26.02.2013 Views

umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman

umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman

umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

N o SPECIAL<br />

Uwari Umuvunyi<br />

Mukuru yashoje<br />

manda ye agirwa<br />

senateri<br />

14<br />

U Rwanda rwabaye urwa mbere mu kurwanya ruswa<br />

mu karere ka Afurika y’Iburasirazuba<br />

Ukuboza <strong>2011</strong><br />

6<br />

Icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa gifasha<br />

abaturarwanda kumenya inshingano z’urwego rw’<strong>umuvunyi</strong>


INSANGANYAMATSIKO Y'ICYUMWERU<br />

CYO KURWANYA RUSWA<br />

05 – 09 Ukuboza <strong>2011</strong><br />

Ba inyangamugayo<br />

wange ruswa<br />

Ubwanditsi<br />

Nyir'ikinyamakuru<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Umuyobozi Mukuru<br />

Mbarubukeye Xavier,<br />

Umunyamabanga Uhoraho<br />

Umwanditsi Mukuru<br />

Nzeyimana Nadège<br />

Umwanditsi Mukuru<br />

Wungirije<br />

Ngirinshuti Védaste<br />

Umunyamabanga w’ubwanditsi<br />

Gatera Athanase<br />

Inteko y’ubwanditsi<br />

Mugisha Jules Déo<br />

Birasa Fiscal Jacques<br />

Kanyengabo Athanase<br />

Mwiseneza Jeanne D’arc<br />

Ndizihiwe Léon Fidèle<br />

Nsengiyunva Yussuf<br />

Rumaziminsi N. Séraphin<br />

Rwihimba Uwase Hélène<br />

Tuyizere Gédeon<br />

Ahatunganyirijwe ikinyamakuru<br />

Az media plus<br />

URWEGO RW’UMUVUNYI<br />

B.P.: 6269 KIGALI<br />

TEL: 252 587309<br />

Fax: 252 587182<br />

www.ombudsman.gov.rw<br />

ombudsinfo@ ombudsman.gov.rw<br />

Telefoni itishyuzwa: 199<br />

AAAAAAAAA<br />

Umuvunyi Wungirije ushinzwe gukumira no kurwanya akarengane yakira ibibazo by'abaturage mu<br />

Karere ka Rwamagana<br />

6 16<br />

U Rwanda Rwabaye URwa<br />

mbeRe mU kURwanya RUswa<br />

mU kaReRe ka afURika<br />

y’ibURasiRazUba<br />

nk’uko bigaragazwa n’icyegeranyo cyashyizwe<br />

ahagaragara na east african bribery index<br />

<strong>2011</strong>, icyegeranyo kigaragaza uko ibihugu<br />

biri mu karere ka afurika y’iburasirazuba<br />

bihagaze mu kurwanya ruswa<br />

8 UwaRi<br />

UmUvUnyi mUkURU<br />

yashoje manda ye aGiRwa<br />

senateRi<br />

nyakubahwa tito RUtaRemaRa akaba<br />

yari amaze imyaka umunani (8) ayoboye<br />

Urwego rw’Umuvunyi (2003-<strong>2011</strong>)<br />

19<br />

11 22<br />

URweGo Rw’UmUvUnyi<br />

RUkomeje GUsanGa<br />

abatURaGe aho batUye<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye<br />

mu turere twa RUhanGo na RwamaGana,<br />

abaturage benshi bakunze kugaragariza<br />

Urwego rw’Umuvunyi ko baburanye imanza,<br />

bagatsinda ariko ntibahabwe ibyo batsindiye<br />

mu nkiko.<br />

14<br />

icyUmweRU cyahaRiwe<br />

kURwanya RUswa Gifasha<br />

abatURaRwanda kUmenya<br />

inshinGano z’URweGo<br />

Rw’UmUvUnyi<br />

kuri buri rwego, hahembwa 3 ba mbere<br />

barushije abandi kandi muri buri cyiciro, ni<br />

ukuvuga mu ndirimbo 3 no mu mivugo 3<br />

iyo nama kandi yaganiriye ku cyegeranyo<br />

kigaragaza imiterere ya ruswa muri iki gihe<br />

mu gihugu.<br />

26<br />

inama nGishwanama<br />

yo kURwanya RUswa<br />

yaRateRanye<br />

ibikUbiye mU masezeRano<br />

mpUzamahanGa yo<br />

kURwanya RUswa<br />

amasezerano ateganya ko<br />

igihugu cyayasinye kigomba<br />

guteganya ingingo zikwiye mu rwego rwo<br />

guteza imbere gukorera mu mucyo no<br />

kugaragaza ibyo ukora mu micungire myiza<br />

y’umutungo wa leta<br />

abahamwe n’icyaha cya<br />

RUswa<br />

Urutonde rugaragaza umwirondoro<br />

w’abahamwe n’ibyaha mu gihembwe cya<br />

gatatu n’icya kane umwaka wa 2010.<br />

impoRtant RUles and<br />

standaRds <strong>of</strong> ethics in local<br />

GoveRnment foR Good<br />

GoveRnance<br />

Pr<strong>of</strong>essional and public <strong>of</strong>ficers shall personally<br />

encourage, support and help o<strong>the</strong>rs<br />

to do <strong>the</strong> same.


4<br />

Basomyi ba ><br />

Twishimiye kubagezaho nimero idasanzwe y'ikinyamakuru cyanyu.<br />

isi yose aho iva ikagera yahagurukiye<br />

kurwanya no kurandura icyorezo<br />

cya ruswa kugira ngo yimakaze<br />

imiyoborere myiza. ibi bigaragazwa<br />

n’ishyirwaho ry’umunsi wihariye isi<br />

yose ikora ibikorwa byo kurwanya<br />

ruswa wemejwe n’icyemezo n°58/4<br />

cy’inteko rusange y’Umuryango<br />

w’abibumbye (onU) yateranye ku<br />

itariki ya 31 Ukwakira 2003 i merida<br />

mu Gihugu cya mexique, ukaba wizihizwa<br />

ku itariki ya 09 Ukuboza buri<br />

mwaka.<br />

IJAMBO RY’IBANZE<br />

Munyarwandakazi, Munyarwanda,<br />

ba inyangamugayo wange ruswa<br />

by’umwihariko, Urwego rw’Umuvunyi<br />

rwateganyije icyumweru cyihariye cyo<br />

kurwanya ruswa mu gihugu hose, kikarangwa<br />

n’ibikorwa binyuranye bigamije<br />

gukumira no kwamagana ruswa,<br />

birimo amarushanwa y’Uturere ku<br />

miyoborere myiza, amarushanwa<br />

y’abahanzi mu ndirimbo n’imivugo,<br />

gutera ibyapa no gutanga ibiganiro birimo<br />

ubutumwa bushishikariza abanyarwanda<br />

kwanga no gutunga agatoki<br />

ruswa, n’ibindi. icyo cyumweru gitangirizwa<br />

mu karere kabaye akambere<br />

mu gihugu mu bikorwa bigaragaza imiyoborere<br />

myiza, kigasozwa ku munsi<br />

mpuzamahanga wo kurwanya ruswa<br />

ku isi ku itariki ya 09 Ukuboza. Uyu<br />

mwaka icyo cyumweru cyatangijwe<br />

ku mugaragaro mu karere ka nyabihu<br />

mu ntara y’amajyaruguru ku itariki ya<br />

05/12/<strong>2011</strong>.<br />

banyarwandakazi, banyarwanda,<br />

Ruswa imunga imiyoborere myiza.<br />

ijambo imiyoborere myiza dukunze<br />

kurikoresha buri munsi ariko hari abatumva<br />

uburemere bwaryo. Uwambaye<br />

ikirezi ntamenya ko cyera. amateka<br />

y’u Rwanda, ariko cyane cyane<br />

ibyabaye muri jenoside yakorewe<br />

abatutsi mu mwaka wa 1994 byagombye<br />

gutuma buri munyarwanda<br />

atekereza, akanumva uburemere<br />

bw’imiyoborere myiza kandi akayigiramo<br />

uruhare. ibi byo si amateka, ni<br />

ibya vuba aha. ni nde wakwifuza gusubira<br />

muri ibyo bihe ?<br />

kurwanya ruswa ni urugamba rutoroshye<br />

rusaba ubunyangamugayo<br />

ndetse n’ubutwari. mu nomero ya<br />

18 twababwiraga ko gutinyuka kugaragaza<br />

umukozi cyangwa umuy-<br />

obozi urenganya abaturage cyangwa<br />

ubaka ruswa ari ubutwari kuko uba<br />

uniteguye guhangana n’ingaruka<br />

byakugiraho. Abakora amakosa ntibifuza<br />

ko ibyo bakora bijya ahagaragara,<br />

bityo ubigaragaje agahinduka umwanzi.<br />

Kenshi na kenshi umunyamafuti iyo<br />

ari umuyobozi ufite imbaraga azikoresha<br />

mu kwihimura ku muntu uvuze<br />

ikibi akora, bigatuma abandi bamutinya.<br />

Kuba inyangamugayo na byo<br />

ntibyoroshye kuko bisaba kwigomwa<br />

byinshi, ukiyemeza kwanga ikibi icyo<br />

ari cyo cyose no kuba indahemuka<br />

muri byose.<br />

Umuntu waka, utanga ruswa cyangwa<br />

uyibona itangwa akinumira ngo bitamuturukaho,<br />

nta bwangamugayo aba<br />

afite. Umuco gakondo udutoza kuba<br />

inyangamugayo, nyamara bamwe mu<br />

Banyarwanda ntibatinyuka kugaragariza<br />

abayobozi ibitagenda neza, ngo<br />

badahura n’ibibazo. abo si inyangamugayo.nta<br />

butwari bagira bwo kugaragaza<br />

ikibi.<br />

ni yo mpamvu kwiyemeza kurwanya<br />

ruswa aho iri hose ari ukuba inyangamugayo<br />

kuko uba urengeye benshi.<br />

Urwego rw’Umuvunyi ruragushishikariza<br />

kuba inyangamugayo wanga<br />

ruswa kandi uyitunga agatoki, ni<br />

bwo uzaba ugize uruhare nyakuri mu<br />

kwimakaza imiyoborere myiza duhora<br />

duhamagarira buri wese guhora atekereza<br />

ku byiza byayo.<br />

tubifurije umwaka mushya muhire<br />

wa 2012, uzatume dutera intambwe<br />

yisumbuye mu gukumira no kurwanya<br />

ruswa, twimakaza ubuyobozi bwiza.<br />

Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

Seasons' Greetings<br />

The <strong>of</strong>fice <strong>of</strong> The <strong>Ombudsman</strong> wishes<br />

<strong>the</strong> readers <strong>of</strong> Umuvunyi Magazine<br />

a Merry Christmas and a Prosperous<br />

New Year 2012


IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

U Rwanda rwaje ku mwanya wa mbere mu kurwanya<br />

ruswa mu karere ka Afurika y’Iburasirazuba<br />

Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

Amabendera y'Ibihugu biri mu ihuriro ry'Ibihugu biri mu Karere k'Iburasirazuba bw'Afurika. Uhereye i bumoso ( Ibendera rya East Afurika, Uburundi, Kenya,<br />

A<br />

U Rwanda, Tanzaniya, Uganda.<br />

nk’uko bigaragazwa n’icyegeranyo<br />

cyashyizwe ahagaragara na east african<br />

bribery index <strong>2011</strong>, icyegeranyo<br />

kigaragaza uko ibihugu biri mu karere<br />

ka afurika y’iburasirazuba bihagaze<br />

mu kurwanya ruswa, igihugu kiza ku<br />

mwanya wa mbere mu kurangwamo<br />

ruswa cyane ni u burundi, buri ku kigero<br />

cya 37.9%, mu gihe mu mwaka ushize<br />

bwari ku kigero cya 36.7% ; Uganda<br />

iza ku mwanya wa kabiri na 33.9% mu<br />

gihe umwaka ushize wa 2010 bwari ku<br />

kigero cya 33%, tanzania iza ku mwanya<br />

wa 3 na 31.6% ivuye kuri 28.8% ;<br />

kenya iza ku mwanya wa kane na 28.8%<br />

ivuye kuri 31.9 mu 2010. U Rwanda ru-<br />

gaheruka kuri urwo rutonde kuko ruri<br />

ku kigero cya 5.1% mu gihe umwaka<br />

ushize rwari ku kigero cya 6.6%, buvuze<br />

ko ari cyo gihugu cyo mu karere kirangwamo<br />

ruswa nke kurusha ibindi.<br />

muri iyi raporo u Rwanda nirwo rugaragaza<br />

isura nziza. 2.4% gusa<br />

by’abanyarwanda basubije ko igihugu<br />

kirimo ruswa ikabije, mu gihe 36.8%<br />

muri tanzania aribo basubije batyo ku<br />

gihugu cyabo, muri kenya baba 44%,<br />

muri Uganda baba 51.3% naho mu burundi<br />

baba 53.1%.<br />

mu bijyanye n’inzego zigamije gukurikirana<br />

abarangwa na ruswa, u Rwan-<br />

da rwaje ku isonga n’amanota 93%<br />

by’abasubiza ko guverinoma yabo ifite<br />

imbaraga zihagije muri icyo gikorwa.<br />

ibi bikaba bitandukanye cyane n’ iby’<br />

abatuye Uganda basubije kuko 61%<br />

bavuze ko guverinoma yabo nta mbaraga<br />

igaragaza mu kurwanya uyu muco<br />

mubi. 45.4% muri kenya nibo banenze<br />

guverinoma yabo, mu gihe 47.3% mu<br />

burundi aribo bagaragaje ko nta rutege<br />

guverinoma yabo ifite mu kurwanya<br />

ruswa.<br />

Byanditswe NZEYIMANA Nadège<br />

U Rwanda rwabaye u rwa kane mu kurwanya ruswa muri afurika<br />

mu cyegeranyo cyasohowe na<br />

banki y’isi kivuga ko mu mwaka<br />

wa 2010, mu bihugu 53 bya<br />

afurika , u Rwanda rwaje ku<br />

mwanya wa kane mu kurwanya<br />

ruswa .<br />

U Rwanda ruri ku mwanya wa<br />

kane, botswana iza ku mwanya<br />

wa mbere na 79,8%, cape<br />

verde ku wa kabiri na 74,6<br />

%, Mauritius ku wa gatatu na<br />

73,2%, u Rwanda rukaba u rwa<br />

kane na 70,8%.<br />

U Rwanda rukaba rugenda<br />

rutera imbere buri mwaka mu<br />

kurwanya ruswa kuko muri<br />

2006 u Rwanda rwari rwagize<br />

20,0% none mu mwaka wa<br />

2010 U Rwanda rugeze kuri<br />

70,8%.<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

mu cyumweru cyo kurwanya ruswa<br />

cyabaye mu mwaka wa 2010, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwateguye amarushanwa<br />

y’indirimbo n’imivugo<br />

kugira ngo abaturarwanda mu gukora<br />

ibihangano byabo bigireho inshingano<br />

z’Urwego rw’Umuvunyi ndetse<br />

n’uruhare rwabo mu gukumira no<br />

kurwanya ruswa n’akarengane.<br />

mu rwego rwo gushishikariza cyane<br />

cyane urubyiruko ruri mu<br />

mashuri kugira uruhare mu kurwanya<br />

ruswa n'akarengane , Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwagiye ruhemba<br />

