zayıfladığı dönemlerde elden çıkan verimli tarım 

topraklarının kaybedilmesi üzerine tarım üretiminde büyük oranda düşüşler 

gerçekleşmiş, bu yüzden de göçebe diye anılan topluluğu ve kısmen hayvancılık ve 

hayvan ürünlerinin satılması ile geçinen kesimi iskan ettirmek zorunda kalmıştır. Bu ise 

hiçte kolay olmamıştır. Uzun dönemler kır hayatı yaşayan bu insanlar, bir den yerleşik 

hayata geçememiş, geçseler bile hayvancılık teknikleri ve eski yaşayış alışkanlıklarını 

bırakamamış, bu ikisinin gereği olarak daha çok yüksek yaylaları, dağlık ve ormanlık 

alanları seçmişler, aile toplulukları şeklinde yaşamaları sebebiylede küçük küçük ve 

dağınık halde yerleşmeyi yeğlemişlerdir. Bu süreç sonucunda Anadolu’da yerleşim 

birimlerin sayısının artmasına rağmen, dağınık yerleşmeler iyice artmıştır. 129 

Günümüzde köylerimiz daha çok ovalarda, vadi tabanlarında,yaylalarda ve 

dağlık alanlarda, orman içi ve kenarında, yol boyları üzerinde kurulmuştur. Türkiye’de 

köylerimizin 1/3’ ü ovalarda ve ova kenarlarında kurulmuştur. Ova köyleri daha çok 

belli bir meydanda toplanma özelliği gösteren, dairesel ya da dörtgen olarak yerleşmiş 

köylerdir. Köylerimizin yaklaşık 2/3 ‘ ü toplu köylerdir. Göçe etkisi bakımından 

dağınık köyler ve yol boyu köyleri önem arz etmektedir. Yol boyu köyleri değişik yol 

güzergahları üzerine kurulmuş halde bulunması, değişik birimlerle sıkça iletişime 

girmesi sebebiyle nüfusun hızla hareketine olanak vermektedir. Yol boylarında şehirlerle 

artan etkileşimin varlığı ve ürünlerin şehirlere götürülebilmesi şehre göçü hızlandırır. 

Dağınık köy tipinin de göçü hızlandırması kaçınılmazdır. Zira dağ kenarları vadi ve 

yamaçlar üzerine kurulmuş dağ köyleri ekilebilecek alanların sınırlılığı sebebiyle artan 

aile nüfusuna yeterince iş olanağı sunamaması sebebiyle göçü gerektirmektedir. 

128 M. Fuat KÖPRÜLÜ, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Ötüken Yay. İst. 1981 s.100. 

129 AYDIN, a.g.e. s. 73. 

63

4 – Hızlı Göç Hareketlerinin Sonuçları 

Son elli yılda maruz kalınan hızlı göç hareketleri başta ülke ekonomisi olmak üzere, 

kentleşme ve gecekondulaşma, sanayileşme, tarım, hayvancılık gibi faaliyet kolları 

üzerinde doğrudan etkiye yol açmıştır. Türkiye’nin ekonomik yapısındaki dönüşümü 

göç üzerinde önemli bir rol oynamıştır. 

Aşağıdaki tablo 10’ ar yıllık dilimler halinde sektörler arasındaki iş gücü değişim 

oranını vermektedir. Bu oranları tamamıyla göçe bağlamak doğru değilse de 1950’ li 

yıllardan itibaren tarım sektöründeki hızlı düşüsün esas olarak yeterli gelir elde 

edilememesi, toprakların miras yoluyla aşırı bölünmesi, artan nüfusa kırsalda yeterli iş 

imkanların sunulamaması yüzünden köyden kente göç ile ilişkilendirmek mümkündür. 

Tarım Cumhuriyetin ilk yıllarında en büyük istihdam alanını oluşturmakta iken daha 

sonra bu üstünlüğünü sanayi ve de hizmetler sektörüne kaptırmış bulunmaktadır. 

Tablo - 3 

Tarım, Sanayi ve Hizmet Sektörünün GSMH İçindeki Paylarının Dönüşümü (%) 

(1926 – 1996) (Sabit Fiyatlarla) 

YIL Tarım Sanayi Hizmet YIL Tarım Sanayi Hizmet 

1926 49.9 8.7 41.5 1966 30.5 19.9 49.6 

1936 48.6 12.3 39.1 1976 24.0 20.5 55.5 

1946 45.5 14.9 39.5 1986 18.8 25 56.2 

1956 38.2 15.6 46.2 1996 14.1 27.6 58.3 

KAYNAK : D.İ.E. 1996 Yıllığı s. 431; D.İ.E., 1997 Yıllığı, s. 38 -39 

Son elli yılda tarım sektörünün gerilemesinin nedenlerinden birini, görüldüğü gibi 

göçler oluşturmaktadır. Kırsal alanlarda doğum oranları, şehirle göre daha yüksektir. 

Kırsal alanların nüfus artışı doğumlar ile gerçekleşmektedir. Kırsalda iş gücüne duyulan 

ihtiyaç yüksek oranlarda doğuma yol açmaktadır. Böylelikle artan fazla nüfus, işsizlik 

sebebi ile şehirlere yönelmektedir. Ayrıca iş gücü açısından tarım sektöründen sanayi ve 

64

hizmet sektörüne kayış, Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ve de bizzat kalkınma 

planlarımızda hizmet sektörüne dayalı büyüme yaklaşımın benimsenmesinden 

kaynaklanmaktadır 130 . 

Hızlı göç hareketleri kır-kent dengesi bozulmuştur. Aşağıdaki tablodan anlaşılacağı 

üzere Türkiye gittikçe kentli olmaktadır. Şehirler gittikçe nüfusu kendine doğru çeken 

bir hale gelmektedir. 1925’li yıllarda nüfusumuzun yaklaşık % 80’ini köyler, yaklaşık % 

20’lik kesimini ise şehirler oluştururken, bu gün toplam nüfusumuzun neredeyse % 70’i 

şehirde yaşar haldedir. 

Kentleşme oranlarında önem arz eden nokta Kentleşmenin ne derece sağlıklı 

gerçekleştirilebildiğidir. Zira nüfusumuzun büyük kısmını tutan kentlerde bir çok 

sıradan kentsel hizmetler bile yerine getirilememektedir. Kentlerimiz bu gün artan 

nüfusa yeterli alt yapı hizmetini sunamamaktadır. Gecekondular kentlerin en sıradan 

manzaralarına dönüşmüştür. Hızla yapılan göçler, trafik, ulaşım, konut, otopark yeterli 

sayıda dinlence ve eğlence alanı, spor tesislerinin eksikliği, gürültü ve çevre kirlililiği, 

kaçak yapılaşma, sosyal erozyon gibi sıkıntıları da beraberinde getirmiştir. 

Kentler insanlığın ve medeniyetin bir göstergesidir. İnsanlara rahat, temiz ve düzenli 

bir yaşam sunması gereken kentsel alanlar ülkemizde bunların aksine çok büyük oranda 

sıkıntı, stres ve değişik problemler sunmaktadır. Modern olarak ifade edilen 

şehirlerimizde bugün içsel kent merkezleri kurulmuştur. Şehrin karmaşık dokusundan 

sıyrılmayı hedefleyen, belli bir gelir grubuna hitap eden, çok katlı ve düzenli 

yapılaşmalar gecekondular ve normal semt ve mahalleler arasında 3. bir yerleşim şeklini 

almıştır. Aşağıdaki tablo Türkiye’deki kentleşme seyrini vermektedir. 

130 KONGAR, 21. Yüzyılda Türkiye, s. 529. 

65

Tablo - 4 

Son 7 Nüfus Sayımına Göre Şehir ve Köy Nüfusunun Toplam İçindeki Payları ve 

Artış Hızları 

ŞEHİR 

KÖY 

YILLAR Toplam İçindeki Yıllık Nüfus Artış Toplam İçindeki Yıllık Nüfus Artış 

Oranı (%) Hızı ( ‰ ) Oranı ( % ) Hızı ( ‰ ) 

1965 34.4 39.71 65.6 17.14 

1970 38.5 47.33 61.5 12.51 

1975 41.8 41.75 58.2 13.79 

1980 43.9 30.47 56.1 13.29 

1985 53.0 62.61 47.0 -10.58 

1990 59.0 43.10 41.0 -5.56 

1997 65.0 28.74 35.0 -7.25 

KAYNAK : DİE 1997 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, Sf : 3. 

Ayrıca tablodan da görülebileceği gibi toplam içerisinde kent nüfusu hızla 

artmakta, köy nüfusu da aynı oranda azalmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı son 3 nüfus 

sayımında ( yani son 12 yılda ) köylerde hep negatif olmuştur. Bu, kırsal nüfusun mutlak 

olarak ta azalma sürecinde olduğunu göstermektedir. Oysaki kırsal kesimde doğum oranı 

% 3.1 kentsel yerleşimlerde bu oran 2.4’ tür (DİE, 1998). Bu durum köyden kente göçün 

boyutlarını ortaya koyması bakımından önemlidir. 

Hızlı göç hareketlerinin bir diğer etkisi de kentleri iş bulma ümidiyle dolduran 

kesimin yol açtığı yoğun işsizliktir. Bir taraftan kırsal kesimde tarım üretimi ve 

hayvansal üretim düşerken, diğer taraftan da kentlerde işsizlik çığ gibi büyümekte ve 

sosyal kargaşalara müsait bir ortam hazırlanmaktadır. Rahatsızlık indeksi diye tabir 

edilen ve çalışabilecek durumda olan fakat her hangi bir işte çalışmayan nüfusu 

oluşturan kesim kentlerimizde gittikçe artmaktadır. Nitekim aşağıdaki tablodan da 

görülebileceği gibi kentlerde işsizlik oranları gittikçe artmaktadır. Kentsel işsizliğin 

genel sebebi şehirlerdeki iş kollarının daha çok teknik bilgi ve makine gücü 

gerektirmesidir. Oysa göçle gelenlerin ne teknik bilgisi ne de yeterince alet bilgisi 

vardır. 

66

Tablo- 5 

Türkiye’ de Kırsal ve Kentsel İşsizlik Oranları (1997) (%) 

Birim Erkek Kadın Toplam 

Kent 7.5 18.9 9.7 

Kır 4.5 3.8 4.2 

Türkiye 6.0 11.35 6.9 

Kaynak : DİE, 1998 Türkiye İstatistik Yıllığı, S : 278, 279, 280. 

Göçle beraber ülkemizde nüfusumuzun aktif kesimi şehirlere gitmekte, tarımsal 

üretim alanlarında ise yaşlı nüfus kalmaktadır. Bu da göç veren illerimizin gelişme 

hızını düşürmektedir. Gelişme hızı düştükçe göç artmakta ve geri kalmışlık 

bölgelerimizin kısır döngüsü olarak kalmaktadır. Ayrıca giden bireylerimizin bir tüketim 

birimi olması sebebiyle göç veren bölgelerimiz pazar olarak ta göreli avantajlarını 

kaybetmiş bulunmaktadır. Bölgelerdeki iç pazarda oluşan talep nüfus azlığı sebebiyle 

kısılmaktadır. Bu ise bölgelerin gelişmesini olumsuz yönde etkileyen bir etmendir. 131 

5 – Hükümetlerin Göçü Önlemeye Yönelik Eylem ve Politikaları 

Göç, kontrol altına alınması gereken bir sosyal olgudur. Zamanında önlenmeyen göç 

hareketleri ülkenin genel dengesi üzerinde etkili olabilmektedir. Zira göç aynı zamanda 

ekonomik bir olgudur. Göç üretken denebilecek nüfusun belli bölgelerde yoğunlaşması 

ve ekilebilir arazi ve toprakların terk edilmesi olarak düşünülürse, genel ekonomik 

denge üzerinde de önemli tesirlere yol açabileceği aşikardır. Kontrolsüz bir göç hareketi 

ülkenin belli bölgelerinde aşırı istihdam fazlası işgücünün birikmesine yol açarken, göç 

veren bölgelerde iş gücü eksikliği ortaya çıkacaktır. Göç veren yerlerde genellikle 

yaşlılar kalmakta bu sebeple ekilebilir arazi ve topraklar da tarımla uğraşabilecek bir 

kesiminin bulunmaması yüzünden üretim azalmaktadır. 

Göçü önlemeye yönelik hükümetlerin uygulayabileceği politikalar demokratik 

toplum düzeninin gerekleri ile çevrilmiş haldedir. Zira totaliter ve baskıcı devletlerde 

131 TEKELİ, Türkiye’de İçgöç, s.16. 

67

göç katı yasaklarla önlenebilmektedir. Aile planlaması yönünde konan yasaklar, ulaşım 

ve seyahat yasağı, toprakla ve belli iş kolları ile uğraşılması zorunlu kılmak göçü 

önleyebilir. Günümüzde demokrasi ile yönetilen ülkeler bu tür çağ dışı yasakları 

uygulama imkanı bulamamaktadır. Bundan dolayı demokratik yöntemlerle insanları 

bulundukları yerlerde tutmayı istemektedirler. Bu yöntemler; köylüye toprak dağıtımı, 

miras hukukunun düzenlenmesi, aile planlamasının yaygınlaştırılması, kooperatifçiliğin 

geliştirilmesi, geri kalmış yörelere istihdam ve yatırım imkanlarında kolaylıklar 

sağlanması, tarımsal kredi ve hayvancılığı teşvik gibi yöntemlerdir. 

Göçü önlemeye yönelik politikaları genel olarak analiz ettiğimizde; uygulanabilecek 

ilk politika göçü doğuran faktörler ortadan kaldırılmasıdır. Türkiye’de göçün çıkış 

noktası kırsal alanlar olduğu düşünülürse, bu bölgelerden insanları iten faktörleri 

önlemek önem arz etmektedir. Kırsal alanlarımızda üretim emek yoğun olarak 

gerçekleştirilmektedir. Tarımımız hala iklim koşullarına bağlıdır. Kırsal alanlarımızda 

ekilebilir arazilerimiz miras yoluyla ufalmıştır. Belli bölgelerimizde arazi koşulları ve 

iklim, yetiştirilen ürünleri ve ürün miktarını büyük miktarlarda etkilemektedir. Ayrıca 

alınan ürünlerden sağlanan gelirin düşük olması ve tarımın çok fazla bedeni çalışmayı 

gerektirmesi gibi nedenlerle Türk tarımı insanlarımızı yerlerinde tutmak konusunda 

cazip şartlar sunmamaktadır. 

Türkiye’nin kırsal tabanlı göç hareketinin çıkış noktası olan tarım sektöründe 

yapılmak istenen reformist çabalar Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar gitmektedir. 

Mustafa Kemal Atatürk, Türk çiftçisini ve tarımını, ilkel metotlardan kurtararak ülke 

kalkınmasında dinamik bir güç olarak katmayı düşünmüştür. Atatürk’ün çiftçiler 

hakkındaki görüşleri şu şekildedir. “Bir defa her şeyden önce memlekette topraksız 

çiftçi bırakılmamalıdır”, “Köylünün çalışmasının netice ve semeresini kendi menfaati 

lehinde azami haddine ulaştırmak iktisat siyasetimizin temelidir” ve “Türkiye’nin asil 

sahibi ve efendisi, gerçek müstahsil olan köylüdür” 132 . 

132 Petek Yay., Ölmez Sözleriyle Atatürk, İst. 1954, s. 74. 

68

Cumhuriyet hükümetleri ilk yıllarından itibaren tarım ve köy kalkınmasına çok 

büyük önem vermiştir. Bu amaçla aşarı kaldırmış, Ziraat Bankasının sermayesi ve 

kredileri arttırılmıştır. Fakat Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren tarım üretiminin 

arttırılmasına rağmen amaçlanan üretim ve verim miktarlarına bir türlü ulaşılamamıştır. 

1930’lu yıllardaki Cumhuriyet hükümetleri tarımda köklü devrimler tasarlamış ve 

bunları gerçekleştirmeye çalışmıştır. Bu amaçla köyleri kalkındırmak için 1937 yılında 

bir kanun tasarısı hazırlanmıştır. Tasarıda dağınık köylerin birleştirilmesi planlanmıştır. 

Böylece köy sayısı azaltılacak ve oluşturulacak köy birliklerine gerekli hizmetler 

götürülebilecektir. Bu amaçla başlatılan çalışmalar 1945’e dek sürdü. Bu amaca hizmet 

için kurulan Tarım Kredi ve Satış Kooperatifleri, kredi dağıtan kurumlar olarak kalmış, 

gerçek birleştirmeyi sağlayacak üretim kooperatiflerine dönüşmemiştir. 

1935 yıllardan sonra başlatılan Toprak reformu çalışmaları ile amaçlanan, çiftlik 

ağalarının elindeki önemli miktardaki toprakların köylüye dağıtılmasını sağlamak ve 

topraksız çiftçi bırakmamaktı. Bu amaçla toprak reformu sorunu 1937’de hükümet 

programına alındı. Fakat 1945’te Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkana kadar 

herhangi bir yasalaştırma yapılamadı. Bunda dünya savaşı şartları ve toprak reformuna 

karşı gösterilen büyük direnme etkili olmuştur. 

Türkiye’de kırsal alanları düzenlemeyi amaçlayan çalışmalar, göçü önlemeyi 

hedefleyen politikalar olarak düşünülmüştür. Ülkemizde organize olamamış dağınık 

kırsal yerleşim, her zaman için çözüm bekleyen bir sorun olmuştur. Sorunun çözümünde 

ise ‘merkez köy’ kavramı, bir çıkış yolu olarak görülmüştür. Bu anlayışla Cumhuriyetin 

ilk yıllarında İdeal Cumhuriyet Köyü, Pilot Köy, Örnek Köy gibi denemeler 

geliştirilmekle birlikte uygulamalarda süreklilik sağlanamamıştır. Merkez köy 

kavramının temelinde, tüm köylere ulaştırılamayan sosyal ve kültürel hizmetlerin düşük 

maliyetle merkez olarak belirlenen köyde toplanması ve çevre köylere sunulması hedefi 

yatar. İlk olarak 3. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yer alan bu kavram, Cumhuriyet Halk 

69

Partisi tarafından geliştirilerek ve ‘Köykent’ olarak ilk kez 1969 seçim bildirgesiyle 

kamuoyuna açıklanmıştır. 

Bildirgede “Toprak işleyenin, su kullananındır” vurgusu yapılmıştır. Köykentlerin 

amacı ‘köylünün kendi şehrini yaratması’ olarak ortaya konmuştur. Köykentlerin 

merkez köylerden farkı, projenin basit ekonomik amaçları olan projeler olmasının 

ötesinde sosyal içeriğin ağır bastığı bir toplumsal dönüşüm ve kalkınma projesi 

olmasıdır. Nitekim, dönemin CHP programında bu durum şöyle açıklanır: “…Böylece 

Türk köylüsü göç zorunda kalmaksızın kentlileşebilecek, çevresinden ve toprağından 

kopmaksızın sınaileşebilecek, uygarlığın ve kent kültürünün insan yaşamını maddi ve 

manevi yönde zenginleştirici tüm olanaklarından yararlanabilecektir” 133 . 

Köykent Projeleri çerçevesinde göç, sanayi ve kırsal alan üçlüsü birbiriyle ilintili 

olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Projeyi özgün kılan bir diğer unsur da projenin 

tabana dayalı olmasıdır. O döneme değin yukardan aşağı olan kalkınma yöntemi, yön 

değiştirerek tabandan başlayıp yukarıya doğru gelişmekte ve mekansal planlama yaşama 

geçirilmeye çalışılmıştır. Proje çerçevesinde; uluslararası, ülkesel, bölgesel, alt bölge 

merkezleri, kasaba, köy grup merkezleri ve köy olmak üzere yedi dereceli bir yerleşim 

birimi belirlenmiştir. 

İkinci derece yerleşim birimi olan köykentlerin üst kademe merkezlerle haberleşme 

ve mal akışı bağlantısı, Köylüye Ulaşım Projesi (KUP) ile sağlanması düşünülmüştür. 

KUP, köykent uygulamasının ilk adımıdır. Diğer aşama ise kooperatifler aracılığı ile 

köylerde yeni bir üretim düzeninin oluşturulması ve tarımsal birikimin sanayi ye 

aktarılmasıdır. Bu dönüşüm diğer sosyal hizmetlerle desteklenmektedir. Fakat uygulama 

aşamasında beklentiler gerçekleşmemiştir. 1978’de iki pilot bölge belirlenmiştir: Orman 

Bakanlığı’na bağlı Taşkesti (Bolu) ve Köyişleri ve Kooperatifler Bakanlığı 

sorumluluğundaki Özalp (Van). İki ayrı bakanlığın birbirinden bağımsız çalışması 

eşgüdümü engellemiştir. Taşkesti’deki uygulama hiçbir kuramsal çalışma yapılmadan 

133 1976 Cumhuriyet Halk Partisi Programı, s.72 

70

apar topar başlatılmış ve başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Özalp için düşünülen proje ise 

kuramsal tartışmaların gölgesinde yaşama geçirilememiş ve iktidar değişikliği 

sonrasında da rafa kaldırılmıştır. 

Son olarak, bu projeden yirmi yıl sonra 1998’de Köy Hizmetleri Genel 

Müdürlüğü’nce Diyarbakır-Bismil-Çeltikli ve Hatay-Hassa-Gülpınar’da iki ayrı merkez 

köy projesi uygulanmaya başlanmıştır. Projeyle bölgedeki göçebelerin yerleşik hayata 

geçmeleri ve teknik hayvancılığa geçmeleri amaçlanmıştır. 

6 – Türkiye’nin Nüfus Politikası ve Göç Üzerindeki Etkileri 

Nüfus, bir ülkenin ulusal gücünü belirleyen en önemli etkenlerden biridir. Kabaca 

tabiri ile nüfus, herhangi bir zaman diliminde belli bir coğrafya da bir arada yaşayan 

insanların oluşturduğu kalabalıktır. 134 Nüfus artışı kavramı ise bir ülkedeki insan 

sayısının gittikçe artması şeklinde ifade edilebilir. Bir ülkede doğan insan sayısı ölen 

insan sayısından fazla ise nüfus artışı söz konusu olmaktadır. Nüfus artışını üç faktör 

belirler bunlar, doğum, ölüm ve göçtür. 135 

Eski çağlarda salt askeri gücün kaynağını ve üretim gücünün temelini oluşturan 

nüfus, bugün eğitim yoluyla ekonomiye kazandırılabildiği sürece bir güç olmaktadır. 

Ülkemiz bugün genç ve nispeten eğitimli bin nüfusa sahiptir. Fakat işşizlik gençlerin 

karşısındaki en büyük sorunu teşkil etmektedir. 

Nüfusumuz Cumhuriyetin ilk kurulduğu yıllarda ülkemiz açısından önemli bir sorun 

teşkil etmekteydi. Savaş sebebiyle genç nüfus cephelerde bırakılmış, sakat, yaşlı, 

kadınlardan oluşan bir manzara o yılların çarpıcı görüntüsünü oluşturmaktaydı. 

Nüfusumuzun arttırılması, cumhuriyet yıllarında kendisini hissettiren bir problem olarak 

ortaya çıkmıştır. 

134 İŞÇİ, a.g.e. s.31 

135 İŞÇİ, a.g.e. s. 31. 

71

1950’li yıllardan itibaren ülkemizin nüfusu artmaya başlamıştır. Bunun sebebinin 

savaşın sona ermesidir. Türkiye 1923 yıllından itibaren başlayan nüfus serüveninde 

aşağıdaki tablodan da görülebileceği üzere değişik hızda ve yönde değişimler yaşamıştır. 

Tablo şehir ve köy nüfusları ile bunların yıllara göre artışlarını içermektedir. 

Tablo -6 

Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Köy Nüfusları, 

Toplam İçindeki Oranları ve Yıllık Nüfus Artış Hızları 

ŞEHİR 

KÖY 

Sayım Toplam Sayım Yılları Toplam Yıllık Nüfus Sayım Toplam Yıllık Nüfus 

Yılları 

Nüfusu İçindeki Artış Hızı % 0 Yılları İçindeki Artış Hızı % 0 

Oranı % 

Nüfusu Oranı % 

1927 13.648.270 3.305.879 24.2 10.342.391 75.8 

1935 16.158.018 3.802.642 23.5 17.50 12.355.376 76.5 22.23 

1940 17.820.950 4.346.249 24.4 26.72 13.474.701 75.6 17.34 

1945 18.790.174 4.687.102 24.9 15.10 14.103.072 75.1 9.12 

1950 20.947.188 5.244.337 25.0 22.47 15.702.851 75.0 21.49 

1955 24.064.763 6.927.343 28.8 55.67 17.137.420 71.2 17.48 

1960 27.754.820 8.859.731 31.9 49.21 18.895.089 68.1 19.53 

1965 31.391.421 10.805.817 34.4 39.71 20.585.604 65.6 17.14 

1970 35.605.176 13.691.101 38.5 47.33 21.914.075 61.5 12.51 

1975 40.347.719 16.869.068 41.8 41.75 23.478.651 58.2 13.79 

1980 44.736.957 19.645.007 43.9 30.47 25.091.950 56.1 13.29 

1985 50.664.458 26.865.757 53.0 62.61 23.798.701 47.0 -10.58 

1990 56.473.035 33.326.351 59.0 43.10 23.146.684 41.0 -5.56 

1997 62.865.574 40.882.357 65.0 28.74 21.983.217 35.0 -7.25 

Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü: 1997 Genel Nüfus Sayımı Sonuçları 

Yukarıdaki tablodan hareketle; 1927 yılı sayımında 13.6 milyon olarak tespit edilen 

nüfus, aradan geçen geçen yetmiş beş yılda 66 milyon sınırına dayanmıştır. 1927’den 

1990’lara kadar çoğunlukla yılda ortalama binde 20’lerin üzerinde artış gösteren 

nüfusumuz, bu gün dünya nüfususun % 1’inden fazlasını meydana getirmektedir 136 . 

Türkiye nüfusu aynı zamanda yüksek doğurganlık oranı hızı ve dolayısıyla yüksek 

nüfus artışı sebebiyle oldukça genç bir nitelik göstermektedir. Nüfusun yaş grupları 

itibariyle dağılımı incelenirse 20 yaşın altı nüfus, toplam nüfus içinde % 50’ye yakın bir 

136 75. Yılında Sayılarla Türkiye Cumhuriyeti, s. 1. 

72

oran tutmaktadır. Bu çok önemli bir jeopolitik güç öğesi teşkil etmektedir. 35 yaş altı 

nüfusun ise toplam nüfusun yaklaşık %70’ini aştığı görülebilir. 

Bu yüksek nüfus oranının ekonomik ve sosyal yetersizlikler sebebiyle göç 

akımlarına dönmesi engellenememiştir. Coğrafi Bölgeler itibariyle genel göç 

manzarasında 1935’ten 1997’ye kadar Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinin önemli 

ölçüde nüfus kaybettikleri, Trakya, Akdeniz, ve Marmara – Ege bölgelerinin 

nüfuslarında ise önemli artışlar olduğu görülmektedir 137 . Yüksek nüfus artışının göç 

kadar kuvvetli bir diğer etkisi de şehirleşme üzerinde olmuştur. 1935’li yıllarda nüfusun 

ancak % 25’ i şehirlerde yaşarken bugün bu oran % 70’lere ulaşmıştır. 

Ülkemizin bu manzarasına birbirinden ayrı özellikler taşıyan üç dönemde izlenen 

nüfus politikaları ile ulaşmıştır. Bunlar sırasıyla nüfus artışının özendirildiği, açık bir 

politikalarının bulunmadığı, artış oranının sınırlı hatta düşürülmek istenildiği 

dönemlerdir 138 . 

