Sideritis - Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, 2009, 22(1), 51–57BAZI DAĞ ÇAYI (Sideritis) TÜRLERİNİN IN VITRO ÇOĞALTIMIEsra UÇAR aKenan TURGUTAkdeniz Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, 07058 AntalyaKabul Tarihi:28 Nisan 2009ÖzetBu çalışmada doku kültürü tekniğinden yararlanılarak Sideritis perfoliata, Sideritis stricta ve Sideritiserythrantha türlerinin in vitro rejenerasyon yeteneği araştırılmıştır. Rejenerasyon çalışmalarında tohum, yaprak,yaprak sapı, boğum, boğum arası ve sürgün ucu gibi değişik eksplantlar denenmiştir. Üç farklı türün tohumlarıchloramine-T ve sodyum hipoklorit ile sterilizasyon yapıldıktan sonra farklı dozlarda GA 3 içeren çimlendirmeortamlarına ekilmişlerdir. Sideritis stricta türünün tohumlarında hiç çimlenme görülmezken, diğer türlerintohumlarında ise çimlenme oranı çok düşük kalmıştır. Yaprak, yaprak sapı, boğum ve boğum arası eksplantları isefarklı BAP ve NAA konsantrasyon ve kombinasyonları içeren %0.7 agar, %3 sukroz ve aktif kömür ilave edilmiş MSortamında kültüre alınmışlardır. Kültür sırasında eksplantlardan kaynaklanan kontaminasyonlar görülürkenkontaminasyon oluşmayan eksplantlarda ise kararma gözlenmiştir. İlkbaharda yeni oluşan Sideritis stricta türüne aitbitkilerden alınan sürgün uçları farklı oranlarda TDZ içeren MS ortamında kültüre alınmıştır. Bu eksplantlardansürgün oluşumu başarılmıştır.Anahtar Kelimeler: Sideritis, in vitro, RejenerasyonIn Vitro Propagation of Some Mountain Tea (Sideritis) SpeciesAbstractIn this study, regeneration ability of Sideritis perfoliata, Sideritis stricta, and Sideritis erythrantha wasinvestigated using tissue culture techniques. For the regeneration study, different explant such as seeds, leaves, nodes,internodes were tested. The seeds of three different species were sterilised with chloramine-T and sodiumhypochloride. Then seeds were placed on germination media which contain different GA 3 doses . Despite nogermination was observed in Sideritis stricta, germination ratio was very low in other species. Various explants suchas leaf, node, internode were cultured on MS medium containing 3% sucrose, 0.7% agar, activated charcoal anddifferent concentrations and combinations of NAA and BAP. No regeneration was obtained from these explantsbecause of contaminations originated from the explants and explant browning. In the spring, shoot tips of Sideritisstricta were collected and cultured on MS medium containing different concentrations of TDZ. Shoots were obtainedfrom shoot tip explants.Keywords: Sideritis, in vitro, Regeneration.1. GirişTürkiye, gerek farklı iklimlere sahipolması gerekse üç floristik bölgenin kesişmenoktasında bulunması sebebiyle bitkitürlerinin çokluğu bakımından dünyanınzengin ülkelerinden birisidir. Ülkemizdeyaklaşık 10 bin civarında bitki türübulunmaktadır ve bunlardan 3 bin kadarı daendemiktir. Bu bitkilerin 1000–2000kadarının tıbbi amaçlarla kullanıldığı tahminedilmektedir (Arslan ve ark., 2000). Türkiye,aromatik bitkiler arasında yer alanBallıbabagiller (Labiatae = Lamiaceae)familyası için önemli bir gen merkezidir.Familya, Türkiye’de toplam 731 takson, 546tür ve 45 genus ile temsil edilmektedir.Familyadaki endemizm oranı %44,2’dir(Başer, 1994).Sideritis tıbbi ve aromatik bitkileriçinde önemli bir yere sahiptir. Ülkemizde,Sideritis cinsi 46 tür ve 53 takson ile temsiledilmektedir. Sideritis taksonlarının 40 tanesiendemiktir (Davis, 1982, Davis ve ark., 1988,Güner ve ark., 2000, Aytaç ve Aksoy., 2000).Sideritis spp. ülkemizin Batı AkdenizBölgesi’nde doğal olarak bulunan ve ihracatıyaygın olarak yapılan büyük öneme sahip bira İletişim: E. Uçar, e-posta: esraucar@akdeniz.edu.tr51