abanyeshuri bitabiriye amarushanwa<br />

ndetse bakanayatsinda.<br />

ni muri urwo rwego ku wa gatanu<br />

tariki ya 21/10/<strong>2011</strong>, Urwego<br />

rw’Umuvunyi ruhagarariwe na<br />

bwana Rumaziminsi ntagwabira<br />

seraphin rwashyikirije igihembo cya<br />

Laptop Nishimwe Yvette, umuvugo<br />

we ukaba warabaye u wa mbere mu<br />

karere ka kicukiro, uba uwa gatatu<br />

mu mujyi wa kigali.<br />

bwana Rumaziminsi ntagwabira<br />

seraphin akaba yarashishikarije<br />

abanyeshuri ba fawe Girls school<br />

kwitabira amarushanwa y’uyu mwaka<br />

Urwego rw’ Umuvunyi rwateguye<br />

ndetse ababwira ko ari bo bagomba<br />

kuba urugero rwiza mu kurwanya<br />

ruswa kuko ari bo bayobozi b’ejo<br />

hazaza kandi akaba ari umuco bagomba<br />

kugira bakiri bato.<br />

IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwahaye laptop umunyeshuri<br />

watsinze mu marushanwa y’imivugo<br />

Bwana Rumaziminsi Ntagwabira Seraphin, umuyobozi mw'Ishami rishinzwe gukumira no kurwanya<br />

akarengane ashyikiriza laptop Ishimwe Yvette<br />

Ufite igitekerezo, ikibazo , icyifuzo ndetse n'inama ushaka kugeza ku bwanditsi<br />

bw'ikinyamakuru Umuvunyi Magazine , bwandikire kuri: BP: 6269, email: <strong>magazine</strong>@<br />

ombudsman.gov.rw cg se Tél: 0788305881 / 0788455701 / 0788479380<br />

6 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

7


IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Uwahoze ari Umuvunyi Mukuru<br />

yashoje manda ye agirwa senateri<br />

tariki ya 06/10/<strong>2011</strong> nibwo nyakubahwa<br />

perezida wa Repubulika paul kaGame<br />

ashingiye ku bubasha ahabwa n’itegeko<br />

nshinga rya Repubulika y’u Rwanda ryo<br />

ku wa 04 kamena 2003 nk’uko ryavuguruwe<br />

kugeza ubu yashyizeho abasenateri<br />

bane barimo honorable tito RUtaRemaRa<br />

wahoze ari Umuvunyi mukuru.<br />

nyakubahwa tito RUtaRemaRa akaba<br />

yari amaze imyaka umunani (8) ayoboye<br />

Urwego rw’Umuvunyi (2003-<strong>2011</strong>). ingingo<br />

ya kane y’itegeko n°25/2003 ryo ku wa<br />

15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere<br />

y'Urwego rw'Umuvunyi nk'uko ryahinduwe<br />

kandi rikuzuzwa n'itegeko n°17/2005<br />

ryo ku wa 18/08/2005 riteganya ko Umuvunyi<br />

mukuru agira manda y’imyaka ine<br />

ishobora kongerwa rimwe gusa.<br />

kimwe n’abavunyi bungirije, Umuvunyi<br />

mukuru agomba kuba azwiho kuba inyangamugayo,<br />

afite ubushishozi ndetse<br />

n’ubushobozi bwo kurangiza inshingano<br />

ze.<br />

inshingano z’Umuvunyi mukuru zikaba<br />

ari izi zikurikira:<br />

1° Guhuza no kuyobora imirimo<br />

y’Urwego mu buryo inshingano zarwo<br />

zose zuzuzwa;<br />

2° Guhagararira no kuvugira Urwego mu<br />

nzego zose z'igihugu no mu mahanga;<br />

3° Gutumira no kuyobora inama<br />

z'Urwego;<br />

4° Gutanga raporo mu nzego ziteganyijwe<br />

n’itegeko rishyiraho Urwego<br />

rw’Umuvunyi;<br />

5° kumenyesha ibyemezo abo bigenewe;<br />

6° gukurikirana ishyirwa mu bikorwa<br />

ry'ibyemezo byafashwe;<br />

7° kwakira imenyekanishamutungo<br />

ry'abavugwa mu ngingo ya 7-4° y'iryo<br />

tegeko;<br />

8º Kugira inama abanyapolitiki<br />

n’abayobozi ku myitwarire ishobora<br />

gutesha agaciro imirimo bashinzwe.<br />

muri manda ebyiri z’imyaka ine ine (imyaka<br />

umunani) Umuvunyi mukuru tito-<br />

TUZAHARANIRA KUGERA IKIRENGE MU CYAWE<br />

Senateri Tito Rutaremara ashyikirizwa impano iriho ifoto y' abakozi b" Urwego rw'Umuvunyi bose<br />

RUtaRemaRa yamaze ayobora Urwego<br />

rw’Umuvunyi yarugejeje kuri byinshi<br />

bishimishije.<br />

Isura nziza imbere y’abanyarwanda<br />

bose.<br />

mu gihe yamaze ayobora Urwego<br />

rw’Umuvunyi, honorable tito RUtaRemaRa<br />

yatumye abaturage barushaho<br />

kurwibonamo nk’igisubizo ku butabera<br />

butabogama, bubarengera ku bibazo<br />

by’akarengane, ruswa n’ibindi byaha bifitanye<br />

isano na yo.<br />

ibi byagaragariye mu buryo abaturage<br />

bagana Urwego rw’Umuvunyi baturuka<br />

hirya no hino mu gihugu barusaba ngo<br />

rubarenganure. ibi ariko Urwego rwagiye<br />

rubigeraho nyuma y’aho rufashe gahunda<br />

yo kwegera abaturage rubasanga iwabo<br />

ku mirenge rukakira ibibazo byabo bigakemurwa<br />

ku bufatanye bw’abayobozi<br />

b’inzego z’ibanze.<br />

Kongera ububasha bw’Urwego<br />

rw’Umuvunyi<br />

mu gihe tito RUtaRemaRa yamaze ayobora<br />

Urwego rw’Umuvunyi, itegeko<br />

rishyiraho Urwego rw’Umuvunyi ryagiye<br />

rivugururwa kugira ngo rurusheho<br />

guhangana n’ibibazo rugezwaho no kugira<br />

ububasha n’ubushobozi cyane cyane<br />

mu bijyanye no gukurikirana no gushyira<br />

mu bikorwa ibyemezo byarwo.<br />

Ni muri urwo rwego Iteka rya Minisitiri<br />

n°67 ryo ku wa 05/05/2009 ryahaye<br />

ububasha bw’ubugenzacyaha abakozi<br />

b’Urwego rw’Umuvunyi. ibi bikaba<br />

byaratumye basigaye bategura dosiye<br />

z’ibibazo bagenzuye bakazishyikiriza<br />

ubushinjacyaha kugira ngo buzikurikirane<br />

mu nkiko buziregera.<br />

ikindi gishimishije ni uko honorable tito<br />

RUtaRemaRa ashoje manda ye Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwiteguye guhabwa ububasha<br />

bw’ubushinjacyaha n’ubundi bubasha<br />

buzarufasha kuzuza inshingano zarwo.<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Umushinga wabwo ukaba magingo aya<br />

urimo gusuzumirwa muri komisiyo ya<br />

politiki, uburinganire, ubwuzuzanye<br />

bw’abagabo n’abagore mu iterambere<br />

ry’igihugu mu nteko ishinga amategeko.<br />

Gutsura umubano n’imiryango nyarwanda<br />

na mpuzamahanga<br />

mu rwego rwo kwagurira amarembo Urwego<br />

rw’Umuvunyi, nyakubahwa tito<br />

RUtaRemaRa yarufashije gukorana<br />

amasezerano y’ubufatanye (memorandum<br />

<strong>of</strong> Understanding) n’imiryango<br />

n’amashyirahamwe nyarwanda asangiye<br />

inshingano n’Urwego rw’Umuvunyi. aha<br />

twavuga Umuryango transparency Rwanda<br />

ufite mu nshingano zawo kurwanya<br />

ruswa, Umuryango nyarwanda ugamije<br />

iterambere rirambye (Rwanda Initiative<br />

for substainable development Risd), eeR<br />

diocèse ya kibungo na diocèse ya Gahini<br />

n’izindi.<br />

mu rwego mpuzamahanga, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwinjiye mu ishyirahamwe<br />

ry’ibihugu bya afurika y’Uburasirazuba<br />

bigamije kurwanya ruswa (east african<br />

Association <strong>of</strong> Anti-Corruption Authorities),<br />

Umuryango Mpuzamahanga ushinzwe<br />

kurwanya ruswa Unodc.<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwemerewe kandi<br />

kuba umunyamuryango w’Umuryango<br />

mpuzamahanga w’abavunyi (international<br />

Organization <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>Ombudsman</strong>/<br />

Organisation International des Ombuds-<br />

man)<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakoranye<br />

amasezerano y’ubufatanye n’inzego zo<br />

mu bindi bihugu zifite mu nshingano<br />

zazo kurwanya akarengane ndetse na<br />

ruswa. aha twavuga nk’amasezerano<br />

y’ubufatanye rwasinye n’Urwego<br />

rw’Umuhuza mu gihugu cy’u burundi,<br />

ayo rwagiranye n’Urwego rw’Umuvunyi<br />

mu gihugu cy’Ubuholandi, n'icya Etiyopiya.<br />

Kongerera ubumenyi abakozi<br />

mu rwego rwo kongerera ubushobozi<br />

abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi, hateguwe<br />

amahugurwa menshi ku bakozi barwo<br />

hagamijwe kubafasha kugira ubushobozi<br />

bw’ingenzi kugira ngo barusheho kuzuza<br />

neza inshingano zabo. amwe muri ayo<br />

mahugurwa twavuga nko kumenya gutega<br />

amatwi abakugana, gutanga serivisi<br />

nziza kandi yihuse, gusesengura ibibazo,<br />

gukora iperereza icukumbuye, gukemura<br />

amakimbirane, gutegura inyandiko<br />

z’ubugenzacyaha ndetse n’amahugurwa<br />

mu ikoranabuhanga n’indimi. abakozi<br />

b’Urwego rw’Umuvunyi bagiye bakurikira<br />

amwe muri ayo mahugurwa mu bihugu<br />

bya afurika y’epfo (gukemura amakimbirane),<br />

hong kong (kurwanya ruswa),<br />

maroc, swaziland...abakozi b’Urwego<br />

rw’Umuvunyi bafashijwe kongera ubumenyi<br />

bishyurirwa gukora icyiciro cya kabiri<br />

n’icya gatatu mu bijyanye n’amategeko<br />

IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />

no mu micungire y’umutungo kugira ngo<br />

barusheho kubona ubumenyi buhagije<br />

bwabafasha kunoza umurimo wabo.<br />

Umurage utazibagirana: kugira icyerekezo,<br />

guhanga ibishya, gukunda umurimo,<br />

kwicisha bugufi no gutega amatwi.<br />

mu gihe yamaze ku buyobozi bw’Urwego<br />

rw’Umuvunyi, nyakubahwa tito RUtaRemaRa<br />

yatoje abo bakoranye imico myiza<br />

ishingiye ku ndangagaciro nyarwanda<br />

zirimo gukunda umurimo, ukawitangira,<br />

ukawunoza, ukawurangiriza igihe; kugira<br />

icyerekezo (viziyo) ukareberera Urwego<br />

ejo hazaza harwo bityo ukabasha no guhanga<br />

ibishya byarushaho kuruhesha<br />

cya cyubahiro n’ishusho nziza byatuma<br />

abaturage bakomeza kurwibonamo. ibi<br />

bigaragarira muri kwa kwakira neza abarugana<br />

bahabwa serivisi nziza kandi zihuse<br />

igihe cyose barwiyambaje.<br />

"nyakubahwa tito RUtaRemaRa ni<br />

Umuvunyi mukuru Uhoraho" ibi ni ibyagarutsweho<br />

n’imbaga yitabiriye imihango<br />

yo gusezera ku mugaragaro uwahoze ari<br />

Umuvunyi mukuru tito RUtaRemaRa. iki<br />

gikorwa kikaba cyarabaye ku wa gatandatu<br />

tariki ya 12/11/<strong>2011</strong> muri la palisse,<br />

mu murenge wa Gashora, akarere ka bugesera.<br />

Ibirori bikaba byaritabiriwe na Minisitiri<br />

muri perezidansi ya Repubulika madamu<br />

8 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

9<br />

ujuucc<br />

Bamwe mu bashyitsi bakuru bari bitabiriye umuhango wo gusezera ku wari Umuvunyi Mukuru Tito Rutaremara


IBIKORWA BY'URWEGO RW'UMUVUNYI<br />

TUGIREYEZU Venantie wari n’Umushyitsi<br />

mukuru, Umushinjacyaha mukuru wa Repubulika<br />

Bwana NGOGA Martin, n’izindi<br />

nshuti n’imiryango by’abakozi b’Urwego<br />

rw’Umuvunyi barimo senateri perina<br />

mukankusi , Uwahoze ari Umuvunyi<br />

wungirije akaba ubu ari Umunyamabanga<br />

mukuru mu nteko ishinga amategeko<br />

madamu mUkaRURanGwa immaculée,<br />

Umucamanza mu Rukiko rw’ikirenga<br />

madamu mUkamUlisa marie thérèse<br />

ndetse n’Umunyamabanga nshingwabikorwa<br />

wa transparency Rwanda bwana<br />

mUpiGanyi appolinaire.<br />

ibirori byasusurukijwe n’itorero Garuka<br />

Urebe ryo mu karere ka Rwamagana na<br />

orchestre ry’indirimbo nyarwanda zikunzwe<br />

cyane kwitwa karahanyuze.<br />

Mu ijambo rya Minisitiri Madamu TU-<br />

GIREYEZU Venantie wari Umushyitsi<br />

mukuru yavuze ko honorable tito RUtaRemaRa<br />

ari mu banyarwanda bazwiho<br />

ubunyangamugayo, gukunda igihugu,<br />

kugira viziyo n’ibitekerezo byubaka, ati<br />

ibi byagaragariye mu mirimo yose yagiye<br />

akora. Ati rero ntibitangaje kuba yarabashije<br />

kubakira fondation itajegajega<br />

Urwego rw’Umuvunyi.<br />

Umuvunyi wungirije akaba ari<br />

n’Umuvunyi mukuru w'Umusigire bwana<br />

NZINDUKIYIMANA Augustin yavuze ko<br />

honorable tito RUtaRemaRa yagejeje<br />

Urwego rw’Umuvunyi kuri byinshi yaba<br />

mu rwego rwo kuruhesha ububasha mu<br />

mategeko no kurushakira ubushobozi<br />

buhagije kugirango rubashe guhangana<br />

n’ibibazo by’akarengane na ruswa.<br />

yavuze ko umurage wa honorable tito<br />

RUtaRemaRa wo kugira icyerekezo,<br />

kurangwa n’ukuri, gukunda umurimo no<br />

kwihutisha akazi, kwihugura igihe cyose,<br />

kwicisha bugufi n’ibindi byinshi bitazibagirana<br />

kandi ko bizakomeza kubera Urwego<br />

rw’Umuvunyi urumuri rutazima. Ati<br />

”tukwijeje ko tutazagutenguha”<br />

mu izina ryabahoze ari abakozi b’Urwego<br />

rw’Umuvunyi madamu mUkaRURanGwa<br />

immaculée wahoze ari Umuvunyi<br />

wungirije yavuze ko muzehe tito RUtaRemaRa<br />

bamwigiyeho byinshi bishim-<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Umuvunyi Mukuru w'Umusigire Bwana Nzindukiyimana Augustin ashyikiriza impano Senateri Tito<br />

