Reseda lutea L. - Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2005, 18(2), 195-200MUHABBET ÇİÇEĞİNİN (Reseda lutea L.) BOYAMA ÖZELLİKLERİNİNBELİRLENMESİ ÜZERİNE BİR ÇALIŞMASüleyman KIZIL 1 Nuran KAYABAŞI 21Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, 21280 Diyarbakır, Türkiye2Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ev Ekonomisi Yüksekokulu, Köy El Sanatları Anabilim Dalı, Ankara, TürkiyeSorumlu yazarın E-posta adresi: kizils@dicle.edu.trÖzetÜlkemizde boyamacılıkta kullanılabilecek yaklaşık 150 kadar boya bitkisi mevcuttur, ancak bu bitkiler tarlatarımı içinde yeterince yer almamaktadırlar. Bu bitkilerin tarımının yaygınlaşması ile bitkisel boyamacılıkta ihtiyaçduyulan hammadde temini karşılanabilecektir. Bitkisel boyalarla boyanmış el sanatları ürünleri iç ve dış turizmaçısından önemli bir gelir kaynağıdır. Bu çalışmada Güneydoğu Anadolu florasında yayılış gösteren muhabbet çiçeği(Reseda lutea L.) türüne ait tohumlar 2002-2003 yıllarında kültüre alınmış ve boyamalarda bitkinin toprak üstüaksamı kullanılmıştır. Çalışma, farklı mordan maddeler ve boyama metotları (ön mordanlama, birlikte mordanlamave son mordanlama) kullanarak bitkinin boyama özelliklerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Mordansız ve farklımordanlar kullanılarak toplam 25 boyama yapılmıştır. Boyamalar sonunda Reseda bitkisinden sarının değişik renktonları elde edilmiştir. Renklerin ışık haslığı değerleri 2-6, sürtünme haslığı değerleri 1-2 ile 4-5, yaş su damlasıhaslık değerleri 3-4 ile 5 ve kuru su damlası haslık değerleri 4-5 ile 5 arasında değişmiştir. Elde edilen renklerin ışık,sürtünme ve su damlası haslık değerleri orta ve iyi düzeyde olduğu belirlenmiştir.Anahtar Kelimeler: Bitkisel Boyama, Muhabbet Çiçeği, Boyama Metotları, HaslıklarA Study on the Determination of Dyeing Properties of Weld (Reseda lutea L.)AbstractIn our country, there exist about 150 dye plant species that could be used in dyeing; however, these plants arenot sufficiently utilized in field cultivation. Through extension of these plants cultivation in agriculture, required rawmaterials in vegetable dyeing could be met. Hand woven carpets and other products dyed with dye plants are veryimportant income from domestic and foreign tourism sources. In this study, the seeds of Reseda lutea, spread in theSouth-eastern Anatolia, were taken into cultivation during 2002-2003 and dry herbs of the plants were used indyeings. The aim of the study was to determine dyeing properties of weld using different mordants and dyeingmethods. A total of 25 dyeings were performed. As a result of dyeings, different shades of yellow were obtained.Light fastness values of colours was determined as 2-6, abrasion fastness values as 1-2 and 4-5, water spottingfastness for wet water spotting as 3-4 and 5, and for dry water spotting as 5. The fastnesses of the obtained colourswere found as medium and good level.Keywords: Vegetable Dyeing, Weld, Dyeing Methods, Fastnesses1. GirişÜlkemizde bitkisel boya kaynağıolarak kullanılabilecek 150 kadar bitki türümevcuttur (Mert ve ark., 