Cumhuriyetin ilk hükümetleri ülke nüfususun az olması sebebiyle nüfus artışını 

özendirici tedbirler almak zorunda kalmışlardır. Bunlar; çocuk düşürmeyi kolaylaştıran 

ya da çocuk yapmayı engelleyen araç ve gereçlerin dış alımının 1920 de yasaklanması, 

kasıtlı olarak çocuk düşürme ve düşürtme eylemlerinin suç sayılması, 1936’da gebeliği 

önleyici bilgilerin yayımlanmasının durdurulması gibi önleyici tedbirlerle, fazla çocuğu 

olanlardan belli türde ki vergilerin alınmaması gibi, çocuk ve doğum yardımları gibi 

özendirici tedbirler olmuştur. 139 

İkinci nüfus sayımının yapıldığı 1935 yılında ise; ülke nüfusu 16.158.018’e 

ulaşmıştır. Nüfusun 1935 yılında 1927 yılına göre artmasında Kurtuluş Savaşından 

sonra yaklaşık 200.000 civarındaki göçmenin Türkiye’ye gelmesi ve ilk sayımda 

137 75. Yılında Sayılarla Türkiye, s. 1. 

138 KEPENEK ve YENTÜRK, a.g.e. s. 404. 


73

yaklaşık 400.000 kişinin eksik sayılmasının önemli bir rolü vardır. 140 Nüfus 1935 – 1940 

yılları arasında yine bir artarken, 1940 – 1945 yılları arasında durmuştur. 1945 – 1950 

yılları arasında savaş tehlikesi sebebiyle askere alınan erkeklerin dönmeleri ve evlilik 

sonucu doğumların artması ile nüfus tekrar artmaya başlamıştır. Yine bu yıllarda sağlık 

alanındaki başarılı çalışmalar, halk sağlığını koruyucu tedbirler, çeşitli salgın 

hastalıkların azaltılması, bebek ölümlerinin önüne geçilmesi yine nüfusu arttıran diğer 

sebepleri oluşturuyordu. 1950-1955 yılları arasında nüfus bir artış trendine girmiş, 1955 

– 1960 yılları arası artış nispeten devam etmiş, fakat 1960 -1965 yılları arası bir düşüş 

gözlemlenmiştir. 1965 – 1970 yılları arasındaki nüfus yine artmıştır. 1980 yılında yine 

nüfus artışı bir düşüşe geçmiştir. Bu tarihlerdeki düşüşün sebebi Kuzey Afrika ve Orta 

doğu ülkelerine giden Türk işçileri, doğum kontrolü yöntemlerinde sağlanan başarı, 

kentleşme ve eğitim düzeyinin yükselmesi ile açıklanabilir. 141 

Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti devlet nüfuslarını değişimlerini 

izlemek amacıyla gerekli kurumlarını kurmuşlardır. Osmanlı İmparatorluğunda ilk 

olarak 1884 yılında nüfus işlerini yürütmek üzere Sicilli Nüfus Ahali İdare-i Umumiyesi 

kurulmuştur. Bu kuruluş 1913 yılında Nüfus Müdüriyeti ismini almıştır. Müdüriyetin 

görevleri arasında nüfus istatistiklerini düzenlemek ile nüfus sayımı yapmak ve 

sonuçlarını değerlendirmek yer almıştır. Cumhuriyet idaresi ile birlikte 1943 yılında 

4445 Sayılı Kanunla Nüfus İşleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Yine 1926 yılında 

kurulan İstatistik Genel Müdürlüğü de nüfus verilerinin düzenli olarak tutulmasında 

önemli bir rol üstlenmiştir ve 1927 yılından beri her sonu 0 ile 5 ile biten rakamlı 

yıllarda nüfus sayımı yapılmaktadır 

Türkiye Cumhuriyeti, nüfusun yetersiz olduğunu düşünerek 1960 yılına kadar 

hukuki düzenlemelerle nüfus artışını desteklediği görülmektedir. 142 Türkiye’nin 1930 

tarihli Umumi Hıfzısıhha Kanunu ile nüfus arttırma politikası açık şeçik görülmekte ve 

140 Sağlık Bak. Yay. Türkiye’nin Gelişmesinde Nüfus Olgusu Geçmişi, Bugünü ve Yarını, 

İst 1982, s. 3. 

141 Türkiye’nin Gelişmesinde Nüfus Olgusu, Geçmişi, Bugünü ve Yarını, s. 21 

142 Türkiye’nin Gelişmesinde Nüfus Olgusu, Geçmişi, Bugünü ve Yarını, s. 25 

74

Sağlık Bakanlığına bu politikanın uygulama aracı rolü verilmiştir. Bu rolünü doğumların 

arttırılması ve çocuk ölümlerinin azaltılması başlıca yöntem olagelmiştir. Özellikle 6 

veya daha fazla çocuklu ailelerde doğum yardımı, devlet memuru ve diğer kurumlarda 

çalışan insanlara yapılan çocuk zammı ve doğum yardımı yapılması diğer dikkati çeken 

yasal tedbirlerin arasında yer almaktadır. Yine bu dönemlerde köylüye toprak 

dağıtımında çocuğu fazla olan ailelere öncelik tanınması, Türkiye’ye göç eden 

göçmenlere sağlayan mali ve hukuki kolaylıklar bu politikaların amacını göstermesi 

bakımından önemlidir. 

1950’li yıllardan 1960’lı yıllara kadar ülkenin açık seçik bir nüfus politikası 

olmamıştır. Bu dönemde doğum üzerindeki yasaklayıcı tedbirlerin devam etmesinin 

yanında, hükümetlerin nüfus artışı konusunda yansız davrandıkları söylenebilir. 143 

1960 yıllardan sonrada bir dönüşüm çizgisi yaşanmış ve nüfusu artmasını önleyici ve 

kontrol altına alınması gereken politikaların izlenmesi gereğinin hissedildiği 

söylenebilir. Bunda 1950’li yıllarda tarımın makineleşmeye başlaması sonucu, köylerde 

ve şehirlerde gittikçe artan gizli işsizliğin iyiden iyiye hissedilmesi önemli bir etkendir. 

Bu etkiye bağlı olarak aile planlaması kavramı gerek hükümetlerce gerekse bilim 

çevrelerinde tartışılmaya başlanmış ve de 1965 tarihli, 577 sayılı Nüfus Planlaması 

Hakkındaki Kanun ile Aile Planlaması çalışmalarına başlanmıştır. Nüfus planlaması 

hakkındaki bu kanunla nüfusu arttırmaya yönelik devlet politikaları değişikliğe uğramış, 

kişilerin istedikleri zaman ve bakabilecekleri sayıda çocuk sahibi olmaları fikri 

benimsenmiş, bunu koordine etmek üzere Nüfus Planlaması Genel Müdürlüğü 

kurulmuştur. 1973 tarihli Toprak Reformu Kanunu ile Nüfus arttırma politikasının terk 

edildiğinin başka bir kanıtıdır. 


75

İKİNCİ BÖLÜM 

AİLE KAVRAMI VE BÜYÜK ŞEHRE ÖRNEK OLARAK İSTANBUL KENTİ 

VE İSTANBUL’DA GÖRÜLEN AİLE HAYATI 

I – AİLE KAVRAMI VE TÜRKİYE’DE AİLE YAPILARI 

1 – Ailenin Tanımı ve Ailenin Fonksiyonları 

Aile anne, baba, çocuk ve daha büyük ebeveynlerden oluşan toplumdaki en 

küçük sosyal birimdir. Aile toplumdaki en temel kurumların başında gelir. Aile kurumu 

çocukların yetiştirilmesini sağlayan, kişilerin biyolojik ve fizyolojik isteklerin tatminini 

gerçekleştiren, kültürü ve dili çocuklara aktaran, neslin devamını sağlayan en temel 

kurumdur. Ailenin toplumdaki en temel kurum olma özelliğini, tamamen tabii 

olmasından, ferdin mutluluğunun, üzüntülerinin ilk paylaşıldığı yer olmasından 

almaktadır 144 . 

Aile, insanlık tarihi boyunca her toplumda görülmüş, varlığı ve önemi tartışmasız 

en önemli sosyal kurumlardan biri olmuştur. Aile bu süreç içersinde zamanla değişim 

göstermiştir. Günümüzden farklı olarak eski çağlarda aile, anne, baba, kardeş, yeğen, 

büyükanne, büyükbaba, gibi elemanlardan oluşmuş, geniş bir özellik gösteren, kendi 

üyelerini başka ailelerin üyelerine karşı koruyan bir tür siyasi nitelik göstermekteydi. 

Aile üyeleri, hep birlikte çalışarak geçim ve yaşama gereksinimlerini iş bölümü ile 

doğrudan doğruya kendileri sağlardı. Aile ekonomik bir bütünlük göstermekte ve 

mülkiyet hakkı ailenin başkanının elinde bulunmaktaydı. 

Toplum gelişip devletler oluştuktan sonra da aileler, devlet içindeki siyasal 

işlevlerini ve iktisadi bütünlüklerini az çok korumuşlardır. Ortaçağda feodal aileler, 

soyluluk ve ayrıcalıklarına göre önemli bir siyasal rol oynamışlardır. Ortaçağda, devlet 

144 ERKAL, a.g.e. s. 92. 

76

memurluğu ve subaylık gibi önemli yönetim kadroları ayrıcalık gereği soylu ailelere 

özgülenmiş halde bulunuyordu. Yeni çağa girilmesi ile birlikte eski tip aile, içindeki 

sağlam bağlardan, kilise ve lonca gibi kurumlardan, soyluluk ve ayrıcalıklardan 

kurtarıldı. Siyasal ekonomik ve bireysel bütün özgürlüklerin sağlanması ile aile 

ayrıcalıklarının siyasal açıdan taşıdığı rol de tarih oldu. Soylu olsun olmasın tüm bireyler 

arası eşitlik ilan olunurken, kişiler dinsel ve ekonomik özgürlüğüne kavuşmuş oldu 145 . 

Günümüz ailesi hacimce ve fonksiyon olarak küçülmüş, fakat hala toplumun 

özünü oluşturması bakımından toplumdaki sosyal kurumların başında yer almakta 146 ve 

tüm toplumsal ilişki ve yaşam alanını da etkileyerek büyük önem taşımaktadır. Aile 

günümüzde toplumların adeta sigortası görevini görmektedir. Zira sağlıklı bir aile 

hayatının görüldüğü toplumlar, manevi birlik ve beraberliğini aile sayesinde sağlaması 

ve kültürünü genç nesillere başarılı şekilde aktarılması sonucu, birlik ve beraberliğini 

tesis etmektedir. 

Aile, Türklerin tarihte kurdukları başarılı devlet ve imparatorlukların meydana 

gelmesinde de büyük öneme sahip olmuştur. Toplum yapısının korunmasında, iletişim 

ve işbirliğinin sağlanmasında büyük bir fonksiyon yerine getirmiş olan Türk ailesi, Türk 

kültürünün en önemli öğelerinden biridir. 

Fonksiyon olarak aile, kültürü nesiller arasında aktarırken, bireyi de topluma 

hazırlar. Toplumun ilerlemesi onu oluşturan bireylere bağlıdır. Bu yüzden sağlıklı bir 

toplum sağlıklı bireylerden oluşur. Sağlıklı birey ise iradesine hakim, kendi kendine 

karar verebilen otonom kişiliğe sahip bireydir. Birey bu otonom kişiliği ilk önce ailede 

kazanmaya başlar. İnsan şahsiyetini oluşturan ilk etkileri aileden alır. Ailede çocuğun 

şahsiyetini geliştirecek bir ortam yaratılması önemlidir. Bu yüzden eğer çocuğa aile 

içinde yaşına göre bir eğitim süreci oluşturulmazsa çocuk yeterli şekilde sosyalleşemez. 

Örneğin oyun çağında olan 7 – 8 yaşındaki bir çocuğa belli işler gördürülürse çocuk bu 

145 Hıfzı V. VELİDEDEOĞLU, Ailenin Çilesi Boşanma, Çağdaş Yay. İst 1976, s.16. 

146 İŞÇİ, a.g.e. s. 34. 

77

durumdan olumsuz etkilenecektir. Yine aile içersinde fikir hürriyetinin olmaması, 

hareket serbestisinin azlığı ve yetersizliği, anne babanın yetişkinlere özgü davranışları 

sergileyememesi gibi nedenlerle çocuk sağlıklı bir gelişim sergileyemez. Ailede çok katı 

ve sert tutumlar, çok fazla yönlendirme, ya da aşırı serbest bırakma gibi davranışlar yine 

çocuğun otonom kişilik kazanmasını önler 147 . 

Ailenin çocuğun psiko-sosyal gelişimini belirleyen en önemli kurumdur. Aile 

çocuğun diğer bireylere, nesnelere, yada tüm yaşama karşı gösterdiği tavırlarını 

temelden etkiler. Aile çocuğa aynı zamanda ailenin bir üyesi olduğu bilincini aşılar ve 

uyum davranışlarının temelini atar 148 . Aile çocuğa dengeli bir birey olabilmesi için 

güven duygusunu aşılar, sosyal kabul görmesi için gerekli ortamı hazırlar, 

toplumsallaşmayı öğrenebilmesi için gerekli modeli sunar, sosyal açıdan kabul edilmiş 

davranış biçimlerinin gelişimi için rehberlik eder, çocuğun yaşam ortamına uyumunu 

sağlar, karşısına çıkan sorunlarına çözüm üretir, okul ve sosyal yaşamda başarılı 

olabilmesi için çocuğun yeteneklerini uyarır ve geliştirir. 

Aile ayrıca meşru ve ahlaki kurallar çerçevesinde belli biyolojik isteklerin 

tatminine de ortam hazırlar. Zira hukuki yada toplumda geçerliliği kabul edilmiş her 

hangi bir akitle karı ve kocayı meşru bir zeminde bir araya getiren aile, nesillerinin 

devamını sağlar. Aile bu nedenle toplumda fuhuş ve diğer cinsel temayüllerin önüne 

geçmesi bakımından de çok önemlidir. Bugün endüstri toplumlarının başa çıkamadığı bu 

sosyal hastalıkların tek çözümü sağlıklı bir aile yapısının varlığıdır. Ayrıca aile sadece 

biyolojik isteklerin değil, sevgi, dayanışma, şefkat gibi duygusal güdülerin de ortamını 

oluşturur. Eşlerin birbirlerine karşı duyduğu sevgi, anne babaya duyulan saygı ve 

merhamet, şefkat gibi güdülerin hepsi aile ortamı içersinde şekillenir. Cemiyetin 

sağlamlığı bu duyguların sağlıklı şekilde tesisi ile mümkündür. Aile genetik duygularla 

tekabül etmekte ve ırk sevgisi, sevgi şefkat gibi romantik duygularla beslenmektedir 149 . 

147 Refia ŞEMİN,Gençlerimizin Psiko-Pedegojik Problemleri, 2.Bas.İst Ünv. Edb. Fak.Yay.İst. s.19. 

148 Haluk YAVUZER, Aile ve Çocuk Konferansları, Ak Yay. İst. 1984. s. 8. 

149 Birsen GÖKÇE, Aile ve Aile Tipolojileri Üzerine Bir İnceleme, Aile Arş Kur.Yay. Ank. 

1997. s.207. 

78

Kırsal alanlarda ailenin ekonomik fonksiyonu da vardır. Ekonomisi tarım, 

hayvancılık, el sanatları gibi faaliyetlere dayanan kırsal alanlarda aile, aynı zamanda bir 

üretim birimidir. Evin günlük gıda ihtiyacının karşılanması, hatta arttırılabilen 

miktarların satılması ile para kazanılması, giysilere ve belirli ev eşyalarının 

(kazak,çorap,halı, kilim vb.) üretimi ve satımıyla yine aileye belli ekonomik görevlerde 

yerine getirir. 

2 – Aile Tipleri 

Her cemiyet için kaçınılmaz bir kurum olan aile, toplum tipine ve içinde 

yaşanılan çağa göre değişik görünümler sergilemiştir. Ailenin görünümünü şekillendiren 

öğelerin başında ülkenin içinde yer aldığı, ekonomi, teknoloji, hukuk, siyasal rejim, 

kültür gibi öğeler gelmektedir. Bu özelliklerine göre her cemiyette değişik tipte aileler 

gözükmüştür. Ailenin birlikteliğini evlilik oluşturduğu için ilk olarak aileyi oluşturan 

evlilik türlerini açıklamakta fayda vardır. 

Evlilik en geniş anlamıyla aile birlikteliği kurmak maksadıyla, yerleşik 

geleneklere göre ya da hukuki olarak, erkek ve kadının nikah adı verilen bir bağla bir 

araya gelmesi ve cemiyet tarafından da bu duruma meşruluk süreci verilmesidir. Evlilik 

ailenin başlangıcını oluşturur. Evlilik ile karı ve koca bazı hak ve görevleri kabul ederek 

bir arada yaşamaya başlar. Evliliğin karşısında ailenin birlikteliğini sona erdiren sebepse 

boşanmadır. Boşanma zina, cana kast, akıl sağlığının bozulması, fena muamele, 

geçimsizlik, gibi değişik sebeplerle olabilmektedir. 

Eşin seçildiği yere göre evlilikler, egzogami adı verilen dıştan evlilik, ikinci 

olarak endogami adı verilen içten evlilik şeklinde ikiye ayrılır. Egzogami de birey, üyesi 

olduğu toplum içinden birisi ile evlenmez. Kişi eşini başka gruptan seçmek zorundadır. 

Endogami de kişi, eşini üyesi olduğu grubun içersinden seçmektedir. 

79

Evlilikler eş sayısına göre ise; tek kişiyle evlenmenin gerçekleştiği monogami, 

birden çok eşle evliliğin gerçekleştiği poligami olarak ikiye ayrılır. Bu iki durum hem 

erkek hem kadın için geçerlidir. Poligami de, bir erkeğin birden fazla kadınla evlendiği 

ve daha çok Afrika ve Orta Doğunun bazı bölgelerinde görülen Polijini, bir kadının 

birden fazla erkekle evlendiği Tibet ve Alaska da görülen Poliandri şeklinde ikiye 

ayrılır 150 . 

Eşlerin oturduğu mekana göre evlilikler, kadının erkeğin ailesi ile birlikte 

yaşadığı ve baba otoritesinin üstün olduğu toplumlarda görülen Patrilokal Aile, ve de 

erkeğin karısının ailesi ile birlikte oturduğu ve ana soyu akrabalığın görüldüğü 

toplumlarda ortaya çıkan Matrilokal Aile şeklinde ikiye ayrılır. 

Çekirdek aile : Ana, baba ve çocuklardan oluşan aileye çekirdek aile denir 151 . 

Sanayi devriminin asıl olarak şekillendirdiği bu aile de, iş bölümü ve statünün ortaklığı 

vardır. Günümüzün modern ailesi diye tabir edilen çekirdek aile, günümüzde gittikçe 

yaygınlık kazanmaktadır. Çekirdek aile fertleri anne, baba, çocuklardan meydana 

gelirken, aile büyükleri çocukların eğitimi ve bakılması görevini üstlenmiş 

bulunmaktadır. Çekirdek ailede çocuk sayısı fazla değildir. Türkiye’de şehirlerde son 

yıllarda hakim olan aile tipi çekirdek ailedir. 

Geniş aile : Bu aile tipinde çeşitli kuşaklar bir arada yaşamaktadır. Geniş ailede 

anne, baba, çocuklar, aile büyüklerinin ve yakınlarının bir arada bulunmaktadır. 

Ailenin nüfus sayısı fazladır. Kırsal kesim yerleşimlerinde yoğun olarak görülen bu aile 

tipi, Türkiye’de de kırsal kesimler de görülen karakteristik aile tipidir. Kırsal kesimde 

geniş aile tipinin görülmesinin altında iş gücüne duyulan gereksinim yatar. Tarımda 

makineleşme, miras yoluyla toprakların ufalması, kırsal kesimden göçler ile birlikte bu 

150 ERJEM, a.g.e. s.155. 

151 Mürüvet BİLEN, Aile ve Kurumlarda ve Toplumda Sağlıklı İnsan İlişkileri, Sağlık Bak. Yay. 

İst. s.174 

80

aile tipinde değişme meydana gelmiştir. Bu aile tipi cemaat yapısının hakim olduğu 

toplumlarda cemiyet tipi toplumlara nazaran daha yoğun olarak görülmektedir 152 . 

Klan Aile : Klan kavramı, aynı atadan geldiklerine inanan insanların 

oluşturduğu en eski toplum biçimidir. 153 Klan aile ise en ilkel aile şekli olan ve aynı 

soydan geldiklerine inanan insanların oluşturduğu aile tipidir. 154 Klan aile de, ilk 

önceleri kadının hakimiyeti söz konusu iken, toplum yapısının değişmesi ve gelişmesi 

sonucu otorite babaya geçmiştir. Klan da insanın aynı soydan geldiğine dair bir inanış 

olduğu için klan içi insanların birbirleri ile evlenmeleri yasaklanmış durumdadır. Klanda 

insanların aynı totemik cevheri taşımaları ve kan hısımı oluşları sebebiyle Exogami türü 

evlilikler görülür 155 . 

Ataerkil Aile : Aile içinde erkeğin atasının otoritesinin en yüksek olduğu aile 

tipidir. Baba ve ailenin diğer üyeleri, atanın etrafı altında ocak adı ve verilen yerleşik 

birimde yaşamışlardır. Bu aile tipine yerleşik hayata geçildikten sonra rastlanılır. Tüm 

veraset ve tasarruf yetkisi babanındır. Otoritesi ve istekleri mutlaktır. Roma, Yunan, 

Hint ve Çin Medeniyetlerinde Ataerkil aile tipine rastlanılmaktadır. 

Zadruga Ailesi : Bu aile tipi, bölünmez baba ailesi olarak ta adlandırılmaktadır. 

Klan ailesinin toprağa yerleşme sürecinde görülen aile yapısıdır. Göçebe haldeki klan 

topluluğu yerleşik hayata geçmesiyle kandaşlık ve akrabalık sistemine dayalı bu aile tipi 

ortaya çıkmıştır. Zadruga ailesinde her türlü kazanç ailenin ortak kullanımına tahsis 

edilmiştir ve ailede kadınlar da çalışmaktadır. Zadruga ailesinde kadına karşı büyük bir 

saygı ve önem verilir. Çocuklar ailenin ortak varlığıdır. Bütün yaşlılar çocukların ana 

babası sayılmaktadır 156 . 

152 Mehmet Fikret GEZGİN, Sosyal Yapı Açısından Genel Sosyoloji – Köy Sosyolojisi İlişkileri, 

İst. Üniv. İkt.Fak Yay. İst., 1997, s. 50. 

153 HANÇERLİOĞLU, a.g.e. s. 240. 

154 İŞÇİ, a.g.e. s. 37. 

155 ERKAL, Sosyoloji, s. 95. 

156 İŞÇİ, a.g.e. s. 40. 

81

Anasoyu ailesi : Kadının önemli sayıldığı ve kadının soyunun kutsal ve değerli 

kabul edildiği aile tipidir. Akrabalık ilişkileri kadına göre düzenlenir. Otorite hakimiyeti 

ve karar mekanizması kadındadır. İlkel kabile ve toplulukların görüldüğü Amerikanın 

kuzey ve güneyi ile Malezya’da bu aile tipine rastlanmaktadır 157 . 

3 – Türkiye’de Görülen Aile Şekilleri ve Köy Şehir Hayatı İlişkisi 

Türkler, yeryüzünde var olmalarından beri aile kavramına özel bir önem vererek 

aile birliklerini oluşturmuşlardır. Türk kültürü içersinde aile her devirde en önemli 

sosyal müesseselerden biri olmuştur. Nikahsız birlikte yaşama yada cinsel tatmin amaçlı 

ilişkiler, Türk toplumu ve Türk toplulukları tarafından şiddetle yaptırıma tabi tutulmuş 

ve bu tür birlikteliğe müsaade edilmemiştir. Esas olan bir çatı altında, neslin ve ırkın 

toplumsal düzen ve intizam doğrultusunda evlilik bağı ile sürdürülmesidir. 

Türk ailesinin Çin Setti’nden balkanlara kadar uzanan geniş Türk dünyasında halen 

aktif olarak varlığını ve gücünü korumasında, iki temel kaynak etkili olmuştur. Bu 

kaynaklardan biri aileye ordu – millet özelliği kazandıran Türk töresi, diğeri de İslam 

dinidir. Türk ailesi Ergenekon’dan çıkışından itibaren maruz kaldığı tüm zorluklar 

karşısında varlığını sürdürmüş gücünü bu iki kaynaktan almıştır. İslam dininin kabulü ile 

bu dinin Türk töresindeki aile ile ilgili hükümleri pekiştirmesi ile Aile müessesi daha da 

güçlenmiştir. 

Türk aile yapısının kendine has diğer bir diğer özelliği de kadının değerli kabul 

edilmesidir. Kadın, ilkel toplumlarda olduğu gibi hiçbir zaman meta ve ya istismar 

malzemesi olmamış, ailenin ve çocuğun geleceğinin garantisini oluşturmuştur. Özellikle 

İslamiyet’ten sonra kadının, bu din tarafından da kutsal kabul edilmesi ile de pekişen 

değeri binlerce yıldır önemini korumuştur. Türk toplumunda kadın aile saadetinin ve 

yuvanın huzurunun teminatı olmuştur. Bizdekinin aksine ilkçağların Hint, Çin, Mısır, 

Arap ve Yunan medeniyetlerinde kadınlara eşya veya alet gözüyle bakılmakta idi. 

157 İŞÇİ, a.g.e. s. 41. 

82

Örneğin eski Çinliler kızlara isim bile vermeyip, birinci kız ikinci kız diye 

çağırıyorlardı. Türkler ise kızlarına en sevdiği çiçek adlarını, altın, gümüş, gibi kıymetli 

madenlerin isimlerini vermekte idiler 158 . 

İlk Türk Devletleri, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti devletinde çok 

büyük bir oranda tek eşle evlilik rağbet görmüştür. Kadının çocuğunun olmaması, erkek 

kardeşin ölümü ile eşinin dul kalması, yoğun iş gücü ihtiyacı gibi nedenlerle tarihte ve 

bugün Anadolu’nun değişik bölgelerinde çok sınırlı sayıda birden çok eşle evlilik 

yapıldığı da bilinmektedir. Türkler tek eşle evliliğin tercih edilmesinde bu evliliğin 

insanın biyolojik şartlarına uygun oluşu, çocuğun korunması ve sosyalleştirilmesini 

kolaylaştırması, aile içi ilişkileri daha belirgin ve güçlü hale getirişi, dini ve ahlaki 

prensiplerin uygun şekilde çocuğa iletimine kolaylık sağlaması, çocuklarla beraber anne 

ve babayı da koruması gibi nedenlerle tek eşle evliliği yeğlemiş bulunmaktadırlar 159 . 

Tarihi açıdan Türklerde görülen aile şekilleri konusunda göre değişik görüşler 

mevcuttur. Fransız Etnografyacısı Grenard Doğu Türkistan’da yaptığı incelemeler 

sonucunda aile tipimiz hakkında şunları belirtmiştir; “Türklerde evlerde ve aile de kadın, 

demokratik haklara sahip, hür ve erkeğin her ortam da yardımcısıdır. Kadının hukuki 

hürriyeti vardır. Karı koca arasında mal ayrılığı vardır. Çok eşle evlilik çok sınırlı halde 

ve ancak eşlerin rızası ile mümkündür.” Grenard’a göre Türkistan bölgelerinde 

İslamiyet’in yayılmasından önce pederşahi aile yaygındır. Sonra gelişen şartların etkisi 

ile demokratik özellikler gösteren aile tipine geçilmiştir 160 . 

Fransız sosyolog Richard’ın Yakut, Kırgız, Altay Türklerinde yaptığı incelemelerde 

Türklerde görülen aile tipinin tek olmadığına dair bulgulara rastladığını belirtmiştir. 