Rutaremara imushimira ku buryo yayoboye neza Urwego rw'Umuvunyi<br />

ije birimo gukorera ku ntego, gukunda<br />

abantu, kureba kure, kutagira stress ...mu<br />

kugaragaza uko ibi byakozwe yagize ati ”<br />

ndibuka mu gihe twe twabaga duhugiye<br />

mu kwakira no gukemura ibibazo, we<br />

yagiraga atya akatubwira ati mureke<br />

turebe uko dukorana n’urubyiruko mu<br />

mashuri yisumbuye na kaminuza mu kuruhugura<br />

no kurutoza gukurana umuco<br />

w’ubunyangamugayo no kurwanya akarengane<br />

na ruswa, nibwo hagiyeho za<br />

anti-corruption clubs ndetse hashyirwaho<br />

na za cyber café; ati hagiyeho uburyo bwo<br />

korohereza abaturage ingendo, nibwo<br />

hagiyeho gahunda yo kwakirira ibibazo<br />

mu mirenge iwabo bigakemurwa ku bufatanye<br />

n’inzego z’ubuyobozi bw’ibanze<br />

n’ibindi.<br />

mu ijambo rye honorable tito RUtaRemaRa<br />

yashimiye amagambo meza yamuvuzweho,<br />

ati ariko ibyiza byose ni mwe<br />

mwese mbikesha, nta kintu na kimwe nari<br />

kugeraho mutabigizemo uruhare.<br />

yasabye abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi<br />

gukomeza kurangwa no gukunda umurimo,<br />

guharanira kuwunoza, kuba<br />

iteka inyangamugayo no kurangwa<br />

n’indangagaciro nyarwanda. Ati mbijeje<br />

ko naho nagiye (muri sena) nzakomeza<br />

kubaba hafi no kubakorera ubuvugizi igihe<br />

cyose bizaba ari ngombwa.<br />

ibirori byaranzwe kandi n’impano nyinshi<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwageneye<br />

Uyu mwana yavugiraga umuvugo Uwahoze ari<br />

Umuvunyi Mukuru mu muhango wo kumusezeraho<br />

honorable tito RUtaRemaRa zikaba zigaragaza<br />

ibihe bitandukanye byaranze<br />

imyaka umunani yabaye Umuvunyi mukuru<br />

wa mbere w’u Rwanda.<br />

Byanditswe na Mugisha Jules.<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Gahunda y’Urwego rw’Umuvunyi ijyanye<br />

n’icyumweru cyo kurwanya akarengane yakomereje<br />

mu Karere ka RUHANGO guhera<br />

ku itariki ya 03 kugeza ku itariki ya 08 Ukwakira<br />

<strong>2011</strong> no mu Karere ka RWAMAGA-<br />

NA guhera ku itariki ya 10 kugeza ku itariki<br />

ya 15 Ukwakira <strong>2011</strong>. Utu Turere twombi<br />

twasuwe nyuma yo kugenderera Akarere ka<br />

RUBAVU n’Akarere ka MUSANZE.<br />

Hashingiwe ku ngingo ya 3 y’Itegeko nº<br />

17/2005 ryo ku wa 18/08/2005 rihindura<br />

kandi ryuzuza Itegeko nº 25/2003<br />

ryo ku wa 15/08/2003 rigena imiterere<br />

n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi ivuga<br />

ko Urwego rw’Umuvunyi rushinzwe kwakira<br />

no gusuzuma (...) ibirego by’abantu<br />

ku giti cyabo n’iby’amashyirahamwe yigenga,<br />

byerekeye ibikorwa by’abakozi ba<br />

Leta, iby’inzego zayo n’iby’abikorera ku<br />

giti cyabo, no gukangurira abo bakozi n’izo<br />

nzego gushakira umuti ibyo bibazo iyo rusanze<br />

bifite ishingiro, Urwego rw’Umuvunyi<br />

rwakiriye ibibazo bigera kuri 526 mu Karere<br />

ka RUHANGO n’ibindi bigera kuri 530<br />

mu Karere ka RWAMAGANA. Ibi bibazo<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye mu gihe<br />

cy’ibyumweru bibiri akaba ari 1056, bikaba<br />

bijya kungana na 1/2 cy’ibibazo byose Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwakiriye mu mwaka<br />

ushize wa 2010-<strong>2011</strong> muri gahunda yo<br />

kwakirira ibibazo by’akarengane ku biro<br />

by’Uturere abaturage batuyemo. Nk’uko<br />

bikubiye muri Raporo y’ibikorwa by’Urwego<br />

rw’Umuvunyi yo mu 2010-<strong>2011</strong>, ibibazo byose<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye ku biro<br />

by’Uturere muri uwo mwaka ni 2.862.<br />

TURWANYE AKARENGANE<br />

Urwego rw’<strong>umuvunyi</strong> rukomeje<br />

gusanga abaturage aho batuye<br />

Nzabamwita Anaclet<br />

IBIBAZO BYAGIYE BIGARAGARA MU CYUM-<br />

WERU CYO KURWANYA AKARENGANE<br />

kudashyira mu bikorwa ibyemezo by’inkiko<br />

nkana binyuranyije n’itegeko nshinga rya Repubulika<br />

y’u Rwanda bikanakurura ingeso ya<br />

ruswa no kurenganya abaturarwanda:<br />

hashingiwe ku miterere n’ibyiciro by’ibibazo<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye mu turere<br />

twa RUhanGo na RwamaGana, abaturage<br />

benshi bakunze kugaragariza Urwego<br />

rw’Umuvunyi ko baburanye imanza, bagatsinda<br />

ariko ntibahabwe ibyo batsindiye<br />

mu nkiko. igika cya 10 cy’irangashingiro<br />

ry’itegeko nshinga rya Repubulika y’u<br />

Rwanda ryo ku wa 04 kamena 2003 nk’uko<br />

ryavuguruwe kugeza ubu, kivuga ko aban-<br />

yarwanda biyemeje ko haba uburenganzira<br />

bungana mu banyarwanda (...). iyo umuturage<br />

yaburanye mu rukiko agatsinda, umwanzuro<br />

w’urukiko ugashyirwaho kashe mpuruza,<br />

urwo rubanza ruba rugomba kurangizwa.<br />

ingingo ya 192 y’itegeko n°18/2004 ryo ku<br />

wa 20/06/2004 ryerekeye imiburanishirize<br />

y’imanza z’imbonezamubano, iz’ubucuruzi,<br />

iz’umurimo n’ubutegetsi nk’uko ryavuguruwe<br />

kugeza ubu, ivuga ko irangiza ry’imanza<br />

n’iry’inyandiko rigamije guha uwatsinze ibintu<br />

afitiye uburenganzira bwo guhabwa, akabibona<br />

ubwabyo cyangwa akabona ingurane.<br />

iyo umuturage yamaze gutsinda mu rubanza<br />

rutakijuririwe ntirurangizwe, abo yasabye<br />

kururangiza kandi biri mu nshingano zabo<br />

ntibamugaragarize inzitizi zituma rutarangizwa,<br />

uwo muturage aba yarenganye. Abafite<br />

iyo nshingano yo kurangiza imanza bakaba<br />

bakangurirwa kongera imbaraga n’umurego<br />

muri iki kigorwa kubera ko kutarangirizwa<br />

urubanza ari rwo rugero rudashidikanywaho<br />

rugaragaza ko abaturage baba bavukijwe<br />

uburenganzira bwabo.<br />

mu gihe cya gahunda y’icyumweru cyo<br />

kurwanya akarengane mu turere twa RUhanGo<br />

na RwamaGana, abaturage bagaragarije<br />

kandi Urwego rw’Umuvunyi ko mu<br />

Umunyamabanga Uhoraho mu Rwego rw'Umuvunyi Bwana Mbarubukeye Xavier yakira ibibazo<br />

by'abaturage mu Karere ka Ruhango<br />

nzego z’ibanze, abayobozi bamwe bakigurisha<br />

abaturage serivisi ubusanzwe zitangirwa<br />

ubuntu! bamwe mu batanze ibibazo<br />

by’akarengane bagaragaje ko hari aho bishyuzwa<br />

amafaranga y’urugendo, umuyobozi ugiye<br />

kurangiza urubanza agasaba ko uwasabye<br />

ko rurangizwa abanza kumwishyura amafaranga<br />

yo gukodesha moto yo kumugeza aho<br />

imitungo irangirizwaho urubanza iherereye.<br />

abaturage batanze bene ibi bibazo, basoba-<br />

10 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

11


TURWANYE AKARENGANE<br />

uuukjhjkcxhk Umuvunyi<br />

Wungirije ushinzwe gukumira no kurwanya akarengane yakira ibibazo by'abaturage mu Karere ka Rwamagana<br />

nuriwe ko nta kiguzi bakwiye gutanga kuri<br />

serivisi yo kurangirizwa urubanza iyo bikozwe<br />

n’abahesha b’inkiko ba leta. Gusaba abo<br />

baturage kwishyura amafaranga yo gukodesha<br />

moto mbere cyangwa nyuma yo kubarangiriza<br />

urubanza ni bumwe mu buryo bwo<br />

kubajijisha abo bayobozi baba bakoresheje<br />

kugira ngo abaturage batumva ko batanze<br />

ruswa. ingingo ya 10 y’itegeko n° 23/2003<br />

ryo ku wa 07/08/2003 ryerekeye gukumira,<br />

kurwanya no guhana ruswa n’ibyaha bifitanye<br />

isano na yo, iteganya ko azahanishwa<br />

igihano cy’igifungo kuva ku myaka 2 kugeza<br />

ku myaka 5 n’ihazabu y’amafaranga yikubye<br />

inshuro 2 kugeza ku 10 z’agaciro k’indonke<br />

yatse , umuntu wese uzaba yasabye, ku<br />

buryo bweruye cyangwa buteruye, yakiriye,<br />

ku buryo buziguye cyangwa butaziguye, impano<br />

cyangwa indonke iyo ari yo yose, kuri<br />

we cyangwa ku wundi muntu cyangwa uzaba<br />

yemeye amasezerano yabyo kugira ngo abone<br />

kugira icyo akora kiri mu mirimo ashinzwe<br />

cyangwa yifashishije imirimo ye. abaturage<br />

basabwa n’abayobozi gutanga bene ayo mafaranga<br />

adatangiwe inyandiko (quittance)<br />

bagiriwe inama yo kutayatanga batabanje<br />

kubigeza ku buyobozi bukuriye abayobozi<br />

bayasaba kubera ko ari ukubagusha mu<br />

mutego wa ruswa. bagaragarijwe kandi ko,<br />

nk’uko itegeko ribiteganya, uwatanze ruswa<br />

n’uwayakiriye bahanwa kimwe.<br />

imyanzURo yose iRiho kashe mpURUza<br />

siko bURi Gihe ikoReRwa iRanGizaRUbanza<br />

icyiciro cy’abandi baturage cyagaragarije<br />

Urwego rw’Umuvunyi imyanzuro y’imanza,<br />

abafite iyo myanzuro bavuga ko imanza zabo<br />

bazishyikirije ubuyobozi ngo zirangizwe ntibikorwe<br />

kandi baraziburanye bagatsinda<br />

ndetse zigashyirwaho kashe mpuruza. iyo<br />

umuntu asesenguye neza imyanzuro bagaragaje<br />

asanga iki cyiciro gikubiyemo imanza<br />

zaburanishijwe ariko urukiko ntirufate umwanzuro<br />

ku kiburanwa kubera impamvu<br />

zinyuranye zijyanye no kutubahiriza ibiteganyijwe<br />

mu mategeko. mu myanzuro y’izo<br />

manza hakunze kugaragaramo umwanzuro<br />

uvuga ko ikirego kitakiriwe ngo gisuzumwe<br />

kubera impamvu urukiko ruba rwagaragaje.<br />

abaturage bakunze gufata mu mutwe umwanzuro<br />

umwe gusa ugaragaza uwatsinze<br />

n’uwatsinzwe mu rubanza, indi myanzuro<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

ntibayiteho. Abaturage bo muri iki cyiciro<br />

basobanuriwe ko bene izo manza zitarangizwa<br />

kubera ko urukiko ruba rutafashe<br />

umwanzuro ku mutungo uburanwa, ngo<br />

rugaragaze uwawutsindiye, bagirwa inama<br />

yo kongera gutanga ikirego bundi bushya<br />

bubahiriza ibyo urukiko ruba rwagaragaje<br />

mu mpamvu zatumye ikirego kitakirwa ngo<br />

gisuzumwe mu mizi yacyo.<br />

icyiciro twasorezaho kuri iki kibazo cyo kutarangiza<br />

imanza kigizwe n’abaturage bagejeje<br />

ku Rwego rw’Umuvunyi imyanzuro y’inkiko<br />

iriho kashe mpuruza ariko umuntu yasesengura<br />

neza incarubanza abo baturage bafite<br />

agasanga imyanzuro yashyizweho kashe<br />

mpuruza atari imyanzuro y’umwimerere<br />

igomba kurangirizwaho urubanza. bene<br />

iyo myanzuro igaragaraho ibimenyetso byerekana<br />

ko abayifite bayibonye mu buryo<br />

bw’uburiganya ivanywe mu madosiye<br />

y’imanza zajuririwe mu nkiko. abaturage<br />

basobanuriwe ko bene izo manza zitarangizwa<br />

ahubwo abagize uruhare muri ubwo<br />

buriganya baba bagomba gukurikiranwa<br />

n’inzego zibishinzwe bagahanirwa iyo myitwarire.<br />

kutarangiza imanza nkana cyangwa kuz-<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