1992). Bu bitkilerintarımının yaygınlaşması üreticilereekonomik açıdan gelir sağlayacağı gibisentetik boya maddelerine göre çevreyezarar vermemeleri ve birçok olumluavantajları yanında el sanatlarınıngelişmesine de katkı sağlayabilecektir.Boya bitkilerinin gıda, tekstil,kozmetik ve eczacılık gibi birçok kullanımalanı bulunmaktadır (Piccaglia ve Venturi,1998). En yaygın bilinen boya bitkilerininbaşında çivit otu (Isatis tinctoria), kökboya(Rubia tinctoria), papatya (Anthemistinctoria), muhabbet çiçeği (Reseda lutea)gibi bitkiler gelmektedir. Bu bitkilerinülkemiz ekolojisinde yetiştirilmeleriaçısından kısıtlayıcı herhangi bir durumbulunmamaktadır. Günümüzde, Avrupa’dapapatya, muhabbet çiçeği, çivit otu gibibitkilerin tarımı az da olsa yapılmaktadır(Anonim, 1997).Son yıllarda bitkisel boya maddelerineolan ilgi giderek artmakta, özellikle gelişmişülkelerde bu bitkilerin tarımı ve kullanımınaönem verilmektedir. Avrupa Birliğininincelemeleri sonucunda 2005 yılında bitkisel

Muhabbet Çiçeğinin (Reseda lutea L.) Boyama Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışmaboya maddelerin tekstil boyalarının % 15’inioluşturacağı belirtilmektedir (Tansı, 1999).Muhabbet çiçeği en fazla bilenenboya bitkilerinden biridir ve antik dönemdeboyama amaçlı kullanılmıştır. Kimyasalaçıdan luteolin (C 15 H 10 O 6 ) boya maddesiiçermekte, bu madde özellikle çiçeklenmedöneminde yüksektir (Anonim, 1991).Ülkemizde el sanatlarında kullanılanboya bitkilerinin birçoğu doğadantoplamalar şeklinde karşılanmaktadır. Budurum standart bir ürün ihtiyacınıkarşılayamamaktadır. Bitkisel boyamacılıktaboyama metodu yanında kullanılacakbitkinin ne zaman toplanacağı en önemliaşamalardan biridir. Bununla birlikte diğerkültürel (ekim zamanı, gübreleme vb.)işlemler de boyamalarda kullanılan bitkininboya madde içeriği ve boyama kalitesinietkileyebilmektedir.Bu çalışma ile Güneydoğu AnadoluFlorasından toplanan ve Dicle ÜniversitesiZiraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü çeşitbahçesinde kültüre alınan muhabbet çiçeğiile farklı mordanlama ve mordansız boyamayöntemleri ile boyamalar yapılarak, ışık,sürtünme ve su damlası (yaş ve kuru)haslıklarının belirlenmesi amaçlanmıştır.2. Materyal ve YöntemMuhabbet çiçeği (Reseda lutea L.)bitkisine ait tohumlar Diyarbakır ili Eğililçesi florasından toplanmış ve DicleÜniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla BitkileriBölümünde, 2002-2003 yetiştirmedöneminde kültüre alınmıştır. Seraortamında tüpler içine ekilen tohumlardanyetiştirilen fideler 10 cm boylandığındakoleksiyon bahçesine 45 x 20 cm dikimsıklığında şaşırtılmıştır (Nisan 2003). Bitkiboyu, bitki başına dal sayısı, bitkide kapsülsayısı gözlemleri tesadüfi olarak seçilen 10bitkiden, kapsülde tohum sayısı ise 10 adetkapsülde ölçülerek, ortalamaları alınmıştır(Çizelge 1). Boyamalarda muhabbet çiçeğibitkisine ait toprak üstü materyalkullanılmıştır. Bu amaçla % 50 çiçeklenmedöneminde toprak üstü aksamı biçilenbitkiler gölgeli ve havadar bir yerde bir haftasüre ile kurutulmuştur.Boyamalarda 2.5 Nm beyaz (boyasız)yün halı ipliği ve alüminyum şapı, bakırsülfat, çinko