Bazı Dağ Çayı (Sideritis) Türlerinin In Vıtro Çoğaltımıgenusdur. Bunun en önemli nedeni iseAkdeniz fitocoğrafik bölgesinde yer alanAntalya ilinin gerek konumu ve gereksejeomorfolojik yapısı itibariyle Türkiye’ninönemli endemik merkezlerinden birisiolmasıdır (Ekim ve ark., 1989). Sideritistürleri tek veya çok yıllık, otsu veya küçükçalımsı bitkilerdir. Yaprakları tam kenarlı,kör dişli (crenate)-dişli(dentate) dir.Türkiye’de bazı Sideritis türleri; iştah açıcı,iltihap dağıtıcı, tonik, gaz söktürücü, kasgevşetici, idrar söktürücü, sindirimikolaylaştırıcı, mide ağrılarını kesici ve soğukalgınlığını giderici olarak kullanılmaktadır.Akdeniz ve Ege Bölgeleri’nde bitkisel çayolarak çok yaygın bir şekilde tüketilmektedirTicareti yapılan tıbbi bitkilerin birçoğuhalen doğal alanlardan toplanmaktadır.Drogların çoğunlukla doğal olarak yetişenbitkilerden karşılanması nedeniyle yeterlimiktarda tıbbi bitki üretimiyapılamamaktadır. Yetiştirme tekniği ile ilgilibilgilerin yetersiz olması, drogların eldeedilmesinde ihtiyaç duyulan yoğun el emeğive işgücü gibi faktörler tarımınınyaygınlaştırılmasını güçleştirmekte vesınırlandırmaktadır. Ülkemizin bu bitkileraçısından sahip olduğu potansiyeldeğerlendirildiğinde; sorunların çözümüneyönelik olarak yürütülmüş olan ıslah veagronomi ağırlıklı çalışmaların yeterliolmadığı görülmektedir. Bu bitkilerin kültürealınarak yetiştirilmesi floranın tahripedilmesini önleyecektir.Günümüzde bitkisel üretimde bilinengeleneksel yöntemlerle çözülemeyen veyaçözümü güç olan sorunlara çözüm getirerek,daha ekonomik, kalite ve kantite yönündendaha yüksek bitkisel üretimingerçekleştirilmesi amacıyla biyoteknolojikyöntemler kullanılmaktadır. Doku kültüründesteril koşullarda, kontrol edilebilen iklimşartlarında daha kısa sürede, hastalıksız vedaha çok bitki üretilmesinin yanında, etkenmaddede genetik açılma riski debulunmamaktadır. Dolayısıyla kalitenindaima birinci planda olduğu tıbbi bitkilerde,çoğunlukla tozlanmadan kaynaklanan bugenetik heterojenlik sorunu da ortadankalkmış olmaktadır. Küçük tohumlubitkilerde fide ile dikim ya da çelikleüretimin olumlu özellikleri yanında invitro’da klonal çoğaltıma göre daha uzunzaman alması, daha fazla yer kaplaması,üretim materyalinin sınırlı olması, daha azbitki elde edilmesi, mevsime bağlı olması,hastalık ve zararlılarla bulaşma riskininbulunması gibi olumsuz yanları damevcuttur. Çelikle üretimde bir bitkidensınırlı miktarda çelik elde edilirken, dokukültüründe böyle bir sınırlama yoktur.Bitkiden organ ve doku hatta hücredüzeyinde yararlanma gerçekleştirilebilir.Aynı zamanda bitkiler kontrollü çevrekoşullarında ve steril besi ortamlarındayetiştirildiğinden ışık, su ve besin maddesibakımından bir stres yaşamayacak ve sağlıklıbir büyüme dönemi geçireceğinden streskoşullarının neden olacağı zararlar bitkidegözlenmeyecektir (Hatipoğlu, 1995).Bu çalışmada ülkemizde endemikolarak doğal koşullarda yetişen Sideritistürlerinin kültüre alınması ve ıslahı açısındanönemli olabilecek doku kültürü sistemikurulmaya çalışılmıştır. Bu bitkilerin kültürealınması ile doğadan toplanması sonucundameydana gelebilecek tahribatengellenebileceği