irangiza nabi bica icyuho hagati y’abaturage<br />

n’ubuyobozi<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye kandi<br />

abaturage bagaragaje ko hari igihe imanza<br />

zirangizwa ariko ababuranyi bombi ntibashobore<br />

kumvikana ku buryo zarangijwe,<br />

bigakurura impaka hagati y’abo baburanyi<br />

ubwabo no hagati yabo n’inzego z’ubuyobozi<br />

ziba zigomba gukomeza kubumbatira umutekano<br />

wabo. Umuntu yasangaga ibibazo<br />

bishingiye ku kuntu izo manza zabaga zararangijwe<br />

byarakuruye umwuka mubi hagati<br />

y’abaturage babifite n’abayobozi, bikagaragazwa<br />

cyane cyane n’imvugo ibuzemo ubupfura<br />

abo baturage bakoreshaga iyo babaga<br />

bagaragaza ibibazo byabo cyangwa bahawe<br />

umwanya ngo bagire icyo bavuga ku bisobanuro<br />

byabaga byatanzwe n’abayobozi. ingingo<br />

ya 219 y’itegeko n°18/2004 ryo ku wa<br />

20/06/2004 ryavuzwe haruguru nk’uko ryavuguruwe<br />

kugeza ubu, iteganya ko impaka<br />

zivutse mu irangizwa ry’urubanza zikemurwa<br />

n’urukiko rwaruciye bwa nyuma (...), rukagaragaza<br />

umwanzuro warwo mu gihe kitarenze<br />

iminsi cumi n’itanu (15) guhera igihe urukiko<br />

rwakiriye ikirego. Bene izo manza ntizijuririrwa.<br />

Abaturage batishimiye uko imanza zabo zarangijwe<br />

bagiriwe inama yo kujya gutanga<br />

ikirego mu nkiko zaciye izo manza bwa<br />

nyuma, umwanzuro wazo wazagaragaza ko<br />

zarangijwe nabi bigakosorwa ariko izo nkiko<br />

zakwemeza ko imanza zarangijwe uko bikwiye<br />

bakubahiriza ibyemezo byafashwe. ingorane<br />

zavukaga cyane cyane iyo byabaga<br />

bigeze ku irangizwa ry’ibyemezo by’inkiko<br />

Gacaca, aho abaturage bamwe bagaragaje<br />

ko hari ubwo abahesha b’inkiko, cyane cyane<br />

ab’umwuga, bazaga gushyira mu bikorwa<br />

ibyo byemezo bagateza cyamunara imitungo<br />

y’umuryango wose kandi uwangije imitungo<br />

mu gihe cya jenoside yakorewe abatutsi mu<br />

mwaka wa 1994, igihe yakoraga ibyo byaha<br />

yari afite imyaka y’ubukure ariko akiri ingaragu.<br />

abo baturage bagaragaje ko batumva<br />

ukuntu imitungo y’ababyeyi b’uwo mwana<br />

yakoreshwa mu kwishyura ingaruka z’ibyaha<br />

byakozwe n’umwana umwe igihe abo babyeyi<br />

bafite abandi bana badafite icyo bakurikiranyweho.<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwasobanuriye<br />

abaturage ko icyaha ari gatozi, basobanurirwa<br />

ko n’igihe cy’uburyozwacyaha, imitungo<br />

ikoreshwa ari iy’uwakoze icyaha, keretse<br />

iyo uwakoze icyaha atari yujuje imyaka<br />

y’ubukure. icyo gihe uburyozwacyaha bureba<br />

ababyeyi be cyangwa abamushinzwe<br />

igihe adafite ababyeyi. Abasanga bafite ibimenyetso<br />

bigaragaza ko imitungo yabo yakoreshejwe<br />

mu kurangiza imanza badafitemo<br />

uruhare, bafite uburenganzira bwo gutanga<br />

ikirego mu nkiko zisanzwe bakagaragaza ko<br />

TURWANYE AKARENGANE<br />

imitungo yabo yakoreshejwe mu kurangiza<br />

imanza badafitemo uruhare, izo nkiko zikagifataho<br />

umwanzuro.<br />

Umwanzuro<br />

iyi gahunda y’icyumweru cyo kurwanya akarengane<br />

muri buri Karere ifite umwihariko<br />

wo kurenganura abaturage benshi bari baravukijwe<br />

uburenganzira bwo kugeza ibibazo<br />

byabo ku Rwego rw’Umuvunyi bitewe no<br />

kugira intege nke. iyi gahunda kandi yavanyeho<br />

inzitizi y’urugendo rurerure rwatumaga<br />

bamwe mu bafite ibibazo by’akarengane bahitamo<br />

kwibanira na byo bakumva ko ahari<br />

bo baremewe kurengana.<br />

Urwego rw’Umuvunyi rurashima abaturage<br />

Umuvunyi Wingirije uwa kabiri i buryo , Mayor w'AKarere ka Rwamagana ( uwa gatatu uturutse i buryo ) na ba vice mayor b'Akarere mu nama yabahuje<br />

ngo baganire ku bibazo abakozi b'Urwego rw'Umuvunyi basanze mu Karere<br />

n’abayobozi b’Uturere twasuwe muri iyi gahunda<br />

y’icyumweru cyo kurwanya akarengane<br />

hamwe n’abandi baturarwanda bose<br />

bagize uruhare muri iyi gahunda kubera ko<br />

ubufatanye bwa bose n’umusanzu buri wese<br />

yagiye atanga byatumye haboneka ibisubizo<br />

ku bibazo by’akarengane abaturage babaga<br />

bagaragaje. Urwego rw’Umuvunyi rurashishikariza<br />

abayobozi gufatanya n’abaturage<br />

gahunda yo guca akarengane ikaba umuco,<br />

ntihagire umuturarwanda uvutswa<br />

ibyo amategeko amuhera uburenganzira<br />

bitewe n’uburangare cyangwa ubunebwe<br />

bw’abantu bamwe.<br />

12 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

13


TURWANYE RUSWA<br />

Icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa gifasha abaturarwanda<br />

kumenya inshingano z’urwego rw’<strong>umuvunyi</strong><br />

Umugwaneza Clémentine<br />

nk’uko bisanzwe buri mwaka, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rutegura icyumweru cyihariye<br />

cyo kurwanya ruswa mu gihugu<br />

hose. Uyu mwaka, icyo cyumweru cyatangiriye<br />

ku mugaragaro mu karere ka<br />

nyabihu mu ntara y’iburengerazuba<br />

tariki ya 05/12/<strong>2011</strong> kuko akarere ka<br />

nyabihu ari ko kabaye aka mbere mu<br />

marushanwa y’Uturere ku miyoborere<br />

myiza mu mwaka wa 2010. icyo cyumweru<br />

kikaba kizasozwa ku munsi mpuzamahanga<br />

wo kurwanya ruswa ku isi<br />

wizihizwa ku itariki ya 09 Ukuboza.<br />

Umunsi mpuzamahanga wo kurwanya<br />

ruswa wemejwe n’icyemezo n°58/4<br />

cy’inteko Rusange y’Umuryango<br />

w’abibumbye (onU) yateranye ku<br />

itariki ya 31 Ukwakira 2003 i merida<br />

mu Gihugu cya mexique. Umuryango<br />

w’abibumbye washyizeho uyu munsi<br />

ugamije gukangurira isi yose kumenya<br />

ububi bwa ruswa. kwizihiza uyu munsi<br />

rero ni bumwe mu buryo bwo kumenyekanisha<br />

uruhare rw’ayo masezerano<br />

mpuzamahanga mu bijyanye no<br />

kurwanya ruswa ndetse n’u Rwanda<br />

rwamaze gushyiraho umukono.<br />

Uyu mwaka, insanganyamatsiko<br />

y’icyumweru cyo kurwanya ruswa iragira<br />

iti: “Ba inyangamugayo, wange<br />

ruswa”. kwanga ruswa no kuyamagana<br />

ni uruhare rwa buri wese, yaba ari<br />

inzego za leta, inzego zigenga, abikorera,<br />

imiryango itari iya leta ndetse<br />

n’abaturage bose muri rusange.<br />

ku itariki ya 24 Ukwakira <strong>2011</strong>, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwatangiye ibikorwa<br />

binyuranye byo gutegura icyumweru<br />

cyo kurwanya ruswa. muri ibyo bikorwa<br />

hari amarushanwa y’indirimbo<br />

n’imivugo bigamije gukangurira<br />

abanyarwanda b’ingeri zose kwanga,<br />

kwirinda no kwamagana ruswa aho<br />

iboneka hose n’amarushanwa hagati<br />

y’Uturere ku miyoborere myiza.<br />

I. AMARUSHANWA Y’INDIRIMBO<br />

N’IMIVUGO<br />

bumwe mu buryo bukoreshwa mu gu-<br />

tanga ubutumwa ni ukubunyuza mu<br />

bihangano. igihangano cy’ikinamico,<br />

indirimbo, imivugo, inkuru ishushanyije…<br />

ubu buryo bukaba bufasha abantu<br />

gufata vuba ubutumwa bukubiye muri<br />

ibyo bihangango. ku nshuro ya kabiri,<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwateguye amarushanwa<br />

ku ndirimbo n’imivugo.<br />

ayo marushanwa agenewe abahanzi<br />

bose yatangiriye ku rwego rw’akarere,<br />

akaba azakomeza ku rwego rw’intara<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

n’Umujyi wa kigali no ku rwego<br />

rw’igihugu.<br />

ku bijyanye n’insanganyamatsiko, igihangano<br />

kigomba kuba kigaragaza ingingo<br />

zikurikira:<br />

- Guteza imbere imiyoborere myiza;<br />

Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />

gukumira no kurwanya akarengane;<br />

- Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />

gukumira no kurwanya ruswa;<br />

- Uruhare rw’Urwego rw’Umuvunyi<br />

mu kwimakaza imiyoborere myiza;<br />

- Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />

guharanira uburenganzira bwe;<br />

- kubera ijisho umuturanyi cyangwa<br />

mugenzi wawe igihe hagaragaye aka-<br />

Itsinda ryishyize hamwe riza mu marushanwa y'indirimbo yateguwe n'Urwego rw'Umuvunyi<br />

rengane cyangwa ruswa.<br />

kuri buri rwego, hahembwa 3 ba mbere<br />

barushije abandi kandi muri buri<br />

cyiciro, ni ukuvuga mu ndirimbo 3 no<br />

mu mivugo 3. mu ndirimbo, hashobora<br />

kurushanwa umuntu ku giti cye<br />

cyangwa itsinda ry’abantu.<br />

II. AMARUSHANWA Y’UTURERE KU<br />

MIYOBORERE MYIZA<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

igihugu cyacu cyafashe intego yo kwimakaza<br />

imiyoborere myiza iha abayoborwa<br />

urubuga rwo kugira uruhare mu<br />

buyobozi. imwe mu nkingi zo gushimangira<br />

imiyoborere myiza ni ukwegereza<br />

abaturage ubuyobozi, hashyirwaho<br />

inzego zegereye abaturage kandi<br />

zibafasha kwihitiramo ibibakorerwa.<br />

akarere ni Urwego rw’Ubuyobozi bwegerejwe<br />

abaturage, rufite ububasha<br />

n’ubushobozi bwo kubakemurira ibibazo.<br />

hashingiwe ku ngingo ya 3, igika cya<br />

4, 10° y’itegeko n° 17/2005 ryo ku<br />

wa 18/08/2005 rivugurura kandi ryuzuza<br />

itegeko n°25/2003 ryo ku wa<br />

15/08/2003 rigena imitere n’imikorere<br />

y’Urwego rw’Umuvunyi, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rufite inshingano yo “kugira<br />

uruhare mu guteza imbere ubuyobozi<br />

bwiza mu nzego zose, rwerekana<br />

ko imikorere n’imikoranire y’inzego<br />

idatunganye, bitewe n’uko inyuranyije<br />

n’amategeko, n’inshingano za buri rwego<br />

cyangwa n’imigambi rusange ya<br />

Leta, cyangwa se ifite ingaruka mbi ku<br />

baturage.”<br />

mu kuzuza iyo nshingano, Urwego rugira<br />

inama ubuyobozi uburyo bugomba<br />

kuzuza inshingano zabwo, rukanakangurira<br />

abaturage kumenya no guharanira<br />

uburenganzira bwabo. Rukora<br />

kandi igenzura rigamije kureba niba inzego<br />

z’ubuyobozi zikora zikurikije amategeko,<br />

zifite uburyo bwo kwigenzura<br />

no kugenzurwa, niba kandi imikorere<br />

yazo idaha icyuho ruswa n’akarengane.<br />

mu bikorwa byo gutegura icyumweru<br />

cyahariwe kurwanya ruswa, hatangijwe<br />

amarushanwa mu turere twose<br />

agamije kureba uko utwo turere dushyira<br />

mu bikorwa politiki y’imiyoborere<br />

myiza.<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwasabye Uturere<br />

twose kwitabira ayo marushanwa<br />

rwuzuza urutonde rw’ibibazo 30 bireba<br />

imikorere y’akarere muri rusange<br />

bikubiye mu ngingo enye zikurikira:<br />

• imiyoborere;<br />

TURWANYE RUSWA<br />

Abitabiriye amarushanwa y'indirimbo n'imivugo mu Karere ka Nyarugenge ndetse n'abari mu Kanama Nkemurampaka (jury)<br />

• ubugenzuzi;<br />

• imitangire y’amasoko;<br />

• imenyekanishamutungo.<br />

muri aya marushanwa, Uturere dusabwa<br />

kugaragaza udushya mu gushyiraho<br />

ingamba zo gukumira no kurwanya<br />

ruswa mu rwego rwo kwimika imiyoborere<br />

myiza.<br />

mu cyiciro cya kabiri abakozi b’Urwego<br />

rw’Umuvunyi bagiye mu turere twose<br />

kugenzura niba ibyo Uturere twujuje<br />

mu nyandiko twashyikirije Urwego bihuje<br />

n’ukuri.<br />

Uturere dutatu tuzaba utwa mbere tuzahabwa<br />

ibihembo ku munsi wo gusoza<br />

icyumweru cyo kurwanya ruswa ku<br />

wa 09/12/<strong>2011</strong>.<br />

Urwego rw’Umuvunyi rurashishikariza<br />

inzego zose n’abantu bose, baba<br />

mu nzego z’ubuyobozi cyangwa ku giti<br />

cyabo guhora bashakisha ingamba zo<br />

kurwanya ruswa.<br />

14 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

15


TURWANYE RUSWA<br />

loyce k. bamwine<br />

inama ngishwanama yo kurwanya<br />

ruswa yateranye ku nshuro yayo ya gatanu<br />

ku itariki ya 07 Ukwakira <strong>2011</strong>, kuri<br />

lemigo hotel, iyobowe n’Umuvunyi<br />

Wungirije, Bwana Augustin NZINdUkiyimana,<br />

ikaba yaritabiriwe<br />

n’abayobozi baturutse mu nzego zinyuranye<br />

zigize inama ngishwanama ari<br />

zo: Ubushinjacyaha bukuru, minisiteri<br />

y’Ubutabera, minisiteri y’Ubutegetsi<br />

bw’igihugu, polisi y’igihugu, Urwego<br />

rw’igihugu rushinzwe iperereza<br />

n’Umutekano, Urwego rw’Umuvunyi<br />

n'urukiko rw’ikirenga.<br />

iyo nama yari igamije kwiga ku ngingo<br />

z’ingenzi zikurikira:<br />

- ibibazo bya ruswa bifitanye isano<br />

n’urugomero rw’amashanyarazi rwa<br />

Nyabarongo (Corruption cases related<br />

to nyabarongo hydro power project);<br />

- umushinga w’itegeko ryo kugaruza<br />

imitungo ya leta (public assets<br />

recovery draft law);amahugurwa<br />

y’abafatanyabikorwa n’inzego<br />

z’ubutabera agamije kongerera ubumenyi<br />

mu gukurikirana ruswa n’ibyaha<br />

bisa na yo.<br />

ku bijyanye n’ibibazo bya ruswa<br />

bifitanye isano n’urugomero<br />

rw’amashanyarazi rwa nyabarongo,<br />

hagaragajwe ibibazo bikomeye<br />

byabonywe mu iperereza ryakozwe<br />

n’Urwego rw’Umuvunyi ku gikorwa<br />

cyo kwimura abaturiye ahazubakwa<br />

urwo rugomero cyatangiye mu 2008,<br />

2009, 2010 kandi kigikomeza.<br />

ibibazo byagaragaye ni: abaturage<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Inama ngishwanama yo<br />