klorür, potasyum bikromat,sodyum klorür, sodyum sülfat, sodyum sülfitve demir sülfat olmak üzere 8 adet kimyasalmadde (mordan) kullanılmıştır. Muhabbetçiçeğinin kurutulmuş kısımlarının % 100 ve% 3 oranında kullanılan 8 mordanla, ön,birlikte, son mordanlama ve mordansızolmak üzere toplam 25 adet boyamayapılmıştır.2.1. Ön MordanlamaYün ağırlığına göre % 3 oranındaalınan mordanlar 1/50 oranında ılık suiçerisinde eritilmiş, önceden nemlendirilmişyün ipliği bu mordanlı suya konulmuş ve birsaat kaynatılmıştır. Bu sürenin sonundadışarıya alınan yün ipliği sıkılarakboyanmaya hazır hale getirilmiştir.2.2. Son MordanlamaYün iplikleri mordansız boyamayöntemindeki gibi boyanmıştır. Daha sonraboyanacak yünün ağırlığına göremordanların % 3 yine yün ağırlığına göre1/50 oranında su içine konulmuş ve bir saatkaynatılmıştır. Böylece son mordanlamayapılmış ve bu süre sonunda kendi halindesoğutulmaya bırakılarak, bol soğuk su iledurulanıp gölge ve havadar bir yerdekurutulmuştur.2.3. Birlikte MordanlamaElde edilmiş ekstrakt içerisine yünkonularak önceden belirlenmiş olan mordaneklenerek yün ipliği hem boyanmış ve hemde mordanlanmıştır.Bir saat kaynatıldıktan sonra yünsoğumaya bırakılmış ve soğuduktan sonrasoğuk suyla durulanarak az ışıklı ve havadarbir yerde kurutulmuştur.2.4. Mordansız BoyamaHazırlanan ekstrakt içine dahaönceden ıslatılıp nemlendirilmiş olan yüniplik konulmuş, bir saat süreyle kaynatılıp,kaynama esnasında eksilen su ilaveedilmiştir. Bu süre sonunda kendi halindesoğutulmaya bırakılarak, bol soğuk su iledurulanıp gölge ve havadar bir yerdekurutulmuştur.196

S. KIZIL, N. KAYABAŞI2.5. Boya Ekstraktının HazırlanmasıMuhabbet çiçeğinin içerdiği boyamaddesinin suya geçmesini sağlamakamacıyla kurumuş yapraklar elle ufalanarakküçük parçalar haline getirilmiştir. Dahasonra boyanacak yün ipliğinin ağırlığınagöre % 100 oranında alınan bitki yineboyanacak yün ipliğinin ağırlığına göre 1/50oranında su içerisinde 1 saat süre ilekaynatılmıştır. Bu sürenin sonunda bitkiartıkları süzülerek ortamdan uzaklaştırılmışve ekstrakt elde edilmiştir.2.6. Mordanla İşlem Görmüş YününBoyanmasıDaha önce belirtilen yöntemlerlemordanlanan yün iplikleri elde edilenekstrakt içinde 1 saat süreyle kaynatılmış vekendi halinde soğutulmaya bırakılmıştır. Bolsoğuk su ile durulanarak gölge ve havadarbir yerde kurutulmuştur.2.7. Elde Edilen Renklerin BelirlenmesiElde edilen renklerin adlandırılmasıiçin bir komisyon oluşturulmuştur.Adlandırmalar doğal aydınlatmalı birortamda boyalı yün ipliği örnekleri beyazzemin üzerinde Harmancıoğlu (1955) esasalınarak yapılmıştır.2.8. Işık Haslığı TayiniElde edilen renklerin ışık haslığıtayini Türk Standartları Enstitüsü tarafındanhazırlanan TS 867, gün ışığına karşı renktayini metodu (Anonim, 1984a) ve DIN5033, Farbmessung Begriff der Farbmetrik(Anonim, 1970) metotları esas alınarakyapılmıştır.2.9. Sürtünme Haslığı TayiniBoyalı yün ipliklere sürtünme haslığıtayini Türk Standartları Enstitüsü tarafındanhazırlanan TS 717, sürtünmeye karşı renkhaslığı tayini (Anonim, 1978a) ve TS 423,tekstil mamullerinin renk haslığıtayinlerinde lekelerinin