gibi aynı zamanda toplamasonucu gözlenen olumsuzluklar (yabancımadde karışması, ürünün saflığınınbozulması, yanlışlıkla başka bitki toplanmasıvb.) ortadan kalkacaktır.2. Materyal ve MetodAkdeniz Üniversitesi Ziraat FakültesiTarla Bitkileri Bölümünde 2007 yılındayapılan bu çalışmada materyal olarakyararlanılan eksplantlar; Antalya florasından2002 yılında toplanıp halen Batı AkdenizTarımsal Araştırma Enstitüsü (BATEM)’ndeyetiştirilmekte olan Sideritis erythrantha,Sideritis stricta ve Sideritis perfoliata türleriile Akdeniz Üniversitesi kampüsünde doğalolarak yetişen Sideritis stricta türünden teminedilmiştir. Doku kültürü çalışmaları AkdenizÜniversitesi Tarımsal BiyoteknolojiAraştırma ve Uygulama Merkezi DokuKültürü Laboratuvarında yapılmıştır.Rejenerasyon çalışmalarında, Sideritiserythrantha türünde sadece tohumlar,Sideritis perfoliata türünde tohum, yaprak,yaprak sapı, boğum ve boğum arası, Sideritisstricta türünde ise bunlara ilaveten sürgünuçları eksplant olarak kullanılmıştır.52

E. UÇAR, K. TURGUTTüm in vitro çalışmalarda, temel besinortamı olarak MS (Murashige ve Skoog,1962) ortamı kullanılmıştır. Hazırlananortama, %3 oranında sukroz eklenerek 1NNaOH ve HCl ile pH 5.7–5.8 olarakayarlanmıştır. Daha sonra %0.7 oranındaagar ve %0.3 aktif kömür ilave edilip 121o C’de 1 atm basınçta 20 dk sterilizasyonyapılmıştır.2.1. Tohum ÇimlenmesiTohum çimlendirme denemeleri için,MS ortamına miliporfilitreden geçirilenGA 3 ’ün farklı konsantrasyonları ilaveedilerek MS0 ( 0 hormon seviyesi), MS 1(5mg/l GA 3 ), MS 2 (10mg/l GA 3 ) ve MS 3(15mg/l GA 3 ) olmak üzere 4 farklı ortamoluşturulmuştur. Daha sonra ortam iyicekarıştırılıp 9 cm çapında olan petrileredökülmüştür. Ekimi yapılacak türlerintohumları 1 hafta boyunca +4o C’ debekletildikten sonra, ısıtıcılı karıştırıcıda safsu içinde 1 saat boyunca karıştırılıp ardındansteril kabin içerisinde %20’lik sodyumhipokloritte (Domestos ® ) yüzeysterilizasyonu yapılmıştır. Daha sonra, 4farklı ortama her petriye 10’ar tohum gelecekşekilde 3 tekerrürlü olarak ekim yapılmıştır.Ekim yapıldıktan sonra petrilerin etrafıparafilm ile sarılmıştır.2.2. RejenerasyonS. stricta ve S. perfoliata türlerininyaprak, yaprak sapı, boğum ve boğum arasıeksplantları için hazırlanan MS ortamına; 0.5mg/l NAA ile 1, 2, 4 mg/l BAP (MS 1 , MS 2 ,MS 3 ) ilave edilmiştir. Kontrol olarak ise hiçbüyüme düzenleyicisi içermeyen temel besiortamı (MS0) kullanılmıştır. Hazırlanan dörtfarklı ortama otoklavdan sonra 400 mg/lantibiyotik (Augmentin) ilave edilmiştir.Yüzey sterilizasyonu yapılacak olaneksplantlar bir gece önceden akan su altındayıkandıktan sonra, steril kabin içerisinde%10’luk sodyum hipokloritte 20 dkbekletilerek 4 kez steril sudan geçirilip,%70’lik etil alkolde 5 sn kadar bekletildiktensonra destile suda çalkalanmıştır. Daha sonrasteril petriler içindeki kurutma kağıdındafazla suyu alınmıştır. Yüzey sterilizasyonuyapılan genç yaprakların damar ve kenarkısımları steril pens ve bistüri yardımıylaçıkarılarak temizlenmiş ve. her petriye (9 cmçapında) 10’ar eksplant gelecek şekilde 3tekerrürlü olarak ekimi yapılmıştır. Ekimyapıldıktan sonra petrilerin etrafı parafilm ilesarılmıştır. Boğum arası eksplant alımında(gövde, sap) 2. ve 3. boğum arasında kalaneksplantlar ve en alt - en üst boğum dışındakalan boğum eksplantlarının sterilizasyonuyapıldıktan sonra dış kabukları soyulmuş veyaklaşık olarak 2 mm büyüklüğündeparçalara ayrılmıştır. Her