kurwanya ruswa yarateranye<br />

Bamwe mu bitabiriye Inama Ngishwanama y"Igihugu yo kurwanya ruswa<br />

banditsweho imitungo kandi amazina<br />

yabo atazwi mu midugudu; abaturage<br />

bibarujeho imitungo badafite mu<br />

midugudu batuyemo; abaturage bafataga<br />

imitungo yabo bakayicamo imirwi<br />

bakayandikisha ku bandi bantu;<br />

umutungo muke wahabwaga agaciro<br />

karekare; abaturage bibaruzagaho<br />

umutungo koko bafite ariko hakongerwamo<br />

ibitagomba kujyamo; abaturage<br />

bahawe amafaranga make ugereranyije<br />

n’ayo basinyiye cyangwa n’imitungo<br />

yabo; abaturage batahawe amafaranga<br />

kandi barayasinyiye; abaturage<br />

bishyuwe inshuro zirenze imwe ku<br />

mutungo umwe; hakaba n’aho abaturage<br />

bahabwaga amafaranga menshi<br />

ugereranyije n’ibyo babaruje ndetse<br />

n’ibyanditse ku mafishi y’imutungo<br />

yabo kubera amakosa mu guteranya<br />

imibare.<br />

iyo nama kandi yaganiriye ku cyegeranyo<br />

kigaragaza imiterere ya ruswa<br />

muri iki gihe mu gihugu hashingiwe<br />

ku mibare igaragazwa n’inzego zinyuranye<br />

zifite kurwanya ruswa mu nshingano<br />

zazo. iyo mibare yose igaragaza<br />

intambwe ikomeye kandi ishimishije u<br />

Rwanda rumaze gutera mu kurwanya<br />

ruswa.<br />

nyuma y’inama, abagize inama<br />

ngishwanama y’igihugu yo kurwanya<br />

Ruswa bakaba baragiranye ikiganiro<br />

n’abanyamakuru kugira ngo bagezweho<br />

imyanzuro yavuyemo.<br />

inama ngishwanama yo kurwanya<br />

ruswa yashyizweho mu 2009 hashingiwe<br />

ku myanzuro y’inama y’igihugu<br />

y’Umushyikirano yateranye ku matariki<br />

ya tariki ya 17-18 Ukuboza 2008, igamije<br />

guhuza inzego zinyuranye kugira<br />

ngo zihanahane zinamenyekanishe<br />

amakuru mu buryo bwo kurwanya no<br />

guhana ruswa. iyo nama ngishwanama<br />

ikaba igizwe n’aba bakurikira; Umuvunyu<br />

mukuru;visi perezida w’Urukiko<br />

rw’Ikirenga; Minisitiri w’Ubutabera;<br />

Minisitiri w’Ubutegetsi bw’Igihugu;<br />

abavunyi bungirije ; Umushinjacyaha<br />

mukuru; insipegiteri wa polisi<br />

y’igihugu n’Umunyamabanga mukuru<br />

w’Urwego rw’igihugu rushinzwe iperereza<br />

n’Umutekano.<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Ibyavuye mu igenzura ry’amashami<br />

y’ubwisungane mu kwivuza<br />

kuva ku itariki ya 04 mata kugeza ku ya<br />

30 Gicurasi <strong>2011</strong>, Urwego rw’Umuvunyi<br />

rwakoze igenzura ku mikorere y’amashami<br />

y’ubwisungane mu kwivuza (Mutuelle de<br />

Santé) mu turere twa Gicumbi, musanze,<br />

nyamagabe, nyaruguru, karongi, Rutsiro,<br />

ngororero, Gatsibo, bugesera na Gasabo.<br />

iryo genzura ryari rigamije kureba uburyo<br />

amashami y’ubwisungane mu kwivuza akora,<br />

serivisi aha abayagana ndetse n’ibibazo<br />

ahura na byo mu mikorere yayo.<br />

UBWISUNGANE MU KWIVUZA NI IKI?<br />

Ubwisungane mu kwivuza ni uburyo magirirane<br />

abaturage bibumbira hamwe bagatanga<br />

amafaranga make kugira ngo bashobore<br />

kwivuza no kuvuza imiryango yabo<br />

mu gihe baba barwaye.<br />

nk’uko biteganywa n’itegeko n° 62/2007<br />

ryo ku wa 30/12/2007 rishyiraho kandi<br />

rigena imiterere, imikorere n’imicungire<br />

y’ubwisungane mu kwivuza, intego<br />

z’ubwisungane mu kwivuza ni izi zikurikira:<br />

- kuvuza abanyamuryango n’abo bishingiye;<br />

- Gukemura inzitizi z’ibura ry’amafaranga yo<br />

kwivuza igihe umuntu afashwe n’indwara;<br />

- Guteza imbere amavuriro mu rwego<br />

rw’umutungo n’imikorere myiza;<br />

Guteza imbere imibereho myiza<br />

y’umuryango mu rwego rwo guhashya indwara,<br />

bityo ingufu z’abaturage zigasugira;<br />

- Gutsura amajyambere y’igihugu muri rusange.<br />

IBYAGARAGAYE MU IGENZURA<br />

abanyamuryango b’ubwisungane mu<br />

kwivuza bemeza ko ari gahunda nziza kuko<br />

umunyamuryango n’abo yishingiye bivuza<br />

Kugira mutuelle de sante bituma abaturage bivuriza igihe bityo bagakora imirimo ibateza imbere<br />

umwaka wose ku musanzu muke kandi<br />

bakivuriza igihe ku buryo abaturage baretse<br />

kwivuza “magendu”.<br />

Ibibazo byo kutivuza kubera amikoro make<br />

byarakemutse, biragaragara ko n’indwara<br />

z’ibyorezo zahozeho nka za malariya<br />

zagabanutse ku buryo bugaragara, kuko<br />

uhuye n’uburwayi yivuriza igihe atararemba.<br />

UBWITABIRE BW’ABATURAGE<br />

Ubuyobozi bw’Umurenge bugira uruhare<br />

mu mikorere y’amashami y’ubwisungane<br />

kuko bukora ubukangurambaga kugira ngo<br />

abaturage babashe gusobanukirwa gahunda<br />

y’ubwisungane. ibyo bigira ingaruka nziza<br />

ku bwitabire bw’abaturage ku buryo hari<br />

TURWANYE RUSWA<br />

n’aho usanga ubwitabire burenze ijana ku<br />

ijana. nk’urugero, ishami ry’ubwisungane<br />

rya Karongi ryari rifite ubwitabire bungana<br />

na 101.5% mu gihe cy’igenzura.<br />

hari n’ahandi hagaragaye ubwitabire bushimishije:<br />

- ishami ry’ubwisungane rya polisi ya<br />

Karongi rifite ubwitabire bwa 100%;<br />

ishami ry’ubwisungane rya Rubengera<br />

muri Karongi rifite ubwitabire bwa 99.9%;<br />

ishami ry’ubwisungane rya nyange a muri<br />

Ngororero rifite ubwitabire bwa 99.7%,<br />

- ishami ry’ubwisungane rya congo nil muri<br />

Rutsiro rifite ubwitabire bungana na 99%,<br />

- ishami ry’ubwisungane rya kabarore mu<br />

Karere ka Gatsibo rifite ubwitabire bwa<br />

96.7%;<br />

- ishami ry’ubwisungane rya kinigi muri<br />

Musanze rifite ubwitabire bwa 94.1%.<br />

Imikoranire y’amashami y’ubwisungane<br />

n’izindi nzego<br />

amashami y’ubwisungane akorana ku<br />

rwego rw’akarere n’ubuyobozi bushinzwe<br />

gahunda y’ubwisungane. ku rwego<br />

rw’akarere, hari ikigega cy’akarere<br />

cy’ubwisungane mu kwivuza ( pooling<br />

16 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

17


TURWANYE RUSWA<br />

risk). Uru rwego nirwo rugoboka amashami<br />

y’ubwisungane yananiwe kwishyura ibigo<br />

nderabuzima. nyamara nk’uko amashami<br />

y’ubwisungane asabwa gutanga 20% ku<br />

mafaranga yinjiza muri icyo kigega, byagaragaye<br />

ko ahenshi bidakorwa. ahanini biterwa<br />

n’uko ayo mashami adafite ubushobozi<br />

buhagije, ahandi ugasanga ubuyobozi<br />

bwa gahunda y’ubwisungane ku rwego<br />

rw’akarere butabishyiramo ingufu kugira<br />

ngo bikorwe.<br />

amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />

akorana cyane n’ibigo nderabuzima biri<br />

mu mirenge ayo mashami akoreramo. mu<br />

mashami yasuwe, abenshi bagaragaza ko<br />

mu ntangiriro ya gahunda y’ubwisungane,<br />

ibigo nderabuzima byaranzwe n’imikorere<br />

mibi kuko amashami y’ubwisungane<br />

yagize igihombo gitewe n’uko ibigo nderabuzima<br />

byatangaga fagitire z’ikirenga.<br />

hari aho ibyo bikigaragara nko mu ishami<br />

ry’ubwisungane rya nyange b, mu karere<br />

ka Ngororero ku buryo hari fagitire zo mu<br />

2009 zitarishyurwa kugeza ubu kubera icyo<br />

kibazo.<br />

hari n’ibigo nderabuzima byateye intambwe<br />

ishimishije mu mikoranire myiza<br />

n’amashami y’ubwisungane. aha twavuga<br />

nk’ibigo nderabuzima bya kibeho mu karere<br />

ka nyaruguru, muhororo mu karere ka<br />

ngororero, busogo mu karere ka musanze,<br />

munyinya mu karere ka Gicumbi, kigeme<br />

mu karere ka nyamagabe, nyamata mu<br />

karere ka bugesera, kinunu mu karere ka<br />

Rutsiro, kabarore mu karere ka Gatsibo na<br />

kimironko mu karere ka Gasabo. ibi bikaba<br />

ari ibyo gushimwa kuko bisubiza neza intego<br />

za gahunda y’ubwisungane mu kwivuza.<br />

amashami y’ubwisungane akorana kandi<br />

n’abaterankunga batandukanye barimo<br />

cyane cyane inzego za leta nka minisiteri<br />

y’Ubuzima yishyurira abatishoboye,<br />

minisiteri y’Ubutabera yishyurira komite<br />

z’abunzi, Urwego rw’igihugu rushinzwe<br />

inkiko Gacaca rwishyurira inyangamugayo<br />

z’inkiko Gacaca, ikigega Gishinzwe Gutera<br />

inkunga abacitse ku icumu rya jenoside<br />

yakorewe Abatutsi batishoboye, n’abandi.<br />

mu igenzura, hagaragaye ko kenshi aba<br />

baterankunga batishyurira igihe ku buryo<br />

hari n’abafitiye amashami y’ubwisungane<br />

amadeni yo mu 2007.<br />

Ibikwiye gukosorwa<br />

igenzura ryakozwe n’Urwego rw’Umuvunyi<br />

ryagaragaje ko gahunda y’ubwisungane mu<br />

kwivuza ari gahunda nziza igomba gushyigikirwa.<br />

bimwe mu byagaragaye bitagenda<br />

neza bikwiye gukosorwa ni ibi bikurikira:<br />

amashami y’ubwisungane yakira<br />

amafaranga y’imisanzu ndetse<br />

n’ay’inyunganiramusanzu (ticket modérateur)<br />

ariko abakozi bagatinda kuyajyana<br />

kuri banki, bakayabika mu isanduku kandi<br />

ari menshi ndetse bakayamarana igihe kinini<br />

ari na byo bivamo kuyiguriza bavuga ko<br />

bazayishyura;<br />

byagaragaye ko ahenshi abakozi<br />

b’amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />

batuzuza ibitabo by’icungamutungo uko<br />

bikwiye, ibyo bigaragara kandi no mu kuzuza<br />

raporo z’ukwezi;<br />

amafaranga akoreshwa mu mirimo ya buri<br />

munsi y’amashami y’ubwisungane ntatangirwa<br />

ibisobanuro;<br />

amashami y’ubwisungane agomba gutanga<br />

amafaranga angana na 20% yishyurwa mu<br />

kigega cy’Akarere cy’ubwisungane<br />

mu kwivuza ariko ayo mafaranga ahenshi<br />

ntatangwa;<br />

ibigo nderabuzima byishyuza amashami<br />

y’ubwisungane bitinze bigatuma habaho<br />

ibirarane kuko bitishyurirwa igihe, ahanini<br />

biturutse ku kutagenzurira igihe za fagitire ;<br />

inama y’ubugenzuzi na komite ncungamutungo<br />

ntiziterana uko biteganyijwe ;<br />

Bamwe mu baterankunga bishyurira abatishoboye<br />

batinda kwishyura bigatuma abo<br />

baturage batabona uko bivuza.<br />

inama zatanzwe n’Urwego rw’Umuvunyi:<br />

abakozi b’ubwisungane mu kwivuza bakwiye<br />

guhugurwa ku byerekeye uburyo bwo<br />

kuzuza ibitabo ncungamutungo ndetse na<br />

za raporo zitangwa buri kwezi kuko byagaragaye<br />

ko hari abakora amakosa nkana,<br />

abandi ugasanga nta bushobozi buhagije<br />

bafite;<br />

amashami y’ubwisungane mu kwivuza ak-<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