Yakut Türklerinde ailenin; Maderi yani anne tarafının etkisinde, hısımlık bağının anne 

tarafından kurulduğu, ailede hakim olan erkeğin dayı olduğunu şeklinde görüş 

158 Emin IŞIK, Sosyo Ekonomik Yönleriyle Aile Sempozyumu, Marmara Üniv. Ortadoğu ve İslam 

Arş. Merk. Yay. No. 6, Emek Matb. İst. 1996, s. 65. 

159 GEZGİN, a.g.e. s. 53. 

160 Mehmet ERÖZ, Türk Ailesi – Aile Yazıları – I, Başbk. Aile Arş. Kur. Yay. Ank. 1991, s. 2. 

83

ildirmiştir. Kırgız Türklerinde aile pederşahi nitelik gösterirken, otorite babanın 

elindedir. Altay Türklerinde ise yukarıda iki tipin ortak niteliklerini gösteren yarı 

demokratik aile geçerlidir. Erkek kadının ailesinin içine girer, anne tarafına yaklaşır ve 

de bunun için bir bedel öder. Richard Yakut Türklerinden Osmanlı Türklerine doğru bir 

gelişim zincirinin olduğunu belirtir 161 . 

Durkheim, Türkistan’daki demokratik aile tipinin, ana ailesinin gelişmiş bir şekli 

olduğunu söylemektedir. Yakut’larda görülen maderi aile Sib adı verilen bir grup 

olmaktadır. Ziya Gökalp göre ise; Türklerde kadın erkeğe eşit bir aile üyesidir. Bu eşitlik 

pederşahi ailenin varlığından kaynaklanmamıştır. Bütün Türkler aile Pederşahilik çağını 

geçirmeden, doğrudan doğruya maderilikten (anne ailesi) pederilgel (baba ailesi) aileye 

geçmiştir. Ataerkillik Türklerde hiçbir zaman vaki olmamıştır. Ziya Gökalp Türk 

ailesinin dört aşama geçirdiğini belirtmektedir. Bu aşamalar Boy, Ocak, Konak, Yuva 

ailesidir. Boy ailesi klan kavramına denk gelmektedir. Ocak sosyolojide pederşahiliğe 

eşit bir kavramdır. Konak ailesi, Arap, Bizans, Fars kültürünün etkisi ile gelişen ve 

kadının haremlik, selamlık şeklinde uygulamaya tabi tutulduğu ailedir. Yuva ailesi ise 

sosyo – kültürel değişimlerden etkilenen, avrupa ile temas, sanayileşme, iktisadi hayatın 

niteliğinin değişmesi gibi etkilerle ayrıca hukuki mevzuatlarla güvenceli hale getirilen 

aile tipidir 162 . 

Günümüzde görülen aile şekilleri ise; yerleşim mekanlarına göre sınıflandırmaya 

tabi tutarsak, köy ailesi, kasaba ailesi ve kent ailesi tanımlarına ulaşırız 163 . 

Köy ailesi, köy ve daha büyük kırsal yerleşimlerde görülen, esaslı geçim kaynakları 

olarak tarım ve hayvancılığın görüldüğü, kendi tüketimi için üretim yapan, kısmen geniş 

özellikler arz eden aile tipidir. Bilindiği gibi köylerimizde ilişkiler cemaat karakteristiği 

161 ERÖZ, a.g.m. s.2. 

162 ERÖZ, a.g.m. s. 3. 

163 OZANKAYA, a.g.e. s. 291. 

84

gösterirken, iktisadi hayat, büyük oranda tek kültür çevresinde şekillenmekte ve insanlar 

tabiat şartları ile sıkı bir etkileşim içersinde bulunmaktadır 164 . 

Köy ailesinin kurulmasında evlilikler genelde hısım ve akrabaların tavsiyeleri ile 

görücü usulü ile yakın çevrelerden olmaktadır. Bazı köylerimizde düğün ve toplu 

eğlencelerde gençlerin birbirine tanışmalarına fırsat verilmektedir. Evliliklerde yeni 

evlenenlerin oturacağı mekan baba ocağıdır. Gelin, erkeğin oturduğu aileye gelir, orada 

yaşar. Evliliklerde başlık geleneği ülkenin büyük kesiminde kalkmış olsa da, Doğu 

Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu’nun belli kısımlarında hala başlık geleneği 

sürmektedir. Yöresel özelliklerimize göre düğün öncesinde gelinin ailesine giyim ve 

eşya verilmesi gibi adetler de yaygındır. Köylerde arazinin değerli oluşu sebebiyle miras 

yoluyla arazi devirlerinde kız çocuklarının ikinci plana itildiği, eşit ölçüde 

yararlandırılmadığı, hatta bazı yörelerimizde hiç toprak verilmediği görülmektedir 165 . 

Türk Köylerinde aileler hala ekonomik işlevini sürdürmektedir. Üretici niteliği 

süren ailelerde beslenme, ısınma, giyinme, gibi temel ihtiyaçlar aile içi üretim yoluyla 

sağlanmaya çalışılmaktadır. Üretim sürecinde herkesin yaşına ve cinsiyetine göre bir 

görevine rastlanılmaktadır 166 . 

Kasaba ailesi ve şehir ailesi ise nitelik ve fonksiyon olarak köy ailesinden çeşitli 

açılardan farklılık göstermektedir. İlk olarak kasaba ve şehirlerin üretim yapısı, kırsal 

alanlara göre farklılık göstermekte ve tarımdan daha ziyade, ticaret, sanayi, hizmet ve 

kamu sektörüne dayanmaktadır. Bu yüzden köylere göre kasabalar ve özellikle şehirler 

çok sayıda meslekle donatılmış haldedir. İş imkanları daha çok sermaye ye ve teknik 

bilgiye dayanır. Bu iki faktör beraberinde aile tipinde ve aile içi ilişkilerde değişiklik 

getirmektedir. Şehir ailelerinin ortalama nüfusu, kırsala göre daha az iken, geliri ise 

kırsala göre daha fazladır. Şehir hayatında kadınlar ve bazen de çocuklar değişik şekilde 

çalışma hayatına girmektedirler. Kırsalda kadının çalıştığı alanlar tarla ve bağla sınırlı 

164 GEZGİN, a.g.e. s. 138. 



85

iken, şehirlerde kamu sektöründen, özel sektöre kadar çok çeşitli iş kollarına girmiş 

bulunmaktadır. 

4 – Geleneksel Aile Yapımızın Sosyal Değişme Bazında Değerlendirilişi 

Geleneksel Türk ailesi sosyal değişme açısından incelendiğinde; kentleşme, 

sanayileşme, göç, iş sahalarının ve mesleklerin çeşitlenmesi, eğitim, hukuki 

düzenlemeler, kitle iletişim araçları, ekonomik ve siyasal gelişme gibi vasıtaların 

sayesinde Türk ailesi değişmeye başlamıştır. Türkiye’de toplumun gösterdiği büyük 

çeşitlilik ve farklılaşmaya paralel olarak aile kültürü de gerek zaman gerekse mekan 

içinde önemli değişmeler göstermektedir. Bu değişmeler özellikle sosyo-ekonomik 

gelişme süreciyle ortaya çıkmaktadır 167 . 

Türk ailesi gittikçe çekirdek aileye doğru bir yöneliş izlemektedir. Eskinin 

kalabalık, otoriter bağımlılık ilişkilerinin yoğun şekilde görüldüğü ailesi bugün 

demokratik bir niteliğe bürünmektedir. Bilindiği gibi geleneksel Türk aile kültüründe iki 

temel belirleyici özellik; bağımlılık ilişkisi ve hiyerşik ilişkidir. 168 Geleneksel 

toplumlarda bağımlılık ilişkisi ilk başlarda çocuğun anne babasına bağımlı olması 

şeklinde başlarken daha sonra yaşlı anne babanın yetişkin evladına bağımlı olmasına 

dönüşmektedir. Çocuklar ileride yaşlıların temel dayanakları olmakta ve hele hele sosyal 

güvence yeterince yoksa aile büyüklerine ömürlerinin sonlarına kadar bakmaktadır. 

Anne babasının bakımını ve ihtiyaçlarını giderme rolü verilen evlatlar içinde de 

özellikle erkek çocuğun değerli olması kaçınılmazdır. Evlilik yoluyla kızların aileden 

ayrılınca, anne babaya bakacak kişi doğal olarak erkek olmaktadır. Bu yüzden kız ve 

erkek çocuklardan da farklı beklentiler değişik cinsiyet rollerinin gelişmesine ve değişik 

şekilde sosyalleşmesine yol açmaktadır 169 . Erkek çocuktan toplum ve aile olarak daha 

çok şey beklenildiği için erkek çocuk daha değerli olmaktadır. Bu yüzden kırsal 

167 Çiğdem KAĞITÇIBAŞI, 1. Aile Şurası Bildirileri, Başbk. Aile Arş. Kurumu Yay. Ank. s.151. 

168 KAĞITÇIBAŞI, a.g.m. s.152. 


86

alanlarda erkek, ailenin güvencesi, geçim kaynağı, ve de toplumsal itibarının kaynağı, 

neslin devam etmesini sağlayan araç olarak görülmektedir. Erkek çocuğun bunca 

sorumluluk ve görevi sebebiyle ailesinden bağımsızlaşması ve özerkleşmesi zor 

olmaktadır. Kız çocukları ise baskı ve kontrol altında tutulmaktadır. Bu yüzden kızlar 

daha ezik yetişmekte tutucu bir kimlik örüntüsü arz etmektedir. 

İkinci olarak geleneksel aile yapımızda hiyerarşi ilişkileri belirgin halde 

bulunmaktadır. Kırsal kesimlerimizde, kız ve erkek çocukların farklı sosyalleşme 

süreçleri geçirmesine paralel olarak kadın, aile içinde erkeğe göre daha düşük bir statüde 

bulunmaktadır. Şöyle ki kadının etkili olabildiği kararlar sadece, ailenin iaşe meselesi, 

çocukların giyimi bakımı, çok olmamakla birlikte bazı tahıl ürünlerinin bağ ve 

bahçelerde yetiştirilmesi, pişirilecek yiyecek gibi kısıtlı alanlarda kalmaktadır. 

Aile içersinde kadının yukarıda belirtilen statüsünün sosyal değişme açısından 

incelenmesinde; kentleşme, eğitim olanaklarından yararlanabilme ve iş gücüne katılma 

kadının statüsünü değiştirici etmenler olarak karşımıza çıkmıştır. Bu değişim ile beraber 

özellikle büyük şehirlerde kadın aile içi karar alınma sürecine katılmakta, eşiyle iletişimi 

ve rol paylaşımı güçlenmekte ve hemen hemen erkeğe yakın bir konum kazanmaktadır. 

Kentlerde eğitim sayesinde bilinçlenmeyle kız çocukları da aile içinde erkek çocuğun 

sahip olduğu değere ve prestije ortak olmaktadır 170 . 

Geleneksel Türk ailesi sosyal değişmeden yoğun şekilde etkilenmektedir. En 

önemli sosyal değişme enstrümanları ise kırdan kente göçle ortaya çıkan kentleşme, 

genel ekonomik gelişme ve eğitim düzeyinin yükselmesidir 171 . Bu süreçler doğal olarak 

gelişmekte ve bu yönüyle sosyal değiştirme kavramından ayrılmaktadır. Bu süreçlerle 

beraber çocuğun aileye ekonomik olarak verdiği yük artmakta, çocuğa yüklenen 

ekonomik değer azalmakta, psikolojik olarak gösterilen sevgi ve ilgi ise artmaktadır. 

Erkek çocuğa bağımlılığın azalması, geleneksel baba soylu ailelerin görünümü 



87

yitirmesine yol açmakta bu ise kadının aile içindeki statüsünün yükselmesine ve kız 

çocuklarının sosyalleşmeleri arasındaki farkın azalmasına yol açmaktadır. 

Temel eğitimin yaygınlaşması, kadınların yeterli eğitimi almaya başlaması ve 

bilinçlenmesi, eşlerin koruyucu hekimlik hizmetlerinden yararlanmaları ve de büyük 

şehirdeki geçinme zorlukları aileleri, çocuklarının sayılarını azaltmaya itmektedir. 

Ayrıca yine geçim zorlukları sebebiyle kırsal kesimden göç eden ailelerin büyük 

çoğunluğunda iş hayatına katılmak bir zorunluluk olarak duyulmuştur. Ekonomik 

gereksinmeler ve hayat zorluğu karşısında işgücünü oluşturabilecek kesim (kadın) 

önceleri tepkiyle karşılansa bile zamanla iş hayatına girmiştir. Özellikle şehirdeki ikinci 

kuşak ailelerin okula gitmeyen çocukları ve de eşleri çalışma hayatına yoğun olarak 

girmiştir. Bu tür gelir getiren etkinliklere girilmesi, kadının aile içi statüsünü arttırmıştır. 

Bu sosyal değişme süreci bugün Türkiye’de yoğun olarak yaşanmaktadır. Bu değişme 

kentleşme ve ekonomik gelişmenin doğal sonucudur ve de aile kültürünü doğrudan 

etkilemektedir. Değişmenin yönü olarak söylenebilecek olgu ise cinsiyete dayanan 

hiyerarşik ilişkilerin eşitlikçi yönde gelişmesi, nesiller arası bağımlılık ilişkisinin ise 

gittikçe zayıflamasıdır 172 . 

Ailenin modern bir hal almasında ve Türk kadının çağdaş bir seviyeyi yakalama 

çabasında Mustafa Kemal ATATÜRK’ün kurduğu yeni Türkiye Cumhuriyeti devletinde 

onun ilkelerinin de etkisi büyük olmuştur. 1926 yılında kabul edilen Türk Medeni 

Kanunu ile başlayan hukuksal reform süreci ailenin sosyal değişimini hızlandıran önemli 

süreçlerden birisidir. Evlilik müessesini yasal olarak kurulmasını şart koşan hukuki 

düzenlemeler aileyi hukuksal güvenceye bağlamıştır. Bu şekilde yasal olarak kurulan ve 

dağılması da belli yasal yaptırımlara tabi tutulan aile, yasal güvenceye kavuşarak 

Cumhuriyet öncesi Türk ailesine göre daha sağlam temellere oturmuştur. Miras rejimi 

üzerinde düzenlemeler, aile reisliğinin eşlerin ikisine de verilmesi, mal rejiminin 

düzenlemesi sosyal değişme açısından önemli sayılabilecek hukuki düzenlemelere 

örnektir. 


88

Ailemizde sosyal değişmeyi gerçekleştiren etmenlerden biri de kitle iletişim 

araçlarının cemiyette yaygınlaşması olmuştur. Özellikle Radyo ve Televizyon ailemizin 

içine en kolay girebilen değişim aracı olması sebebiyle ailenin modern ve demokratik bir 

hal almasında önemli görevler yerine getirmiştir. Radyo tv. demokratik toplumlarda en 

etkili sosyal değiştirme araçlarından birisidir. Bağımsız ve tarafsız şekilde bilgi 

aktarımından, sahip olunmak istenen toplum tipini sağlamak gibi pek çok önemli rol 

üstlenen bu iki araç Türk ailesinin geleneksel çizgisinden, modern bir hale geçişinde 

önemli görevler üstlenmiştir. 

III – BÜYÜKŞEHRE ÖRNEK OLARAK İSTANBUL KENTİNİN ANALİZİ VE 

İSTANBUL’DA AİLE HAYATI 

1- İstanbul’un Tarihi ve Coğrafi Yapısı 

İstanbul üzerinde yapılan arkeolojik araştırmalarda, şehrin M.Ö. 3000’li yıllarda 

kurulduğuna dair bulgulara rastlanılmaktadır. Bu tarihlerde denizci kavimlerin 

yerleşimleri ile kurulan şehir, kısmen kendi hür idaresinde kısmen ise etrafındaki güçlü 

devletlerin idaresinde kalmıştır. Bizans İmparatorluğu devrinde modern bir hal alan ve 

liman ve ticaret şehrine dönen İstanbul, taht kavgaları ile yıkılma sürecine girince Bizans 

devletinin elinden çıkarak Roma İmparatorluğunun eline geçmiştir. M.S. 330 yılında 

şehir, roma imparatorluğu tarafından büyük bir imar girişimine tabi tutularak resmi 

başkent haline getirilmiştir 173 . 

İstanbul M.S. 6 yy.da İmparator Justinyen zamanında altın bir çağ yaşarken 

devrin en görkemli şehirlerinden biri olmuştur. Anıtlar, tapınaklar, sanat eserleri, 

kiliseler, modern su yolları, kent yönetimi ile şehir çağdaş bir görünüme kavuşmuştur. 

173 İstanbul Valiliği Çevre Koruma Vakfı Yay. İstanbul 2000, No:1, İst. 2000, s.13 

89

Şehir 4. haçlı seferi esnasında 1204 yılında kısa bir sürelikte olsa Latin 

egemenliğine girmiştir. Şehir, bu devirde yaklaşık 60 yıl Latin egemenliğinde kalırken 

eşi görülmemiş bir yağma ve talan hareketine maruz kalmıştır. 1261’de tekrar Bizans 

idaresine geçen şehir, Osmanlı İmparatorluğunun fethine kadar ski gücüne 

kavuşamamıştır. 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in şehri ele geçirmesi ile İstanbul, 

Osmanlı İmparatorluğunun idaresine girmiştir. Osmanlı devrinde yeniden imar ve inşaa 

faaliyetine girilen şehirde bu tarihten sonra Türk sanatının izleri yoğun olarak 

görülmüştür. 16 yy, da İstanbul, adeta bir dünya başkenti görünümüne kavuşmuştur. 

1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyetiyle birlikte hukuki olarak başkent konumunu 

yitiren İstanbul, 80 yılda Türkiye’nin kalbi konumuna gelmiş ve Avrupa ile Asya’nın 

kesiştiği noktada ülkenin ticaret, sanayi, turizm, bilim, eğitim ve sanat başkenti haline 

gelmiştir. İstanbul bugün 10 milyonu aşan nüfusu ile tam bir metropol halini almıştır. 

Coğrafi olarak şehir Marmara Bölgesinde 5220 km² lik bir alana sahiptir. Şehrin 

kuzeyi Karadeniz, güneyi Marmara Denizi ile çevrili halde bulunup coğrafi koordinatlar 

olarak 41.8 kuzey enlemi ile 29. derece doğu boylamının kesiştiği noktada 

bulunmaktadır. Gittikçe genişleyen şehrin bugün büyük kesimi Avrupa yakasında 

kalmıştır. Topoğrafik yapısı ile İstanbul plato özelliği göstermektedir. Yüksek düzlükleri 

akarsular tarafından parçalanmış halde bulunmaktadır. Çevresindeki doğal bitki örtüsü 

ormanlardır. Fakat yerleşim baskısı ormanları kısmen tüketmiş, orman olarak sadece 

korunabilen alanlar ile çalılık alanlar kalmıştır. 

Büyükçekmece ve Küçükçekmece gölleri İstanbul’un en önemli gölleridir. İklim 

olarak Karadeniz ile Akdeniz iklimi arasında bir geçiş iklimi hüküm sürmektedir. 

Sıcaklık değerleri - 8 ile + 40 derece arasında kalmaktadır. Deniz ikliminin hüküm 

sürdüğü İstanbul’da bitki örtüsü ve tarımsal ürünler olarak ta zengin bir çeşitliliğe 

rastlanılmaktadır. 

90

2 – İstanbul’un Göç Merkezi Olmasının Sebepleri ve Şehrin Sosyo- Ekonomik 

Görünümün Göçe Etkileri 

İstanbul’un bölgesel konumu ona metropol özelliği kazandırmaktadır. Bir 

metropol olarak İstanbul’un konumunu güçlendiren ve göç merkezi oluşturması 

sağlayan etkileri Prof. Dr. Nazım EKREN şu şekilde sıralamaktadır 174 . 

- İstanbul Türkiye’nin ve Türkiye ekonomisinin bağlantılı olduğu bölgede yer alan 

ülkelerin oluşturduğu alanın, büyük bir metropol şehridir. 

- İstanbul konumu, tarihsel olarak tevarüs eden özellikleri ve günümüzdeki 

fonksiyonları gereği bir dünya şehridir. 

- İstanbul Türkiye’nin yer aldığı ve hinterlandı oldukça geniş bir alan içinde 

uluslararası merkez özelliği taşımaktadır. Bu ise; yerli ve yabancı finansal kurum ve 

organizasyonların büyük bir kısmının İstanbul’da yer almasından 

kaynaklanmaktadır. 

- İstanbul Türkiye’nin her bölgesi ve yerleşim alanıyla ve de Türkiye’nin yurt dışına 

açılmada her türlü ulaşım imkanlarının en yoğun ve en etkin şekilde kullanılabildiği 

imkanlara sahiptir. 

- İstanbul bir eğitim – öğretim, araştırma – geliştirme, lobi faaliyetleri, halkla ilişkiler, 

iletişim, haberleşme, ulusal ve uluslar arası ekonomik, sosyal ve kültürel 

organizasyonların faaliyetlerinin yoğunlaştığı, idare merkezlerinin bulunduğu bir 

kent görünümündedir. 

174 Nazım EKREN, Kent Yönetimi ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, Cilt 2, İstaç Yay. İst., 1999, s. 

56. 

91

- İstanbul geniş bir elit ve yüksek gelir grubuna sahip ekonomik birimlere ve çok 

kültürlü bir demografik yapıya sahiptir 

İstanbul’un bölgedeki bazı uluslararası ekonomik organizasyonlara dahil olması ve 

bu organizasyonlarla bağlantılarda İstanbul’un kilit rol oynaması bu şehrin önemini daha 

da arttırmıştır. İstanbul Ortadoğu, Doğu Akdeniz Havzası, Doğu Avrupa ve Asya 

ülkeleri ile iş yapmak isteyen veya bağlantı kurmayı düşünen firmalar için ideal bir 

yerleşim alanı özelliği taşımaktadır. İstanbul’un çok kültürlü toplumsal dokusu bu tür 

ilişkilerde dikkate alınması gereken en önemli bir etkendir. Türkiye’nin dolayısıyla 

İstanbul’un dünyanın büyük bir bölgesi ile tarihsel olarak devam eden yakın ilişkileri 

şehrin uluslararası merkez olma potansiyelini arttırmaktadır. 

Bunun yanında İstanbul’un bölgedeki özel konumu ulusal ve uluslararası ekonomik 

ilişkilerin İstanbul aracılığıyla kurulmasına ve yürütülmesine yol açmaktadır. 

İstanbul’un ekonomik büyüklüğü ile dünya çapında merkez olmaya doğru 

ilerlemektedir. İstanbul 210 bağımlı ve bağımsız devletten 129 tanesinden daha büyük 

durumdadır. 43.1 milyar dolarlık GSMH ile İstanbul bir çok Avrupa ülkesinden büyük 

durumdadır. Ayrıca İstanbul gayri safi milli hasıla açısından İran ve Yunanistan hariç 

Türkiye’nin tüm komşularını geçmektedir. Dolayısıyla İstanbul Türkiye’nin uluslar arası 

ekonomik sistem ve entegrasyonun da önemli bir rol üstlenebilecek bir potansiyele 

sahiptir. Sarraf, banker ve banka gelişim tirendi dikkate alındığında İstanbul’un bir 

finansal merkez olduğu da görülebilir 175 . 

Göç merkezi kavramı ile göçün çekim alanını oluşturan yerler anlatılmak 

istenmektedir. İstanbul’un göç merkezi olması ile içgöç ve dışarıdan ülkemize yapılan 

göçler için Türkiye’nin en büyük çekim alanını oluşturması kastedilmektedir. İstanbul 

bugün göçün en önde gelen çekim alanıdır. İstanbul’u İzmit, Bursa, Sakarya, İzmir, 

Adana, Mersin, Diyarbakır, Gaziantep gibi iller takip etmektedir. 1950 yılından itibaren 

175 EKREN, a.g.m. s. 57. 

92

artan sanayileşme gayretlerine bağlı olarak İstanbul’un da göçle tanışma serüveni de 

başlamıştır. 

İlk başlarda İstanbul’a yavaş bir şekilde ilerleyen göç akımı, 1980’li yıllarda en 

yüksek oranlarına ulaşmıştır. İstanbul’a yönelik göçlerin önemli sebepleri arasında; 

İstanbul’un ülke ve bölge ulaşım ağlarının kesişim noktasında bulunması ve tüm 

bölgelere doğrudan ulaşımının olması, çok çeşitli faaliyet alanları ve iş olanaklarına 

sahip olması, alt yapı ve sosyal donatı alanlarının değer bölgelerle göre yüksek oranda 

oluşu, eğitim öğretim imkanlarının fazlalığı, sağlık tesislerinin ve kamu kuruluşlarının 

ülke geneline göre çok büyük sayıda oluşu gibi sebepler sıralanabilir. İstanbul sahip 

olduğu bu tür ticari, endüstri, hizmet kuruluşlarının varlığı ile işsiz kesim için güçlü bir 

çekim merkezi olmaktadır. Şehrin sosyal konumundan ziyade ekonomik yönü göçlerin 

sebebini oluşturmaktadır. İstanbul’un sahip olduğu çekici özelliklere diğer bölgelerin 

sahip oldukları itici özellikler de eklenince İstanbul’a yönelik önlenemez bir göç 

hareketi karşımıza çıkmıştır 176 . 

Günümüzde İstanbul bütün bölgelerimizden iç göç almaktadır. Bu yüzden şehir, 

sınır komşusu olan İzmit’le birleşmiştir. Göçler sadece iç göç olarak değil, Doğu Bloğu 

ve Orta Avrupa ülkelerinden gelen dış göçüde bünyesinde barındıran bir hem bir iç göç 

hem de dış göç şeklinde gerçekleşmektedir. 

İstanbul bölgenin ve Türkiye’nin en gelişmiş ve işlek ulaşım ağına sahiptir. 

İstanbul’un bir çok yerle doğrudan ulaşımın mevcut olması bu şehre göçü hızlandıran 

önemli bir etkendir. Türkiye’nin bütün illerine kara yolu bağlantısı, hava limanı bulunan 

illerimize iç hatlı uçak seferleri ve dünyanın belli başlı tüm büyük kentlerine uçak 

seferleri, Türkiye’nin tüm limanlarına, dış limanlarına yönelik deniz ulaşımı ağına sahip 

oluşu ve demiryolu ulaşımı sebebiyle işlek bir ulaşım ağı, göçü hem kolaylaştırmakta 

hem de hızlandırmaktadır. 

176 İstanbul 2000, s. 361. 

93

1980’li yıllardan sonra yayınlarını ülke geneline yayan görsel medya ve 1990’lı 

yıllardan sonra ise; özel tv. ve radyolar yoluyla sürekli gündemde tutulan kentin çekici 

unsurlarının, halk tarafından algılaması sonucu, renkli yaşamına duyulan özenti, şehre 

göç edilmesi konusunda önemli bir role sahiptir. Bilindiği gibi radyo ve televizyon 

kültür değişmelerini hızlandıran bir unsurdur. Kişi çevresinden farklı pek çok unsuru 

radyo ve televizyon aracılığı ile evinde hazır olarak bulabilmekte, gördüğü yada 

duyduğu ilgi çekici davranış ve tutumları benimseyip özümseyebilmektedir. Günümüzde 

radyo ve televizyonlarda gerçekleşen pek çok yerli yapım İstanbul üzerinden yapılmakta 

veya İstanbul konulu görüntülerinden oluşmaktadır. Yine medyanın en büyük haber 

kaynağı bu şehirdir. Şehrin çekici ve süslü yaşantısından izler taşıyan yapımların, kırsal 

alanlara sunulması gençler ve göç etmeyi düşünen kesim üzerinde etkili olmaktadır. 