petriye 10’areksplant gelecek şekilde 3 tekerrürlü olarakekimi yapılmıştır.Sürgün ucu eksplantları içinhazırlanan MS ortamına 0.5, 1, 1.5 mg/lTDZ ilave edilmiştir. Sürgün ucueksplantlarının sterilizasyonu; %20’liksodyum hipokloritte 25 dk bekletilerekyapılmıştır. Sterilizasyon sonunda tümeksplantlar 4 kez steril destile su ileçalkalanarak durulanmış ve steril petrileriçindeki kurutma kağıtlarında fazla suyualınmıştır. Steril kabin içinde sterilize edilensürgün uçlarının dış kısmındaki yapraklarsteril pens ve bistüri yardımıyla alınarak herpetriye 3 eksplant gelecek şekilde kültürortamına aktarılmıştır.2.3. Kültür KoşullarıKültürler; fotoperyodu 16 saataydınlık/8 saat karanlık, 4000 lüx ışık şiddetiolan ve sıcaklığı 24-26 ºC ve oransal nem%65-75 arasında değişen kültür odalarındagelişmeye bırakılmıştır.3. Bulgular ve Tartışma3.1. Sideritis Tohumlarının ÇimlendirilmesiDağ çayı (Sideritis spp.) bitkisinin invitro koşullarda rejenerasyon yeteneğininaraştırılması için; Sideritis stricta, S.perfoliata ve S. erythranta türlerinintohumları MS0 ve GA 3 ’ün farklıkonsantrasyonlarını (5, 10, 15 mg/l) içerençimlendirme ortamına ekilmişlerdir. Üçhafta sonunda S. erythranta türüne ait 30eksplant içinden kontrol grubu ve 5 mg/lGA 3 grubunda 2 tohumda çimlenme53

Bazı Dağ Çayı (Sideritis) Türlerinin In Vıtro Çoğaltımıgörülürken, S. perfoliata türünde 30eksplanttan 1 tohumda çimlenmegörülmüştür (Çizelge 1). Arafeh ve ark.(2003) ise 2.0 mg/l GA 3 ve 15 mg/l sukrozilave edilmiş MS ortamında Origanumsyriacum L.’nin tohumlarını kültüre almışlarve %92 oranında çimlenme elde etmişlerdir.Papafotiou ve Kalantzis (2009)tarafından, Sideritis athoa türüne ait Ağustosayında toplanmış olan tohumlar Kasımayında in vitro ve perlit ortamındaçimlendirilmişlerdir. %100 perlit veya peatperlitortamında 20O C’de çimlendirilentohumlar da %80-88 oranlarında çimlenmeoranı elde edilmiştir.Çizelge 1. Farklı Türlerde GA 3 ’ün FarklıKonsantrasyonlarının ÇimlenmeÜzerine EtkileriTürlere göre çimlenen tohum sayısıGA 3 (mg/l) S. stricta S. perfoliata S. erythrantha0 0 0 15 0 1 110 0 0 015 0 0 0Çimlenme zamanı ve yöntemi türleregöre değişmektedir. Bazı türlerde tohumkabukları susuz ortamda kurumayauğramadan embriyoyu canlı tutmayısağlarken, bazen çimlenme için gerekli olanembriyo ve endospermde bulunan besinleriharekete geçirecek olan enzimleri etkinduruma getirmek için gerekli olan suyunalınımını engelleyebilmektedir. Çimlenmeyeetki eden etmenler oksijen, ışık, su, sıcaklık,tohumun yaşı, tohum kabuğunun durumugibi faktörler istenilen durumdaolmadığında, diğer koşullar uygun olsa dahiçimlenme gerçekleşmez ya da çok azgerçekleşir.Değişik bitki türleri arasında ve hattabir türün kendi çeşitleri arasında bile görülençimlenme farklılıklarının, tohumun yaşına,depolama koşullarına ve diğer etmenlerebağlı olduğu saptanmıştır (Kaçar, 1996).Tohum kabuğunun çok kalın olmasınedeniyle suyu ve oksijeni geçirememesi,embriyonun gelişmesini tohum kabuğununmekanik olarak önlemesi, embriyonun tamgelişmemiş olması, embriyonun dormantolması, tohumda çimlenme önleyicilerinbulunması gibi farklı etmenler çimlenmeyiengelleyebilmektedir. Çimlenmede oksin,sitokinin ve gibberellin hormonlarıçimlenmeyi teşvik ederken, absisik asitinvarlığı çimlenmeyi engelleyebilmektedir.