KENTTE FELSEFE KÜLTÜRÜ VE GELECEĞİ Betül ÇOTUKSÖKEN ...

KENTTE FELSEFE KÜLTÜRÜ VE GELECEĞİ
Betül ÇOTUKSÖKEN
Her toplumsal, tarihsel, kültürel dönem kendi kentini yaratır. Ancak “kent” olarak
adlandırılan yerleşimlerin bir bakıma “tarihüstü” nitelikli ortak paydası, insanlararası
ilişkilerin farklılığında ve çoğulluğunda somutlaşır. Kentte insanın kendisiyle ve kendisi
olmayanla, dünyayla, bilgiyle, bilgi olmayanla ilişkisi, içinde bulunulan kentin şimdiki
durumuna, geçmişten aktardıklarına, kentin başka kentlerle olan ilişkisine, teknik-teknolojik
konumuna, günlük yaşamın ne türden ögelerle örgütlendiğine göre değişiklikler gösterir.
Kentin içinde barınan, yer alan toplumun, kentin içinde yer aldığı ülkenin özellikleri,
nitelikleri kamusal yaşamın geçmişten şimdiye ve geleceğe uzanan örgütlenişi, her türlü
insansal karşılama ve karşılaşma olanağını, biçimini etkisi altına alır. Her ortamda olduğu
gibi, kent ortamında da insan; dünya, bilgi ve bilgi olmayan arasındadır. Arada olan bir varlık
olarak insan; dünyayı, bilgi ya da bilgi olmayanı karşılar ve burada sayılanların hepsiyle
karşılaşır.
Kent ortamında insan her şeyden önce, toplumsal-kamusal ilişkilerinde çeşitliliklerle
karşılaşır. Söz konusu karşılamaların ve karşılaşmaların kendisine yönelmek, bunların
işleyişini anlamaya çalışmak, günümüzde insan ve toplum bilimlerinin başlıca araştırma
konusu olabileceği gibi, varolan her şeyi, her durumu kendi konusu kılma başarısı gösteren
felsefenin de konusudur. Bu bağlamda felsefe, dünyayı kent ölçeğine taşıyarak, insanı da bu
ölçekteki konumuyla dikkate alarak anlamaya çalışır. Felsefe ayrıca, kentte bir araya gelen,
buluşan insanların buluşma ortamlarının özelliklerine de dikkati çeker.
İnsan-varlık bilgisini, antropontolojiyi felsefece düşünmenin ana doğrultusu yapan bu
anlayış ya da yaklaşım, günümüz için bu bağlamda neler söyleyebilir? Kentiçi ilişkiler,
kentlerarası ilişkiler, kente sürekli olarak dışarıdan, başka kentlerden, başka türden yerleşim
birimlerinden katılanlar, kentin her gün değişen dokusu, kentteki karşılaşmalar, buluşmalar,
neredeyse, çözümlenmesi sayısız güçlük içeren durumlar olarak filozofun karşısında durur.
İnsanlararası ilişkilerin yüz yüze olmaktan çıktığı, kentlerin artık özellikle iletişim ilişkileri
bakımından sınırlanamadığı, mekân olarak da sürekli olarak genleştiği, nerede başlayıp
nerede bittiği, sınırlarının ne olduğu konusunda belirsizliklerin öne çıktığı bu yeni dünya
II. Uluslararası Felsefe Kongresi, Uludağ Üniversitesi, 13.10.2012.
Prof. Dr. Betül Çotuksöken, Maltepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü,
betulc@maltepe.edu.tr

durumunda üzerinde durulacak sorunlar her an artmaktadır. Kent bu yeni durumuyla, çokça,
“mekân oburu” olarak biçimlenmektedir özellikle Türkiye örneğinde olduğu gibi. Bu ortamda
her şey salt mekândan, hatta yapıdan, binadan ibarettir; yeni olan bu mekânların, yapıların,
binaların yalnızca somut varoluşudur. Salt somut mekânlardan oluşan bu dünyada yer yer
eskiye ilişkin, yerele ilişkin özlem de içinde olmak üzere, her şey tüketilmek üzere bu yeni
kentte yerini almaktadır yine İstanbul örneğinde olduğu gibi. İstanbul’daki yeni konut
alanlarına verilen adlar bu ileri sürüşü destekler niteliktedir. 1 Konut gereksinimi, bu yeni
durumda yerel ve küresel ölçekli nostaljiyle artık karşılanmaya çalışılmaktadır. Oluşturulan
mekânlar bir yandan eskiye olan özlemin aynasıdır; öte yandan da bir türlü ulaşılamaz olanın
gündelik, ulaşılabilir duruma getirilişinin, “kitsch”leşmesinin somut örnekleridir.