İstanbul uzun ve karmaşık tarihi boyunca, farklı medeniyetlerin bazen merkezi 

iken, bazen de yörüngesine girmiştir. Bu medeniyetlerin izlerini hala üzerinde taşıyan 

İstanbul çok renkli bir kültürel yapıya sahiptir. İstanbul’un ev sahipliğini yaptığı 

medeniyetlerin birbirine hiç benzemeyen şehircilik anlayışları bile şehrin çok renkli hal 

almasında etkili olmuştur 177 . İslamiyet ve Hristiyanlık gibi iki büyük din içinde önemli 

anlamlar ifade eden kent, ayrıca önemli bir turizm potansiyeline sahiptir. Bu potansiyeli 

hem turizm amaçlı ziyaretler, hem de önemli bir istihdam alanı oluşturması bakımından 

önemlidir. 

İstanbul’un ekonomik görünümü özetlemek belki de şehrin göç merkezi olmasını 

açıklamak için kullanılabilecek önemli bir unsurdur. İstanbul, Türkiye için her yönden 

yaşamsal öneme sahip bir kenttir. Coğrafyasında nüfusumuzun 1/6’sını barındıran bu 

şehir, 1987 yılı fiyatları ile 1998’ de GSMH’mızın % 21.7.sine sahiptir. Bu oran ülke 

ekonomisi açısından taşıdığı önemi gözler önüne sermektedir. Toplam Türkiye 

İhracatının (1999 yılı baz alınmıştır) % 43.4 bir yüzde ile 11.551 milyon $’lık kısmına, 

toplam ithalatının % 40.7 lik bir oran ile 16.561 milyon $ kısmına sahiptir. Ticaretle 

iştigal eden toplam 286.140 sayıda şirket, 3 Organize Sanayi Bölgesi (Dudullu, İkitelli, 

177 Murat BELGE, İstanbul Gezi Rehberi, Tarih Vak. Yurt Yay. İst. 2002, s.1. 

94

Tuzla) ve 7 Küçük Sanayi Sitesi şehre Türkiye ticaretinin kalbi olma özelliği 

kazandırmaktadır. 

İstanbul 1999 yılında 24.877 Trilyon TL olarak tahakkuk eden Genel Bütçe 

Gelirinin 9.654 Trilyonluk TL. Kısmına sahiptir. Bu oran tüm gelirlerin % 36’lık 

kısmına tekabül etmektedir. 90.278’km2’lik tarım alanına sahip, İstanbul ayrıca önemli 

bir tarım endüstrisine sahiptir. İstanbul gelişmiş gıda, tekstil, orman, kağıt, kimya, taştoprak, 

demir çelik imalat sanayisi sektörlerine sahiptir. Bu sektörlerden en çok istihdam 

alanını tekstil sektörü sağlamaktadır. Çok fazla teknik bilgiyi gerektirmeyen bu sektörde 

çeşitli kademelerde yaklaşık 228.000 kişiye iş imkanı sağlanmaktadır 178 . 

1998 yılı fiyatları ile 4.658 $’lık kişi başına GSYİH’sı, ile bu alanda en önde 

gelen illerden biri olma özelliğini korumaktadır. İstanbul Türkiye’nin toplam vergi 

gelirlere % 42.17’ oranında (1999 Yılı), toplam bütçe gelirlerine % 34’ lük katkı 

sağlamaktadır. Buna karşılık toplam bütçe giderlerinden % 5’lik kısma sahip 

olmaktadır. Bu ticari ve ekonomik hareketlilik göçlerde, İstanbul’un ilk tercih yeri 

olmasına sebep olmaktadır. 

İstanbul’a bir üniversite kenti de denebilir, bu sebeple önemli bir öğrenci göçüne 

aracılık etmektedir. Toplam 20 adet Vakıf ve Özel Üniversiteye sahip olan kent, 162.113 

öğrenci ile Türkiye’deki tüm üniversite gençliğinin (1999 –2000 yılı) % 11’lik kısmını 

oluşturmaktadır. 179 

İstanbul 1990’lı yıllardan sonra Balkan ülkeleri ve Orta ve Kuzey Avrupa 

ülkelerinin vatandaşları tarafından da göç edilen bir kent olmuştur. Ucuz iş gücü talebi 

ile inşaat sektörü, deri sektörü ve imalat sektöründe kaçak yada çalışma izni alarak 

yaklaşık 100 bin kişi ülkemizde çalışmaktadırlar. 

178 Sayılarla İstanbul, s. 227. 


95

3 – İstanbul’a Göçlerin Tarihsel Gelişimi 

İstanbul tarihte de sürekli kalabalık nüfusa sahip bir yerleşim birimi olmuştur. 

İstanbul, İmparatorlukların başkenti oluşu sebebiyle sürekli çevresindeki nüfus kütlesini 

kendisine çekmiştir. Antik çağlarda çeşitli kavimlerin istila amaçlı göçleri hariç belirgin 

göç hareketi olarak göze çarpan göçler, Bizans imparatorluğu zamanında 

gerçekleştirilenlerdir. Bizans imparatoru Konstantinapolis M.S. 5. yy’da kentin 

nüfusunu arttırmak için Trakya civarından çok sayıda halk getirterek iskan ettirmiş ve bu 

yüzyılda şehir, Roma’dan bile daha kalabalık bir nüfusa sahip olmuştur 180 . 

İstanbul Fatih Sultan Mehmet tarafından feth edilerek Osmanlı imparatorluğu 

İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. 1450’li yıllarda şehir surlar içinde ve dışında 

bulunan mahalleler ile birlikte toplam yüz bin civarında bir nüfusa sahipti. Fatih Sultan 

Mehmet şehirde iskan konusunda ilk olarak şehrin Müslüman nüfusunu artırmayı 

hedeflemiştir. Bu sebeple Anadolu ve Rumeli’ den getirilen 5000 aile şehre yerleştirildi. 

İskan siyaseti sadece Müslümanları kapsamayıp, bir takım Gayrı Müslimleri de 

kapsamıştır. Fatih devrinin sonlarında yapılan nüfus sayımında İstanbul’un nüfusu, 

Üsküdar, Galata, Boğaziçi ile beraber 400.000 civarında idi. Kanuni devrinde de iskan 

siyaseti yürütülmüş ve şehir nüfusu 1.000.000’a ulaşmıştır. 

İstanbul nüfusu önceleri iskanla arttırılmıştır. Şehrin nüfusu belli bir miktara 

ulaşınca on altıncı asrın sonlarından itibaren artık bu iskanlara son verildi. Bundan 

sonra nüfus yapısın değiştiren göçler gerçekleşti. Bunların en önemli sebebi isyanlar idi. 

On yedinci asırda, celali isyanlarından kaçan, köylerini terk eden köylüler İstanbul’a 

gelmeye başlamışlardı. Yöneticiler, bu tür göçleri engellemek için çift bozan vergisi 

koymuş, toprağını üç yıl ekmeyen köylülerden ellerindeki miri araziyi almış, hatta 

göçebe yaşayan Türkmen aşiretlerini mecburi iskana tabi tutmuştur. Göçün önüne 

geçebilmek için kişilerin şehre girişlerinde ellerinde Mürur tezkeresi olmayanları şehre 

almamış, tezkereleri memleketlerinden alma zorunluluğu getirmiş, bunlara ne için 

180 Doğan KUBAN, İstonbul, Sayı 6, İston Yay. İst. 2002, s. 17. 

96

memleketini terk ettiği, nereye niçin gideceği şeklinde hüküm düşülmesini şart 

koşmuştur. İstanbul’a girişte Rumeli’nden girenler Küçükçekmece’den, Anadolu’dan 

gelenler Bostancıbaşı köprüsünden girmek zorunda kalmıştır. Bu iki giriş kapısı şehrin 

iki uç noktasını oluşturmakta idi. Bunların dışında yollardan şehre girenler ise mürur 

tezkereleri olsa dahi cezalandırılırdı. İstanbul’dan belli bir süre önce hasta ziyareti, 

cenaze, miras taksimi, memuriyet, hac gibi sebeplerle ayrılanlara çoğu zaman engel 

olunur, geçerli mazeretlerini ve durumlarını gösterir belge bulundurmaları şart 

koşulurdu 181 . 

İstanbul’a 18. yy.da gerçekleşen göçlere bakıldığında; 1806 – 1812 Türk Rus savaşı 

sebebiyle Balkanlarda yaşayan Türklerin çoğu güneye doğru göç etmeye başlaması ile 

sayıları 200.000 bini bulan bir kesim başta İstanbul olmak üzere balkanlardaki kent ve 

kasabalara yerleşmiştir 182 . Osmanlı imparatorluğunun son zamanlarda genel olarak nüfus 

artış hızı düşmüştür. Bunun sebebinde savaşların sürekliliği, çocuk ölümlerindeki 

fazlalık, salgın hastalıklar gibi üç neden yatmaktadır. İstanbul ayrıca yabancı azınlıkların 

ayrılmaları gibi sebeplerle de Cumhuriyetin ilk yıllarında 700.000 kişi kadar bir nüfusa 

düşmüştür. 

Birinci dünya savaşı sonrasında hem dünyada hem Türkiye’de uygulamaya konulan 

radikal dönüşümler İstanbul’un kaderini değiştirmiştir. İstanbul hızla uluslararası bir 

kent olma özelliğini yitirmiştir. Cumhuriyetle birlikte Ankara’nın başkent seçilmesi ve 

1929 Dünya Ekonomik bunalımı sonrasında uygulanmaya başlanan ulusal ekonomi 

politikaları İstanbul’un işlevini yitirmesinde ikinci aşamayı oluşturmuştur. Bu 

tarihlerden 1950’lilere kadar, İstanbul 19. yy. ikinci yarısındaki gibi, büyüyen bir kentin 

sorunlarıyla değil, küçülen bir kentin sorunlarıyla karşı karşıya kalmıştır. Kent birinci 

181 Ekrem Buğra EKİNCİ, Tarih ve Medeniyet Dergisi, Sayı 54. İhlas yay.1998, İst. s . 29-32. 

182 Filiz DOĞANAY,“Türkiye’ye Göçmen Olarak Gelenlerin Yerleşimi”,Toplum ve Göç, s.195. 

97

dünya savaşındaki nüfusuna ancak 30 yıl sonra ulaşabilmiştir. Bu otuz yılda İstanbul, 

hızlı nüfus baskısı olmadan, ülkenin ekonomik olanaklarını sınırlamadan gelişmiştir 183 . 

1950’lilerden sonra İstanbul’a üç ana göç dalgasının gerçekleştiği görülebilir 184 . 

Birinci göç dalgası 1950’liler de başlamış ve siyasi ve ekonomik kriz sebebiyle 

1960’ların başında sona ermiştir. Bu göç dalgası İstanbul başta olmak üzere Ankara ve 

İzmir’e de yansımıştır. Bu ilk göç akımı kent nüfusunun temel özelliklerini pek 

değiştirmemiştir. Zira gelenlerin il nüfusuna oranları iyice düşüktür. Aşağıdaki Tablo 

5’te bölgeler itibari ile İstanbul’a 1950 – 1960 dönemleri arası göçler yer almaktadır. 

Tablodan görüleceği üzere Karadeniz Bölgesi bu dönemde göçlerin çıkış noktası 

olmuştur. 

Tablo - 7 

1950 – 1990 Arasında İstanbul’a En Çok Göç Veren Bölgeler (%) 

Bölgeler 1950 1960 1990 

Karadeniz 35.3 35.4 38.5 

İç Anadolu 16.7 18.1 19.1 

Doğu Anadolu 12.0 12.5 20.8 

Marmara 22.3 21.1 10.3 

Kaynak; Baydar Orhan.,“Göç”, İstanbul Ansiklopedisi. C.3, Kültür Bak. ve Tarih Vak. Yay. İst.1994 

İkinci göç dalgası 1965’li yıllarda başlamıştır. Bu dalga ilk göç dalgasından daha 

şiddetli ve İstanbul merkezli idi. İstanbul’da sanayileşmenin olgunlaştığı bu dönem, 

kırsal alanlardan kentsel sanayi merkezlerine doğru yapılmış olan tipik bir işçi göçü 

olarak değerlendirilebilir 185 . 1965 yıllarından sonra şehre göç eden kesimlerin içinde 

kadın nüfusunun arttığı görülebilir. Bu durum göçün aileler ile birlikte yapılmakta 

olduğunu ve de aynı zamanda şehre önceden gelenlerin artık ailelerinin geri kalanlarını 

da şehre çektiklerini göstermesi açısından ilginçtir. İstanbul nüfusu 1960’lar ve 

183 Toplu Konut İd. Bşk Yay, Geleceğin İstanbul’u, Yerel Yön. Geliştirme Projesi Dizisi. Sayı.5 s. 3. 

184 Ferhunde ÖZBAY, 75. Yılda Köylerden Şehirlere, s. 277. 

185 ÖZBAY, a.g.m. s. 278. 

98

1970’lerdeki göçlerle birlikte sürekli artmaya başlamıştır. Kentin etrafı hızla artan 

gecekondu ve değişik gelir mevcudiyetini yansıtan konutlar ile dolmaya başladı. 

Üçüncü göç dalgası 1980’lerden sonra ortaya çıkmış yavaş fakat 1990’lara kadar 

istikrarlı bir halde sürmüştür. Bu istikrarın sebebi, nüfus artış hızımızın 1980’li yıllardan 

itibaren düşüşüne bağlanabilir. 1990’lı yıllardan sonra İstanbul’un nüfusu 7 milyon 

sınırına dayanmıştır. Üçüncü göç dalgasının özelliği kırdan kente doğru bir göç olarak 

adlandırılamamasıdır. Artık bu göç tipi kentten kente doğru yapılan göçleri içermektedir. 

İstanbul’a göçle gelenlerin bölgeler itibari ile bir sınıflandırmaya tabi tutulması 

sonucunda göçmenlerin büyük çoğunluğunun Karadeniz bölgesinden geldiği görülebilir. 

1990 yılında İstanbul nüfusunu ¼’ünü Karadenizliler oluşturmaktadır. 1950 ile 1990 

yılları arasında bölgelere nüfus bileşimi de değişmiştir. Marmara ve Ege bölgelerinden 

ve yurt dışından gelenler 1950 yılında İstanbul nüfusunun % 75’ini oluştururken bu oran 

1990 yılında Karadeniz, Doğu ve Güneydoğu, Orta Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinden 

gelenlerle birlikte % 50’ ye düşmüştür 186 . 

3 – İstanbul’da Göçlerin Meydana Getirdiği Sorunlar ve Göçün Şehre Etkileri 

İstanbul’a Türkiye’nin her ilinden göç almaktadır. Gerçekleşen göçler ve hızlı 

nüfus artışı ile şehir her geçen gün büyümekte, konut ihtiyacı artmakta, gecekondu 

sorunu baş göstermekte, ulaşım ve trafik sorunu yaşanmakta, dinlenme ve sosyal alan 

olarak ayrılan yerlerin azalmakta, içme suyu kaynakları hızla kirlenmekte, kanalizasyon 

ve arıtma hizmetleri gibi alt yapı hizmetlerine duyulan gereksinimin her geçen gün 

şiddetini arttırması gibi belli başlı büyük sorunlara yol açmaktadır 187 . 

Sağlıklı bir kentte yaşayan insanların kentsel sorumlulukları ve hakları vardır. 

Sorumlulukları; idarecilerinin demokratik olarak seçimine katılma, seçtikleri idarecileri 

186 ÖZBAY, a.g.m. s. 279. 

187 DPT Yay. Yedinci 5 Yıllık Kalkınma Planı, (2000-2004), s. 155. 

99

denetleyip ve takip etme, idarecilerinin kent için yaptıkları temizlik, itfaiye, parklaştırma 

faaliyetlerini kolaylaştırma, mahalli idarelerin kent için konulmuş standart yasaklarına 

riayet etme, iyi bir vatandaş olma, çevresindeki insanlara karşı ve hukuk ve görgü 

kurallarına saygı göstermesidir 188 . 

Kentsel hakları ise; 17 – 19 Mart 1992 tarihinde yapılan toplantıda Avrupa Kentleri 

yurttaşlarının haklarını düzenleyen “Avrupa Kentsel Haklar Bildirgesi” adlı bir metinle 

ifade edilmiştir. Bildirgede Kentliler; Suça kabahate ve saldırıya karşı olabildiğince 

korunma, korkusuz ve güvenli bir beldede yaşama, kirlenmemiş ve sağlıklı bir çevrede 

yaşama, yeterli istihdam imkanları olan merkezleri bulunan kentlerde yaşama, ekonomik 

gelişmeden pay alarak böylece de kişisel ekonomik gelişmeye kavuşma, yeterli sayıda 

sağlıklı konutlar bulabilme, ruhsal ve bedensel gelişmeyi sağlayacak uygun bir çevreye 

sahip olma, spor ve boş zamanların değerlendirilmesi için gerekli her türlü tesise sahip 

olma, kent mimarisinde çağın gerekleri ile tarihi mimarinin uyumlu olduğu zevkli ve 

özendirici bir maddi ortamda yaşama, konut, iş ve toplumsal etkinlik alanları gibi 

unsurların yeterince birbirleriyle ilişkilendirilmesini isteme gibi haklara sahiptir 189 . 

İstanbul’a hızlı göç hareketlerinin etkileri önemli boyutta olmuştur. İstanbul bugün 

sağlıklı bir kent olmaktan çıkmıştır. Bu sağlıksız yapının en önemli sebebi ise aşırı nüfus 

artışıdır. 1927 yılında 806.053 kişilik İstanbul nüfusu, 2000 yılında 10.072.447 kişiye 

ulaşmıştır. Türkiye’nin 779.452 Km²’lik alanda sahip olduğu 62.865.574 kişilik nüfusla, 

İstanbul’un sahip olduğu 5110 Km²’lik İstanbul’un sahip olduğu 10.072.447 kişilik 

nüfus karşılaştırıldığında durum daha iyi anlaşılabilecektir. 190 

Türkiye’de 1990 yılına göre nüfus artışı hızı ‰ 21.71 iken, İstanbul’da bu oran ‰ 

44.78 olarak gerçekleşmiştir. Bunun sebebi doğumlar ve göçtür. İki faktörün birleşmesi 

neticesinde 1997 verilerine göre İstanbul’da Km² 1.747 kişi düşmektedir. Nüfus artışının 

yüksek olması sebebiyle ekonomik ve doğal kaynaklar hızla tüketilmekte, kamu hizmeti 

188 Kent Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, s.13. 

189 Kent Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, s. 14. 


100

talebi ise büyük oranlarda artmıştır. Her gün artan nüfus, daha fazla yol, su, açık alan, 

eğitim merkezleri, dinlenme alanı, spor alanı, sağlıklı konut, yeşil alan, elektrik, ulaşım, 

temiz çevre gibi kamusal hakları talep etmektedir. 

İstanbul’un göç verilerinin irdelenmesinde net göç miktarları; 1975-1980 yıllarında 

‰ 79, 1980-1985 yılları arası ‰ 56, 1985 –1990 yılları arası ise ‰ 99 oranında 

gerçekleşmiştir 191 . Bu verilerden çıkan sonuç çok büyük bir miktarda bir göç İstanbul’u 

kuşatmakta ve bu göçler, gelecekte de artarak devam edecek gibi görünmektedir. 1990 

yılı verilerine göre göç eden toplam 5.402.600 kişinin (Erkek - 2.964.935, Kadın- 

2.437.755) yaklaşık % 20’si İstanbul’u seçmiştir. (Toplam 1.119.110 kişi. Erkek 

605.985 ve Kadın 513.125) Bu tarihler arasında ise buna karşıt olarak, 462.503 kişi 

İstanbul’dan başka illere göç etmiştir. Bu oranda tayinler, okul eğitiminin sona ermesi, 

evlilik gibi etmenler etkili olmuştur. 

Hızlı ve düzensiz göç hareketi, İstanbul’da konut açığını ortaya çıkarmıştır. 

İstanbul’daki konut sayısı tam olarak bilinmemekle birlikte, Marmara depremi sonrası 

İstanbul Afet Yönetim Merkezinin yaptığı çalışmalar sonucu, 1.207.000 bina ve 

2.400.000 yakın konut tespit edilmiştir. Mevcut konutların yaklaşık % 40’ı 

gecekondudur. Gecekonduların % 44’ünün doğrudan hazine arazileri üzerine ve 

% 56’sının da bu tür arazileri başkalarından kanunlara aykırı olarak gayrimenkul satış 

vaadi ile zilyetliğinin devri gibi işlemlerle devralmak suretiyle oluştuğu bilinmektedir 192 . 

Gecekondulaşma yine İstanbul’a göç sonucu ortaya çıkan bir realite olmuştur. 

Yüksek orandaki konut talebinin karşılanamaması, hem konut fiyatlarını ve kiralarını 

yükseltmiş, hem de şehrin etrafını saran gecekondu yerleşimlerin varlığını meydana 

getirmiştir. İstanbul’un özellikle 1950 yılından sonra göç için cazibe merkezi olmuştur. 

İstanbul’a gelen ilk göç dalgası, Haliç çevresiyle sur dışındaki sanayi kuruluşlarının 

çevresine yönelik olmuştur. Kağıthane ve Zeytinburnu gecekondu merkezlerinin 


192 İstanbul 2000, s. 325. 

101

aşlangıç noktası oluşmuştur. Anadolu yakasında is Ankara Asfaltı üzerindeki sanayi 

kuruluşlarının çevresinde gecekondulaşma başlamıştır 193 . 

Gecekondulaşma ile beraber başlayan kamu arazilerinin yağmalanması süreci bu 

tarihlerden itibaren gitgide artmıştır. İstanbul’da ikinci büyük gecekondu mahallesi 

Taşlıtarla’dır. İlk önceleri Yugoslavya’dan gelen göçmenlerin yerleştiği bu bölge daha 

sonra Anadolu’dan gelen insanlarla dolmuştur. İstanbul’daki görülen üçüncü büyük 

gecekondu bölgesi Kağıthane çevresindedir. Özellikle Maltepe, Halkalı o tarihlerde göç 

ve gecekondu merkezi olmuştur. Göçün yer aldığı cazibe merkezleri, genellikle sanayi 

bölgelerinin etrafı olmuştur. Yakacık, Tuzla, Çayırova, Gebze, Kartal ve Maltepe 

1960’lı yıllarda gelişerek birer sanayi merkezine dönüşmesiyle, buraların etrafının da 

gecekondu alanı oluşu kaçınılmaz hale gelmiştir. Avrupa yakasında da Zeytinburnu, 

Bakırköy, Sefaköy, Halkalı, Firuzköy, Eyüp, Rami, Küçükköy, Alibeyköy , Kağıthane 

ve Maslak hem sanayi merkezi hem de önemli oranda gecekondu alanıdır 194 . 

Ulaşım ve trafik sorunu göçler tarafından meydana gelen önemli sorunlardan biridir. 

İstanbul’un göç sebebiyle hızla dolması sonucu, mevcut yollar ulaşımı sağlamada 

yetersiz hale gelmiştir. Yeni kurulan mahalle ve bölgelere yol yapımı, mevcut yolların 

her gün artan araç sayısı karşısında yeniden düzenlenmesi ulaşım alanındaki belli başlı 

sorunları oluşturmaktadır. Metro, Denizyolu gibi alternatif ulaşım imkanlarının artık 

halka sunulması zorunluluk haline gelmiştir. Fakat bunların gerçekleştirilmeleri için 

yerel yönetimlerin kaynakları yeterli değildir. Bugün İstanbul yollarında mevcut ulaşım 

araçları ile büyük miktarlarda zaman kaybı gerçekleşmektedir. 2000 yılı verilerine göre 

3.183.000 bin değişik türde aracın 195 trafikte bulunduğu İstanbul’da yollar bu yükü 

kaldıracak kapasitede değildir. Ana arteller arasında mesai saatlerinin başlangıcı ve 

bitişinde tıkanan yollar, hem iş yaşamını hem de gündelik yaşamı etkisiz hale 

getirmektedir. İstanbul’un karşılaştığı trafik ve ulaşım sorunun çözümü için, bir an önce 

yapılması gereken metro ve hafif metro yoluyla yolcu taşınarak yollardaki araç trafiğinin 

193 KUBAN, a.g.m. s. 35. 

194 KUBAN. a.g.m. s. 38. 


102

önüne geçmek olmalıdır. Ayrıca trafik sinyalizasyonu ve yeterli sayıda çok katlı kavşak 

ile 10.000 civarında trafik polisine ihtiyaç duyulmaktadır 196 . 

İstanbul’un mevcut trafik sisteminde ulaşımı sağlayan gerek taşıma politikaları, 

gerekse fiyat sistemleri ve yönetimleri birbirinden farklı aralarında birlik ve 

koordinasyon almayan banliyo işletmeciliği, İETT Otobüsleri, özel minibüs ve taksi 

dolmuşlar vardır. Bunlar birbirini tamamlayıcı şekilde organize olmadıkları için, 

birbirleri ile yarışır halde ve çelişen bir ulaşım sistemini oluşturmaktadırlar. Hızlı nüfus 

artışı, fazla taşıt sayısı, alt yapı yetersizliği, belirli bir yerleşim ve ulaşım politikasının 

yokluğu, taşıma türleri arasındaki dengesizlik, yetki dağınıklığı ve organizasyon 

bozukluğu, denetim zayıflığı, uzman kadro yetersizliği, kişisel etkiler gibi nedenlerle 

beslenen trafik problemi, hazırlanacak olan kapsamlı bir imar planı ile şehrin düzensiz 

büyümesinin önüne geçip, şehrin gelişmesini kontrol altına almak sayesinde 

çözülebilecektir 197 . 

Yoğun göçler İstanbul’da suç ve suçluluk oranları üzerinde de doğrudan etkide 

bulunmuştur. Artan nüfus ve süratle şehir dışına taşan kentleşme sonucu kamu gücünün 

buralarda etkin olarak görev yapabilme şartları zorlaşmıştır. Şehir içi alanlarda emniyet 

teşkilatı ve şehir dışı alanlarda jandarma tarafından sağlanan kolluk görevi, İstanbul’un 

inanılmaz boyutta büyümesi ve de artan nüfusla birlikte ciddi sorun haline gelmeye 

başlamıştır. Polisin sorumluluk alanındaki İstanbul nüfusu Türkiye nüfusunun %20.8’lik 

kısmını tekabül ederek, 8.506.026 kişiye ulaşmıştır 198 . 2002 yılı verilerine göre 30.396 

polis memuru İstanbul’da görev almakta olup, 10.033.478 kişilik İstanbul nüfusunun 199 

yaklaşık her 330 kişisine bir polis düşmektedir. İstanbul’da son 50 yıl içinde olan 

hırsızlık, gasp, yaralama suçları yoğun göç ve nüfus artışı sebebiyle büyük artış 

göstermiştir. Özellikle şehirlerde işsiz ve aç şekilde dolaşan insanların oluşturduğu 

potansiyel tehlike, suç ve suçlularla mücadeleyi her geçen gün daha da zorlaştırmaktadır. 




199 DİE Yay. 2000 Yılı Nüfus Sayımları Geçici Sonuçları, Ank. 2001 s. 2. 

103

İstanbul’a göçler kamu hizmeti talebini arttırmıştır. İstanbul mevcut yönetim yapısı 

ile kalabalık nüfusa yeterli hizmeti sunamamaktadır. Kişilerin, kamu kurumlarına 

ulaşmaları ve işlemlerini yaptırabilmeleri uzun zamanlar almakta, idari işlemlerin 

gerçekleştirme süreleri uzamaktadır. Ülke açısından ve vatandaşlar açısından bu durum 

zaman ve enerji kaybına yol açmaktadır. Bu yüzden vatandaşlara daha hızlı hizmet 

verilebilmesi için kurulması düşünülen 16 yeni ilçe vardır. Yeni kurulması düşünülen 

ilçeler şunlardır. Güneşli, Bahçeşehir, Esenyurt, Hadımköy, Alibeyköy, Kemerburgaz, 

Arnavutköy, Sultançiftliği, Merter, Erengazi, Halkalı, Kurtköy, Samandıra, Yeni Levent, 

Sarıgazi, Çamlıca dır. Kalabalık nüfustan dolayı bürokratik işlemler uzamakta, nüfusun 

fazlalığından kaynaklanan talep fazlalığı sebebiyle değişik konulardaki başvuru ve 

istekler hemen cevaplandırılamamaktadır. Yerel Yönetimler ise finansman sıkıntısından 

dolayı sahip olduğu nüfusa yeterli hizmeti sunmaktan uzaktır. Yol, aydınlatma, temizlik, 

konut, imar düzenlemeleri, çevre düzenlemesi gibi pek çok konu, personel, bütçe, 

ekipman eksiklikleri sebebiyle yerine getirilememekte sorunlar iyice içinden çıkılmaz 

bir hale gelmektedir. 