Çevresel streslerden ışık ve sıcaklığıntohumlarda oluşturduğu dormansi,gibberellinler tarafından ortadankaldırılabilmektedir (Ünal ve ark., 2004).Bu çalışmada çimlenmeyi iyileştirmekiçin GA 3 ’ün farklı konsantrasyonlarıdenenmiştir. Ekim yapıldıktan sonra hemışıkta hemde karanlık ortamda kültürealınmışlardır. Ancak bu uygulamalarsonucunda yine de çimlenme oranında birartış görülmemiştir. Tohumunçimlenmesinde tohumun hasattan sonrakisüresi de etkili olabilmektedir. Bazıtohumlar bir yıl bekledikten sonra daha iyişekilde çimlenebilmektedirler. Sideritistohumlarında bu isteği belirlemek amacıylabir önceki yıl hasat edilen ve yeni hasatedilmiş olan tohumlar kültüre alınmıştır.Ancak çimlenme üzerinde bir etkisigörülmemiştir.Ünal ve ark. (2004) yapmış olduklarıbir çalışmada Lamiaceae familyasına aitOriganum onites, Sideritisgermanicopolitana Bornm. subsp.germanicopolina ve Sideritisgermanicopolitana Bornm. subsp. viridisHausskn ex Bornm. bitkilerinin tohumlarınaçimlenme öncesi uygulanan çeşitli düşüksıcaklık uygulamalarının çimlenmeyi teşvikettiğini saptamışlardır. Bu çalışmada,çimlenme oranı çok düşük olan Sideritistürlerinde böyle bir durumun olabileceğidüşünülerek, çalışmada kullanılan türlerintohumları ekimden önce +4o C’debekletilmiş, ancak çimlenme oranında birartış meydana gelmemiştir.3.2 Yaprak, Yaprak Sapı, Boğum ve BoğumArası Eksplantlarının RejenerasyonuRejenerasyon çalışmasında kullanılanyaprak, yaprak sapı, boğum ve boğum arasıgibi eksplantlar BAP ve NAA’in değişikkonsantrasyon ve kombinasyonlarını içerenortamlarda kültüre alındığında, S. strictatürü başta olmak üzere tüm türlerin çoğueksplantlarında kontaminasyon görülmüştür.Bunun, bitkinin çok tüylü olmasındankaynaklandığıdüşünülmektedir.54

E. UÇAR, K. TURGUTKontaminasyon olmayan eksplantlarda ise 5.günden itibaren hacimlerinde genişlemegözlenirken, bazı eksplantlarda 7. gündenitibaren kararmalar meydana geldiğindenrejenerasyon sağlanamamıştır.Sanchez-Gras ve Segura (1987),Sideritis angustifolia Lag. bitkisinin sterilortamda tohumlarını çimlendirerek eldeettikleri bitkilerden sağlanan steril hipokotil,kök ve kotiledon eksplantlarını 2,4-D, NAA,ya da IAA oksinleri ve BA ya da Kinetinsitokinlerinin farklı konsantrasyonları vekombinasyonlarını içeren MS ortamındakültüre almışlardır. En iyi sürgün oluşumuhipokotil ve kök eksplantlarında, BA ya daKinetin, IAA veya NAA içeren ortamlardagözlemlenmiştir.Sanchez-Gras ve Segura (1989)yaptıkları başka bir çalışmada, Sideritisangustifolia Lag. bitkisinin hipokotil ve tekhücrelerinden elde ettikleri bitkilerinyapraklarından alınan eksplantları kültürealdıklarında 0.1, 1 yada 2 mg/l IAA ile 2mg/l BA içeren ortamda sürgünrejenerasyonunun meydana geldiğinibildirmişlerdir. Bu çalışmada da Sanchez-Gras ve Segura’nın yaptığı gibi 3 türe aittohumlar in vitro koşullarda çimlendirilip,steril bitkilerden elde edilen eksplantlarınkullanılması planlanmıştır. Ancaktohumlardaki çimlenme problemindendolayı steril bitki teminigerçekleştirilememiştir.Dış koşullarda yetişen bitkilerdensağlanan eksplantlarda ise, aşırı derecedeenfeksiyon problemi yaşanmıştır.Enfeksiyon görülmeyen eksplantlarda ise,bir müddet sonra kararmalar meydanagelmiş ve canlılıkları kaybolmuştur. In vitrokoşullardaki kararma, kimyasal olarakaçıklanabilen ve çoğunlukla tanenler veokside olan polifenoller nedeniyle ortayaçıkan bir olaydır. Dokular ana bitkidenayrılıp eksplant hazırlanması sırasındayaralanırlar; bu durum çoğunlukla hava,peroksidazlar veya polifenoloksidazlartarafından okside edilen ve hem dokuda,hem de