Farklılıkları alabildiğine içinde barındıran kent, bir yönüyle tüm kültürel doğallığını
yitirmiş, devasa bir film stüdyosu, salt imgelerin oluşturduğu bir mekân haline gelmiş gibidir.
Yukarıda da belirtildiği gibi salt mekân işlevi gören ve çoğun da yalnızca en temel
gereksinimlerin giderildiği, ama durmadan da genleşen böyle bir kentte, insanların karşılaşma
ortamlarının her şeyin kolayca ve kısa bir zaman dilimi içinde tüketilebileceği anlayışıyla
bezenen yaşama alanları olduğu ve bu bağlamda yüksek düzeyli bir “tutarlılığın” kendisini
gösterdiği açıktır. Her şey kolaylıkla ve kısa sürede tüketilmektedir; neredeyse hiç kimsenin
uzun uzadıya karşılaşmaya, konuşmaya, tartışmaya, derinleşmeye zamanı yoktur; zaman
çoğunlukla da, sanal ortamda, “çoğunluklar”ın edilgin kılındığı, nesneleştirildiği
yüzeysellikler, ama görünürde, imgesel “çoğulluklar” çerçevesinde tüketilmektedir. Bu
ortamların “sözde” özneleri oradan oraya koşuşup durmakta “discursuslar”ını, 2 söylemlerini
edilgin kitlelere iletmeye çalışmaktadırlar. Ayrıca son derece hızlı bir biçimde akan kent
ortamında kimse hiçbir şeye yetişememektedir.
Böyle bir ortamda insanların kurumlarla, bilgiyi üretmesi, aktarması, koruması,
iletmesi gereken üniversitelerle olan ilişkisi nedir sorusu, yanıtını her şeyin
araçsallaştırılmasının en somut örneği olarak bu kurumlarda, bilgi eksenli kurumlarda
bulmaktadır. Üniversiteler çoğun salt bina olarak algılanmakta, insansal karşılaşmalar belli bir
gereksinimi karşılamak üzere değil, görünürlüğü sağlamak üzere araç olarak kullanılmaktadır;
her şey biraz daha “tanınmak” için planlanmaktadır. Pragmatik ve pratik olanın bu denli öne
çıktığı ortamda temel itici gücü oluşturan ya da oluşturması gereken bilgi bağlamları gün
1 “Bosphorus”, “Çırağan”, “Ege Boyu”, “Venezia” örnekleri.
2 “Discursus”, koşuşup durmayla söylem arasındaki ilişkiye dikkat çekilmek istenmektedir burada.

geçtikçe geriye itilmekte, üniversiteler mekân olarak büyürken, insan ilişkilerinin beklenen,
istenen amaçsallığı bakımından gittikçe küçülmektedir.
Buraya kadar yapılan betimlemeler çerçevesinde felsefenin, baştan beri yalnızca kent
ortamında “kendisi” olmuş olan felsefenin durumu nedir? 3 Felsefi söylemin birçok şeyin
unutulduğu, çokça değer yargılarının ve sözde değerlerin öne çıkarıldığı, her şeyin
araçsallaştırıldığı, hiçbir şeye zaman bulunamadığı ortamlardaki durumu nedir? Bu noktaya
gelmeden önce, öznellikleri, yaşantıları da önceleyerek, dünya olarak İstanbul ve İstanbul’un
gerçekleştiği mekânların özelliklerini mercek altına almak belki birçok şeyi içtenlikle
anlatabilir. Hatta belki de tek bir insanın, özellikle bilgi dünyası olarak konumlanan
“üniversite”yle ilişkileri birçok şeyi gözler önüne serebilir. Felsefe dolayımında tek kişi
olarak “insan-kültür 4 -kent” ilişkisi hızlı değişim çerçevesinde “nesne” kılınabilir. Öyleyse,
İstanbul gibi tarihsel-kültürel açıdan tanımlanmasında çok büyük zorluklar çekilen bu kentte
yaşamış ve yaşamakta olan, başka deyişle bu kente sonradan katılmamış olan, yaşamını çok
kısa aralıklar dışında sürekli olarak bu kentte sürdüren, şu ana kadarki yaşamının neredeyse
yarıya yakınını da Doğu Roma İmparatorluğunun ve Osmanlı İmparatorluğunun somut kültür
varlıkları arasında geçiren, öğrenim gördüğü okullarına ve üniversitesine yürüyerek gitme
şansını elde etmiş olan, kente yeni katılmalara, göçlere, kentinin içerdiği tüm değişimlere
tanıklık ederek yaşamını sürdüren ve zaman içinde kendini kentin çeperinde bulan biri olarak
bu kişi, kentin bilgiyle olan ilişkisinin ne denli zayıf olduğunu, bilginin sürekli olarak bir avuç
insanın elinde bulunduğunu, bilginin kentin eski sakinlerine olduğu gibi, yeni sakinlerine de
ulaş(a)madığını, şimdi dönüp geriye baktığında daha da iyi anlamaktadır. O yıllarda bilgi
gerçekten duvarların arasındadır, hiçbir şekilde dışarıya çık(a)mamaktadır; özellikle
üniversiteler sanki toplumun yapay bir eklentisi durumundadır ve yine özellikle kadınlar bir
bakıma doğal yaşamlarını bilgi olmayanın eşliğinde, kendi günlük yaşamlarını
sürdürebilecekleri kadarıyla deneyimlerinin yardımıyla, yalın, gündelik iletişim ilişkileriyle,
okumaz yazmazlığın ortamında, dünyaları, sadece kendi sokaklarından ya da olsa olsa
mahallelerrinden oluşacak bir biçimde geleceğe hiçbir iz bırakmadan neredeyse
varolmaktadırlar, yaşamaktadırlar.