wiye kujya akora gahunda y’ibikorwa ndetse<br />

n’ingengo y’imari ya buri mwaka;<br />

hakwiye gushyirwa imbaraga kuri za<br />

komite ncungamutungo ku bijyanye<br />

n’imikoreshereze y’amafaranga mu ishami<br />

ry’ubwisungane mu kwivuza kandi komite<br />

zigashyirwamo ababifitiye ubushobozi;<br />

amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />

akwiye kujya agenzurwa kandi hagashyirwaho<br />

uburyo bwo gukorana na banki,<br />

amafaranga yakiriwe akajyanwa muri<br />

banki aho gushyikirizwa abakozi b’ishami<br />

ry’ubwisungane cyangwa abayobozi<br />

b’inzego z’ibanze;<br />

mu mikoranire y’ibigo nderabuzima<br />

n’amashami y’ubwisungane mu kwivuza,<br />

birakwiye ko hubahirizwa igihe ntarengwa<br />

cyo kuba batanze fagitire kugira ngo birinde<br />

ibirarane.<br />

UMWANZURO<br />

kugira ngo gahunda y’ubwisungane mu<br />

kwivuza ishinge imizi ku buryo bunoze, igomba<br />

kugira imicungire myiza n’uruhare<br />

rugaragara mu gukangurira abaturage kwirinda<br />

indwara.<br />

mu mwaka wa <strong>2011</strong>-2012, umusanzu<br />

w’ubwisungane mu kwivuza wariyongereye,<br />

aho wavuye ku mafaranga 1000 ukagezwa<br />

ku mafaranga 2000, 3000 ndetse na<br />

7000 hakurikijwe ubushobozi bw’umuntu.<br />

kugira ngo iyi gahunda nshya y’ubwisungane<br />

mu kwivuza igende neza, inzego zishinzwe<br />

kwakira imisanzu y’abaturage n’uburyo<br />

bwo kuyikusanya bikwiye kuvugururwa<br />

kandi abaturage bagasobanurirwa neza<br />

ibijyanye na gahunda nshya y’ubwisungane<br />

mu kwivuza, kugira ngo badakomeza kumva<br />

ko amafaranga yiyongereye, bakamenya<br />

ahubwo ko hari byinshi byiyongereye ku<br />

buvuzi bari basanzwe bahabwa harimo<br />

kwivuriza aho bashatse no kubona imiti<br />

yose bakeneye bitandukanye n’uko mbere<br />

hari imiti itishyurwaga n’ubwisungane mu<br />

kwivuza, abarwayi ubwabo bajyaga bigurira.<br />

Byanditswe na<br />

Umugwaneza Clémentine<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

TURWANYE RUSWA<br />

Ibikubiye mu masezerano<br />

mpuzamahanga yo kurwanya ruswa<br />

nk’uko twabagejejeho, mu nomero<br />

ishize igikorwa cy’igenzura ry’ibihugu<br />

rikorwa n’inzobere z’Ubunyamabanga<br />

bw’Umuryango mpuzamahanga, ibiro<br />

bishinzwe kurwanya ibiyobyabwenge<br />

n’ibyaha (United Nations <strong>Office</strong> on Drugs<br />

and crime- Unodc) zifatanyije n’iz’ibihugu<br />

byatoranyijwe mu rwego rwo gusuzuma<br />

ishyirwa mu bikorwa ry’amasezerano mpuzamahanga<br />

yo kurwanya Ruswa, umuntu<br />

yakwibaza ibikubiye muri ayo masezerano.<br />

ni muri urwo rwego, tubagejejeho bimwe<br />

mu bikubiye muri ayo masezerano agizwe<br />

n’imitwe umunani.<br />

Umutwe wa mberee: ingingo rusange (ingingo<br />

ya1-4).<br />

muri uyu mutwe, hagaragaramo intego<br />

z’ayo masezerano ari zo ziri:<br />

guteza imbere no gushimangira ingamba<br />

zigamije gukumira no kurwanya ruswa ku<br />

buryo bunoze ;<br />

guteza imbere, gufasha no gutera inkunga<br />

ubufatanye mpuzamahanga ndetse<br />

n’ubufasha bwa tekiniki (technical assistance)<br />

mu rwego rwo gukumira no kurwanya<br />

ruswa, harimo no kugaruza umutungo<br />

(recouvrement d’avoirs/ asset recovery);<br />

guteza imbere ubwangamugayo, kugaragaza<br />

icyo ukora (“la responsabilité/ accountability”)<br />

no gucunga neza umutungo n’ibintu<br />

rusange.<br />

hagaragamo kandi amahame agaragaza ko<br />

buri Gihugu ari ntavogerwa (sovereignty)<br />

kuko amasezerano avuga ko nta ngingo<br />

y’amasezerano iha igihugu cyayasinye<br />

ububasha bwo gukora ikintu (compétence<br />

et fonctions) ku butaka bw’ikindi Gihugu<br />

cyasinye amasezerano kandi icyo kintu<br />

giteganywa n’amategeko yacyo y’imbere<br />

mu Gihugu (ingingo ya 4, 2. y’amasezerano).<br />

Umutwe wa ii: ingingo zikumira (ingingo ya<br />

5- 14)<br />

ingingo ya 5 y’ayo masezerano iteganya<br />

ko igihugu cyayasinye gishyiraho kandi kigakurikiza<br />

cyangwa kigakurikirana, hashingiwe<br />

ku mahame remezo y’amategeko y’icyo<br />

gihugu, politiki zigamije gukumira ruswa ku<br />

buryo bunoze kandi buteguwe (efficaces et<br />

coordonnées), rubanda bakazigiramo uruhare<br />

kandi izo politiki zikubiyemo amahame<br />

y’igihugu kigendera ku mategeko, ayo gucunga<br />

neza umutungo n’ibintu rusange (affaires<br />

et biens publics), ubwangamugayo,<br />

gukorera mu mucyo no kugaragaza icyo<br />

ukora. byongeye kandi buri gihugu cyasinye<br />

amasezerano gisabwa gushyiraho no guteza<br />

imbere ibikorwa binoze bigamije gukumira<br />

ruswa kandi kikajya gisuzuma ku buryo<br />

buhoraho amategeko n’amabwiriza yacyo<br />

ndetse n’ibyemezo byafashwe mu rwego<br />

rw’ubutegetsi kugira ngo harebwe niba ayo<br />

mategeko n’ibyemezo bigera ku ntego yabyo<br />

yo gukumira no kurwanya ruswa.<br />

amasezerano ateganya ko buri gihugu gishyiraho<br />

urwego cyangwa inzego zishinzwe gu-<br />

gushimangira uburyo bwo gushyira abakozi<br />

mu myanya, kuzamura abakozi mu ntera,<br />

kubashyira mu gihe cy’izabukuru (retraite/<br />

retirement) hitabwa ku mahame yo gukorera<br />

mu mucyo n’izindi ngingo (critères objectifs<br />

tels que le mérite, l’équité et l’aptitude),<br />

igenwa ry’imishahara n’ibindi (ingingo ya 7).<br />

ikindi cyiciro kivugwa muri ayo masezerano<br />

ni ikirebana n’amasoko ya leta no gucunga<br />

neza umutungo wa leta (ingingo ya<br />

9). amasezerano ateganya ko buri gihugu<br />

cyayasinye gifata ibyemezo bya ngombwa<br />

kugira ngo hashyirweho uburyo buboneye<br />

bwo gupiganisha amasoko ya leta bushingiye<br />

ku gukorera mu mucyo, ipiganwa (competition)<br />

ndetse n’ikindi kintu cyose cyatuma<br />

ibyemezo bifatwa mu buryo bukwiye<br />

burimo gukumira ruswa. muri ubwo buryo,<br />

harimo gutangaza amakuru yerekeranye<br />

n’itangwa ry’amasoko ya leta, ayerekeranye<br />

n’ibisabwa mu ipiganwa ry’amasoko ndetse<br />

n’ayerekeye inzira zo kujuririra ibyemezo<br />

byafashwe iyo hari utabyishimiye n’ibindi<br />

(ingingo ya 9, 1). byongeye kandi, amasezerano<br />

ateganya ko igihugu cyayasinye kigomba<br />

guteganya ingingo zikwiye mu rwego<br />

rwo guteza imbere gukorera mu mucyo no<br />

kugaragaza ibyo ukora mu micungire myiza<br />

18 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

19<br />

Birasa Fiscal<br />

Um<br />

Bwana Nzindukiyimana Augustin, Umuvunyi Wungirije ariko n'inzobere za UNODC<br />

kumira ruswa kandi izi nzego zikaba zigenga<br />

(independence), zigahabwa ubushobozi<br />

bw’abakozi n’imari ndetse abakozi bagahabwa<br />

amahugurwa akwiye (ingingo ya 6).<br />

ayo masezerano ateganya inzego zigomba<br />

kwitabwaho zirimo izo gucunga abakozi<br />

ba leta (secteur public) aho asaba ibihugu<br />

byayasinye gushyiraho, kugumishaho no<br />

y’umutungo wa leta. izo ngingo harimo inzira<br />

zo kwemeza ingengo y’imari, guhanahana<br />

amakuru yerekeye uko amafaranga<br />

yinjira n’uko akoreshwa (recettes et dépenses),<br />

uburyo bw’icungamutungo n’igenzura<br />

n’ibindi (ingingo ya 9, 2).<br />

mu nzego zivugwa kugira uruhare rwo


TURWANYE RUSWA<br />

inzobere z’Ubunyamabanga bw’Umuryango mpuzamahanga, ibiro bishinzwe kurwanya ibiyobyabwenge n’ibyaha (Unodc) aho<br />

zakurikiranaga Raporo y'Ibikorwa by'Urwego rw'Umuvunyi zagezwagaho n'Umuvunyi Wungirije Nzindukiyimana Augustin<br />

gukumira ruswa harimo kandi inzego<br />

z’ubuyobozi bwa leta. amasezerano asaba<br />

igihugu cyayasinye gufata ingamba zatuma<br />

inzego z’ubuyobozi bwacyo zirushaho<br />

gukorera mu mucyo, cyane cyane mu<br />

bijyanye n’imiterere, imikorere n’ifatwa<br />

ry’ibyemezo. izo ngamba zishobora kuba<br />

ishyirwaho ry’inzira cyangwa amabwiriza<br />

yemerera abasaba serivise kubona amakuru<br />

ajyanye n’imiterere, imikorere n’ifatwa<br />

ry’ibyemezo kandi, hashingiwe ku kurengera<br />

ubuzima bwite bwa muntu n’amakuru amwerekeyeho,<br />

akabona amakuru yerekeranye<br />

n’ibyemezo cyangwa inyandiko zimureba.<br />

muri izo ngamba, hagomba guteganywa<br />

uburyo bworoshye bwafasha abasaba serivise<br />

kuzigeraho biboroheye. hagomba kandi<br />

gutangazwa amakuru harimo gutangaza<br />

amaraporo y’umwaka n’iz’igihembwe zigaragaza<br />

impungenge za ruswa mu nzego<br />

z’ubuyobozi bwa leta (ingingo ya 10).<br />

ku byerekeye abacamanza n’inzego zikurikirana<br />

abanyabyaha, amasezerano<br />

avuga ko, hashingiwe ku bwigenge<br />

bw’abacamanza n’uruhare rwabo runini<br />

mu kurwanya ruswa, buri gihugu cyayasinye<br />

kigomba gushyiraho ingamba zituma<br />

abacamanza barushaho kuba inyangamugayo<br />

kandi badashobora guhabwa ruswa,<br />

ibyo bitabangamiye ubwigenge bwabo. izo<br />

ngamba zishobora kubamo izerekeye imyitwarire<br />

yabo (ingingo ya 11).<br />

Urwego rw’abikorera ntirwibagiranye mu<br />

masezerano kuko hateganyijwe ko igihugu<br />

cyayasinye gishyiraho ingamba zo kurwanya<br />

ruswa, abikorera bakabigiramo uruhare<br />

(ingingo ya 12). izo ngamba zirimo gutunganya<br />

ibaruramari n’igenzura mu bikorera no<br />

gushyiraho ibihano byo mu rwego rw’akazi<br />

cyangwa nshinjabyaha binoze bihuye<br />

n’amakosa yakozwe kandi bitinyisha abandi<br />

igihe izo ngamba zitakurikijwe. byongeye<br />

kandi, mu rwego rwo gukumira ruswa, buri<br />

gihugu cyasinye amasezerano gisabwa gushyiraho<br />

ingamba zikwiye zituma abikorera<br />

babika ibitabo by’icungamari n’ishusho<br />

y’imari; gutangaza amakuru ku ishusho<br />

y’imari n’amahame y’icungamutungo<br />

n’igenzura mu rwego rwo kubuza ko inyandiko<br />

zakwifashishwa mu gukora ibyaha<br />

(twavuga gutanga konti zitagaragara mu<br />

bitabo, kwandika imyenda itabaho, gukoresha<br />

inyandiko mpimbano, gusenya ubigambiriye<br />

inyandiko ncungamutungo n’ibindi).<br />

Urwo ruhare rw’abikorera mu gukumira no<br />

kurwanya ruswa rugomba kugaragara kandi<br />

ku bantu n’amatsinda adakorera leta harimo<br />

“civil society”, imiryango itari iya Leta<br />

n’amatsinda y’abantu (ingingo ya 13) kuko<br />

ari bo bagira uruhare runini mu guhugura<br />

abaturage (harimo abanyeshuri) ku bubi,<br />

impamvu n’ingaruka za ruswa nk’icyorezo.<br />

mu rwego rwo gukumira icyaha<br />

cy’iyezandonke, amasezerano asaba ibihugu<br />

byasinye amasezerano gushyiraho uburyo<br />

bunoze bwo kugenzura amabanki n’ibigo<br />

by’imari bitari amabanki, bishinzwe ubusanzwe<br />

kohereza no guhererekanya amafaranga<br />

cyangwa indi mari, ugasanga ibyo bigo<br />

bishobora kugwa mu cyaha cy’iyezandonke.<br />

amabanki n’ibigo by’imari bisabwa kumenya<br />

umwirondoro w’umukiriya, gutanga<br />

amakuru iyo hari gukemanga “operation<br />

douteuse”, kubika inyandiko zijyanye<br />

n’ihererekanya ry’amafaranga ndetse no<br />

kugenzura ku buryo bwimbitse ihererekanya<br />

ry’amafaranga rikemangwa cyane cyane aho<br />

uwatanze uburenganzira adafite umwirondoro<br />

wuzuye cyangwa uzwi (ingingo ya 14).<br />

n’ubwo itegeko no 23/2003 ryo ku wa<br />

07/08/2003 ryerekeye gukumira, kurwanya<br />

no guhana ruswa n’ibyaha bifitanye isano na<br />

yo ryatowe mbere y’uko u Rwanda rushyira<br />

umukono kuri ayo masezerano mpuzamahanga,<br />

turasanga igihugu cyacu cyaragerageje<br />

gukumira icyaha cya ruswa. ibyo bikaba<br />

bigaragazwa n’ibisabwa mu ngingo ya 3<br />

y’iri tegeko aho ryibutsa abayobozi b’inzego<br />

z’imirimo n’iz’ibigo bya leta, ab’ibigo byigenga,<br />

ab’amasosiyete n’ab’imiryango itagengwa<br />

na Leta, ko bafite inshingano yo gushyiraho<br />

inzira zo gukumira ruswa n’ibyaha<br />

bifitanye isano na yo. Ingingo ya 5 y’Itegeko<br />

ikavuga ko ibigo n’imiryango itagengwa na<br />

leta bidashinzwe imirimo rusange igenewe<br />

abaturage bigomba, mu mikorere yabyo,<br />

kwirinda isumbanya n’ivangura iryo ari ryo<br />

ryose, mu gihe abasaba gukorerwa imirimo<br />

bareshya mu burenganzira bwabo; naho ingingo<br />

ya 8 igategeka buri muyobozi gukorera<br />

mu mucyo umurimo ashinzwe wo kugenzura<br />

abo akuriye mu mirimo, akareba niba nta<br />

bikorwa bya ruswa n’ibyaha bifitanye isano<br />

na yo biharangwa. agomba kandi guhora<br />

akangurira abo ayobora ububi bwa ruswa.<br />

Gukumira icyaha cya ruswa mu Rwanda bihabwa<br />

agaciro kanini kugeza n’aho iryo tegeko<br />

rigaragaraza uruhare rw’itangazamakuru<br />

mu gukumira no kurwanya ruswa (ingingo<br />

ya 9 y’itegeko no 23/2003).<br />

Ubutaha tuzabagezaho umutwe werekeye<br />

ingingo z’ibyaha, zitahura ibyaha kandi zihana<br />

(incrimination, détection et répression/<br />

Criminalization and law enforcement).<br />

biracyaza...<br />

Urwego rw’Umuvunyi URWENYA<br />

1. Umwarimu yabajije umunyeshyuli<br />

ati wifuza kuzaba iki?<br />

Umunyeshuri ati nifuza kuzaba imbwa.<br />

Mwarimu ararakara, amubaza impamvu.<br />

Undi ati ni uko imana izirebera idahumbya.<br />

2. Umusaza yagiye kugura radiyo akigera<br />

mu rugo haba hatangiye amakuru<br />

ya saa sita na mirongo ine n’itanu.<br />

Yumva ngo muri Angola hari amakimbirane<br />

hagati ya Do santos na Savimbi.<br />

Umusaza n’umujinya mwinshi arihanukira<br />

arayikubita ati wa mubeshyi we<br />

muri Angola wagezeyo ryari? Ko arijye<br />

wakwikuriye mu iduka rya hano haruguru<br />

uyu munsi?<br />

3. Umukobwa mwiza yarihanukiriye<br />

nyuma y’uko bamubwiye ko afite<br />

telefoni nziza maze nawe mu kubishimangira<br />

agira ati : « Telefone yanjye<br />

ni danger ! Ifite carte minoir ya 8GB,<br />

kandi ifotora neza kurusha appareil<br />

jigital ».<br />

4. Abakoboyi batatu bari bafite akagati<br />

gato maze babura uko bakagabana bajya<br />

inama bati nijoro urota neza niwe<br />

ukarya.Ubarusha ubukoboyi yarakariye<br />

nijoro .Mu gitondo bucya bavuga<br />

uko barose .Uwa mbere ati narose<br />

nagiye mu ijuru undi ati narose nagiye<br />

i kuzimu bankurura.Undi ati nabonye<br />

umwe agiye mu ijuru undi ikuzimu<br />

akagati ndakirira.<br />

5. Akana kavuye ku ishuri kicara<br />

muri bus inyuma ya sh<strong>of</strong>eri gatangira<br />

kuririmba kati: iyo papa aba isake,<br />

mama akaba inkokokazi mba narabaye<br />

umushwi. Iyo papa aba ikimasa mama<br />

akaba inka mba narabaye akanyana.<br />

Umush<strong>of</strong>eri agira umujinya arakabwira<br />

ati wa kagoryi we se iyo so aba umujura<br />

nyoko akaba indaya wari kuba iki?<br />

Akana kati niho nari ngeze, nari kuba<br />

umush<strong>of</strong>eri wa bus. Bahita bagasohora.<br />

6. Mwarimu: Ni ibihe bihingwa dufite<br />

muri afrika biduteza imbere???<br />

umunyeshuri : ikawa(c<strong>of</strong>fee)!<br />

Umwarimu: muri afrika tuhasanga<br />

ubwoko bungahe bwa c<strong>of</strong>fee!!<br />

umunyeshuri : bubiri<br />

Umwarimu: ubuhe n’ubuhe?<br />

Umunyeshuri : k<strong>of</strong>fi anan na k<strong>of</strong>fi olomide<br />