kültür ortamında kahverengileşmeveya kararma ile sonuçlanan çeşitlibileşiklerin açığa çıkmasına neden olur.Bitki yaralandığında ‘eksplanthazırlanmasında olduğu gibi’, fenolikbileşikler, plastidlerle ve diğer organellerlekarışık bir halde vakullerin içerisinde büyükmiktarlarda depolanırlar ve okside olmuşpolifenollerin meydana gelmesiyle de koyurenk pigmentasyonu görülmeye başlanır.Okside olmuş bu bileşikler, enzimaktivitesini engellemekte; böylece eksplantıöldüren kararma ortaya çıkmaktadır(Ellialtıoğlu, 1999).Kararmanın önüne geçebilmek içinortama aktif kömür ileve edilmiştir. Aktifkömürün toksik metabolitleri emerek ortamageçmesini önlediği kanıtlanmıştır (Chevreve ark., 1983). Ancak bu çalışmada aktifkömür kullanmamıza rağmen, eksplantkararmasının önüne geçilememiştir. Ayrıcaaktif kömür ortamdaki BA’yı emerek sürgünoluşumunda geriletici etkiye sahiptir(Ellialtıoğlu, 1999).3.3. Sürgün Ucu EksplantlarınınRejenerasyonuYaprak, yaprak sapı, boğum veboğum arası eksplantlarında devamlı olarakmeydana gelen kontaminasyon sonucundahem TDZ hormonunun hem de sürgün ucueksplantlarının denenmesi için ilkbahardaAkdeniz Üniversitesi kampüsünde bulunanS. stricta türünün sürgün ucundan alınaneksplantlar MS0 ve farklı TDZ oranlarınıiçeren ortamlarda kültüre alınmışlardır. Heruygulama başına 12 eksplant kullanılmıştır.Gözlemler 30 günlük kültürlerde yapılmıştır.Yapılan deneme sonucunda diğereksplantlarda gözlenen kontaminasyonsorunu oluşmayarak, 7. günden itibarengelişme gözlenirken 12. günden itibarensürgün oluşmuştur. Bazı eksplantlarda%16.7 oranında kararma gözlenmiştir.Kararmalar genelde çiçeklenmebaşlangıcında alınan eksplantlardagörülürken, taze sürgünlerinden alınaneksplantlarda kararma gözlenmemiştir.Muhitch ve Fletcher (1984), anabitkinin yaşı ve eksplantın alındığı gövdeyerinin, in vitro koşullarda dokuların ilkgelişim aşamaları üzerinde çok etkiliolduğunu, fenollerin konsantrasyonununyaşlı gövdelerde genç gövdelere göre çokdaha yüksek olduğunu ve ayrıca yaşlıkısımların gençlere göre fenolik bileşiklerinçok çeşitli tiplerini içerdiğini bildirmişlerdir.55

Bazı Dağ Çayı (Sideritis) Türlerinin In Vıtro ÇoğaltımıRodriguez (1982), cevizkotiledonlarıyla yaptığı bir çalışmada,kararmada büyüme düzenleyicilerinin miktarve çeşidinin etkili olduğunu bildirmiştir.TDZ konsantrasyonunun azalan değerinekarşılık sürgün sayısında artış gözlenmiştir.Sürgün rejenerasyonu ve sürgün sayısıbakımından en yüksek oranlar (% 88.87 ve 4adet) kontrol grubunda elde edilmiştir(Çizelge 2). Buna karşın, 0.5 ve 1 mg/l TDZdozlarında ise rejenerasyon oranı (% 66.63)aynı çıkarken, sürgün sayısı 0.5 mg/ldozunda 2.33 adet, 1 mg/l dozunda ise 3adet olarak çıkmıştır. En düşük rejenerasyonoranı (% 44.40) ve sürgün sayısı ortalaması(2 adet) ise 1.5 mg/l dozundagerçekleşmiştir.Çizelge 2. TDZ’nin Farklı Konsantras-Yonlarının Sürgün Ucu EksplantlarındaOluşturduğu RejenerasyonBitki BüyümeDüzenleyicisiTDZ (mg/l)Rejenerasyon(%)Sürgün sayısı(Petriortalaması)0 88.87 a* 4.00 a0.5 66.63 a 2.33 a1 66.63 a 3.00 a1.5 44.40 a 2.00 aLSD 0.05 LSD 53.8 LSD 3.16*Sütun içerisinde aynı harfle gösterilen ortamlararasındaki farklar önemsizdir.Elde edilen verilerin tesadüf parsellerideneme desenine uygun olarak istatistikianalizi yapılmıştır. Yapılan varyansanalizleri sonucunda besi ortamları arasındarejenerasyon %’leri ve sürgün sayısıyönünden önemli fark ortaya çıkmamıştır.Bundan dolayı Duncan testi