Contents - İlahiyat Fakültesi - Marmara Üniversitesi

Kelâm �lminin Kozmolojik Boyutlar� ve Günümüz Kozmolojisi � 61
Hattâ bunun da ötesinde kelâmc�lar, “evren hakk�nda bir kanaate sahip olunmadan
Tanr� hakk�nda konu�ulamayaca��n�” iddia etmi�lerdir. 54 Buna göre evrenin
olu�umu, yap�s� ve i�leyi�i (evren modeli) ile Tanr�’n�n varl��� ve s�fatlar� (Tanr�
tasavvuru) aras�nda bir ili�ki söz konusudur. 55
Evren Modeli ile Tanr� Tasavvuru Aras�ndaki �li�ki
Evren modeli ile Tanr� tasavvuru aras�ndaki ili�ki konusuna geçmeden önce,
kelâmc�lar�n genelde ‘kozmolojiye’ özelde ‘atomculu�a’ bu derece önem vermelerini,
hem geçmi�te hem de günümüzde garip ve anlams�z bulanlar oldu�unu
belirtmeliyiz. Örne�in �bn Teymiyye (ö. 728/1328), kelâmc�lar�n “cevher-i ferd”
teorisini, dinin en önemli rükünlerinden birisi olarak görmesini ele�tirmi�tir. 56
Fazlurrahmân ise Kur’an’�n temel ö�retilerinden aç�k bir uzakla�ma olarak gördü�ü
“cevher-araz” teorisi hakk�nda “bin y�l�n kutsal ahmakl���” tâbirini kullanmaktad�r.
57
Halbuki meseleye evren tasavvurunun Tanr� tasavvuru aç�s�ndan ta��d���
önem nazar�yla bak�lsa, bu konuda kelâmc�lar� anlamak mümkün olabilecektir.
Kelâmc�lar hatal� bir evren modelinin hatal� bir tanr� tasavvuruna yol açaca��na
inanm��lar, bu nedenle de tanr� anlay��lar�na uygun bir evren modeli geli�tirmeye
çal��m��lard�r. Bu ba�lamda “cevher-i ferd” ya da “cüz-i lâ yetecezzâ”
(atom/parçalanamayan parça)” terimi, âlemin ihâta edilebilirli�ini; atomlar�n
kendi zât�ndan olmayan, sürekli de�i�im halindeki fiziksel olu�lar� için kullan�lan
“araz” terimi ise âlemin yarat�lm��l���n� (hudûs) ortaya koymak için geli�tirilen
anahtar kavramlard�r.
Konuyu belli bir isim üzerinden tart��acak olursak, örne�in �mâmü’l-
Harameyn el-Cüveynî’ye göre dinin en önemli rükünlerinden birisi “hâdislerin
sonlu olmamas�n�n reddi”, yani cevher-i ferd ilkesidir. Zira nihayetsiz bölünme
hâdislerin sonlu olmamas�na, hâdislerin sonlu olmamas� âlemin ihâta edilememe-
çersizli�i durumunda söz konusu dinî ilkenin de geçersiz olaca��n� (delilin butlân�ndan medlûlün
de butlân�) dü�ünmü�lerdir. Bu durumun “akîdenin kelâmla�mas� kelâm�n akîdele�mesi” �eklinde
ifade edilebilecek bir sürece neden oldu�u iddia edilmektedir. �lyas Çelebi, “Akidenin
Kelâmla�mas� ve Kelâm�n Akidele�mesi Süreci Üzerine”, Kader, 2/1 (2004), s. 23-26.
54
Örne�in �mâmü’l-Harameyn el-Cüveynî (ö. 478/1085), kelâm kozmoloji anlay��lar�n� ayr�nt�l�
bir �ekilde i�ledi�i e�-�âmil isimli eserinde, ulûhiyet konusuna girmeden önce cevher, araz, cisim,
hareket, nedensellik gibi kozmolojik konular� ele almas�n�n gerekçesini ‘evren hakk�nda bir kanaate
ula��lmaks�z�n (ihâtatü’l-havâdis), Tanr� hakk�nda konu�man�n mümkün olamayaca��’
esas� ile aç�klar. bk. Ebü’l-Meâlî el-Cüveynî, e�-�âmil, s. 34.
55
Câh�z, Kitâbü’l-Hayevân, II, s. 134; Hayyât, a.g.e., s. 6; Kâdî Abdülcebbâr, a.g.e., I, 26; Osman
Demir, �lk Dönem Kelamc�lar�nda Sebep-Sonuç �li�kisi, Doktora Tezi 2006, MÜSBE, s. 27-29.
56
M. Sait Özervarl�, �bn Teymiyye’nin Dü�ünce Metodolojisi ve Kelâmc�lara Ele�tirisi, �stanbul 2008,
s.126 vd.
57
Fazlurrahman, �slam ve Ça�da�l�k, Ankara 2002, s. 220.