3 Yazılı kültürün en üst biçimlerinden biri olarak felsefenin kent ortamında ancak kendine yer bulacağı açıktır.
Sokrates bunun en belirgin örneği değil midir?
4 Kültür sözcüğü/terimi/kavramı bir üst im/gösterge olarak belirlenebilir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Betül
Çotuksöken, “Göstergelerin Göstergesi Kültür”, Felsefeyi Anlamak Felsefe İle Anlamak, İstanbul: İnkılâp
Kitabevi, 2001, ss. 139-145.

Üniversite böyle bir ortamda çoğun, günün kimi saatlerinde, gerçekten çok kısa bir
süre için yalnızca kullanılan, aynı mekânı paylaşmakla birlikte, iletişimsizleri çok şeyin
simgesi olan yalnız gezerlerle doludur. Öğretim yapılan ya da öğrenim görülen mekânlar,
yaşamın dışında kalan, yaşama dünyasına dokunmayan, dışarıyı hiç mi hiç görmeyen
geçirimsiz mekânlar gibidir. Dışarıyla gerçekten bağı olanlar da bu kez yeterince kendilerine
uzanmaya çalışanları fark edememektedirler. Böyle bir üniversite üstelik de sürekli olarak
darbe almakta, başka bir deyişle darbelerin nesnesi olmakta; yapabilenler, entellektüel düzeyi
yüksek örtük bilgiyle kendini korumaya çalışmaktadır; bunu yapamayan geniş üniversite
çoğunluğu, akademik bölünmüşlüğün, bir bakıma kendini en iyi koruyan stratejisine pek
güzel, verimli bir biçimde ayak uydurarak, gerçekten “bilimsel cemaatleri”ni yaratabilmekte
ve korunabilmektedirler. Öte yandan entellektüel örtük bilgi oraya, buraya dağılmaktadır;
kökleşmeden yerinden edilmektedir. İyi ki de dağılmaktadır, gidilen yerlerde yeşerenler,
Nermi Uygur’un deyimiyle “düşünce akrabalıkları” kurma başarısını gösterenler, benzerler
olarak birbirini bulanlar, yeni yaşama alanları, hatta adacıkları oluşturabilmektedirler.
Burada neredeyse son yarım yüzyılın tanıklığı dile getirilmektedir. Felsefe
dünyasından dışarıya ve dışarıdan felsefe dünyasının içine olmak üzere şu andaki durum nedir
felsefe dünyasında? Felsefe kültürü yaşamın neresindedir? Üniversite içinde ve dışında durum
nedir? Kaç felsefe bölümü vardır? 5 Bu bölümlerden dışarıya neler taşmaktadır? Felsefe
derneklerinin birbirleriyle olan ilişkileri, söz konusu derneklerin toplumla, kamuyla ilişkileri
ne durumdadır? Felsefe kültürünün gücü nedir? Felsefenin toplumla, kamuyla, okullarla,
bilimle, sanatla, siyasetle, ekonomiyle, medyayla ilişkisi ne merkezdedir? Yeni kent
düzeninde felsefe kültürü kendini ne kadar, ne ölçüde göstermektedir soruları ve bu sorulara
eklemlenebilecek çok sayıda soru, biz felsefecilerin önünde bir buzdağı gibi durmaktadır.