yapılmamıştır.Papafotiou ve Kalantzis (2009)tarafından Sideritis athoa türünde MS (8 g/lagar ve 20 g/l sukroz) ortamında farklıbüyüme düzenleyicileri (BA, 2iP, TDZ,NAA, IBA) kullanılarak boğum kültürüyapılmış ve en yüksek sürgün sayısı (2.3-2.5 adet/eksplant) BA içeren (0.2, 0.5 or 1.0mg/l) ortamdan elde edilmiştir. TDZ içerenMS ortamında eksplantlar yoğun olarakkallus oluşturmuş ve deformasyonauğramışlardır. IBA (2 mg/L) veya NAA (1mg/L) içeren MS ortamında yetiştirilenmikro in vitro sürgünlerden en yüksekköklenme oranı (sırasıyla %46 ve %53) eldeedilmiştir.Andrade ve ark., (1999), Lavandulavera DC’nin boğum eksplantlarıyla yapmışoldukları çalışmalarında en yüksek çoğaltımoranının 1 mg/l TDZ ya da BA ilave edilmişMS ortamından elde edilmiş olduğunubildirmişlerdir.Tawfik ve Mohamed (2006), Salviaofficinalis bitkisinin sürgün ucueksplantlarını hiç hormon bulunmayankontrol grubu ve 1, 3 ve 5 mg/l TDZ içerenbesi ortamında kültüre almışlardır. En iyikallus oluşumunun 1 mg/l TDZ içerenortamda oluştuğunu belirtmişlerdir.Mirici (2004) geven (Astragaluspolemoniacus Bunge) bitkisinde yaptığı birçalışmada, TDZ’nin düşük dozlarının sürgüngelişimini olumlu yönde etkilediğinibelirlemiştir.4. SonuçBu çalışmada; yaprak, yaprak sapı,boğum ve boğum arasından alınaneksplantlar için MS0 kontrol grubu ve oksinolarak 0.5 mg/l NAA ile sitokinin olarak 1,2, 4 mg/l BAP’ın farklı konsantrasyonları vekombinasyonları kullanılmıştır. Ortamda sıksık oluşan kontaminasyonun önünegeçebilmek için antibiyotik (augmentin)kullanılmıştır. Ancak buna rağmen boğum,boğum arası ve yaprak sapı eksplantlarınınbakteri ve funguslardan arındırılmasının zorolduğu görülmüştür. Yaprakeksplantlarından bazıları ise; kontamineolmadan hayatta kalmayı başarmışlardır.Ancak ortalama bir hafta sonra canlıeksplantlarda kararmalar oluşmayabaşlamıştır. Kararan kısımlar, kesilerekalınmasına rağmen kararmanın önünegeçilememiştir. Kararmayı önlemek içinortama aktif kömür ilave edilmiş, ancakeksplantlarda kararma devam etmiştir.Bitki tohumlarının çimlendirmeçalışmasında; MS0 kontrol grubu ve 5, 10,15 mg/l GA 3 ün farklı konsantrasyonları ilehazırlanmış MS temel besi ortamıkullanılmıştır. S. perfoliata türünden 30tohumdan 1 tanesinde çimlenme görülürken,S. erythrantha türünün 30 tohumundan 2tanesinde çimlenme görülmüştür. Çimlenmeyeteneği türe göre farklılık göstermektedir.56

E. UÇAR, K. TURGUTTohumların çimlenme oranı çok düşükkalmıştır.S. stricta türüne ait sürgün ucurejenerasyon çalışmasında; MS0 kontrolgrubu da dahil olmak üzere 0.5, 1, 1.5 mg/lTDZ’nin farklı konsantrasyonlarıylaoluşturulan 4 farklı besi ortamında kültürealınan eksplantlarda rejenerasyonsağlanmıştır. Meydana gelen sürgün oluşumoranı TDZ konsantrasyonuna bağlı kalmıştır.Yüksek TDZ konsantrasyonu içerenortamlarda (1.5 mg/l TDZ) gelişme oranıazalırken en fazla rejenerasyon MS0’dasağlanmıştır.Bu çalışma sonucunda elde edilenbilgiler ışığında hem kontaminasyonunönüne geçilebilmesi hem de kısa sürederejenerasyon sağlamak açısından eksplantolarak sürgün uçlarının rejenerasyonyeteneğinin pratikte yararlanılabilecekdüzeyde olduğu belirlenmiştir.TeşekkürBu çalışma Esra UÇAR’ın yüksek lisanstezinden alınmıştır. Çalışmayı maddi olarakdestekleyen Akdeniz Üniversitesi Bilimsel AraştırmaProjeleri Yönetim Birimi’ne teşekkür ederiz.KaynaklarAndrade, L.B., Echeverrigaray, S., Fracaro, F.,Pauletti, G.F. and Rota, L., 1999. The effect ofgrowth regulators on shoot propagation androoting of common lavender (Lavandula veraDC). Plant Cell, Tissue and Organ Culture, 56:79-83.Arafeh, R., Mahmoud, M. and Shibli, R., 2003. Invitro seed propagation of wild Syrian marjoram(Origanum syriacum L.). Adv. Hort. Sci., 17:241-244.Arslan, N., Yılmaz, G., Akınerdem, F., Özgüven, M.,Kırıcı, S., Arıoğlu, H., Gümüşçü, A. ve Telci, İ.,2000. Türkiye Ziraat Müh. 5. Teknik Kongresi,Milli Kütüphane- Ankara. 