7. Umugabo yagiye kwa muganga yahiye<br />

amatwi yombi, noneho muganga<br />

ati ariko ese ubundi ubu byakugendekeye<br />

bite ? Undi ati wahora n’iki wa<br />

muganga ko telefone yasonnye ndimo<br />

ntera ipasi, noneho nakwitaba mfata<br />

ipasi aho gufata telefone ! Muganga<br />

ati nonese amatwi yombi yahiye ate ?<br />

Umugabo ati umva da ! Nonese sinagombye<br />

gutelefona hano nsaba rendez-<br />

vous?<br />

8. Umunyeshuri bamuhaye ikizamini<br />

kigira kiti : Garagaza isano iri hagati<br />

y’ibi bintu. Dore ibisubizo yahaye<br />

mwarimu : Urusenda n’ivubi : byose<br />

biraryana ; irindazi n’umukandara : byose<br />

bifata mu nda ; amashanyarazi na<br />

malariya : byose biratitiza ; Imodoka<br />

n’urupfu : byose bitwara abantu ; agatotsi<br />

n’umujura : byose biriba ; icyayi<br />

n’ikoti : byose bimara imbeho.<br />

9. Umupasitoro Nzamuvumba wabaga<br />

ahantu hitwa i Gitwe, yigeze<br />

kwiherera mu nzu asangira n’abandi<br />

ka “coca cola” (kavangiye), asohotse<br />

ageze hanze abona imisozi irimo irazenguruka.<br />

Araterura ati “bene data<br />

bakundwa, nimwegere mbigishe dore<br />

ibyahanuwe birasohotse”. Abo basangiye<br />

bazi yuko atamenyereye ako<br />

gasoda, bati “pastoro ba ugarutse mu<br />

nzu”! Ati “ mwimbuza guhanura kandi<br />

ibyanditswe byasohoye. Byaravuzwe<br />

yuko ku munsi wa nyuma imisozi izimukira<br />

indi, none dore Rwabicuma<br />

yimukiye Mpanga, mu kanya murabona<br />

za Gacu zibahise imbere!” Ni uko<br />

barakurura bahirikira mu nzu.<br />

10. Umusaza yari atwaye imodoka yo<br />

mu bwoko bwa Volvo, abapolisi bamufashe<br />

bamuziza ko amatara ya feri ataka,<br />

arangije arababwira ati bana banjye<br />

murakoze kuko sinari gupfa menye<br />

ko ataka, ati murabizi neza ko ntafata<br />

feri ngo ndangize ngo nsohoke njye<br />

kureba amatara ko yaka cyangwa ataka,<br />

mujye muhora mundebera. Bukeye<br />

anyuze ku bandi bapolisi arahagarara<br />

akandagira kuri feri nuko ahamagara<br />

umwe muribo ati “enda ndebera ko<br />

amatara ya feri yaka yewe mwa”<br />

11. Hari guverinoma iherutse gutangaza<br />

ko igiye guhemba miliyoni 5<br />

buri kwezi ku muryango washoboye<br />

kubyara abana 5. Umugabo umwe<br />

wari waragize ibyago byo kubyara<br />

abana 4 gusa abyumvise arababara cyane<br />

yibaza ukuntu yateka umutwe ngo<br />

nawe azabone ako kayabo k’amafranga.<br />

Nuko ahamagara umugore we amujyana<br />

mu cyumba aramwomgorera ati<br />

“Hari umwana nabyaye hanze, ndabiguhisha,<br />

none reka ngende muzane<br />

tugire batanu natwe tuzifatire ako<br />

kayabo k’amafranga! Umugore ati ibyo<br />

nta kibazo. Ubwo umugabo ayabangira<br />

ingata, umwana mu mwanya muto<br />

aba aramuhagejeje. Ageze iwe ariko<br />

akubitwa n’inkuba, asanze ba bana be<br />

bandi bane badahari.... Abajije umugore<br />

ati abana banjye bari he? Umugore<br />

aramusubiza ati: “ Erega si wowe<br />

wamenye iriya nkuru wenyine.... Ba<br />

se b’abana usanze na bo bamaze kubatwara<br />

kuko burya nagucaga inyuma<br />

mu ibanga, si wowe twabyaranaga.....”<br />

Ubwo umugabo arumirwa..<br />

20 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

21


TURWANYE RUSWA<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Abahamwe n’icyaha cya ruswa<br />

nk'uko biteganywa n'ingingo ya 3 (9°) y’itegeko n° 17/2005 rihindura kandi ryuzuza itegeko nº 25/2003 ryo ku wa 15/08/2003 rigena<br />

imiterere n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi, Urwego rw’Umuvunyi rufite inshingano yo gukora no gutangaza urutonde rw’abahamwe<br />

n’icyaha cya ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo, n’ibihano bahawe.<br />

Urutonde rukurikira rugaragaza umwirondoro w’abahamwe n’ibyaha byavuzwe haruguru n’ibihano bahawe mu gihembwe cya gatatu<br />

n’icya kane umwaka wa 2010.<br />

iGihembwe cya GatatU 2010<br />

n° UmwiRondoRo<br />

1<br />

Rpa0086/10/hc/Rsz habimana saint paul,<br />

mwene ntamuhanga innocent na mukamusinga,<br />

Ubarizwa: akagari ka nkombo, Umurenge wa<br />

Gihundwe, akarere ka Rusizi<br />

UmURimo<br />

yakoRaGa<br />

Umunyamabanga<br />

nshingwabikorwa<br />

w’akagari<br />

URUkiko<br />

RwamUkatiye<br />

2 Rpa0010/09/hc/Rsz nemeyemUnGU françois Umuhinzi hc RUsizi<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

Rpa0110/10/hc/mus nkUsi alphonse, mwene<br />

barayazi na kandoli,<br />

Ubarizwa: Umudugudu Rukaragata, Rususa,<br />

akarerere ka ngororero<br />

Rpa0110/10/hc/mus mUkafURika alodie,<br />

mwene Gatwarangabo na bavuriki<br />

Ubarizwa: Umudugudu wa mugano, kanika,<br />

akarere ka ngororero<br />

Rpa0326/09/hc/mus mbonyinshUti<br />

j.damascène, mwene karuhije na<br />

nyirabazigarura<br />

Ubarizwa: bungwe-bwira-akarere ka ngororero<br />

Rpa0326/09/hc/mus banyURakUnGeRi<br />

théoneste, mwene nkiriyumwami na Urayeneza<br />

Ubarizwa: kabarondo-bwira-akarere ka<br />

ngororero<br />

Rpa0294/09/hc/mus bikoRimana daniel,<br />

mwene ndisebuye na madagari,<br />

Ubarizwa: Umudugudu wa Rwezamenyo, akagari<br />

ka burinda, Umurenge wa cyanzarwe, akarere ka<br />

Rubavu/ouest.<br />

Rpa0256/09/hc/mus senGabo issa, mwene<br />

nyakamwe na kankindi,<br />

Ubarizwa: kabaya- akarere ka ngororero/ouest<br />

Rpa0038/010/tGi/hye sindikUbwabo ibrahim,<br />

mwene ngirumpatse shaban na mukabarisa<br />

thérèse<br />

Ubarizwa: intangarugero-Rango b-tumba-huye<br />

Rpa0005/010/tGi/hye nkURikiyimfURa j.<br />

bosco, mwene sekanyange Xavier na niyindorera<br />

epiphanie-<br />

Ubarizwa: kinazi-kinazi-huye<br />

inyangamugayo ya<br />

Gacaca<br />

inyangamugayo ya<br />

Gacaca<br />

Umunyamabanga<br />

w’urukiko Gacaca<br />

perezida w’urukiko<br />

Gacaca<br />

Umuhuzabikorwa<br />

w’ingando ya tiG<br />

ashinzwe<br />

umutekano mu<br />

mudugudu<br />

aGaciRo<br />

ka RUswa<br />

yatanze<br />

cyanGwa<br />

yakiRiye<br />

iGihano<br />

hc RUsizi 15 000 frw imyaka 5<br />

hc mUsanze<br />

hc mUsanze<br />

Umwogoshi tGi hUye<br />

400 000<br />

frw<br />

150 000<br />

frw<br />

150 000<br />

frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

650.000frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

150 000 frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

150 000 frw<br />

hc mUsanze 20 000 frw imyaka 7<br />

hc mUsanze 20 000 frw imyaka 7<br />

hc mUsanze 17 000 frw imyaka 3<br />

hc mUsanze 5 000 frw imyaka 5<br />

telephone<br />

na 2.000<br />

frws<br />

mécanicien tGi hUye 5 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

20 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

TURWANYE RUSWA<br />

22 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

23<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

19<br />

20<br />

21<br />

22<br />

23<br />

RPA0005/010/TGI/HYE MUKAMANA Bernadette,<br />

mwene bizimana nicodème na cuminkindi<br />

thaciana<br />

Ubarizwa: Kinyoni-Gati-Muyira-Akarere ka<br />

nyanza<br />

Rp0216/010/tGi/hye mUnyaRiGoGa eugène,<br />

mwene ngurumbe eugène na mukakabera<br />

Ubarizwa: akarere ka nyanza-amajyepfo<br />

0360/010/tGihye kayitaRe janvier, mwene<br />

kayitare antoine na mukandekezi daphrose<br />

Ubarizwa: busasamana-akarere ka nyanza<br />

Rp00200/09/tGi/mUs kaRanGwa protais,<br />

mwene ngayabarezi na nyiragateyi<br />

Ubarizwa: Kabagenza-Ndingati-Cyeru- Akarere ka<br />

burera<br />

Rp00200/09/tGi/mUs biGiRimana ndaGije<br />

désiré, mwene bizimana na nyirabuyongwe<br />

Ubarizwa:kigezo-nyamugali-nemba-bureraamajyaruguru<br />

Rp00144/09/tGi/Rbv mUkadepite marie<br />

Goretti, mwene Rurakabije na Nyirambonimana,<br />

Ubarizwa: mahoko-kanama-Rubavu<br />

Rp0282/010/tGi/Rbv Gatahano elie, mwene<br />

sebatware na nyirabashyitsi<br />

Ubarizwa: bunjuri-Rusiza-bugeshi-akarere ka<br />

Rubavu<br />

Rp0282/010/tGi/Rbv hakizimana jonathan,<br />

mwene kajyambere na nyiramaganya<br />

Ubarizwa: kabumba-bugeshi-Rubavu<br />

Rp0232/09/tGi/Rbv biRUshyabaGabo Gérard,<br />

mwene Ntibashoboka na Nyirarugendo<br />

Ubarizwa: Gikombe-nyakiriba-Rubavu<br />

Rp0232/09/tGi/Rbv hateGekimana<br />

Amiel,mwene Sebitariho na Nyirantikabuze<br />

Ubarizwa: bugoyi-Gisenyi-Rubavu<br />

Rp0323/010/tGi/Rbv dUsabemUnGU marie<br />

Rose, mwene serugendo na nyirampazuruvugo<br />

Ubarizwa:kabusunzu-munanira nyakabandanyarugenge<br />

- rugenge<br />

Rp0061/010/tGi/mhG mUkanGaRambe<br />

marianne, mwene manege na mukamuhutu<br />

Ubarizwa:Gisovu-nyagisozi-mushishiro-akarere<br />

ka muhanga<br />

Rp0061/010/tGi/mhG mUsabyimana isaïe,<br />

mwene Rutayisire na ayigire<br />

Ubarizwa: mbiriri-nyarusange-muhanga<br />

Umuhinzi tGi hUye 5 000 frw<br />

Umwaka 1<br />

n’amezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

Umuhinzi tGi hUye 30 000 frw imyaka 10<br />

Umush<strong>of</strong>eri tGi hUye 12 900 frw<br />

Umuhuzabikorwa<br />

w’akagari<br />

tGi mUsanze 80 000 frw<br />

Umupolisi tGi mUsanze 80 000 frw<br />

Umwaka 1<br />

n’ihazabu ya<br />

10 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

80 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

80 000 frw<br />

Umuhinzi tGi RUbavU 9 5000 frw amezi 6<br />

Umuhinzi tGi RUbavU 100.000frw<br />

Umuhinzi tGi RUbavU 100.000frw<br />

Umuhinzi tGi RUbavU<br />

Umucuruzi tGi RUbavU<br />

1 000 000<br />

frw<br />

1 000 000<br />

frw<br />

Umucuruzi tGi RUbavU 50 000 frw<br />

inyangamugayo ya<br />

Gacaca<br />

tGi mUhanGa 50 000 frw<br />

Umuhinzi tGi mUhanGa 50 000 frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