İstanbul Boğazı günümüzde en tehlikeli su yollarından birisidir. Tanker trafiğinin 

yoğunluğu Türk boğazlarında önemli bir tehlike meydana getirmektedir. Orta Asya 

petrolleri ve doğal gazının dünya piyasasına açılması ile tehlike daha da artmıştır. 

Boğazdaki olası bir kaza, boğaz etrafındaki yapılaşmalar nedeniyle büyük oranda can ve 

mal kaybı ile ağır çevre tahribatına yol açabilecektir. 

Türkiye gündemine 1999 yılında giren iki büyük deprem, deprem tehlikesinin 

varlığını tüm açıklığı ile ortaya koymuştur. Olası bir deprem esnasında düzensiz kent 

yapısı, tedavi, sivil savunma ve ulaşım imkanlarının sınırlı kalması gibi sebeplerle, 

yüksek oranlarda can kayıplarına yol açacağı muhakkaktır. Sanayi tesislerinin şehrin 

içinde kalması, petrol ve LPG alanlarının ve askeri tesislerin iç içe bulunması gibi 

etkilerle İstanbul’u yakın ve büyük bir tehlike beklemektedir. 

104

İstanbul limanları Türkiye’nin en önemli gümrük kapısını ve ithalat ve ihracat 

merkezini oluşturmaktadır. İstanbul’un merkezi konumu ve ticari yapısı, Anadolu’nun 

ihracat kapısı olması, üretim ve sevkıyatın da İstanbul merkezli olmasına neden 

olmaktadır. Bu durum limanların kapasitelerinin yetersiz kalmasına neden olmaktadır. 

Bugün Salıpazarı – Karaköy Yolcu Rıhtımı, Haydarpaşa limanı, Ambarlı limanı, Tuzla 

özel sektör tersanesi limanı yeterli şekilde verimli ve ekonomik olarak hizmet 

üretememektedir. 

İstanbul şehrinin kalabalıklaşması yoğun yapım baskısını beraberinde getirmiştir. 

İstanbul tarihte değişik özellikler gösteren imparatorlukların başkenti olması dolayısıyla 

bir çok tarihi ve kültürel eserle kaplı haldedir. Fakat bu tarihi doku işgallerle kaplanmış 

haldedir. Mülkiyeti Kültür Bakanlığı, TBMM ve Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait, 

14.184 adet mülkün 8.965 adedi işgal altındadır 200 . İşgallerin sona ermesi ve diğer 

kültürel eserler üzerindeki yoğun yapı baskısının önlenmesi tarihi ve mimari eserlerin 

geleceği açısından hayati bir önem taşımaktadır. 

İstanbul’un diğer bir sorunu da su havzaları üzerindedir. Su toplamaya ayrılmış 

havzalar üzerindeki yoğun kaçak yapılaşma havzaların hidrolik dengesini bozmuştur. Su 

havzalarının ve kaynaklarının yakınlarındaki endüstri ve yerleşim birimlerinden 

kaynaklanan evsel ve endüstriyel atık sular, doğrudan doğruya bu kaynakları besleyen 

derelere ve göllere karışarak yoğun kirliliklere yol açmıştır. Su toplama havzaları göç 

baskısı sonucunda bugün, bu havzalarda orta ve büyük ölçekli yerleşim birimleri 

oluşmuştur. Artan nüfusa yeterli içme ve kullanım suyu sunabilmek gittikçe daha 

masraflı bir hal almıştır. İstanbul’da 1985 – 1990 yılları arasında % 5.3’lük nüfus 

artışına karşın, havzaların ortalama nüfus artışı % 19. 79 olmuştur 201 . Bu sebeple 

yağışların kurak gittiği yıllarda su kesintileri sık sık görülmektedir. 



105

5 – İstanbul’da Görülen Aile Şekilleri 

İstanbul’a yoğun olarak yapılan göçler sonucunda, Türkiye’nin her bölgesinden 

gelmiş olan her kültüre ait özellikler gösteren aileler görülmektedir. On milyonun 

üzerindeki nüfusu ile İstanbul şehri, Türkiye’nin adeta bir minyatürü halindedir. 

Nüfusun içinde Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Karadeniz Bölgesinden gelen 

göçlerin yoğun olduğu dikkate alınırsa nüfusun çoğunluğunun, bu bölgelerimizden gelen 

insanların sahip olduğu aile kültürü tarafından oluşturulduğunu söylemek mümkün 

olacaktır. 

İstanbul sanayi ve diğer tüm endüstrilerin birlikte görüldüğü metropoldür. Bu 

sebeple en yoğun şekilde görülen aile şekli çekirdek ailesidir. Çekirdek aileden başka 

geniş aile ikinci büyük yüzdeyi oluşturmaktadır. Bu iki tür aile görülen aile tiplerinden 

en büyük yüzdeye sahip olan oranı oluşturmaktadır. İstanbul’da en çok çekirdek aileye 

rastlanılmaktadır. Çekirdek aile ise; büyük şehirlerde yoğun olarak rastlanan karı, koca 

ve evlenmemiş çocuklardan oluşan çekirdek ailedir 202 . Birey sayısının azlığı bu ailenin 

en dikkat çekici özelliğidir. Bu tür ailelere yerleşimlerin düzenli olduğu, kentsel 

hizmetlerin ve belediyecilik faaliyetlerinin yoğun şekilde görüldüğü ve İstanbul’un ilk 

yerleşimlerinden olan Bakırköy, Maltepe, Beşiktaş, Levent, Kadıköy, Nişantaşı, 

Üsküdar gibi semtlerde ve toplu yerleşimlerin sıklıkla görüldüğü Ataköy, Bahçeşehir, 

Halkalı, Yenişehir, Merter, Ümraniye gibi bölgelerde rastlanılmaktadır. 

İstanbul’da geniş aile şekli de mevcudiyetini korumaktadır. Bu tür ailenin 

varlığını sürdürmesini etkileyen başlıca etmenlerden biri konut fiyatlarının yüksekliği, 

ikincisi ise geniş aile yapısının geleneksel olarak sürmesidir. İstanbul’da geniş aile 

yapısını daha çok gecekondu bölgelerinde görmek mümkündür. İkamet maliyetlerinin 

yüksekliği sebebiyle ailenin tüm fertleri bir arada yaşamaktadır. Toplumdaki sosyal 

değişme çizgisine paralel olarak evlenen çiftlerin ayrı eve çıkmaları artık büyük 

kentlerde değişmez bir hal olmaya başlamıştır. Bugün ne erkek ne de kadın artık anne 

202 ERKAL, a.g.e. s. 98. 

106

abasının yanında yaşamayı istemektedir. Yalnız büyük şehirlerde dikkati çeken bir 

unsur evlenen çiftlerin aile büyüklerinin yakınlarına taşınmak istemektedir. Bunun 

altında yatan gerekçe doğacak çocuğun bakımında aile büyüklerinden yararlanmaktadır. 

İstanbul’daki diğer bir aile çeşidi de genellikle bu şehre her hangi bir üniversite 

eğitimi ya da görev için gelmiş olan gençlerin yanlarında kalan ve onların yeme içme, 

temizlik gibi ihtiyaçlarını gidermek amacıyla aile büyüklerinin bulunduğu geçici süreli 

ailelerdir. Bu kişiler, genellikle ailenin yaşlıları olup, okul süresince yada tayin 

çıkmasına kadar veya çocukların evlenmelerine kadar onlarla birlikte kalmaktadırlar. Bu 

tip aileler genellikle kısmi süreli olup tam anlamıyla aile özelliğini taşımamaktadır. 

Bir diğer aile şekli ise parçalanmış aile tipidir. Bu tür aile yapısında yine ikili bir 

durum karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan ilki, ayrılmış eşlerden oluşan, çocuğun 

velayetinin anne yada baba da olduğu ve ayrılan eşin, ailesinin yanına geri döndüğü 

aile tipidir. Bu tür ailelere parçalanmış aileler diye bir tanımlama yapmak yanlış olmaz. 

Çocuk anne yada babası ile yaşamaktadır. Eşler bazen de ikinci evliliklerini yapmış 

bulunmakta, çocuk üvey anne veya babanın yanında yaşamak zorunda kalmaktadır. 

Mahkemelerin görülmekte olan davalarda boşanma nedenleri olarak kabul ettiği 

gerekçeleri giderek arttırması, kadının medya ve sivil toplum örgülerinin de yardımı ile 

gittikçe bilinçlenmesi, iş yaşamının getirdiği ekonomik özgürlük imkanların da etkisi ile 

boşanma oranları son yıllarda artma eğilim göstermiştir. Parçalanmış aile tipine belli 

düzey de gelir standartı elde eden gençlerin ayrı başlarına yada birkaç arkadaşı ile 

birlikte ailesinden ayrı yaşayan gençleri sayabiliriz. 

Kırsal kesimlerde hakim olan töre ve toplum baskısı sebebiyle düşük olan 

boşanma yüzdeleri, kentlerde yüksek oranlardadır. Genellikle ailelerin belli başlı 

boşanma sebepleri arasında aşırı geçimsizlik, yurt dışında uzun süreli işler, zina, terk, 

çocuksuzluk, bunalımlı ve sorunlu ailelerde büyümüş olmak, alkol, kumar ve akıl 

107

zafiyeti veya ruh hastalıklarının baş göstermesi, yaş, eğitim farkı, 203 gibi nedenler 

gösterilirken bunlara büyük şehirlerin stresli yaşamı ve geçim koşullarının buralarda çok 

zor hale gelmesi de eklenebilmektedir. Boşanma oranlarının gittikçe artması aile 

yapımızın bozulmaya başladığının bir göstergesidir. 

Diğer bir parçalanmış aile şeklide, aile büyüklerinin aileden dışlandığı, 

genellikle yurt ve ya bakım evi gibi tesislerde, ücret karşılığı tutulduğu ailelerdir. Anne 

veya baba özel günlerde ziyaret edilmekte, saadetten uzak bir şekilde yaşamlarının 

sürdürmektedir. Türk kültürünün tamamen dışında kalan bu tür aile yapısı da İstanbul’da 

yaygın olarak görülmektedir. Sanayileşmenin etkisi ile ailelerin çekirdek aile tipine 

dönerken, küçülen ailelerin sayısı artmakta ve ebeveynler giderek bu tür ailelerden 

dışlanmaktadır. 

Değişik milliyetlere ve dinlere mensup azınlık vatandaşımızın Türkiye’de en 

yoğun olarak İstanbul’da yaşamaktadır. Ortodoks, Müslüman, Ermeni, Yahudi, Katolik, 

Bulgar, Protestan gibi değişik din ve ırklardan sayıları 80.000 civarında olan 

vatandaşımızda, ülkemizde kendi kültür ve örf adetlerini rahatça 

yaşayabilmektedir.1886’da yaklaşık 850.000’lik İstanbul’da, nüfusun % 44’ü 

Müslüman, % 17’si Ortodoks Rum, %17,12’si Ermeni, % 5.08’i Yahudi, ve geri kalan 

yaklaşık % 14.74’ünü ise diğer yabancılar oluşturmaktaydı 204 . Bugün sayıları 85.000 

civarında olsa da bu vatandaşlarımızın kendine has kültür ve yaşam tarzları ve de 

bununda beraberinde getirdiği aile hayatları da görülen bir diğer türü oluşturmaktadır. 

6. İstanbul’da Aile Yapıları Üzerinde Değişimi Hızlandırıcı ve Yavaşlatıcı 

Etmenler 

Değişim doğadaki her şey için olduğu kadar insanlık ve toplum içinde o derece 

kaçınılmaz bir süreçtir. İlk çağlarda insan hayatını değişime uğratan belli başlı etmenler 

203 ERKAL, a.g.e. s.102. 

204 Zeynep ÇELİK, Değişen İstanbul – 19 YY.da Osmanlı Başkenti, Tarih Vak. Yurt Yay. İst.1996 s. 

34. 

108

iklim olayları ve dış etkiler iken, günümüz toplumunda uygarlığın gelişmesi ile beraber 

pek çok neden değişimi gerçekleştirmektedir. İlk çağın bu iki en büyük olayı (iklim, 

çevre) günümüzde neredeyse sosyal değişimin gerçekleşmesinde en az etkisi olan iki 

etmen haline gelmiştir. Günümüzde ne kadar geleneksel ve tutucu olursa olsun her 

toplum ve kültür sürekli değişim içindedir 205 . 

Günümüzde İstanbul Megapol’ü tüm değerler üzerinde sosyal değişmeyi hızlandıran 

bir etkiye sahiptir. Batı toplumu ve düşünce yapısı ile doğunun kendine has değer ve 

düşüncelerinin karşılaştığı bu geniş coğrafya, insan ilişkilerinde belirleyici bir etkiye 

sahiptir. Renkli bir gece yaşamı, her tür gelir gurubuna hitap eden mekanlar, 

üniversiteler, varoşlar, bilim ve kültür merkezleri, gecekondu bölgeleri, dev alış veriş 

merkezleri, halk pazarları, gökdelenler iç içe ve karmakarışık bulunmaktadır. 

İstanbul’un renkli dünyası değişimi hızlandırıcı önemli bir etkendir. Özellikle kırsal 

kesimlerden göçle İstanbul’a gelmiş bulunan ailelerin çocuklarının ilk olarak 

karşılaştıkları bu rengarenk dünya, bu çocuklar üzerinde büyük bir tesire sahiptir. 

Kendisinden daha varlıklı kesimlerin mutlu ve lüks içindeki yaşamları çocuklar için bir 

model teşkil etmekte olup, kendi ailelerinin sunabildiği düşük hayat imkanları karşısında 

tereddüde düşen çocuk, bu durumdan rahatsız olmaktadır. Bu tepkisini ailesine 

yansıtmakta ve onlara karşı bir kuralsızlık ve itaatsizlik gösterebilmektedir. Mutlak 

olarak bu olgunun doğruluğunu söylemek zordur. Kapalı ve otoriter bir aile içinde 

yetişen çocuklar da baskın olan maneviyatçı ve geleneksel düşünce tipiyle bezenmiş 

olan çocuk, dışarıdaki bu renkli dünya karşısında tamamen içine kapanık ve sessiz hale 

dönüşerek ve ailesine bağlı hale gelerek dış dünya ile bağlarını da koparabilmektedir. 

Değişimi hızlandıran diğer bir faktör de iş yaşamıdır. Çok gelişmiş bir endüstri ve 

sanayi ekonomisinin görüldüğü, kamu sektörü ve özel sektörünün geniş istihdam 

imkanları kadınları ve çocukları iş yaşamına çekmiştir. İş yaşamına giriş ise belli ölçüde 

ekonomik özgürlük ve harcama yapabilme fırsatı vermektedir. Bunun sonucunda 

205 Joseph FİCHTER, Sosyoloji Nedir, (Çev. Nilgün ÇELEBİ), Selçuk Ünv. Yay. 1990, s.153 

109

geleneksel aileden modern aileye doğru bir geçişte beraberinde gelmektedir. Çalışma 

hayatına katılım sonucunda geliri artan birey, kararlarını kendi alabilmekte, tercih ve 

tutumlarında otonom özellikler göstermektedir. 

Büyük şehirde hayat şartlarının zorluğu değişimi hızlandıran bir diğer olgudur. 

Şehrin ekonomik olarak çalışmaya duydurduğu gereksinim ailedeki bireylerin çalışma 

zorunluluğunu getirirken, bu ise beraberinde parçalanmaları ve boşanmalara 

sürükleyebilmektedir. Yeterli ilgi ve sevginin gösterilemediği çocuklar, örf ve adetlerini 

öğrenememesine bu ise kültürel boşluk içine düşmelerine ve sapkın davranışlara 

başvurmalarına yol açmaktadır. 

İstanbul’da aile yapısı üzerinde değişimi hızlandırıcı etkilerden biri de her türlü 

iletişim olanaklarının yaygın olarak kullanılabilmesidir. Bu ise gençlerin ve özellikle 

kadınların üzerinde moda ve diğer cemiyete hakim düşünce ve tasavvurların etkisinde 

kalmalarına yol açmaktadır. Toplumda meydana gelen fikir ve düşünceler tv ve radyo 

sayesinde evlerin içlerine kadar serbestçe girmekte ve geniş bir görünüm sergileyen 

ailelerin manzarasını değiştirebilmektedir. 

Konferans, gösteri, toplantı, panel, koruyucu hekimlik, sivil toplum kuruluşu ve 

derneklerin varlığı kadınlarımızı bilinçlendirmeye ve eğitmeyi hedeflemiş olup bunun 

sonucunda aile içi şiddetin ve baskının azalmasına dolaylı olarak ta hizmet 

edebilmektedir. Bu tür organizasyonların varlığı kadına bir nebze olsun güvence 

sağlamış olup, kısmen hem eğitim seviyesinin yükselmesine hem de doğurganlık 

oranının düşmesine yol açmıştır. 

İstanbul’un aile üzerindeki bir diğer görünümü ise, anne- baba ve çocuklar arasında 

hızlı toplumsal değişmenin yol açtığı çok büyük kültürel ve toplumsal ve siyasal inanç 

ayrılıklarının yaygın olarak bulunabilmesi ve bunların ailevi sorunlara dönüşme ihtimali 

110

ulunması sebebiyle genç evlenen çiftlerle anne babaların birlikte oturmama eğilimi 

göstermesidir 206 . 

İstanbul’da aile yapısı üzerinde sosyal değişmeleri yavaşlatıcı faktörler ise su 

şekilde belirtilebilir. İstanbul’a aynı illerden göç etmiş ailelerin oluşturduğu mahaller ve 

hemşehri dernekleri aileler için değişimi yavaşlatıcı bir seçenektir. Özellikle hemşehri 

mahalleri ve hemşehri birlikleri kırsal toplum üyelerinin kentsel toplum yaşama 

biçimini, değerler sistemini ve davranış kalıplarını anlama sürecinde kurulan tampon 

kurum niteliğinde işlevler gören bir yapıya sahip örgütlerdir. 207 Aynı kültürün temel 

karakteristik özelliklerini hala canlı tutmayı sağlayan hemşehri mahalleleri, ailenin 

büyük şehirde maruz kaldığı sosyal baskının hafifletilmesine sağlamakta, böylece 

değişimi azaltmakta ya da yavaşlatmaktadır. 

Özellikle aile reislerin tüm bireylerini kapsayan göçler de, aile içindeki büyüklerinin 

varlığı değişimi yavaşlatan bir diğer nedendir. Geleneksel düşünce ve tutumlar yaşlılarda 

daha fazladır. Türk kültürü ve örf adetleri içersinde yaşlıya saygı ve hürmet önemli bir 

yer teşkil etmektedir. Onların sahip olduğu bilgi birikimi ve görgüye yüzyıllardır büyük 

bir önem atfedilmiştir. Bu yüzden, göç etmiş ailelerde yaşlı aile büyükleri varsa onların 

aile içindeki konumundan dolayı büyük şehirdeki toplumsal baskı ardına sığınılabilecek 

bir mekanizma oluşacaktır. Büyük şehre göçle gelen aile büyükleri aile de konumlarını 

sürdürme eğiliminde, hatta bu yönde aile bireyleri tarafından da bir beklenti içinde 

bulunulmaktadır. Yaşlılar, günlük yaşamdan, gençlerin evlenmelerine, aile yatırımlarının 

yapılmasında karar verme konumunu sürdürmesine kadar pek çok alanda varlıklarını 

sürdürebilmektedir. 

206 KONGAR, Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, 29. Baskı. İst.. 2002 s. 595. 

207 Hüseyin BAL, “Kentsel Toplumda Anomi Yabancılaşma Olgusu Kente Göç Edenlerin Alternatif 

Çözümü; Hemşehri Birlikleri”, Toplum ve Göç, s. 431. 

111

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

KIRSAL KESİMLERDEN BÜYÜKŞEHİRLERE GÖÇLE BERABER 

GELENEKSEL AİLE YAPIMIZDA MEYDANA GELEN DEĞİŞMELER 

ANKET ÇALIŞMASI (İstanbul Örneği) 

I – ARAŞTIRMANIN AMACI, HİPOTEZLERİ, METODU VE ARAŞTIRMA 

ALANININ ÖZELLİKLERİ 

1 – Araştırmanın Amacı ve Hipotezleri 

Kırsal alanlardan büyük şehirlere doğru gerçekleştirilen göçler, toplumsal hayatta 

önemli değişmelere neden olmaktadır. Bu değişim sürecinden kırsal alanlardan büyük 

şehirlere gelen ailelerde önemli boyutta etkilenmektedir. Kırsal alanların toplumsal 

koşulları ile kent hayatının toplumsal koşulları arasında bir geçiş sürecinde kalan aileler, 

bir nevi şehir hayatına adaptasyona zorlanmaktadır. 

Aile, Türk toplumunda dayanışmayı ve birlikteliği temsil eden önemli bir 

müessesedir. Dayanışmanın özünü ise; fertlerinin sayısı, kültür seviyesi, aile içi 

etkileşim, ekonomik ve sosyal konumu gibi bir dizi sosyal sürecin bileşkesi oluşturur. 

Denilebilir ki kırsal alanlarda aile içi bağlar ve ilişkiler daha sıkı ve kuvvetli haldedir. 

Bu kırsal alandaki toplumsal baskı unsurlarının ve de geleneksel tutum düşüncelerin 

daha fazla olmasından kaynaklanmaktadır. Kırsal alanlarda hayat şehre göre daha kapalı 

halde geçmektedir. Bunun sebebi, iş ve sosyal organizasyonların (dernek, kulüp, sivil 

toplum kuruluşları v.b.) şehre göre daha az olması, ayrıca toplumsal duygu ve inanışların 

şehirdekinden daha fazla oluşundadır. 

Göçler kırsal kesimlerin şehre açılmasına, şehrin etkilerinin ailenin yapısına 

girmesine imkan veren en önemli toplumsal olaylardan biridir. Türk toplumunun 

varlığında tarihten beri her zaman yer etmiş olan göçler, pek çok değer üzerinde önemli 

112

değişimlere neden olmuştur. Geleneksel Türk ailesi, büyükşehrin etkilerine göç etmesi 

sonucu maruz kalınca öteki tüm sosyal aktörler gibi değişime uğramıştır. Bu değişim ise; 

bazı özellikle itibariyle olumlu yönde, bazı yönleri ile ise olumsuz olmuştur. Değişimin 

olumlu yönleri aile içi ilişkilerin eşitlikçi yöne götürmesi, ailede işbirliği ve iletişimin 

arttırması, kadınların çalışma yaşamına girişi ile nispeten özgürleşmesi, çocukların daha 

değerli hale gelmesi gibi yönler sayılabilirken, olumsuz yönleri olarak ise; ailelerde 

boşanma oranlarının artması, kuşaklar arası çatışmaların meydana gelmesi, gençlerin 

yeterli şekilde sosyalleşememesi ve kültürlerine yabancılaşması, alt kültürler oluşması 

şeklinde sıralanabilir. 

Göç sonucu oluşan bu tür değişimleri tespit amaçlı, nüfusu son 30 yıl içersinde 

30.000 kişiye ulaşan Çayırbaşı Mahallesinde 35 soruluk bir anket çalışması 

uygulanmıştır. Anket çalışması kırsal kesimden büyük şehre göçle gelen ailelerde belli 

başlı değişimleri tespit etmeye yönelik olarak yapılmıştır. Araştırmada belirli ön 

yargılardan hareket etmeden ve bu kuşkuyu kişiler üzerinde yaratmadan, genel İstanbul 

görüntüsünü çok iyi şekilde minimize eden Çayırbaşı Mahallesine göç eden ailelerde 

meydana değişim tespit edilmeye çalışılmıştır. Anket belirli hipotezler üzerine 

kurulmuştur. 

Anket sorularının temelini oluşturan hipotezler şunlardır. 

1 – Göçle beraber ailenin tutumları ve aile içi kararların alınış sürecinde daha 

demokratik bir ortam oluşmakta, tutucu eğilimlerde azalış görülmektedir. 

2 – Evliliklerde eş seçiminde gençler aile büyüklerinden daha bağımsız karar 

almaya başlamakta, eşler çalışanlar için genellikle iş çevresinden olmaya başlamakta 

yada mahalle içindeki arkadaş gruplarından olmaktadır. 

3 – Hemşehri ve Akraba grupları kente gelinme kararında ailelere referans 

olmakta, şehre gelindikten sonra ise sıkı bağlar daha kuvvetli hale gelmektedir. 

113

4 - Ailelerde çocuk daha değerli hale gelmekte ve kız-erkek çocuğu arasındaki 

ayrımcılık azalmaktadır. 

5 – Kadınların şehre göç sonrasında çalışma yaşamına girmek konusunda istekli 

oldukları, erkeğin eşinin çalışmama konusundaki olumsuz tavrı sürmektedir. 

6 - Yaşlıların kırsaldaki aile içersindeki üstün konumunda şehre gelişle bir 

azalma olmakta, çalışanlar aile içinde alınan kararlarda üstünlüğü elde etmeye 

başlamaktadır. 

7 - Şehirde kalınan süre arttıkça adaptasyon oranı gitgide artmakta, şehre özgü 

davranış kalıpları sergilenilmeye başlamakta, şehre karşı olumlu tutumlar 

beslenilmektedir. 

2. Araştırma metodu 

Aileler Çayırbaşında rastgele seçilmişlerdir. Ailelere anket yöntemi ile 35 adet 

açık uçlu soru sorularak ankete katılmaları sağlanılmıştır. Ailelerde genellikle aile 

reisleri ankete katılmış, ailenin diğer bireylerine sorulan sorularda aile reislerinin izni 

alınması gerekmiştir. 

3. Araştırma Alanının Tespiti 

Araştırma alanı, İstanbul İli, Sarıyer İlçesi, Çayırbaşı Mahallesidir. Bölge son 30 

yıl içersinde Türkiye’nin hemen hemen her bölgesinden göç almıştır. Yaklaşık 7 – 10 

bin arası konuttan oluşan mahalle, gecekondu bölgesi görünümü sergilemektedir. Yeterli 

sayıda istihdam alanı ve önemli sanayi tesisi bulunmayan bölgede, yaklaşık 30 bin nüfus 

yaşamaktadır. 

114

4. Araştırma Alanının Özellikleri 

4.1. Ailelerin Büyüklükleri. 

Ailelerin Büyüklüğünü tespit amaçlı sorulan; Aileniz kaç kişiden oluşmaktadır? 

anket sorusu sonucu alınan cevaplara göre aşağıda yaş yapısı gösterilmiştir. 

Yanıt : Oran (%) 

5 29 

6 27 

4 kişiden az 20 

6 kişiden fazla 24 

TOPLAM 100 

Çayırbaşında ailelerin çok büyük bir kısmı kalabalık aile şeklindedir. (Soru No 13) 

Geniş aile yapısı Çayırbaşı Mahallesinin önemli bir unsurudur. Anket yapılan 200 

ailenin % 50 sinden fazlasında birey sayısı en az altı kişiden oluşmaktadır. 

4.2. Ailelerin Yaş Yapıları. 

Ailelerin hangi yaş grubundan oluştuğunu tespit yaş belli yaş dilimleri kesit alınarak 

bir soru hazırlanmıştır. Ortaya çıkan sonuca göre ankete katılan ailelerin yaş yapısı 

aşağıda şekildedir. 