ve solmanın (boyaakması ve renk değişmesi) değerlendirilmesiiçin yün gri skalaların kullanma metotlarına(Anonim, 1984b) göre yapılmıştır.2.10. Su Damlası Haslığı TayiniBoyalı yün ipliklerinin su damlasıhaslığı tayini Türk Standartları Enstitüsütarafından hazırlanan TS 399, su damlasınakarşı renk haslığı tayini (Anonim, 1978b) veTS 423, tekstil mamullerinin renk haslığıtayinlerinde lekelerinin ve solmanın (boyaakması ve renk değişmesi) değerlendirilmesiiçin yün gri skalaların kullanma metotlarına(Anonim, 1984b) göre yapılmıştır.3. Bulgular ve TartışmaMuhabbet çiçeğinin bazı bitkiselözelliklerine ait gözlem sonuçları Çizelge1’de verilmiştir. Literatürde muhabbetçiçeğinin boya maddesi içeriği en fazlayaprak ve özellikle çiçeklenme dönemindeçiçek ekseninde bulunduğu belirtilmektedir(Kaiser, 1993; Anonim, 1997). Muhabbetçiçeğinin çiçeklenme süresi oldukça uzun vedüzensizdir, bununla birlikte çiçeklenmealttan başlayarak üst kısımlara doğru devameder. Çizelge 1 incelendiğinde, bitkiboyunun 35.0-55.1 cm, ana dal sayısının ise2.6-8.2 arasında değiştiği belirlenmiş, ayrıcabitkinin çok sayıda yan dal oluşturduğugözlenmiştir. Bitkide kapsül sayısının 162-335 arasında değiştiği belirenmiş, bununlabirlikte bazı bitkilerde kapsül sayısının 850-1000’e ulaşabildiği tespit edilmiştir.Muhabbet çiçeğinin tohumları bitkininoluşturduğu kapsüller içinde yer alır.Oldukça küçük olan tohumlar siyahımsıparlak bir yapıdadır. Bin tohum ağırlığı0.28-0.38 g arasında değişmiştir (Çizelge 1).Muhabbet çiçeği ile 8 mordankullanılarak ön mordanlama, birlikte ve sonmordanlama ve mordansız olarak toplam 25adet boyama yapılmıştır. Elde edilen renklerÇizelge 2’de verilmiştir. Boyamalardan açıkkirli sarı, açık saman sarısı, su yeşili, açıksızma zeytinyağı, açık kına, kuru samansarısı ve kemik rengi gibi renklerin eldeedildiği görülmektedir. Renklerin dışetkilere karşı gösterdiği direnç şeklindetanımlanan haslık, tüm tekstil ürünlerindearanan bir özelliktir. El dokuması yün, halıve kilim ipliklerinde önemli olan haslık ışık,sürtünme ve su damlası haslıklarıdır.Çizelge 2 incelendiğinde muhabbetçiçeğinden mordansız ve mordanların herbiri % 3 oranında kullanılarak önmordanlama yönteminin uygulanmasıylaelde edilen renklerin ışık haslık değerleri 2ile 6 arasında değiştiği görülmektedir.197

Muhabbet Çiçeğinin (Reseda lutea L.) Boyama Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışma198

S. KIZIL, N. KAYABAŞIEn düşük değer olan 2 sodyum sülfatmordanı ile yapılan boyamadan, potasyumbikromat ve sodyum sülfit mordanları ileyapılan boyamalardan 5, bakır sülfat ileyapılan boyamadan 6 değeri elde edilmiştir.Elde edilen ışık haslığı değerleri orta veüzerindedir. Sürtünme haslığı değerleri 3 ile4-5 arasında değişmiştir. Demir sülfat ileyapılan boyamadan sürtünme haslığı değeri3, bakır sülfat, kalay klorür ve sodyumklorür mordanları ile yapılan boyamalardan4, diğer mordanlar ile 4-5 değeri eldeedilmiştir (Çizelge 2). Su damlası haslıkdeğerleri; yaş su damlası değeri 4-5 ve kurusu damlası değeri 5 olarak belirlenmiştir. Budeğer muhabbet çiçeği ile yapılanboyamalardan elde edilen