1. Cilt, S: 453-483Aytaç, Z. ve Aksoy, A., 2000. A new Sideritis species(Labiatae) from Turkey. Flora Mediterranea 10:181-184.Başer, K.H.C., 1994. Essential oils of Labiatae fromTurkey. Recent results, Lamiales news letter, 3:6-11.Chevre, A.M., Gill, S.S., Mouras, A., and Salesses, G.,1983. In vitro vegetative multiplication ofchestnut. J.Hort.Sci., 58: 23-29.Davis, P.H., 1982. Flora of Turkey and the EastAegean Islands, Edinburgh University Press, vol.7, Edinburgh, p: 00-307.Davis, P.H., Mill R.R. and Tan, K., 1988. Flora ofTurkey and the East Aegean Islands. Vol: 10,Edinburg Univ. Press., Edinburg, p: 203.Ekim, T., Koyuncu, M. Erik, S. ve İlarslan, R., 1989.Türkiye'nin Tehlike Altındaki Nadir ve EndemikBitkileri Türkiye Tabiatı Koruma Derneği, Yayınno: 18, Ankara, ss: 227.Ellialtıoğlu, Ş., 1999. Doku Kültürü Yoluyla VegetatifÇoğaltmada Doku Kararması Sorunu, Nedenlerive Çözüm Yolları. Biyoteknoloji (Kükem)Dergisi, 24 (1): 37-47.Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T. ve Başer, K.H.C.,2000. Flora of Turkey and the East AegeanIslands. Vol: 11, Edinburg Univ. Pres., Edinburg,p: 201-204.Hatipoğlu, R., 1995. Biyoteknolojiye Giriş. ÇukurovaÜniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 129, DersKitabı, Adana, ss: 114.Kaçar, B., 1996. Bitki Fizyolojisi Ders Kitabı. AnkaraÜniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü.Yayın No: 1447, ss:424.Mirici, S., 2004. Endemik Geven (Astragaluspolemoniacus Bunge) Bitkisinin Yaprak Sapı veYaprak Eksplantlarından Yüksek OrandaAdventif Sürgün Rejenerasyonu. S.Ü. ZiraatFakültesi Dergisi, 18(34): 31-34.Muhitch, M.J., and Fletcher, J.S., 1984. Isolation andidentification of the phenols of Paul’s Scarletrose stems derived suspension cultures. PlantPhysiol., 75: 572-575.Murashige, T. and Skoog, F. 1962. A revised mediumfor rapid growth and bio assays with tobaccotissue cultures. Physiol. Plant., 15: 473-497.Papafotiou, M., Kalantzis, A., 2009. Seed germinationand in vitro propagation of Sideritis athoa. ActaHort. (ISHS) 813:471-476.Rodriguez, R., 1982. Callus initiation and rootformation from in vitro culture of walnutcotyledons. HortScience, 17: 195-196.Sanchez-Gras, M.C. and Segura, J., 1987. In vitropropagation of Sideritis angustifolia. J. PlantPhysiol., 130: 93-99.Sanchez-Gras, M.C. and Segura, J., 1989. FactorsAffecting Plant Regeneration from Leaf Explantof Sideritis angustifolia Lag. (Labiatae) Culturedin vitro. Gartenbauwissenschaft, 54: 90-93.Tawfik, A.A. and Mohamed, M.F., 2006. Shootdifferentiation and plant regeneration fromThidiazuron-induced callus of Salvia officinalis.Proceedings of the first international symposiumon the labiatae: Advances in production,biotechnology and utilisation. Acta Hort. (ISHS),723: 309-313.Ünal, O., Gökçeoğlu M., ve Topcuoğlu, F., 2004.Antalya Endemiği Origanum Türlerinin TohumÇimlenmesi ve Çelikle Çogaltılması ÜzerindeAraştırmalar. Akdeniz Üniversitesi ZiraatFakültesi Dergisi, 17(2): 135-147.57