Yaş Yapısı Oranı (%) 

0 – 10 arası 14 

10- 20 arası 22 

20 – 50 arası 49 

50 ve üzeri 15 

TOPLAM 100 

115

Görüldüğü ailelerin neredeyse yarıya yakınında aile içersinde çoğunluğu 20 –50 

yaş arası kişiler oluşturmaktadır. Ondan sonra sırasıyla 10 –22 yaş arası çoğunlukta 

olanlar ve 50 ve üzeri bir kesim bulunmaktadır. Bu sonuçlar ailelerin genel itibariyle 

yaşlı kişilerden oluştuğunu göstermektedir. Bu ise geniş aile yapısının varlığı ile 

açıklanabilir. 

4.3. İkametgah Durumları. 

Ailelerin oturduğu konutları tespit amaçlı iki aşamalı olarak bir soru sorulmuştur. 

Sorunun ilk aşaması İstanbul’a gelmeden önceki ikametgahın neresi olduğudur. (Soru 6) 

Konut Biçimi Oran (%) 

Kendisinin mülkünde 76 

Başkasının mülkünde 24 

TOPLAM 100 

Sorudan göçten önce ailelerin büyük bir kısmının kendi mülkünde ikamet ettiği 

sonucu çıkmıştır. Sorunun ikinci aşamasını ise şu anda nerede ikamet etmektesiniz ? 

Soruya aşağıdaki şekilde sonuçlar alınmıştır. (Soru No: 6) 

Konut Biçimi Oran (%) 

Kendi gecekondusu / evi 67 

Başkalarının gecekondusu / evinde kira 25 

Yakınlarının / akrabalarının yanında 7 

Diğer (Otel vb.) 1 

TOPLAM 100 

Görüldüğü gibi ailelerin neredeyse büyük kısmı Anketi cevaplayan ailelerin büyük 

kısmı kendine ait bir meskende oturmaktadır. Bunu en büyük yüzde ile başkasına ait bir 

meskende kira ile oturma takip etmektedir. 

116

Çayırbaşında mevcut konutların büyük bir kısmının hazine arazisi üzerine kaçak 

yollarla yapılan inşaatlardan olduğu tespit olunmuştur. Gecekondu yapılanmasının çok 

yoğun olarak görüldüğü bu bölgede, imarlı ve yapı kullanım ruhsatı bulunan ev sayısı 

çok az bulunmaktadır. Bu genel eğilimin doğal sonucu olarak ta gecekondular yoğun 

şekilde bölgeyi kaplamıştır. 

4.4. Ailelerin Mesleki Durumları. 

Çayırbaşı Mahallesinin civarında önemli sanayi tesisi ve iş sahası 

bulunmamaktadır. Ailede çalışan bireylerin mesleki durumlarını tespit amacıyla sorulan 

anket sorusunda; Çalışanların genellikle işportacılık, sanayi işçiliği, tekstil ve orta 

ölçekli sanayi tesislerinde niteliksiz ve çoğunlukla da sigortasız olarak çalıştıkları tespit 

olunmuştur. Çalışılan iş kolunun sorulduğu sorudan aşağıdaki şekilde bir dağılım ortaya 

çıkmıştır. (Soru No:7) 

Meslek Oran (%) 

Özel sektör 35 

Kamu sektörü 14 

Serbest meslek 13 

İşsiz 38 

TOPLAM 100 

Ankete katılan ailelerin % 38’ i işsizdir. % 35’lik bir kesim ise özel sektörde 

çalışmaktadır. Bunu sırasıyla % 14 oranında devlet sektörü ve % 13 oranında serbest 

meslek çalışanları takip etmiştir. Ailelerle anket esnasında; devlet sektörünün en önemli 

ve seçkin çalışma alanı olduğu ve çocuklarının eğer bu sektörde iş bulabilirlerse gelecek 

kaygısından kurtulacaklarını belirtmişlerdir. Aileler çevrelerinde önemli iş kolları 

bulunmaması sebebiyle gençlerin işsiz olduğunu, bu durumdan kurtulmak için devletin 

çocuklarına kalifiye nitelik kazandıracak mesleki kurslar ve eğitim olanaklarını 

sunmasını istediklerini dile getirmiştir. 

117

4.5. Göç Edilen Yöreler İtibariyle Aileler. 

Ankete katılan ailelerin İstanbul’a hangi bölgelerden geldiklerini tespit amacıyla 

sorulan İstanbul’a nereden geldiniz sorusu sonucunda aşağıdaki şekilde bir görünüm 

ortaya çıkmıştır. (Soru No:2 ) 


Karadeniz Bölgesi 29 

Doğu Anadolu Bölgesi 24 

İç Anadolu Bölgesi 18 

Güney Doğu Anadolu Bölgesi 14 

Marmara Bölgesi 6 

Ege Bölgesi 5 

Akdeniz Bölgesi 3 

TOPLAM 100 

4.6. İstanbul’a Göç Tarihi. 

İstanbul’a ailelerin ne zaman geldiğini tespit etmek için sorulan sorudan; 

İstanbul’a yakın tarihlerde gelindiği soncu ortaya çıkmıştır. Yaklaşık % 40’lık bir 

orandaki aile grubu İstanbul’a 5 – 10 yıl içersinde gelmiştir. Daha sonra ise en büyük 

yüzdeye on yıldan fazladır bu bölgede yaşayan aileler almaktadır. Aşağıda ailelerin 

İstanbul’a geliş tarihleri gösterilmiştir. (Soru No: 3) 

İstanbul da yaşanılan süre Oran (%) 

1 yıldan az 8 

1 – 5 yıl arası 19 

5 – 10 yıl arası 39 

10 yıldan fazla 34 

TOPLAM 100 

118

Soruya verilen yanıtlardan, Çayırbaşı Mahallesinin son 10 yıl içersinde yoğun 

olarak göçe maruz kaldıkları sonucu çıkmıştır. 

II – ANKET ARAŞTIRMASININ SONUÇLARI 

1. Göçle Beraber Ailelerin Tutum ve Kararları Üzerinde Meydana Gelen 

Değişmeler 

İstanbul’a göç edildikten sonra bir adaptasyon sürecine giren ailelerin, 

kararlarında özellikle çocuklarına karşı davranışlarında bir farklılığın olup olmadığını 

tespit etmeyi amaçlayan ve gençlere yöneltilen; “Ailenizin İstanbul’a göçten sonra size 

karşı davranışlarında herhangi bir değişim oldu mu ? sorusuna aşağıdaki şekilde yanıtlar 

alınmıştır. (Soru No:11) 


Daha serbest bıraktılar. 41 

Daha baskıcı bir hal aldılar. 32 

Ailem varlığımın farkında değil. 16 

Herhangi bir değişim olmadı. 11 

TOPLAM 100 

Gençlerin büyük çoğunluğu, ailelerinin şehre geldikten sonra daha serbestleştiği 

yönünde bir irade ortaya koymuştur. Bu cevabın altında yatan nedeni kısmen 

büyükşehirde gençlerin kendilerine yakın bulduğu arkadaş çevreleri ile şehrin diğer 

mahallelerine yada bölgelerine gitme şansları olduğundan dolayı, ailelerinin gözlerinden 

daha uzak olmalarıyla ilişkilendirmek mümkündür. 

Kırsal alanlardaki ailelerde ekonomik, sosyal, siyasi, ve aileyle ilgili alınan 

kararlarda esas belirleyici kesim, evin reisi olan erkek ve aile büyükleridir. Şehirlerde ise 

erkek bu göreli üstünlüğünü kaybetmiş, evin geçimi ve reisliğine de ortak olan kadın ile 

119

gençler de alınan kararlarda büyük oranda etkili olmaktadır. Şehre kırsaldan göç etmiş 

olan ailelerdeki karar mekanizmalarını tespit etmeyi amaçlayan; “Ekonomik, sosyal, 

siyasi veya ailevi konularda karar alırken kimlere danışırsınız ?” sorusuna aşağıdaki 

şekilde yanıtlar alınmıştır. (Soru No:16) 


Aile büyüklerine 38 

Ortak karar alınır 37 

Kendim karar alırım 16 

Eşime danışırım 9 

TOPLAM 100 

Ailelerle yapılan görüşmelerde ailelerin büyük çoğunluğu, evdeki aile 

büyüklerinin varlığını hala önemli bulduklarını ve kararlarında isabet yüzdesinin büyük 

oranda bu sayede tutturduklarını belirtmişlerdir. Soruya alınan cevapta dikkat çekici bir 

unsur da; ailenin tüm bireylerinin katılımı sonucu ortak karar almalarının yüksek bir 

yüzdeye sahip olmasıdır. Sorudan aile büyükleri, eşler ve ailenin diğer bireylerinin de 

kararlara katılmaya başlaması ile ailede demokratik eğilimlerin güçlenmeye başladığı 

sonucuna varılmıştır. 

Ailede yapılan harcamalar da, aile içi karar alınma mekanizmalarını tespit etmek 

için kullanılabilecek önemli bir unsurdur. Zira harcamalarda gelirin ne şekilde 

yönlendirileceğine karar veren birim, alınan kararlarda da önemli bir söz hakkına 

sahiptir. Bu nedenle Aile de yapılacak harcamaların kimler tarafından belirlendiğini 

tespit etmeyi amaçlayan; “Bir eşya örneğin araba/ koltuk vb. alırken harcamalarınızda 

kimlere danışırsınız ? ” şeklindeki soruya aşağıdaki şekilde yanıt alınmıştır. (Soru 

No:17) 

120


Eşimle ortak karar sonucu 41 

Ailenin hepsinin ortak kararıyla 33 

Kendi kararımla 21 

Aile büyüklerinin kararıyla 5 

TOPLAM 100 

Soruya verilen yanıtlar sonucunda; harcamalarda erkek, yada aile büyüklerinden 

çok, eşlerin ortak hareket ettikleri tespit edilmiştir. Şehre gelindikten sonra ailede 

harcamalarda artık kadınlarda erkeklerle birlikte söz sahibi olmaktadır. Sorudan kırsal 

hayatta belirleyici karar otoritesi olan aile büyükleri ve erkeğe, şehirde artık kadınında 

katılmakta olduğu şeklinde bir sonuç çıkarılmıştır. 

Aileler çocuklarına kırsal alanlarda daha çok yönlendirmede bulunmaktadır. 

Bunun sebebini, çocukların model alabileceği başka kişilerin olmaması, yeterince eğitim 

alınmamış olması, geniş aile yapısının yaygınlığı ve aile büyüklerinin gelenekçi 

tutumlarının devam etmesi gibi nedenlere bağlamak mümkündür. Şehirlerde ise kısmen 

çocukların daha özgür davranabildiklerini söylemek mümkündür. Bunun sebebi çeşitli 

arkadaş gruplarının, kitle iletişim araçlarının, değişik sosyo-kültürel organizasyonların 

çok olması şeklinde sıralayabiliriz. Peki şehre göç etmiş bulunan aileler acaba hangi tür 

eğilimi sürdürecektir ? Bu sorunun cevabını tespit için aile içindeki gençlere yöneltilen; 

“Ailenizin kararlarınızda etkisi nedir ?” sorusuna aşağıdaki şekilde yanıtlar alınmıştır. 

(Soru No :19) 


Anne- babam yapacağım her şeyi bilmek ister 51 

Büyükanne-Büyükbabam her şeyi bilmek ister 28 

Sadece çok zor anlarımda yardımcıdırlar 14 

Hiç karışmazlar 7 

TOPLAM 100 

121

Anket sorusundan Çayırbaşındaki gençlerin, hala anne ve babalarının ailede 

sürekli kendilerini kontrol altında tutmaya çalıştıklarını, onlardan sonra sıranın aile 

büyüklerine geldiği şeklinde bir sonuç çıkarılmıştır. Aileler, hala kırsal alandaki 

tutumlarını sergilemekte, kontrol mekanizmalarını sürdürmektedirler. 

Kırsal alanlarda yaygın düşünce tipi olan gelenekçi düşünce ve tutumların, 

şehirde kentleşme, gündelik kent yaşamının yoğun atmosferi, sivil toplum kuruluşları, 

kitle iletişim araçlarının yaygınlığı ve ikincil ilişkiler sayesinde, eski niteliğini kaybettiği 

ve de modern eğilimlerin güçlendiğini söylemek mümkündür. Göç sonucu ailelerin şehir 

yaşamına girişle beraber geleneksel düşüncelerini ne oranda terk ettiklerini tespit 

amacıyla gençlere yöneltilen; “Anne babanızın geleneksel düşünceleri olduğuna ve bu 

davranışları sergilediğine inanıyor musunuz ?” sorusuna aşağıdaki şekilde yanıt 



Evet 71 

Hayır 29 

TOPLAM 100 

Verilen cevaplardan çıkarılan sonuç ise şu olmuştur. Aileler hala gençlerin 

gözünde mevcut tutuculuğunu ve gelenekçi tutumlarını sürdürmektedir. Gençlere göre 

hala anne ve babalarında şehre gelinse bile bir değişiklik olmadığı ve kırsaldakine 

benzer şekilde geleneksel düşünce taşıdıklarını belirtmişlerdir. Anket sorusundan 

çıkarılan tespit; gençlerin gözünde hala anne ve babaları modern düşüncelere sahip 

değildir. 

Kırsal alanlarda, yaşlıların aldıkları kararların aile fertleri tarafından öncelikli 

olarak benimsendiği, gerek Türk kültürü ve örfü gerekse İslam dininin bunda önemli bir 

yeri olduğu bilinen bir gerçektir. Yaşlılar toplumuzda özellikle cemaat tipi özellikler arz 

eden kırsal alanlarda önemli bir tutmaktadır. Bunun bir diğer sebebi de yaşlıların bilgi 

122

irikimi ve görgülerinin gündelik hayatta pratik yarar sağlamasından gelmektedir. 

Şehir hayatında ise insanların sorunları karşısında başvuracağı kaynakların sayısı çok ve 

çeşitlidir. Bu sebeple günlük hayata ilişkin olarak aile büyüklerinden pratik bilgiler 

sağlamak çok fazla bir anlam ifade etmemektedir. Bu konuda şehre gelen aile bireylerine 

sorulan ve büyükanne-büyükbaba gibi aile büyüklerinin kararlarının doğruluğu 

konusunda aile fertlerinin sahip olduğu kanıları tespite yönelik; “Aile büyüklerinin 

kararları sizce her zaman doğru mudur ? ” sorusuna aşağıdaki şekilde yanıtlar 



Her zaman doğrudur 49 

Genellikle doğrudur 35 

Bazen doğrudur 16 

TOPLAM 100 

Soruda işaretlenen şıkların analizi sonucunda; ankete katılan ailelerin yarıya 

yakınında yaşlılar hala değerini korumakta olduğu tespit edilmiştir. Aile büyükleri 

ailenin kırsaldan gelmesine rağmen, hala evlatlarının gözünde değerlerini korumakta, 

başvuru kaynağı olmaktadır. Yaşlılar şehirde de hala değerlerini korumaktadır bu sonucu 

ise; günlük hayatın pratik faydalarındaki fonksiyonlarından çok kültürel temellerle ve 

onlara karşı beslenilen duygusal bağlarla ilişkilendirmek anlamlı olacaktır. 

Aile yapısını Radyo-Tv gibi kitle iletişim araçlarından etkilemesi konusunda 

ailelerdeki kanıyı ölçmeyi hedefleyen; “Radyo ve televizyon gibi araçlarının aile 

yapınızı etkilediğini düşünüyor musunuz ? ” sorusuna büyük oranda evet yanıtı 

verilmiştir. (Soru No: 29) 


Evet 85 

Hayır 15 

TOPLAM 100 

123

Televizyon başta olmak üzere kitle iletişim araçlarının toplumu ve değerlerini 

etkilediği muhakkaktır. Aile yapımızda bu etkilenen değerlerden biridir. Soru sonucunda 

Ankete katılan ailelerin büyük çoğunluğu, televizyonun ailelerinin düzeninde etkide 

bulunduğu yönünde görüş bildirdikleri görülmüştür. Anket esnasında ise aile büyükleri 

sözlü olarak özellikle çocuklarının televizyonda gördükleri kişileri ve yaşam tarzına 

önem verdikleri ve özendikleri şeklinde görüş bildirmişlerdir. Soru sonucunda kitle 

iletişim araçlarının aile bireylerince de önemli birer sosyal değişme aracı olduğunun 

farkında olunduğu şeklinde bir tespite ulaşılmıştır. 

Moda günümüzün önemli değerlerinden biridir. Moda zevk ve beğeni ile ilgili 

olduğu kadar, gelirle de orantılı bir kavramdır. Büyükşehirlerimizde moda önemli bir 

faktördür. Kırsal alanlarda modayı takip etmek, günlük yaşama uyarlamak imkansız 

haldedir. Şehir yaşamı ise Modayı takip edebilmek konusunda pek çok üstünlüğe 

sahiptir. Göç sonucunda ailelerin, moda gibi zevk ve beğeni unsuru bir kavrama karşı ne 

kadar ilgili olduklarını tespit için yöneltilen; “Modayı takip ediyor musunuz ? ” sorusuna 

aşağıdaki şekilde yanıt verilmiştir. (Soru No:18) 


Hayır 91 

Evet 9 

TOPLAM 100 

Soruya katılan aileler büyük oranda hayır yanıtı vermiştir. Hayır yanıtının bu 

kadar büyük bir yüzdeye sahip oluşunu, kısmen gelirle, kısmense Çayırbaşı mahallesi 

ailelerinin kent yaşamına tam olarak adapte olamaması olarak yorumlamak doğru 

olacaktır. Modayı takip edebilmek gelirle alakalı bir durumdur. Büyük çoğunluğunun 

orta sınıfın altında yada düşük gelire sahip olduğu ailelerin moda konusunda ilgisiz 

kalmaları hoş karşılanabilir bir durum olarak kabul etmek gerekir. 

124

Kırsal hayatta aileler evlenmedikleri sürece hatta evlenseler bile çoğu zaman 

çocuklarının yanlarından ayrı bir evde yaşamasına müsaade etmemektedir. Bundan 

dolayı buralarda geniş aile yapıları göze çarpmaktadır. Oysa şehirlerde gençlerin 

çoğunda ailelerinden ayrı bir evde yaşamaları, arkadaşları ile beraber kalmaları gibi 

eğilimler olmakta, bu eğilimlere bazı üst gelir grubuna sahip ailelerde olumlu cevap 

verebilmektedir. Acaba göç sonucu şehre gelen ailelerin çocuklarında da bu tür bir 

eğilim olmakta mıdır?. Bu eğilimi tespit için sorulan; “Ailenizden ayrı bir evde yaşamak 

ister misiniz ? ” sorusuna gençlerin yarıdan fazlası hayır yanıtı vermiştir. (Soru No:20) 


Hayır 61 

Evet 39 

TOPLAM 100 

Gençlerin soruya gençlerin verdikleri cevapların yorumlanmasında; gençlerin 

şehirde olmalarına rağmen hayatında kalmalarına rağmen ailelerine olan bağlılıklarını 

sürdürmekte olduğu ve onların yanlarında bulunmak istedikleri şeklinde bir sonuç 

çıkarılmıştır. Gençlerin ailelerinden ayrı bir evde yaşama konusunda, diğer 

yaşıtlarından farklı düşünmelerini aileleri tarafından geleneksel tutumlarla 

şekillendirilmelerine, çayırbaşında bu şekilde yaşayan hemen hemen hiç kimsenin 

olmaması ve dolayısı ile örnek alabilecekleri şahısların bulunmaması ile ilişkilendirmek 

mümkündür. 

2. Evlilik, Eş Seçimi ve Boşanma Konusundaki Tutumlarda Meydana Gelen 

Değişimler 

Evlenecek olan bireylerin, eşlerini kendilerinin seçip seçmemesi önemli bir 

konudur. Kırsal kesim ile şehirlerde eş seçimi konusunda bazı belirgin farklar vardır. 

Bugün hala pek çok bölgemizde görücü usulü evlilikler yaygın olarak yapılmakta, 

eşlerden önce aile büyükleri evlenilecek kişi hakkında karar vermektedir. Şehir hayatının 

125

toplum yapısı gereği eş seçimi üzerinde aile büyüklerinin etkisi azalmaya başlamıştır. 

Özellikle çalışanlar için, aynı meslek grubunda yer alan yada çalışan kişiler ile 

evlenilmesi, çalışmayanlar içinse özellikle de gençlerde kendi arkadaş grupları, mahalle, 

okul gibi birimler eş seçiminin yapıldığı alanlar olarak ön plana çıkmaktadır. Bu konuda 

kırsal alanlardan şehre göç sonucu gelen ailelere ne tür değişiklilerin olduğunu tesit için 

iki aşamalı bir soru sorulmuştur. İlk olarak; “Evlenirken eş seçimini nereden ve nasıl 

yaptınız ? ” aile içersinde yer alan evli bireylere sorulmuştur. (Soru No:12) 


Başkalarının kararı, görüşü, telkini 91 

Kendi kararım ile 9 

TOPLAM 100 

Çayırbaşı ailelerinde eşlerin birbirini seçmesi hakkında bilgi veren bu sorudan; 

ailelerin % 91’i başkalarının kendisi hakkında verdikleri karar ile evlenmiş 

bulunmaktadır. Bu sorudan, ailelerin evlilik konusunda hala muhafazakar özellikler 

taşıdığı, görücü usulü gibi yöntemlerin şehre gelinmesine rağmen önemini koruduğu 

şeklinde bir sonuç çıkarılmıştır. 

Eş seçiminin nereden yapıldığı sorunun ikinci aşamasını oluşturmakta ve soruya 

ailelerin verdikleri cevaplar ise aşağıdaki şekilde olmuştur. “Eşinizi nereden seçtiniz ?” 

sorusuna aşağıdaki şekilde cevap verilmiştir. (Soru No:12) 


Memleketimden 59 

Akrabalarımın arasından 24 

Mahallemden 10 

İş/ okul çevremden 7 

TOPLAM 100 

126

Ailelerin yaklaşık % 83’ü eşlerini ya memleketinden ya da akrabalarının 

arasından seçmektedir. Ailelerin büyükşehirde memleketinden biri ile evlilik sonucu 

oluştuğu sonucuna ulaşılmıştır. Kendi memleketi ya da akrabalarından bir kişiyle 

evlenilmesinin altında yatan neden kültürel yakınlık olarak söylenebilir. Çünkü kişilerin 

yetiştirildiği koşulların ve ortak değerlerin benzer olması sebebiyle eşlerin ve bunların 

akrabalarının arasında iyi diyaloglar kurulabilmektedir. Türk toplumunda özellikle 

erkeğin ailesi eve getirilecek gelinin aynı memleketli olması konusunda önemli bir baskı 

uyguladıkları ve bunun sonucunda da evliliklerin çok büyük oranda da aynı memleketli 

insanlar arasında yapıldığı bilinen bir gerçektir. 

Şehirde yetişmiş bulunan ve evlenmemiş olan gençlere yöneltilen; “ Eşinizde köken 

ile ilgili aradığınız özellikler neler olmalıdır ?” sorusuna aşağıdaki şekilde yanıt 

verilmiştir. (Soru No:14) 


Farketmez 52 

Kendi memleketimden olmalı 36 

Aynı mezhepten 4 

Aynı ırktan 8 

TOPLAM 100 

Yukarıdaki sorudan; ailelerin görücü usulü ve hemşehrilik gibi hususları 

evliliklerde önemli bulmasına rağmen, gençlerin aileleri kadar gelenekçi olmadığı, 

herhangi bir belirgin tutum ve kanıyla evliliklere yaklaşmadığı sonucuna varılmıştır. 

Büyükşehrin heterojen yapısı ve çok farklı etnik ve kültürel unsurun bir arada bulunduğu 

mekanlara gençlerin aile büyüklerinden daha fazla girmesi, buralarda kişiliklerinin 

şekillenmesi sebebiyle bu tür ön yargı ve tutumları benimsememektedir. 

127

Gençlerin evlenmek istediği kişileri seçme şekillerini tespit etmeye yönelik 

olarak; “Evlenmek istediğiniz kişiyi nasıl seçmek istersiniz ?” sorusuna aşağıdaki 

şekillerde yanıt verilmiştir. (Soru No:15) 


Kendi kararımla 89 

Ailemin kararı ile 8 

Görücü usulü ile 3 

TOPLAM 100 

Gençler yukarıdaki yargıyı destekler şekilde, yine evliliklerinde yaklaşık % 

90’lık bir oranla kendi iradelerini ön plana çıkarmak istemekte, eş tercihlerinde kırsal 

kesimde hakim olan görücü usulüne ise son derece küçük bir oranda rağbet 

etmektedirler. Sorudan, gençlerin artık şehre özgü davranış kurallarını, modern düşünce 

örneklerini son derece benimsediklerini, geleneksel tutum ve düşüncelerden uzaklaştığı 

sonucu çıkarmak mümkündür. 

Boşanma Türk toplumunda hala aileler için en olumsuz kavramlardan biridir. 

Son yıllarda boşanma oranlarının gitgide artmasına rağmen yine de pek çok topluma 

göre Türkiye’de boşanma oranları düşüktür. Boşanan eşler için en büyük reaksiyonu 

şüphesiz aile büyükleri göstermektedir. Şehir hayatında boşanma oranları daha 

yüksektir. Kırsal alanlarda ise boşanmak daha seyrek olarak görülmektedir. Kırsal 

alanda görülen yoğun tutuculuğun göç sonucu gelinen şehir hayatında, ortadan kalkıp 

kalkmadığını tespit amaçlı olarak aile büyüklerine sorulan; “Ailenizden bir ferdin 

boşanmak istemesi durumunda aile büyüğü olarak duruma müdahaleniz nasıl olur ? ” 

sorusuna aşağıdaki şekilde yanıt verilmiştir. (Soru No:33) 

128


Barıştırırım 48 

Boşanmalarına izin vermem 38 

Beni karıştırmazlar zaten 9 

Bana söz düşmez 5 

TOPLAM 100 

Çayırbaşı mahallesinde, geniş aile yapısının varlığından dolayı yaşlılar, bu derece 

önemli bir konuda otoritelerini korumaya çalıştıkları görülmektedir. Yaklaşık % 90 

oranında bir kesim ya izin vermeme, yada barıştırma gibi yollarla eşlerin kendi 

arasındaki bir karara müdahale de bulunmaya çalışmaktadır. Geleneksel geniş ailenin bir 

özelliği olan aile içindeki yaşlıların özel konumu, Çayırbaşında da ankete katılan aileler 

arasında da yaşlılar tarafından sürdürülmek istenmektedir. Sorudan bu şekilde bir yorum 

çıkartılmıştır. 

3. Çalışma Hayatına Bakış Üzerinde Meydana Gelen Değişimler 

Kişilerin İstanbul’a geldikten sonra İş ve aile hayatında bir değişim olup olmadığını 

tespit amacıyla ankete katılan ailelere yöneltilen; “İstanbul iş ve aile hayatınızda 

değişikliklere yol açtı mı ? Eğer cevabınız evet ise ne tür değişimler oldu ? ” sorusuna 

alınan yanıtlar büyük oranda evet olarak çıkmıştır. (Soru No:10) 


Evet 71 

Hayır 29 

TOPLAM 100 

Değişiklikler konusunda verilen yanıtları olumlu ve olumsuz olarak ikiye 

ayırabiliriz. Olumlu değişiklikler olarak; Çocuklarının köyden farklı olarak iş hayatına 

girebildiği, kırsaldaki uğraştıkları işlerden farklı bir işte çalışmaları ve okul sebebiyle 

129

mesleksel bilgiye sahip olabilmeleri, özellikle kadınların artık yeterince boş vakitlerinin 

olması ve bunun genellikle semt kadınlarıyla birlikte bulunularak geçirilmasi, 

televizyonu rahatça izleyebilmeleri ve kırsal alandakine göre daha fazla sayıda kanal 

bulunması, ev eşyalarının yeni ve teknolojik olmaya başlaması, çocuklarını okula 

gönderebilmeleri, özellikle yaz günleri hafta sonlarında aile fertlerinin hepsinin işlek 

semtlere ve kıra pikniğe birlikte gitmeleri şeklinde ifade edilmiştir. 