renklerin yaş vekuru su damlasına karşı herhangi bir lekebırakmadığını göstermektedir.Birlikte mordanlama yöntemininuygulanmasıyla elde edilen renklerin ışıkhaslık değerleri 2 ile 5 arasında değiştiğigörülmektedir. Düşük değer olan 2 değeri önmordanlama yönteminde olduğu gibisodyum sülfat mordanı ile yapılanboyamadan, kalay klorür, sodyum klorür vedemir sülfat mordanları ile yapılanboyamalardan 3, alüminyum şapı, vesodyum sülfit ile 4, bakır sülfat ve potasyumbikromat ile yapılan boyamalardan 5 değerielde edilmiştir. Birlikte mordanlamayöntemi ile yapılan boyamalardan eldeedilen renklerin sürtünme haslığı değerleri 4ile 4-5 arasında değişmiştir. Bakır sülfat,kalay klorür, sodyum klorür, sodyum sülfitve demir sülfat, ile yapılan boyamadansürtünme haslığı değeri 4, alüminyum şapı,potasyum bikromat ve sodyum sülfatmordanları ile yapılan boyamalardan 4-5değeri elde edilmiştir. Su damlası haslıkdeğerleri 3-4 ile 5 (yaş) ve 5 (kuru) olarakbelirlenmiştir (Çizelge 2).Son mordanlama yöntemi ile yapılanboyamalarda ise açık kirli sarı, açık kına vekahve sarısı renkler elde edilmiştir. Burenklerin ışık haslığı değerleri 3-6, sürtünmehaslıkları 1-2 ile 4-5, su damlası haslıkdeğerleri 3-4 ile 5 (yaş) ve 4-5 ile 5 (kuru)arasında değişmiştir.Mordansız yapılan boyamada, ışıkhaslığı değeri 2, yıkama haslığı 4, yaş sudamlası haslığı 4 ve kuru su damlası haslığıise 5 olarak bulunmuştur.Üç farklı boyama yönteminde debakır sülfat mordanı ile yapılan boyamalardaışık haslığı değerleri en yüksek bulunurken,sodyum sülfat mordanı ile yapılanboyamalardan en düşük bulunmuştur.Sürtünme haslıkları bakımından demir sülfatmordanı ile yapılan boyamalarda en düşükdeğerler elde edilmiştir.Muhabbet çiçeği ile yapılmış boyamaçalışmalarında ışık haslığı 4, yıkama haslığı4-5, su haslığı 4 ve sürtünme haslığıdeğerlerinin iyi derecede olduğubelirlenmiştir (Anonim, 1997). Anonim(1991) tarafından Reseda ile yapılan boyamaçalışmalarında farklı mordanlar kullanılaraksarının değişik renk tonlarının elde edildiğive renklerin haslık derecelerinin yüksekolduğu belirtilmektedir. Türkmen ve ark.(2004) muhabbet çiçeği ile yaptıklarıboyamalarda sarı tonları ağırlıklı renkler veışık haslığı değerlerinin 3-4 arasındadeğiştiğini bildirmektedirler. Benzer şekildeKaptanoğlu ve Dane (1990) tarafındanyapılan boyama çalışmalarında ise muhabbetçiçeğinden parlak limon sarısı, koyu altınsarısı ve bej gibi renkler elde edilmiş, bakırsülfat mordanı ile ışık haslığı değeri 4 olarakbelirlenmiştir. Farklı mordanlarla yapılandiğer bazı çalışmalarda ışık haslığı değerleri3 ile 5-6 arasında değiştiği belirlenmiştir. Buçalışmada elde edilen sonuçlar, Anonim(1997), Kaptanoğlu ve Dane (1990),Anonim (1991) ve Türkmen ve ark.(2004)’nın sonuçları ile uyum içindedir.4. SonuçTürkiye florası boya bitkileriçeşitliliği bakımından oldukça zengindir.Boya bitkileri yetiştiriciliği ile birlikte elsanatlarının da gelişmesi, turizmingelişmesine ve üreticinin daha fazla gelirelde etmesini sağlayabilecektir.Reseda lutea L. günümüzde tarımıyapılan birkaç boya bitkisinden bir tanesidir.El sanatları ürünlerinde bitkiselboyamacılığın gelişmesi ile birlikte istenilenrenk tonlarının hangi bitki ve boyamayönteminden elde edilebileceği önemli halegelmektedir.Sonuç olarak; farklı boyamayöntemleri ve mordan maddelerle yapılan bu199