Burada saptanan sorulara kısaca da olsa yanıt vermemiz gerekirse şunları belirtebiliriz:
Felsefe bir düşünme yolu ve bir bilgi bağlamı olarak özellikle üniversitelerde kendine yer
bulmaktadır. Ancak artan bir hızla, toplumun farklı kesimlerinin ilgi odağında çoğun, kısa
5 44 üniversitede öğretim veren felsefe bölümü var. Bunların 18’inde İkinci Öğretim programı da var. 3
üniversitede Ortaöğretim Sosyal Bilimler Alan Öğretmenliği Felsefe Öğretmenliği Anabilim Dalı var. Anadolu
Üniversitesiyle İstanbul Üniversitesinde Açık Öğretim Programı olarak öğretim veren iki felsefe bölümü var. Bu
durumda, İkinci Öğretimleri ve öğretmenlik programlarını da sayarsak, halen öğrenci alan 67 program var. 2012-
2013 eğitim-öğretim yılında 8200’ü açık öğretime, 3600’ü örgün öğretime (İkinci Öğretim de dahil) olmak
üzere, yaklaşık olarak 11800 öğrenci felsefe bölümlerinde/programlarında yer almaktadır. Buradaki Açık
Öğretim sayısı nettir. Ancak ek kayıtlar sonrasında kesin sayılar ortaya çıkacaktır. 3600 sayısı tüm kontenjanı
göstermektedir yaklaşık olarak. Ancak, bu kontenjanların gerçekten çok büyük bir bölümü dolmuştur. Bu da
ülkemizde, felsefe bölümlerine, örneğin matematik ve fizik bölümlerinden daha çok ilgi gösterildiğinin de bir
kanıtıdır.

süreli heves olarak yerini almakta; bu arada dernek, atölye vb. örgütlenmeler ya da iletişim
olukları içinde kendini göstermektedir. Üniversitelerde, çoğun, içinde yer aldığı yönetsel
bölünmenin kıskacında yalpalayan felsefe bölümleri, yine de ülkemizdeki kimi temel bilgi
dallarından daha çok ilgi görmektedir. Yukarıdaki dipnotta da belirtildiği gibi, oldukça yüksek
bir nicelikle karşı karşıyayız şu sırada. Ancak felsefe bölümlerindeki etkinlikler, bu
etkinliklerin yaşama dünyasıyla olan bağı, dünya sorunları karşısındaki durumu, felsefe
bilgisinden yararlanma konusunda genellikle toplumun, kamunun, sanal âlemin, medyanın,
internet ortamının istemi, filozofların “ağdaş” “netizen” 6 olma saptaması, üzerinde ayrı ayrı
durulması gereken noktalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Felsefe kültürünün öznelerinin
çoğun, anlık çağrışımlarla yetindikleri, bu çağrışımların etkisiyle, sözde söylemlerini
oluşturdukları; bir başka deyişle, sık sık savruldukları gibi olgusal durum dikkate alınacak
olursa, kendi özgün söylemini üniversitelerin duvarları ardında oluşturanların pek az sayıda
olduğu ileri sürülebilir.
Felsefe eğer Deleuze ve Guattari’nin üzerinde durduğu gibi, kavram yaratmaksa 7
felsefe alanında çalışanlar hangi kavramları yaratmışlardır? Yine felsefe alanının özneleri,
tutarlılık içinde hangi dünya sorunlarıyla yoğun bir biçimde uğraşmaktadırlar?
Felsefecilerimizin insan anlayışları, varlık yaklaşımları, bilgi sorunuyla ilgili duruşları nedir?
Çoğu zaman bunları anlamakta zorlanmaktayız. Günümüz, yukarıda da belirtildiği gibi,
özellikle yüz yüze olmayan ilişkiler ortamında, sanal ortamda çok çeşitli sorunlarla, ağırlıklı
olarak da etiğin ve siyaset felsefesinin alanına giren sorunlarla bizi karşılaştırmaktadır. Bu
durumda kamusal alanın sanal âlem üzerinden yeniden yapılandırılmasının, hiçbir
felsefecinin/filozofun uzak duramayacağı sorunlar öbeğini içerdiği açıktır. Çünkü ağlar her
konuda, herkesin duyarlılığını dile getirme olanağı sağlamaktadır. 8 İşte bu yeni kamusal
öznelerin bilgiyle olan bağı belki de en büyük, en temel sorunsalı oluşturmaktadır. 9
Geldiğimiz bu noktada, buzdağının görünür yanında etiğin ve siyaset felsefesinin sorunları
varken, buzdağının görünmeyen yanında son derece önemli antropolojik, ontolojik ve
epistemolojik sorunlar olduğunu ileri sürebiliriz. Antropontoloji ya da insan-varlık bilgisi,
temel bir felsefe disiplini olarak bu boyutların hepsini kuşatmaktadır. Örneğin, ağlarda
6 Ağdaş, “net” ve “citizen”in kısaltması. Ayrıntılı bilgi için bkz. İnternet: Üçüncü Devrim?, Cogito, Sayı: 30, Kış
2002, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s. 142.