Olumsuz değişikler olarak ise; Şehirde hastalıklarının arttığı, değişik kültürden 

insanlarla etkileşim içinde kalındığı bu yüzden de komşuluk ilişkilerin de ilk başlarda 

güvensizlikle başladığını fakat daha sonra bağların kuvvetlendiği hatta gençleri 

birbirleriyle evlendirdikleri, komşularının sık sık yer değiştirmesi sebebiyle bunun 

duygusal üzüntüye sebep olduğu, köyde yada kırsalda kalan yakınlarının içinde 

bulunduğu şartlardan dolayı üzüldüklerini, çocuklarının harcamalarının arttığını ve 

arkadaş gruplarına karşı özenti beslemeye başladıklarını gördükleri, arkadaşlarının 

sözlerine uydukları, başlarına her an tehlikeli bir iş geleceği hissini çoğunlukla 

besledikleri, çocuklarının daha sinirli ve şımarık olarak algıladıkları özellikle bunun 

komşu çocuklarında maksimum seviyede olduğu, kızlarının sigaraya içmeye başladığı, 

sosyal güvenliğe tabi olan bir aile ferdinin olması durumunda devletin sunduğu 

imkanlara karşı memnuniyet beslenildiği aksinde ise devletin ilgisiz ve kendilerine karşı 

unutkan ve yabancı olduğunu belirtmişlerdir. 

Çalışan ev kadınlarının bulunduğu ailelerde çalışan kadınlara sorulan “İş yaşamı 

sizin yaşantınızda ne tür değişikliklere yol açtı ?” şeklinde bir soruya aşağıdaki şekilde 

yanıtlar verilmiştir. (Soru No:24) 


İş hayatı benim için sadece bir sorumluluktur 53 

Kendimi gelir sayesinde özgür hissediyorum 25 

İş yaşamı ile dünya görüşüm değişti 12 

İş yaşamı ve gelir sayesinde özgürleştim 10 

TOPLAM 100 

130

Çayırbaşında ailelerde çalışan iş kadınları üzerinde çalışma hayatının getirdiği 

değişime tespit etmeye yarayan bu soruyu cevaplayan kadınların % 53’ünün çalışma 

hayatının kendileri için bir sorumluluk olduğu fikrini taşıdıkları görülmüştür. 

Çayırbaşında çalışan kadınların büyük yüzdesi düşük gelir getiren işlerde 

(tezgahtarlık, atölye işçiliği, gündelik işçilik, tekstil işçiliği, devlet memurluğu v.b.) 

istihdam edilmektedirler. Yine kadınlarda çalışma oranı evlilik öncesinde yüksek olduğu 

gözlemlenmiştir. Eşlerin evlilikten sonra hanımlarını devlet memurluğu hariç diğer 

işlerde genellikle çalıştırılmadığı gözlemlenmiştir. Soru sonucunda iş yaşamında yer 

alan kadınların gerçek anlamda özgür değil, sadece sorumluluk fikri taşıyan, bu 

sorumluluğun ise evlerinin geçinmesine katkıda bulunmakla özdeş bir anlam taşıdığı 


Çalışmayan bayanlara yönelik olarak sorulan; “Herhangi bir işte çalışmak ister 

miydiniz?” sorusuna ise büyük oranda evet olarak yanıt verilmiştir. (Soru No:25) 


Evet 90 

Hayır 10 

TOPLAM 100 

Soruya verilen cevaplardan Çayırbaşında kadınların gelir getirici bir faaliyette 

çalışma konusunda büyük bir istek duydukları görülmektedir. Sorudan; Çayırbaşında 

kadınların ev hanımı konumundan sıkıldıkları, ekonomik faaliyetlere katılarak gelir elde 

etmek istedikleri ve daha özgür hala gelmek istedikleri şeklinde bir sonuç çıkarılmıştır. 

Çalışmayan evli bayanlara yöneltilen; “Çalışmanız konusunda eşiniz ve ailenizin 

tutumu nasıldır ?” sorusu sorulmuştur. Yanıtlar aşağıdaki şekildedir. (Soru No:26) 

131


Çalışmama izin vermiyorlar 43 

Evde çocuklara bakmam isteniyor 28 

Kadının yeri yuvasıdır fikrini taşıyor 20 

Geçim zorluğu sebebiyle kadına yakışan bir iş için izin veriliyor 9 

TOPLAM 100 

Sorudan; Eşlerin ve aile büyüklerinin çalışma konusunda kadınlarla aynı fikri 

taşımadıkları ve büyük oranda eşlerin çalışmasına izin verilmediği, aile büyükleri ve 

eşlerde eviyle ve çocuklarıyla ilgilenen kadın imajı, kırsaldaki gibi aynen devam ettiği 

sonucuna varılmıştır. Büyük çoğunluğu geniş aileden oluşan Çayırbaşı mahallesinde 

yapılan görüşmelerde iş sahalarının düşük oluşu, aile büyüklerinin varlığı, çocuk sayının 

fazla oluşu gibi sebepler iş hayatına girişi sınırlandıran etmenler olarak beyan edilmiştir. 

4. Hemşehri ve Akrabalık İlişkileri Üzerinde Meydana Gelen Değişimler 

Kırsal alanlardan büyükşehre göçle beraber Büyükşehirde bir yalnızlığın içine 

girildiği gerçeğinden hareketle, aynı yöreye ait insanların birbirleri ile büyükşehirdeki 

ilişkilerini tespit edilmek istenmiştir. Bu amaçla sorulan “Hemşehri birlikleri, Panayırlar, 

Kutlama günleri gibi eğlencelerin yörenizdeki insanları kaynaştırdığını düşünüyor 

musunuz ? ” sorusuna aşağıdaki şekilde cevaplar alınmıştır. (Soru No:30) 


Evet 77 

Hayır 13 

TOPLAM 100 

Soruyu cevaplayan aileler; bu tür etkinlikleri benimsediklerini fakat çayırbaşı 

mahallesinin yakın çevresinde bu tür kuruluşların olmaması sebebiyle yeterince 

katılımcı olamadıklarını belirtmişlerdir. 

132

Soru sonucunda Çayırbaşı ailelerinin büyük çoğunluğunun bu tür faaliyetlerin aynı 

memleketten İstanbul’a gelen kişileri kaynaştırdığı inancını taşıdıkları sonucuna 

varılırken, % 13’lük gibi küçük bir kesimin ise bu tür faaliyetlerin herhangi bir 

fonksiyon yerine getirmeyen etkinlik olduğu şeklinde bir inanca sahip oldukları, 


Şehirde akraba ve hemşehrilerle hangi konularda dayanışma içinde olunduğunu 

tespit için sorulan; “Şehirde bulunan Akrabalarınızdan/ hemşehrileriniz size hangi 

konularda yardımcı oluyorlar ?” sorusuna verilen yanıtlar aşağıdadır. (Soru No:31) 


İş bulma 8 

Maddi destek 6 

Manevi destek 4 

Kiralık ev bulma konusunda 1 

Hepsi için 81 

TOPLAM 100 

Sorudan çıkarılan yorum, göç sonucu şehre gelen ailelerin, büyük bir kısmının, 

akrabalarından ve hemşehrilerinden hemen her konuda destek aldığı, bu sebeple de 

ilişkilerin kırsal alandaki gibi sıcak şekilde tutulduğu sonucuna varılmıştır. Şehir 

hayatında maddi ve manevi destek konusunda en büyük yardım akraba ve 

hemşehrilerden alınmaktadır. Sosyal dayanışma ve şehre adaptasyonda bu iki kesim 

kırsaldan göç etmiş aileler için önemli bir yer tutmaktadır. 

5. Göç Kararının Alınış Süreci ve Göç Sebepleri 

İnsanların bulunduğu şehirden başka bir şehre göç etmesi ciddi sorumluluklar 

gerektiren bir karardır. Bu ciddi kararın alınmasında kimlerin aile üzerinde etkisi 

133

olduğunu tespit amacıyla sorulan; “İstanbul’a göç etme kararınızda kimler etkili oldu ? 

sorusuna” aşağıdaki şekilde yanıtlar verilmiştir. (Soru No:4) 


Ailemin kararı 56 

İstanbul’daki yakınlarım 24 

Kendi kararım 16 

Arkadaşlarımın 4 

TOPLAM 100 

Göç gibi ciddi bir kararı almak durumunda kalan bireyi, acaba en çok hangi kesim 

teşvik etmiştir ? Göç sürecinde önemli bir aşamayı oluşturan bu karar sürecini tespite 

yönelik olarak sorulan yukarıdaki sorunun sonuçlarının yorumlanması neticesinde şu 

tespitler yapılmıştır. Ankete katılan ailelerin % 56’ sının göç kararında ailesinin kararı 

etkili olmuştur. Bunun anlamı, ailece ortak karar alınarak göç edilmiştir. Tüm aile 

bireylerinin uzlaştıkları ortak bir karar sonucunda edilmiştir. zorunda kalınmıştır. Göç 

kararı verilirken, kişi daha sonraları ise İstanbul’a tanıdıklarının referansı sonucu göç 

etmiştir. Anketi cevaplayan çok az bir birey bu kararı doğrudan kendisi almış ve 

uygulamaya geçiriştir. 

Ailelerin İstanbul’a geliş sebepleri büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de 

gerçekleştirilen göçlerin en önemli sebebi olan ekonomik gereksinimler, Çayırbaşı 

sakinlerinde de göç için en büyük neden olarak ortaya çıkmıştır. Göç sebeplerini tespit 

için sorulan; Şehir Hayatını köy hayatına tercih edişinizin sebebi nedir. ? sorusuna 

aşağıdaki şekillerde yanıt verilmiştir. (Soru No:5) 


İş bulma 69 

Tayin ve görev 8 

Eğitim amaçlı 6 

134

Hayatımı yaşamak 5 

Terör 4 

Diğer (miras, kan davası, evlilik, kamu yatırımı) 8 

TOPLAM 100 

Anket şıkkının yorumlanmasında; Ülkemizdeki genel geçerli göç sebebi olan, 

ekonomik gayeler, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinden Çayırbaşı Mahallesine gelenlerin 

geliş sebebini oluşturmaktadır. İstanbul kenti ilk olarak ekonomik kaygılardan dolayı 

insanları kendisine çekmektedir. Ekonomik kaygılardan sonra tayin yada görev ikinci 

büyük göç sebebini oluşturmaktadır. 

Anket yapılan ailelere yöneltilen; “Eğer memleketinizde çalışma fırsatınız olsaydı 

geri döner miydiniz ?” sorusuna aşağıdaki şekilde cevaplar alınmıştır. (Soru No:9) 


Evet 41 

Hayır 59 

TOPLAM 100 

Memleketinize geri dönmek ister misiniz? sorusundan çıkarılan yorum; 

Ailelerin, İstanbul’a çok önceleri gelenlerin durumlarının şu an iyi oluşu sebebiyle, belli 

bir süre sıkıntıya katlanılınca rahata kavuşacakları ve ileride durumlarının düzeleceğine 

dair inanç taşımalarıdır. Ayrıca şehre adaptasyon sürecini aştıktan sonra, şehrin günlük 

hayatta sunduğu pratik nimetlerin fazla olması ve şehirde kırsal alanlara göre daha 

yüksek düzeyde gelir elde edilmesini de yukarıda çıkan sonuç için mantıklı bir neden 

olarak kabul edebiliriz. 

135

6. İstanbul Karşı Takınılan Tavırda Meydana Gelen Değişmeler 

Ülkemizin değişik bölgelerinden İstanbul’a göç eden ailelerin İstanbul hakkındaki 

tutumlarını tespit için; “İstanbul’u seviyor musunuz ? Bunun sebebi nedir ?” sorusu 

iletilmiştir. (Soru No: 8) 


Evet 63 

Hayır 37 

TOPLAM 100 

Soruyu cevaplayan ailelerin % 63’lük bir oranı İstanbul’u sevdiklerini bunun 

sebebini ise; ilk olarak İstanbul’un her türlü iş olanaklarına ve yaşam şartlarına sahip 

oluşu, şanslarının iyi gitmesi ve yeterli eğitim almaları durumunda kolayca zengin 

olabileceklerine duyulan inanç, ikinci olarak İstanbul’un her türlü eğitim imkanlarına 

sahip oluşu, üçüncü olarak hayatı kolaylaştırıcı pek çok etkinin bu şehirde varolması gibi 

etkiler sıralanmıştır. Bu sırayı, şehirde güvenliğin olması, tiyatro sinema vb. 

imkanlarının mevcudiyeti, şehrin doğal güzelliği ve coğrafi yapılanması takip etmiştir. 

Şehri sevmeyen % 37’lik bir kesim ise; şehirde işsizliğin yoğun olması sebebiyle hayat 

pahalılığı ve ekonomik sıkıntıların ağır olarak duyulması, trafik ve ulaşım sorunları, 

kiraların yüksek oluşu, şehirde kuralsızlığın, çetelerin ve değişik örgütlerin var oluşu, 

güvenlik sorunu, şehrin zenginlere hitap etmesi, insanların ve ilişkilerin çıkara dayanan 

bir yön taşıması vb. nedenler İstanbul’a karşı bir antipati doğurmuştur. 

Ailelerin çocuklarının ileride bu şehirde kalmaları konusunda tutumlarını tespit 

etmeye yönelik olarak sorulan Çocuklarınızın bu şehirde yaşamalarını ister misiniz? 

sorusuna aşağıdaki şekilde yanıt verilmiştir. (Soru No:32) 

136


Evet 82 

Hayır 18 

TOPLAM 100 

Soruya büyük çoğunlukla evet diyen aile bireyleri soru esnasında, şehir de insan 

hayatını kolaylaştıran imkanlarının çokluğu (özellikle eğitim) ile çocuklarının gelecekte 

bu şehirde kalması istediklerini dile getirmiştir. % 18’lik rahatsız endeksine sahip aileler 

ise çocuklarının gelecekte bu şehirde yaşamalarını istememektedir. Aile bireyleri ile 

yapılan görüşmede işsiz olanların büyük sıkıntı yaşadıkları bu yüzden de çocukların bu 

şehirde kendileri gibi çile çekerek yaşamasını istemedikleri sonucu çıkartılmıştır. 

7. Aile İçersinde Çocuğun Konumunda Meydana Gelen Değişmeler 

Şüphesiz ki çocuk bir ailede bulunan en değerli varlıktır. Bu sebeple 

bebekliklerinden gençlik çağlarına kadar tüm ailenin üzerine titrediği bir varlık 

olmaktadır. Bu yüzden aileler maddi manevi tüm varlıklarını çocukları için harcamakta, 

onların iyi bir şekilde yetiştirilebilmeleri için büyük gayret göstermektedirler. Kırsal 

alanlarla şehir alanları çocuğun yetiştirime konusunda çok farklı özelliklere sahiptir. 

Şehir hayatına adapte olmaya çalışan Çayırbaşında ailelere bu konuda yöneltilen; 

“Şehirde çocuğunuzu köyden farklı olarak yeterli şekilde eğitebildiğinize inanıyor 

musunuz?” sorusuna büyük oranda hayır yanıtı alınmıştır. (Soru No:21) 


Evet 27 

Hayır 73 

TOPLAM 100 

Anket esnasında aile fertleri, aile büyükleri ve anne - babalar içinde bulundukları 

şartlarında etkisi ile maddi olarak yeterli desteklerinin olmamasından dolayı çocuklarına 

137

yeterli eğitim aldıramadıklarını, kendilerinin ise; anne babalık görevlerinin haricinde 

çocuklarıyla yeterli şekilde ilgilenemediklerini belirtmiştir. Sorudan ailelerin, kırsal 

alanlarda hayatın çetin şartları, olanaksızlılar gibi sebeplerle çocukla ilgilenemediği, 

şehir hayatında ise çocuğun arkadaş grubu, okul, mahalle, kurs gibi pek çok yeni aktör 

tarafından etkilenmesi sebebiyle çocuklarına tam olarak hakim olunamadığı ve 

eğitilemediği sonucu çıkartılmıştır. 

Aileler tarafından kırsal alanlarda ve şehirlerde çocuklara bakış açılarını tespit 

için yöneltilen “Şehirde yetişen bir çocukla köy de yetişen bir çocuğun ailesine 

bağlılığında sizce ne gibi farklar vardır ?” sorusuna aşağıdaki şekilde yanıtlar verilmiştir. 

(Soru No: 22) 


a) Köy çocukları ailesine bağlıdır. / Şehir çocukları 

ailesine yeterince bağlı değildir 56 

b) Köy ve şehirde çocuk davranışları arasında bir fark yok 8 

c) Şehir çocukları ailesine bağlıdır / Köy çocukları 

Ailesine yeterince bağlı değildir 36 

TOPLAM 100 

Sorudan; ailelerin büyük oranının, çocuklarının köyde daha itaatkar ve söz 

dinleyen bir şekilde davranış sergiledikleri fikrine sahip olduğu sonucu çıkartılmıştır. 

% 56 gibi büyük oranda çıkan kırsalda çocuğun daha bağımlı olduğu görüşüne karşılık, 

% 36 gibi küçüksenmeyecek bir oran ise Şehir hayatının çocuklar üzerinde daha 

rasyonel etkiler doğurduğu inancı taşımaları aile anketinden çıkan ilginç 

değerlendirmelerden biridir. Anket esnasında gözlemlenen bir olguda; özellikle aile 

büyüklerinin günümüzün çocuklarının şımarık, bencil ve her şeyden çabuk sıkılan bir 

havada oldukları, kendi çocukluklarının ise daha mantıklı ve uslu bir şekilde geçtiğini 

belirtmeleri olmuştur. 

138

Kız ve erkek çocuğu arasındaki ayrımcılığın olup olmadığını tespit için sorulan; 

“Erkek çocuğun soyun devamını sağladığı görüşünü paylaşıyor musunuz ?” sorusuna 

aşağıdaki şekilde yanıt alınmıştır. (Soru No:27) 


Evet 83 

Hayır 17 

TOPLAM 100 

Kırsal kesim de erkek ailenin geçiminden, yaşlıların bakımına kadar pek çok 

fonksiyonu vardır. Sosyal hayatta bu denli önemli rol ifa eden erkeğin varlığına evlilik 

yoluyla da soyun devamını sürdürmesi, ailenin itibarını yüceltmesi gibi pek çok sosyal 

rol atfedilmektedir. Şehir hayatında ise bu yöndeki tutum ve kanıların eşitlikçi yöndedir. 

Soruya % 83 oranında evet, % 17 oranında ise hayır şeklinde cevap verilmesinden erkek 

çocuğun kırsal kesim ailelerindeki var olan konumunda, şehre gelinmesi ile beraber bir 

değişim olmadığı, mevcut kanıların sürdürüldüğü sonucuna varılmıştır. Göç edilmesi ve 

şehir hayatına girilmesine rağmen erkek çocuk konusunda hala mevcut tutum ve güçlü 

kanıların sürdürülmesinin sebebi olarak; çayırbaşı mahallesinin kırsaldan çok büyük 

oranda farklılık göstermemesi, ailelerin kültürel özelliklerini korumasını sağlayacak 

mahallelerin varlığını gösterebiliriz 

Kırsal kesim ailelerinde çocuk sayısı genelde şehir kesime göre yüksektir. İş 

gücüne duyulan ihtiyaç, doğum kontrol yöntemlerinin yeterince uygulanamaması, ve 

çocuk sayısının fazlalığının bir güvence sayılmasını bunun altında yatan nedenler olarak 

sıralayabiliriz. Şehir hayatında ise köy hayatına karşıt olarak ailelerin daha bilinçli 

olarak çocuk sahibi olduğu söylenebilir. Gerek ekonomik ve gerekse hayat koşullarının 

zorluğu, iş yaşamı, kadının çalışma yaşamına girmesi gibi sebeplerle şehirlerde 

kırsaldaki kadar yüksek çocuğa sahip olunması pek görülmez. Acaba göç sonucunda 

kırsaldan şehre gelen ailelerde bu genel eğilim sürdürülmekte midir? Bu soruyu tespit 

amaçlı olarak “kaç çocuğa sahipsiniz ?” sorusu sorulmuştur. (Soru No:28) 

139


4 ve üzeri 38 

3 30 

2 24 

1 8 

TOPLAM 100 

Göçle şehre gelen ailelerde de kırsaldaki gibi çocuk sayısının yine yüksek olduğu 

tespit olmuştur. Buradan da ailelerin hala çocuk konusunda kırsaldaki eğilimlerinin 

sürdürdükleri sonucuna varılmıştır. Çayırbaşında aileler hala yüksek oranda çocuğa 

sahiptir. 

III – SONUÇ VE ÖNERİLER 

Göç, Türkiye’nin 1950’li yıllardan sonra ortaya çıkan bir gerçeğidir. Bu 

tarihlerden önceki gerçekleşen göçlerin sebebi, tayinler, evlilik, eğitim gibi çok kısıtlı 

sebepler iken 1950’li yıllardan itibaren artan nüfusla birlikte, tarımda makineleşme, 

tarımsal işgücü fazlalığının ortaya çıkması, tarım gelirlerinin düşük düzeyde kalması 

tarım dışı faaliyetlerin (endüstri, hizmet) canlı hale gelişi, kırsal alanların itici özelliklere 

şehirlerin ise çekici görünüme sahip olması, karayolları ve ulaşım ağının gelişmesi, 

kentlerde yeni iş kollarının ortaya çıkışı ve yoğun düzeyde istihdam gerektirmesi, 

eğitim seviyesinin yükselmesi, kamulaştırma, terör, kan davası, evlilikler, başlık parası, 

kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması, şehirlerin rant imkanlara sahip olması sebebiyle 

kolay yoldan para kazanabildiğine duyulan inanç, yabancı ülkelerin iş gücü ihtiyacı gibi 

nedenler göç sebebi olmuştur. 

Türkiye’nin göç şekli ise; en bariz olarak kırsaldan kentlere göç şeklinde 

olmuştur. 1980’li yıllara kadar genellikle bu şekilde süren göçler, 1980’li yıllardan sonra 

ilçelerden kentlere, hatta şehirlerden büyük kentlere göç şeklinde gerçekleşmeye 

başlamıştır. ülkemiz çok çeşitli tipte göçlere sahne olmaktadır. Fakat Türkiye’nin hakim 

140

göç tipi iç göçtür. Bunun haricinde mevsimlik göç, yurt dışı göçü, beyin göçü, yasadışı 

göçler de son 20 yılda ülkemize sıkça görülmeye başlayan göçler olmuştur. Ülkemizde 

1960’ lı yıllardan itibaren de yurt dışına işçi göçü yapılmaya başlanmıştır. 

Yoğun ve düzensiz göçler, en başta büyük şehirlerde içinden çıkılamaz hale 

gelen konut, trafik ve ulaşım, çevre kirliliği, görüntü ve ses kirliliği, kentsel işsizlik, 

kamusal alanların yağmalanması, yeşil alanların hızla tüketilmesi, anomileşme ve alt 

kültürlerin oluşması, artan suçluluk oranları gibi derin etkilere yol açmıştır. Göçün, göç 

veren yerler açısından da, kaynakların atıl hale gelmesi, üretim kayıplarının yaşanması, 

tarım ve hayvancılığın gitgide azalması ve köylerin boşalması şeklinde olumsuz etkileri 

olmuştur. 

Göçün sosyal etkileri de vardır. Kent kültürünün oluşması, kentleşmenin 

meydana gelmesi, kültürel çeşitlilik oluşması, kentsel işsizlikler, gecekondu gibi alt 

kültürlerin oluşması, aile ve diğer toplumsal kurumlarda hızlı bir değişim ve cemiyet tipi 

toplum yapısına geçiş göçün meydana getirdiği sosyal değişmelerden bazılarıdır. 

Göçün sosyal etkilerinden biri de geleneksel ailemiz üzerinde meydana getirdiği 

değişiklerdir. Kırsal kesimlerden başlayan göçler sonucunda büyükşehirlerde geniş aile 

yapısı türlü değişiklere uğramaktadır. Tez çalışması göç ve göç sonucu aile de 

gerçekleşen belli başlı değişiklikleri tespit etmeye yönelik yapılmıştır. Tez çalışması 

anket çalışması ile desteklenmiştir. Tez çalışmasının anket kısmında ailedeki değişim 

tespitte; göç sonucu ailelerin tutumları ve karar alınma süreçlerinde daha demokratik bir 

ortamın oluştuğu, tutucu eğilimlerin azalacağı, şehre gelindikten sonra gençlerin evlilik 

konusunda kırsal alandaki tutuculuğu bıraktığı, arkadaş yada iş grubu gibi ortamlardan 

eş seçeceği ve görücü usulüne son derece karşı oldukları, hemşehri ve akrabaların kente 

gelinirken ailelere referans oldukları ve de her konuda önemli bir yardım kaynağı 

olduğu, şehre gelinmesi ile berber bu tür kesimlerle ilişkilerin daha da sıklaştığı, 

ailelerde çocuğun daha değerli olduğu ve şehre gelindikten sonra kız ve erkek çocuk 

konusunda ayrımcılığın azalmaya başladığı, kadınların göçten sonra çalışma yaşamına 

141

girme konusunda istekli oldukları, erkeğin ise eşin çalışması konusundaki olumsuz 

tavrının sürdüğü, yaşlıların kırsaldaki üstün ve göreceli konumlarını kaybettiği, 

çalışanların aile içinde kararlarda yaşlılardan üstünlüğü ele geçirdiği, ailede demokratik 

eğilimlerin güçlendiği, şehre gelinmesi ile beraber şehirleşme eğilimleri güçlenmekte, 

şehir türlü olumsuzluklarına rağmen şehir sevilmeye başladığı hipotez olarak kabul 

edilmiştir. 

Bu hipotezler doğrultusunda Tez çalışmasının anketinde sorulan sorular sonucu 

alınan yanıtlardan aşağıdaki değerlendirmeler tespit edilmiştir. 

Ailenin tutum ve kararlarında demokratik eğilimler gözükmektedir. Aile 

büyükleri gençlere karşı daha serbest davranmakta fakat ne yapacaklarını da bilmek 

istemektedir. Gençlerin gözünde anne babaları gelenekçi tavırlarını sürdürmektedir. 

Gençlerin ailede en çok değişime uğramış kesim olduğu söylenebilir. Özellikle evlilikler 

konusunda mevcut tabuları yıkarak köken gibi bir unsur aramadan iş, okul, mahalle v.b. 

çevrelerden tercihlerde bulunmaktadır. Gençlerin en sert tepkisini ise görücü usulü 

evliliklerde görmekteyiz. Yaklaşık % 90 oranında görücü usul reddedilmiştir. Oysa aile 

büyüklerinin tamamına yakını görücü usulü ile kendi memleketinden evlenmişlerdir. 

Yine gençler üzerinde ortaya çıkan bir bulgu da ailelerinden ayrı bir evde yaşamak 

istememeleri olmuştur. 

Ailede yaşlıların aile içersindeki değeri yüksek oranda çıkmıştır. Ailelerin hala 

yarıya yakını yaşlıların kararlarının, her zaman doğru ve isabetli kararlar olduğunu dile 

getirmiştir. Yaşlılar da buna paralel, çok önemli kararlarda (Boşanma v.b.) devreye 

girmektedir. Ancak aile harcama gibi temel tüketici davranışlarında ortak karar almakta, 

eşler, çocuklar da bu tür kararlarda devreye girmektedir. 

Ailelerin gözünde çocuklar daha değerli hale gelmesine rağmen, erkek çocuk 

konusunda ayrımcılık sürmektedir. Yine aile büyüklerine göre kırsal alandaki çocuklar 

142

anne-babasına daha bağlı ve şehre gelinmesine rağmen çocuklarını yeterli şekilde 

eğitememektedir. 