Muhabbet Çiçeğinin (Reseda lutea L.) Boyama Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışmaçalışmada toplam olarak 25 boyamayapılarak boyamalarda sarı rengin değişiktonları elde edilmiştir. Çalışmada ışık haslığıdeğerleri (2-6), sürtünme haslıkları (3-5 ) vesu damlası haslık değerleri (yaş ve kuru (4-5) arasında değiştiği görülmüştür. Genelolarak elde edilen bu haslık değerleri orta veiyi düzeydedir.KaynaklarAnonim, 1970. DIN 5033 (Farbmesung begriffe derfarbmetrik) Deutchland.Anonim, 1978a. Boyalı ya da baskılı tekstil mamulleriiçin renk haslığı deney metotları-sürtünmeyekarşı renk haslığı tayini. Türk StandartlarıEnstitüsü Yayınları TS 717. Mart 1978.AnkaraAnonim, 1978b. Boyalı ya da baskılı tekstil mamulleriiçin renk haslığı deney metotları – sudamlasına karşı renk haslığı tayini. TürkStandartları Enstitüsü Yayınları. TS 399. Mart1978. Ankara.Anonim, 1984a. Tekstil mamullerinin renk haslığıtayinlerinde lekelenmenin (boya akması) vesolmanın (renk değişmesi) değerlendirilmesiiçin gri skalanın kullanılması metotları TürkStandartları Enstitüsü Yayınları TS 423. Mart1978. Ankara.Anonim, 1984b. Boyalı ve baskılı tekstil mamulleriiçin renk haslığı deney metotları-gün ışığınakarşı renk haslığı tayin metodu. TürkStandartları Enstitüsü Yayınları TS 867. Ekim1983. Ankara.Anonim, 1991. Bitkilerden ede edilen boyalara yünliflerinin boyanması, T.C. Sanayi ve TicaretBakanlığı Küçük Sanatlar Sanayi Bölgeleri veSiteleri Genel Müdürlüğü, s, 167. Ankara.Anonim, 1997. Cultivation and extraction of naturaldyes for industrial use in natural textileproduction. Thüringer Landesanstalt fürLandwirtschaft, Project: AIR-CT94-0981.Harmancıoğlu, M. 1955. Türkiye’de bulunan önemlibitki boyalarından elde olunan renklerin çeşitlimüessirlere karşı yün üzerinde haslıkdereceleri, Ankara Üniversitesi Yayını, 77-41,s, 212. Ankara.Kaiser, R. 1993. Quantitative analysis of flavonoids inyellow dye plant species weld (Reseda luteolaL.) and sawwort (Serratula tinctoria). In:Angewandte Botanik, 67: 128-131.Kaptanoğlu, N. H. ve Dane, F. 1990. Edirnecivarındaki bazı boya bitkilerinin yayılışları veboyama özelliklerinin incelenmesi. X. UlusalBiyoloji Kongresi, 18-20 Temmuz, s, 11-21.Erzurum.Mert, H. H., Başlar, S. ve Doğan, Y. 1992. Çevresorunları yönünden bitkisel boyaların önemi.II. Uluslar arası Çevre Sorunları Sempozyumu,s, 104-111. Ankara.Piccaglia, R. and Venturi, G. 1998. Dye plants: Arenewable source of natural colours. Agro-Food-industry Hi-tech, 27-30, July-August1998.Tansı, S. 1999. Çukurova koşullarında çiviotu (Isatistinctoria)’nun performanslarının belirlenmesiüzerine araştırmalar. Tarla Bitkileri MerkezAraştırma Enstitüsü Dergisi, 7: 38-43.Türkmen, N., Kırıcı, S., Özgüven, M., İnan, M. veKaya, D. A. 2004. An investigation of dyeplants and their colourant substances in theeastern Mediterranean region of Turkey.Botanical J. Linnean Society, 146: 71-77.200