7 Ayrıntılı bilgi için bkz. Gilles Deleuze/Felix Guattari, Felsefe Nedir?, Çeviren: Turhan Ilgaz, İstanbul: Yapı
Kredi Yayınları, 1993.
8 Karş. Mick Underwood, “Kamusal Alan Olarak İnternet”, İnternet: Üçüncü Devrim?, Cogito, Sayı: 30, Kış
2002, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s. 130.
9 “Arap Baharı” (olup bitenler dikkate alındığında, buradaki “bahar” nitelemesi iyiden iyiye ironik durmaktadır)
sanal âlemin, sosyal medyanın gücünü göstermektedir.

kendine yer bulmaya çalışanlar, bilgiden mi, yoksa bilgi olmayandan mı yola çıkmaktadırlar?
Hepimizin önündeki en büyük sorun ağı, “bilgi-inanç” ayrımında kendini göstermektedir.
Bu durumda Türkiye’nin filozofu derleyip toparlayan akılla, logosla, yerelin
sorunlarını fark edecek, ancak yerelin sorunlarını, yeni özellikler içeren —önceki zaman
dilimlerinin kamusundan çok farklı olan— yeni kamusal alandaki sorunları ilkin çözümlemek,
ardından da çözmek için çabalayacaktır. Bu noktada yeni kamusalın diğer sorunlarının da
özgürlük ve güven kavramlarıyla bağlantılı olduğu, günümüzdeki olup bitenlerle ilgisi içinde
açıkça görülmektedir.
Şimdi sorma zamanı geldi: Felsefe bölümleri/programları, felsefe dernekleri ya da
sivil toplum kuruluşları bu sorularla/sorunlarla ne ölçüde ilgilidirler? Felsefenin bir düşünme
yolu ve bir bilgi bağlamı olarak yukarıda belirtilen kavramların sınırlarının yeniden çizilmesi
konusunda vereceği yanıtlar, tüm toplumu, kamusal ve kurumsal yapıları ilgilendirmektedir.
Sonuç olarak, felsefeciler bu konularda özellikle son zamanlarda yeterince konuşmamakta,
ağdaş olamamakta, ağları yönetenler de felsefe kültüründen pay al(a)madıkları için, bu
kültürle beslen(e)medikleri için, filozoflar da özne olarak algılan(a)mamaktadırlar. Eğer
bilim, sanat, felsefe insansal iletişim oluklarıysa, felsefe oluğunun oldukça sorunlu olduğu
görülmektedir. Ancak, benzer durumun Türkiye açısından bilimde ve sanatta da söz konusu
olduğunu ileri sürmek, bir abartı olmayacaktır. Tam da içinden geçtiğimiz durumu şöyle
betimleyebiliriz: Teknolojiye dayalı ağlar bir bakıma araç/oluk olarak, yeterince
aydınlanmamış grupsal iletilerin mekânı/ortamı haline gelmiştir. Neredeyse tüm kavramlar
içeriksizlendirilmiş ya da ironik bir biçimde içeriklendirilmektedir günümüzde özgürlük ve
demokrasi kavramlarında olduğu gibi. Böyle bir durumda, gündelik yaşamını kentte ya da
kent dışında 10 sürdürerek ağdaşlarına ulaşabilen filozoflar belki de geleceğin öngörülü, belki
de proaktif özneleri olarak her şeye uzanabileceklerdir. Öyleyse: Ağlar elinizde uzanın,
mesajınızı iletin yersiz ve yurtsuz olarak, ağevrendeşi (cosmonetizen) ya da ağlararası
yurttaşlar (internetizen) olarak. İşte bu andan itibaren artık tüm dünya, sizin, derleyip
toparlamak üzere kendisine yöneldiğiniz kentiniz olacaktır. Geleceğin felsefesi işte bu dünya
ya da yeryüzü kentindedir.
10 Ancak filozofun, olsa olsa bedensel varlığı gerçekten kent dışındadır; o aslında tüm düşünen varlığıyla
dünyaya, her yere uzanmakta, zaman ve mekân ötesi olmaktadır.