Çalışma hayatı konusunda da ilginç sonuçlar ortaya çıkmaktadır. İlk olarak 

erkeklerin büyük bir kısmı, eşlerini çalıştırmak istememekte buna karşıt kadınların % 

90’ı çalışmayı istemektedir. Bu konuda ilginç bir tespitte; çalışan bayanların çalışma 

hayatı ile özgürleştikleri gibi bir fikri taşımadığı ve iş hayatını sadece sorumluluk olarak 

görmelerini belirtmeleridir. 

Ailelerin göç sonucunda, İstanbul’a karşı psikolojik bir sevgi beslemekte, 

çocuklarının bu şehirde yaşamalarını istemekte olduğu ortaya çıkmıştır. İstanbul’a 

gelinme sebebi ekonomik kaygılardan kaynaklanmaktadır. Ancak gelinen memlekette 

çalışma imkanı sunulsa bile geri dönülmek istenilmemektedir. Şehre gelinme konusunda 

göç kararı ortak şekilde alınmış ve hayata geçirilmiştir. Şehre gelindikten sonra akraba 

ve hemşehrilere karşı önemli bir rol atfedilmekte, onlardan maddi ve manevi pek çok 

konuda destek alınmaktadır. Şehre gelindikten sonra Moda Ailelerin mevcut şartlarının 

kötü olması sebebiyle takip edilememektedir. Yine anket sonucunda kitle iletişim 

araçları aileyi etkilediği yönünde ailelerde kuvvetli bir inanç tespit edilmiştir. 

Yukarıda ki sonuçlar çayırbaşı mahallesinde yapılan anketinden genel yapılan 

tespitleri oluşturmaktadır. Görüldüğü gibi göç sonucunda ailelerimizde olumlu – 

olumsuz değişik etkiler ortaya çıkmıştır. Önemli etkileri olan göç hareketlerini ülkenin 

kalkınmasında ve gelişmesinde dinamik bir unsur olabilmesi içinse aşağıdaki şekilde 

öneriler sıralanabilir. 

Göçün, kentlerimizde, toplumumuzda ve aile yapımızda meydana getirdiği 

etkilerini ortadan kaldırmak konusunda şüphesiz ki hükümete ve yöneticilere önemli 

görevler düşmektedir. Göçleri ülkenin dinamik bir unsuru haline getirebilmek için 

değişik yollar izlenilebilir. Şüphesiz ki göç, Türkiye’nin son 50 yılına damgasını 

vurmuş, son 20 yıl içinde de büyük çapta sorunlara yol açmış en önemli sosyal 

143

problemlerinden biridir. Bu başa çıkılamayan ve yasal olarak ta doğrudan 

engellenemeyen göç hareketin önüne uzun vadeli ve kararlılıkla uygulanan merkezi 

politikalarla geçilebileceği muhakkaktır. 

Temelde ekonomik kaygı sebebiyle yerlerini yurtlarını terk eden milyonları geri 

döndürmek imkansız olsa da, uygulanabilecek başarılı ekonomi, tarım, istihdam, konut 

ve bayındırlık politikaları sayesinde gelecekte yurtlarından kopacak milyonların önüne 

geçilebilecektir. 

Göçleri kısa vadede önlemek için, insanları kırsal alanlardan kopartan nedenlerin 

önüne geçmek gerekmektedir. Türkiye’nin jeopolitik konumu ve uygun şartlarından 

dolayı modern bir tarım ülkesi olma şansı hep vardır. Sanayi gayretlerinin ön plana 

çıkması ile unutulan tarım ve Türk köylüsü, belki de kalkınma gayretlerinin ateşleyici 

gücünü oluşturabilecektedir. Türkiye unuttuğu tarım potansiyeline geri dönmek 

zorundadır. Başarılı bir tarım politikası, hem şu an gittikçe artan tarım ürünü ithalinin 

önüne geçmesinde hem de bölgedeki ülkelere ihracat yapılmasında vazgeçilmez ilk 

araçtır. Türkiye yüksek miktarda su potansiyeline sahiptir. Fakat hala pek çok 

bölgemizde sulama iklime bağlıdır. Güneydoğu Anadolu Projesinde (GAP) olduğu gibi 

eğer yeterli sulama şartları İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde sağlanabilirse 

tarımsal verimlilik artacaktır. 

Türkiye bir tarım ülkesidir. Fakat tarım modern usullere göre yapılamamaktadır. 

Uygun tohum, gübre, sulama, vitamin, ilaç gibi modern usullerden ziyade geleneksel 

yöntemlerinin kullanılması sebebiyle kaliteli ürün alınmamaktadır. Tarım arazilerimiz 

her geçen gün değişik nedenlerden ötürü küçülmekte yada başka amaçlar için 

kullanılmaktadır. Bunların başında konut, endüstri tesisi yapılması, erozyon, çoraklaşma, 

miras yoluyla küçülme sayılabilir. Toprak kaybımızın önüne geçmek acil çözüm 

bekleyen bir sorunumuzdur. Yasal düzenlemelerle, miras ve toprak rejimimiz 

güçlendirilmesi gereken bir durumdadır. 

144

Türkiye kalkınma planlarında bölgeler arası tutarlılığı da gözeterek entegre halde 

bir kalkınma hamlesi başlatmalıdır. Yatırım planlarında gelişmenin belli birkaç il ile 

sınırlandırılması uygulamasından vazgeçilmelidir. Bunun yerine her bölgenin birer 

gelişme modeli oluşturularak, ulusal düzeyde bir program bünyesinde birleştirilmelidir. 

Merkezden yönetimi oldukça güçlü şekilde uygulamaya çalışan hükümet yerel 

hizmet baskısına artık dayanamamaktadır. Bu yüzden yerel girişimlere ve yerel 

yönetimlere destek verilmelidir. Siyaset amaçlı yatırımların varlığı ile ülke her seçim 

döneminde yeni yeni mahalle, semt, ilçe ve illerle karşılaşmaktadır. Popülist politika 

uygulamaları ve hükümetlerin seçmen bölgelerine ayrıcalıklı tutumları belirli bölgelerin 

endüstri tesisleri ve kamu kurumları ile dolmasına yol açarken, diğer bölgeler hem 

ihtiyacı olan yatırımlardan, hem de bütçe kaynaklarından mahrum kalmaktadır. Bu tür 

seçmen yatırımları göçe ivme kazandırıcı bir nitelik taşımaktadır. İlkeli şekilde bir 

siyaset izlenmelidir. 

Büyük şehirlerimizin sahip olduğu sıkıntılar incelendiğinde; genellikle sorunların 

benzer olduğu ve gelecekte pek çok soruna da benzer şekilde kaynaklık edeceği yorumu 

yapılabilir. Her gün sanayi mahalleleri ile çepeçevre sarılan kentlerimizin etrafında 

oluşan tablo, sefalet, artan suçluluk oranları, yetersiz kamu hizmeti, arazi yağması, 

sistemden dışlandığını hisseden insanlardır. Göçler sadece fiziki değil, sosyal sorunlara 

da yol açmaktadır. Artan işsizlik sebebiyle suçluluk oranlarının artışı, anomileşme, alt 

kültür oluşması, yabancılaşma, kültürde ve ahlaki değerlerde zafiyete yol açma 

bunlardan bazılarıdır. Aile yapımızın ve geleneksel Türk ailesinin varlığını korumak 

geleceğimizi açısından önem arz etmektedir. Aile Türk milletinin geleceğinin 

sigortasıdır. Bu yüzden ailenin varlığını ortadan kaldıran etmenlerin önüne geçilmeli, 

yasal olarak güçlendirilmeli, medya gibi çok önemli bir aracında desteğini alarak ailenin 

önemi, mahiyeti, faydaları sürekli kamuoyunda vurgulanmalıdır. 

Aile konusunda gelişmiş ülkelerin mevcut sıkıntılarını göz önüne alırsak Türkiye 

sanayileşme gayretleri uğruna milli ve manevi değerlerini yok etmemelidir. Milli ve 

manevi değerler sürekli güncel tutulmalıdır. İlk olarak ailenin birlikteliğini ortadan 

145

kaldıran boşanma hukuken zorlaştırılmalıdır. Ailenin kurulma işlemleri, aile içindeki 

miras rejimi, eşlerin hak ve sorumlulukları yasalarla sıkı çerçeve içine alınmalıdır. 

Şehirde yoğun kent işsizliğine, kırsal da ise atıl kaynakların varlığına ve üretim 

kaybına sebep olması bakımından göçlerin gelecekte en ciddi sorunumuz olacağını 

söylemek mümkündür. Bu konuda alınabilecek olası bir tedbirde, Başbakanlık 

bünyesinde göç işlerini düzenlemek ve göçmenlerini tekrar yurtlarına döndürecek 

politikaların tespit ve uygulamasını sağlamak üzere genel müdürlük şeklinde bir 

teşkilat yapısı oluşturulması olmalıdır. Büyük şehre göç ettiren nedenlerin ortadan 

kaldırmayı amaçlayan, göçmenleri yurtlarına tekrar çekmeyi hedefleyen böyle bir 

teşkilatın varlığı göçleri kontrol altına almayı sağlayacaktır. 

Aile, kadın ve çocuk konusunda modern gelişmeleri takip edebilecek, gerekli 

fiziki şartları temin için çalışmalarda bulunacak, eğitim ve mesleki formasyon 

kazandıracak bir bakanlık kurulması da Türkiye için büyük bir gerek haline gelmiştir. 

Yeterli finansman yoluyla da desteklenecek bu bakanlık, kadınlarımızın bilinç 

düzeylerini yükseltmede, eğitmede ve mesleki formasyon kazandırma konusunda 

önemli görevlen yerine getireceği muhakkaktır. 

146

IV – BİBLİYOGRAFYA 

AKKAYAN, Taylan Göç ve Değişme, İst. Üniv. Ed. Fak.Yay., İst. 1979 

AKŞİT, Bahattin. Türkiye’de İçgöç, Eko. Top. Tarih Vak. Yay. İst,1998 

ASLANOĞLU, Rana. Kent, Kimlik ve Küreselleşme, ASA yay. Bursa, 1998 

ATEŞ, Toktamış. Siyasal Tarih – 1, İst. Üniv. İktisat Fak. Yay. İst.1989 

AYDIN, Celal. Türkiye’nin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Doğan Yay. Ank. 1996 

BAYDAR, Orhan. İstanbul Anksiklopedisi. 3. cilt. İst. 1994 

BELGE, Murat. İstanbul Gezi Rehberi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,İst. 2002 

BİLEN, Mürüvet. Aile ve Kurumlarda ve Toplumda Sağlıklı İnsan İlişkileri, Sağlık 

Bak. Yay. Ank. 1992 

BİLGİN, Vedat. Yapısal Özellikleri İtibariyle Ailenin Görünümü, APK Yay. Ank. 

1991 

BİLGİSEVEN, Amiran Kurtkan. Genel Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İst.1986 

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt 9. İst. 1995. 

ÇELİK, Zeynep. Değişen İstanbul – 19 YY.da Osmanlı Başkenti, Tarih Vak. Yurt 

Yay. İst. 1996 

ÇEZİK, Asuman. Kent Eşiği Araştırması, DPT Yay. Ank. 1982 

CHİLDE, Childe.Tarihte Neler Oldu?. ( Çev. Alaattin ŞENEL- Mete TUNCAY) Alan 

Yay. İst. 1990 

COHEN, Cladue.Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev.Yıldız MARAN) E 

yay. İst.1984 

DERVİŞOĞLU, Ayşe Akın. Hızlı Nüfus Artışının Sosyo Ekonomik ve Çevresel 

Sorunları Semineri, İTO Yay. İst. 1993 

DİE Yay. 2000 Yılı Nüfus Sayımları Geçici Sonuçları, Ankara, 2001 

DİE Yay. 1997 Türkiye İstatistik Yıllığı, Ankara, 1997 

147

DİE Yay. 1998 Türkiye İstatistik Yıllığı, Ankara, 1998 

DİE Yay. 75. Yılında Sayılarla Türkiye, Ankara, 1999 

DİE Yay. 75. Yılında Sayılarla Türkiye Cumhuriyeti, 1998, 

DOĞAN, İsmail.Sosyoloji, Sistem Yayıncılık, İst, 1998 

DPT Yay. VI Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000): DPT, Ank. 1995 

EKİNCİ, Ekrem Buğra. Tarih ve Medeniyet Dergisi, Sayı 54. İhlas Yay. İst., 1998 

ERKAL, E. Mustafa. Sosyoloji, Der Yay. İst., 1995 

ERÖZ, Mehmet. Türk Ailesi – Aile Yazıları – I, Başbk. Aile Arş. Kur. Yay. Ank., 

1991 

FİCHTER, Joseph. Sosyoloji Nedir, (Çev. Nilgün ÇELEBİ), Selçuk Ünv. Yay. 1990 

GEZGİN, M. Fikret. İşgücü Teorileri, Sosyoloji Konferansları. 23. kitap, İst. 1991 

GEZGİN, M.Fikret. Sosyal Yapı Açısından Genel Sosyoloji – Köy Sosyolojisi 

İlişkileri, İst. Üniv. İkt.Fak Yay., İst., 1997 

GÖÇER, Orhan.Ülke Planlama Çalışmaları İçinde Gelişme Aksları, Doç. Tezi , İTÜ, 

İst. 1977 

GÖKALP, Ziya.Türk Medeniyeti Tarihi, (Haz. İsmail AKA, Kazım KOPARAN), 

Kültür Bak.Yay.1.Cilt, İst. 1976 

GÖKÇE, Birsen. Aile ve Aile Tipolojileri Üzerine Bir İnceleme, Aile Arş Kur.Yay. 

Ank. 1997 

GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref. Yönetim Hukuku, 9. Basım, Turhan Kitabevi, Ank, 1996 

GÜVENÇ, Bozkurt. İnsan ve Kültür, Remzi Kitabevi, İst.1993 

HANS, Freyer. Endüstri Çağı, (Çev. Alaattin ŞENEL) İst. 1954. 

Hayat Ansiklopedisi. Cilt 3. İst. 1965, 

İHSANOĞLU, Ekmeleddin.Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt.1, İslam Tarih 

ve Kültür Arş. Mrk. Yay. İst., 1994 

148

İKSEV Yay Demokrasi Kültürü ve Globalleşme, I. Kent Kültürü Kongresi, İKSEV 

Yay. İzm. 1999 

İNCEOĞLU, Yasemin. Medya ve Toplum, Der. Yay. İst. 1998 

IRMAK, Yakut. Kentlileşme, İst. Üniv. İkt. Fak. Dergisi, c.18, İst., 1982 

İş Bankası – Tarih Vakfı Ortak Yay. 75 Yılda Köylerden Şehirlere, İst. 1999 

İŞÇİ, Metin, Sosyal Yapı ve Sosyal Değişme, Der Yay.İst. 2000 

İŞÇİ, Metin. Genel Olarak ve Türkiye’de Sosyal Değişme, Der Yay. İst. 1998 

IŞIK, Emin Sosyo Ekonomik Yönleriyle Aile Sempozyumu, Marmara Üniv. Ortadoğu 

ve İslam Arş. Merk. Yay. No. 6, Emek matbaası, İst. 1996 

İst. B.Şehir. Bld. Apk Dai Bşk Yay. Sayılarla İstanbul, Tarihsiz. 

İstaç Yay. Kent Yönetimi ve Çevre Sorunları Sempozyumu 99, Cilt 2, İst. 1999, s. 5 

İstanbul Valiliği Çevre Koruma Vakfı Yay. İstanbul 2000, No:1, İst. 2000 

KAĞITÇIBAŞI, Çiğdem. 1. Aile Şurası Bildirileri, Başbakanlık Aile Arş. Kurumu. 

Yay. Ank. 

KARTAL, Kemal. Kentleşme ve İnsan, TODAİE Yay. Ank., 1978 

KAZGAN, Kazgan. Tanzimattan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, Bilgi Üniv. Yay. 

1.Bas. İst. 2002 

KELEŞ, Ruşen. Kentleşme Politikası, İmge Yay. Ank. 1993 

KEPENEK, Yakup., YENTÜRK, Nurhan. Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, 

10.Bas. İst. 2000 

KIZILÇELİK, Sezgin. ERJEM, Yaşar. Açıklamalı Sosyoloji Terimleri Sözlüğü, 

Konya 

KONGAR, Emre. 21. Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi 29. Bas.İst. 2001 

KONGAR, Emre.Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, 29. Baskı. İst. 2002 

KÖPRÜLÜ, M. Fuat Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Ötüken Yay. İst., 1981 

KUBAN, Doğan. İstonbul, Sayı 6, İston Yay. İst., 2002 

149

KURTKAN, Amiran. Köy Sosyolojisi, İstanbul İktisat Fak. Yay., İst.1968 

OZANKAYA, Özer. Toplumbilim, Tekin Yayınevi, 6. Baskı, İst. 1986 

ÖZKALP, Enver. Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniv. Yay., Eskişehir, 1992 

ÖZTÜRK, Ali. Türkiye 12. Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu 16-18 Kasım 1988, 

Ank. 1988 

Petek Yay. Ölmez Sözleriyle Atatürk, İst. 1954 

Sağlık Bakanlığı Yay. Türkiye’nin Gelişmesinde Nüfus Olgusu Geçmişi, Bugünü ve 

Yarını, İst.1982 

ŞEMİN, Refia. Gençlerimizin Psiko-Pedegojik Problemleri, 2.Baskı İst.Ünv. Edb. 

Fak. Yay. İst. 

SENCER, Yakup. Türkiye’de Kentleşme, Kültür Bak. Yay. Ank., 1979 

ŞENER, Sami. Sosyoloji, Sosyal Bilimlere Alternatif Yaklaşım, 3. Bas., İnkılap Yay. 

İst. 

SEZAL, İhsan. Şehirleşme, Ağaç Yay, İst. 

TARCAN, Haluk Ön-Türk Uygarlığı, 3. Baskı, Mustafa Kemal Der. Yay. İst. 2001 

TATLİDİL, Ercan. Kentleşme ve Gecekondu. Ege Üniv. Ed. Fak. Yay, İzm. 1989 

Toplu Konut İd. Bşk Yay, Geleceğin İstanbul’u, Yerel Yön. Geliştirme Projesi Dizisi. 

Sayı.5, 

TÜMERTEKİN, Erol.Türkiye’de Şehirleşme ve Şehirsel Fonksiyonlar, İst. Ünv.Yay. 

İst. 1973 

TUNAYA, Tarık Zafer.Türkiye’nin Siyasi Gelişmeleri, Baha Matb. İstanbul. 1970 

TUNÇDİLEK, Necdet. Türkiye İskan Coğrafyası ve Kır Siyaseti, İst. Üniv Yay. 

İst.1967 

TUNÇDİLEK, Necdet.Türkiye’de Yerleşmenin Evrimi, İst. Üniv. Deniz Bil. Enst 

Yay. İst.1986 

Türk Dil Kurumu Yay. Türkçe Sözlük, 2. Cilt, 9.Baskı, Ank., 1998 

150

TÜTENGİL, Cavit Orhan. 100 Soruda Kırsal Türkiye’nin Yapısı ve Sorunları, 

Yelken Matb. İst. 1983 

ÜNDER, Sunday. Nüfus Bilimi Sözlüğü, Mars Matb., İst. 1972 

USLU Salim.,CASSİNO, Giaconnica. Türkiye’den Batı Avrupa’ya Göç, Hak-iş Yay. 

İst. 1999 

VELİDEDEOĞLU, V. Hıfzı. Ailenin Çilesi Boşanma, Çağdaş Yay. İst. 1976 

YAVUZER, Haluk. Aile ve Çocuk Konferansları, Ak Yayınları İst. 1984 

YÜCEL, Asuman. Büyükşehir Yönetimi, İstanbul İçin Bir Model ve İç Göçlerin 

Yönlendirilmesi, DPT Yay. 1994 

YÜCEULUĞ, Ratıp. Demografi, DİE Matbaası, Ank. 1966, 

1976 Cumhuriyet Halk Partisi Programı, s.72 

151

EK 

: (Anket Soruları) 

1 -Adınız / Soy Adınız .................................................. 

İkametgah adresiniz .................................................. 

2 – İstanbul’a nereden göç ettiniz ? ....................................... 

3– İstanbul’da kaç yıldır yaşıyorsunuz ? 

a) 1 yıldan az b) 1 – 5 yıl arası 

c) 5 – 10 yıl arası d) 10 yıldan fazla 

4 – İstanbul’ a göç etme kararınızda kimler etkili oldu ? 

a) Arkadaşlarım b) Ailem 

c) İstanbul’daki yakınlarım c) kendi kararım 

5 – Şehir Hayatını köy hayatına tercih edişinizin sebebi nedir ? . 

İş bulma................................... Tatil................................ 

Eğitim....................................... Diğer.................( gerekçeyi belirtiniz) 

Terör......................................... 

Hayatımı yaşamak................... 

Tayin ve ya görev..................... 

6 – Köye ikametgahınız nasıl idi ? Şu an nerede ikamet etmektesiniz ? 

( ) Köyde kendi evimde oturmaktaydım. 

( ) Başkasının evinde kiracı vb. ikamet etmekteydim. 

a) Otel 

b) Kendi gecekondumda / evimde (..../.....) 

c) kira (gecekondu/diğer) (..../....) 

d) Yakınlarımın ve ya akraba yanında 

7 – Şuanda Çalıştığınız iş kolu/ meslek hangisidir ? 

a) Devlet sektörü b) İşsizim 

c) Özel sektör d) Serbest meslek 

8 – İstanbul’u seviyor musunuz ? Bunun sebebi nedir ? 

a) Evet b) Hayır 

..........................................................................dolayı seviyorum. 

......................................................................... dolayı sevmiyorum 

9- Eğer memleketinizde çalışma fırsatınız olsaydı geri döner miydiniz ? 


152

10 - İstanbul iş ve aile hayatınızda değişikliklere yol açtı mı ? Eğer cevabınız evet ise ne 

tür değişimler oldu ? 

a ) Evet b ) Hayır 

11 – Ailenizin İstanbul’a göçten sonra size karşı davranışlarında her hangi bir değişim 

oldu mu? (Yalnız Bekar Bireyler cevaplandıracak ) 

a ) Ailem daha baskıcı oldu 

b) Ailem beni daha serbest bıraktı 

c) Ailem varlığımın farkında değil 

d) Herhangi bir değişim olmadı. 

12 – Evlenirken eş seçimini nereden ve nasıl yaptınız ? (Evlenen bireyler 

cevaplandıracak) 

( ) Kendim ( ) Başkalarının kararı / görüşü / telkini ile 

a ) Akrabalarımın arasından 

b) Mahallemden 

c) İş çevremden/okul çevremden 

d) Memleketimden 

13 - Aileniz kaç kişiden oluşmaktadır ? 

a) 5 

b) 6 

c) 4 ve daha az 

d) 6 kişiden fazla 

14 – Eşinizde yada evladınızla evlenecek kişide aradığınız özellikler neler olmalıdır ? 

a) Kendi memleketimizden olmalı 

b) Kendi ırkımdan olmalı 

c) Aynı mezhepten olmalıyız 

d) Fark etmez 

15 – Evlenmek istediğiniz kişiyi nasıl seçmek istersiniz ? ( Bekarlar cevaplandıracak ) 

a ) Kendi kararımla 

b ) Görücü usulü 

c ) Ailemin kararı ile 

16 – Ekonomik, sosyal, siyasi veya ailevi konularda karar alırken kimlere danışırsınız ? 

a) Kendim alırım 

b) Eşime danışırım 

c) Aile büyüklerine danışırım 

d) Evde ortak karar alınır. (eşler + aile büyükleri ) 

17 – Harcamalarınızda kimlere danışırsınız ?( bir eşya örneğin araba/ koltuk vb. alırken) 

a) Kendim alırım 

153

) Kocama/karıma danışırım 

c) Büyüklere danışırım 

d) Evde ortak karar alınır. (eşler + aile büyükleri ) 

18 – Modayı takip ediyor musunuz ? 


19 – Ailenizin kararlarınızda etkisi nedir ? (Bekarlar cevaplandıracak ) 

a) Annem babam hakkımdaki her şeyi bilmek ister 

b) Annem babam bana hiç karışmaz. 

c) Aile büyüklerimin (büyükanne/büyükbaba) etkileri daha fazladır. 

d) Bana çok zor anlarımda yardım ederler diğer kararları bana bırakırlar. 

20 – Ailenizden ayrı bir evde yaşamak ister misiniz. ? (Bekarlar cevaplandıracak ) 

a ) Evet b ) Hayır 

21 – Çocuklarınızı Şehirde Köyden farklı olarak yeterli şekilde eğitebildiğinize inanıyor 

musunuz. ? 


22 – Şehirde yetişen bir çocukla köy de yetişen bir çocuğun ailesine bağlılığında sizce 

ne gibi farklar vardır.? 

a) Köy çocukları ailelerine bağlıdır / Şehir çocukları ailesine yeterince bağlı 

değildir 

b) Köy ve şehirde çocuk davranışları konusunda bence bir fark yok 

c) Şehir çocukları ailesine bağlıdır / Köy çocukları yeterince bağlı değildir 

23 – Anne babanızın geleneksel düşünceleri olduğuna ve bu davranışları sergilediğine 

inanıyor musunuz ? ( Gençler cevaplandıracak ) 

a) Evet c) Hayır 

24 - İş yaşamı hayatı sizin yaşantınızda ne gibi değişikliklere yol açtı ? (Çalışan 

kadınlar cevaplandıracak) 

a) Kendi gelirimi elde etme sayesinde özgür hareket edebiliyorum 

b) İş yaşamı, benim için sadece bir sorumluluktur. 

c) İş yaşamı ile dünya görüşüm değişti. 

d) İş yaşamı ve gelir elde etme ile kendimi özgür hissediyorum. 

25 - Her hangi bir işte çalışmak ister miydiniz ? (Çalışmayan bayanlar 

cevaplandırılacak) 


26 - Çalışmanız konusunda eşiniz ve ailenizin tutumu nasıldır ? (Çalışmayan bayanlar 

cevaplandıracak) 

a) Çalışmama izin verilmiyor 

154

) Geçim zorluğu sebebiyle bayana yakışan bir işte çalışmama izin veriyorlar. 

c) Evde çocuklara bakmam isteniyor. 

d) Kadının yeri yuvasıdır fikrini taşıyor. 

27 - Erkek çocuğun soyun devamını sağladığı görüşünü paylaşıyor musunuz ? 


28 - Kaç çocuğa sahipsiniz ? 

a) 1 b) 2 

c) 3 d) 4 ve üzeri 

29 - Radyo ve televizyon gibi araçlarının aile yapınızı etkilediğini düşünüyor musunuz? 


30 – Hemşehri birlikleri, Panayırlar, Kutlama günleri gibi eğlencelerin yörenizdeki 

insanları kaynaştırdığını düşünüyor musunuz? 


31 – Şehirde bulunan Akrabalarınızdan/ hemşehrileriniz size hangi konularda yardımcı 

oluyorlar? 

a) Kiralık ev 

b) İş bulma 

c) Maddi destek 

d) Manevi destek 

e) Hepsi 

32 – Çocuklarınızın bu şehirde yaşamalarını ister misiniz ? 


33 – Ailenizden bir ferdin boşanmak istemesi durumunda aile büyüğü olarak duruma 

müdahaleniz nasıl olur ? 

a) Bana söz düşmez b) Beni karıştırmazlar 

c) İzin vermem d) Barıştırmaya çalışırım 

34 – Ailenizde aşağıdaki yaş kesimlerinden hangisi çoğunluktadır ? 

a) 0 –10 yaş arası b) 10-20 yaş arası 

c) 20 – 50 yaş arası d) 50 yaş ve üzeri 

35 – Aile büyüklerinin kararları sizce her zaman doğru mudur ? 

a) Her zaman b) Bazı zamanlar c) Çoğu zaman 

155

Download (1148Kb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Download (1148Kb) - SÃ¼leyman Demirel Ãniversitesi