200 000 frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

200 000 frw<br />

imyaka 10<br />

n’ihazabu ya<br />

3 000 000<br />

frw<br />

imyaka 10<br />

n’ihazabu ya<br />

3 000 000<br />

frw<br />

Umwaka 1<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw


TURWANYE RUSWA<br />

24<br />

25<br />

26<br />

27<br />

28<br />

29<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

36<br />

Rp0186/010/tGi/mhG niyomwUnGeRi albert,<br />

mwene Mushengezi Ezéchiel na Mukandutiye<br />

Rosalie<br />

Ubarizwa:nyarusave-mwirute-Rukoma-kamonyi<br />

Rp0186/010/tGi/mhG sindikUbwabo<br />

jean népomuscène, mwene kimonyo jean marie<br />

na nyirabugingo julienne<br />

Ubarizwa: Ruhendero-jurwe-Rangironyamasheke<br />

Rp0367/010/tGi/mhG ndindabahizi samuel,<br />

mwene Hitimana Faustin na Mukantagara<br />

Donatille<br />

Ubarizwa:Gitwa-munini-Ruhango<br />

Rp0199/010/tGi/mhG dUkUndUweRa<br />

abraham, mwene niragire jean na mukandekezi<br />

valérie<br />

Ubarizwa:nyaruhengeri-mukinga-nyamiyagakamonyi<br />

Rp0101/10/tGi/kGi mUnyaneza félicien,<br />

mwene ndorayabo bénoît-<br />

Ubarizwa:nyarubare-bihumbe-twumba-karongi<br />

Rp0182/10/tGi/nyGe kaGanGo marcellin,<br />

mwene kabanda na mukankangura<br />

Ubarizwa:kanyinya-nyarugenge<br />

Rp0098/07/tGi/nyGe sgt kaGiRaneza védaste,<br />

mwene barundi na mukakamali<br />

Ubarizwa: Gicumbi<br />

Rp0259/10/tGi/nyge UkizURU vénuste, mwene<br />

mutarambirwa na nyiramakezi<br />

Ubarizwa: Gatare-nyarugenge<br />

Rp0716/09/tGi/Gsbo mURasiRa joseph, mwene<br />

Rwamubera<br />

Ubarizwa:tunda-Rwamabuye-bugesera<br />

Rp0075/09/tGi Gsbo nkUbito Godson, mwene<br />

mukuru françois na nyirandegeya<br />

Ubarizwa :imbibi-bibare-kimironko-Gasabo<br />

Rp0075/09/tGi Gsbo mURenzi emmanuel,<br />

mwene Gasirikare na mukakarangwa<br />

Ubarizwa: imbibi-bibare-kimironko-Gasabo<br />

Rp0201/09/tGi/nybe sikUbwabo jean d’amour,<br />

mwene bihiGa na nikUze<br />

Ubarizwa :mutakara-masangara-musangenyamagabe<br />

Rp0201/09/tGi/nybe nzabakURana jacqueline,<br />

mwene muzungu na mukagakomo mutakara<br />

Ubarizwa: masangara-musange-nyamagabe<br />

agronome tGi mUhanGa 30 000 frw<br />

Umukangurambaga<br />

w’amashyamba<br />

tGi mUhanGa 30 000 frw<br />

motar tGi mUhanGa 10 000 frw<br />

Umuhinzi tGi mUhanGa 3 000 frw<br />

Umuhinzi tGi kaRonGi 30 000 frw<br />

Umush<strong>of</strong>eri<br />

Umupolisi<br />

Umufundi<br />

kapita w’abategaga<br />

ibiti<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

5 000 frw<br />

140 000<br />

frw<br />

1 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

60 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

60 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

9 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

150 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

20 000 frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’amezi 6<br />

tGi Gasabo 3 000 frw imyaka 5<br />

Umucuruzi tGi Gasabo 15 000 frw imyaka 2<br />

ldf tGi Gasabo 15 000 frw imyaka 2<br />

Umuhinzi<br />

Umuhinzi<br />

tGi<br />

nyamaGabe<br />

tGi<br />

nyamaGabe<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

70 000 frw<br />

70 000 frw<br />

imyaka 7<br />

n’ihazabu ya<br />

140 000 frw<br />

imyaka 7<br />

n’ihazabu ya<br />

140 000 frw<br />

24 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

25<br />

37<br />

38<br />

39<br />

40<br />

41<br />

42<br />

43<br />

44<br />

45<br />

Rpa 0023/010/tGi/nyG mURenzi françois,<br />

mwene Gatarayiha na mukabutare<br />

Ubarizwa: mbogo-kiziguro-Gatsibo<br />

Rpa 0023/010/tGi/nyG RUkUndo, mwene<br />

kagabo na mukabutare<br />

Ubarizwa: mbogo-kiziguro-Gatsibo<br />

Rp 0298/tGi/nyG bUnani emmanuel<br />

mwene RUvUba hubert na mUkaRaRa jane-<br />

Ubarizwa: nsheke-nyagatare<br />

Rp0049/09/tb/Gtba ayiRwanda charles,<br />

mwene sibomana anicet na mukagasore<br />

epiphanie<br />

Ubarizwa:ngobangoba-Gaseke-nyangengororero<br />

mUhashyi jean bosco, mwene Rwigira alphonse<br />

na nyirashuri stéphanie-<br />

Ubarizwa: akinyenyeri-kinzovu-kabarondokayonza<br />

Rp 0306/09/tb/kGma mUGUnGa charles,<br />

mwene KAREKEZI na MURERWA Jeannette<br />

Ubarizwa: Gatenga-kicukiro<br />

Rp0031/10/Rb/RU kabasha théogène<br />

mwene Rukera védaste na kantarama<br />

Ubarizwa:Gasarabwayi-nyamugari-kayonza<br />

RP074/010/KRH BAGARUKA Faustin<br />

mwene Mubyarirehe Célestin na Kabageni<br />

valérie<br />

Ubarizwa: nyamiyaga-mpanga-kirehe<br />

Rp 0094/10/tb/kzi ntambaRa thicien, mwene<br />

karubasha na kanindi<br />

Ubarizwa:Gataraga-mpamfu-muhura-Gatsibo<br />

iGihembwe cya kane 2010<br />

n° UmwiRondoRo<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Rpa 1251/09/hc/kiG nzabonimpa anastase,<br />

mwene bagenukwabo pascal na baziramwabo<br />

alivera<br />

Ubarizwa:Rusagara-mpenge-muhoza-musanze<br />

Rpa 0638/09/hc/kiG niyonsaba sylvestre,<br />

mwene kagorora na mukamwiza<br />

Ubarizwa:Gacurabwenge-byumba-Gicumbi<br />

Rpa 0638/09/hc/kiG bizabaRimana jérémie,<br />

mwene Munyakazi Jean Baptiste na Uwamurera<br />

Ubarizwa:nyamabuye-byumba<br />

Rpa 1400/09/hc/kiG hakizimana dieudonné,<br />

mwene munyeragwe na mukankwaya<br />

Ubarizwa:mageragere-mataba-karambinyarugenge<br />

Umuhinzi<br />

Umuhinzi<br />

Umunyamabanga<br />

nshingwabikorwa<br />

w’akagali<br />

tGi<br />

nyaGataRe<br />

tGi<br />

nyaGataRe<br />

tGi<br />

nyaGataRe<br />

50 000 frw<br />

50 000 frw<br />

30 000 frw<br />

ldf tb GatUmba 500 frw<br />

Umukanishi tb kiRehe 50.000frw<br />

demob<br />

tb<br />

kaGaRama<br />

100 000 frw<br />

Umuhinzi tb RUkaRa 5 000 frw<br />

Umuhinzi tb kiRehe 2 000 frw<br />

Umuhinzi tb kiziGURo 70 000 frw<br />

UmURimo<br />

yakoRaGa<br />

Umwanditsi mu<br />

Rukiko<br />

URUkiko<br />

RwamUkatiye<br />

aGaciRo<br />

ka RUswa<br />

yatanze<br />

cyanGwa<br />

yakiRiye<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

5 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

500 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

20 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

4.000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

140.000 frw<br />

iGihano<br />

hc kiGali 40 000 frw imyaka 7<br />

Umupolisi hc kiGali 50.000frw<br />

Umupolisi hc kiGali 50.000frw<br />

perezida<br />

w’Urukiko<br />

Gacaca<br />

hc kiGali 297.000frw<br />

TURWANYE RUSWA<br />

imyaka 7<br />

n’ihazabu ya<br />

100.000frw<br />

imyaka 7<br />

n’ihazabu ya<br />

100.000frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

594 000 frw


TURWANYE RUSWA<br />

5<br />

6<br />

7<br />

8<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

13<br />

14<br />

15<br />

16<br />

17<br />

18<br />

19<br />

20<br />

Rpa 0370/09/hc/mUs Gatahano elie, mwene<br />

sebatware na nyirabanditsi-Ubarizwa:bunjuri-<br />

Rusiza-bugeshi-Rubavu<br />

Rpa 0376/09/hc/mUs ahishakiye jean paul,<br />

mwene nyangabose na nyirakaje<br />

Ubarizwa:kagesera-Rushara-nemba-burera<br />

Rpa0370/09/hc/mUs hakizimana jonathan,<br />

mwene kajyambere na nyiramaganya<br />

Ubarizwa:kabumba- bugeshi-Rubavu<br />

Rpa 0222/09/hc/nya GakUba aloys, mwene<br />

furere na mukazuzi<br />

Ubarizwa:ngoma-nyamiyaga-kamonyi<br />

Rpa0577/0/hc/nya vUnabandi jean alias<br />

muzehe, mwene Rukimirana na mukandamage<br />

Ubarizwa:mudanza-Gisagara<br />

Rpa0577/0/hc/nya bahUfite théoneste, mwene<br />

Gafaranga na mukafurere<br />

Ubarizwa:mudanza-Gisagara<br />

Rpa 0163/08/hc/Rsz kaRekezi andré, mwene<br />

karekezi aloys na nyiramibyuko Rose,<br />

Ubarizwa: kinunga-nyabitekeri-nyamasheke<br />

Rpa 0178/hc/RwG mvUnabandi evariste,<br />

mwene Rwabukamba na karubera immaculée<br />

Ubarizwa:mahoro-mimuri-nyagatare<br />

Rp0239/09/tGi/mUs kibasha cyprien, mwene<br />

barame na mukangango<br />

Ubarizwa:birira-kimonyi-musanze<br />

Rp0239/09/tGi/mUs mbandiwimfURa, mwene<br />

musabanganyo na kanyana<br />

Ubarizwa:birira-kimonyi-musanze<br />

Rp0770/06/tGi/mhG ndahiRo john<br />

mwene bidayari vincent na karwera<br />

Ubarizwa:kampala-Uganda<br />

Rp0475/010/tGi/mhG/Ronpj25412/s1/010/nR/<br />

bd hitiyaRemye phocas, mwene nkundimana<br />

frédéric na nyiratebuka<br />

Ubarizwa:Rugogwe-murambi-nyamagabe<br />

Rp0770/06/tGi/mhG batamUliza edyna, mwene<br />

mbony<strong>umuvunyi</strong> emmanuel na mukarusanga<br />

anastasie<br />

Ubarizwa:muhanga<br />

Rp0770/06/tGi/mhG Usabimana claude, mwene<br />

karekezi ananias na bazubagira angela<br />

Ubarizwa: Ruhango<br />

Rp0323/10/tGi/nyGe nyandwi charles, mwene<br />

bigumushaka na mukabaziga<br />

Ubarizwa:Rwamaya-karembure-kicukiro-kicukiro<br />

Rp0436/10/tGi/nyGe kwiRinGiRa alpfed, mwene<br />

mutwarasibo michel na mujugambe<br />

Ubarizwa:ituze-mukina-kimihurura-Gasabo<br />

Umuhinzi hc mUsanze 100 000 frw<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Umwaka<br />

n’amezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000 frw<br />

Umwalimu hc mUsanze 35.000frw imyaka 10<br />

Umuhinzi hc mUsanze 100 000 frw<br />

Umwaka 1<br />

n’amezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

100 000frw<br />

Umuhinzi hc nyanza 10 000 frw imyaka 4<br />

Umuhinzi hc nyanza 3 000 frw<br />

Umuhinzi hc nyanza 3 000 frw<br />

Umuhinzi hc RUsizi 2 000 frw<br />

Umuhinzi<br />

hc<br />

RwamaGana<br />

40 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

12 000 frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

12 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

4 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

80 000 frw<br />

Umuzamu tGi mUsanze 16 000 frw imyaka 5<br />

Umuzamu tGi mUsanze 16 000 frw<br />

Umush<strong>of</strong>eri<br />

Umuhinzi<br />

Umupolisi<br />

Umupolisi<br />

Umuhinzi<br />

perezida wa<br />

koperative CDEF<br />

tGi<br />

mUhanGa<br />

tGi<br />

mUhanGa<br />

tGi<br />

mUhanGa<br />

tGi<br />

mUhanGa<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

5 000 frw<br />

10 000 frw<br />

5.000frw<br />

5.000frw<br />

7 000 frw<br />

1.000.000frw<br />

Umwaka<br />

usubitswe<br />

mu myaka 2<br />

imyaka 7<br />

n’ihazabu ya<br />

10 000 frw<br />

imyaka 3<br />

isubitswe<br />

mu myaka<br />

2 n’mezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

imyaka<br />

7n’ihazabu<br />

ya 10 000<br />

frw<br />

imyaka<br />

7n’ihazabu<br />

ya 10 000<br />

frw<br />

imyaka 3<br />

n’ihazabu ya<br />

70 000 frw<br />

Umwaka 1<br />

n’amezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

3 000 000<br />

frw<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

TURWANYE RUSWA<br />

26 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

27<br />

21<br />

22<br />

23<br />

24<br />

25<br />

26<br />

27<br />

28<br />

29<br />

30<br />

31<br />

32<br />

33<br />

34<br />

35<br />

RP0436/10/TGI/NYGE MUKANKUSI Christine,<br />

mwene Rutebuka na kangabe<br />

Ubarizwa:kibaza i-kacyiru-Gasabo<br />

Rp 0316/10/tGi/Rsz bizimana jean paul, mwene<br />

bacamurwango na mukabutera<br />

Ubarizwa:kamashangi-kamembe-Rusizi<br />

Rpa0033/tGi/nGoma makUza jean claude<br />

mwene makuza désiré na mUkaRUGwiza –<br />

Ubarizwa: nyamagana-Ruhango-Ruhango<br />

Rp0512/10/tGi/Gsbo bizimUnGU valens, mwene<br />

kanyamuhanda léonidas na vuguziga nathalie<br />

Ubarizwa:mbilili-nyarugenge-muhanga<br />

Rp0512/10/tGi/Gsbo mUhiRwa jean<br />

christophe, mwene kimonyo marc na bazigaga<br />

marie<br />

Ubarizwa:Gishushu-nyarutarama Remera-Gasabo<br />

Rp 0686/10/tGi/Gsbo kabano alexis, mwene<br />

mwumvaneza na nyirandekezi<br />

Ubarizwa:Remera-Gasabo<br />

Rp00667/09/tGi/Rbv ntihabose jean claude,<br />

mwene iryamukuru na nyirankizinkiko<br />

Ubarizwa:vumbi-kayove-Rutsiro<br />

Rp0572/010/tGi/Rbv ntamayimana alphonse,<br />

mwene ndimubanzi na nyirarwangano<br />

Ubarizwa: kageyo-Rususa-busasamana-Rubavu<br />

Rp0259/010/tGi/Rbv ndaGijimana tharcisse,<br />

mwene Simpunga na Nyirantibimenya<br />

Ubarizwa:mukingo-makurizo-cyanzarwe-Rubavu<br />

Rp00667/09/tGi/Rbv havUGimana jalier,<br />

mwene ngarambe na mukagasana<br />

Ubarizwa:munaniraii- nyakabanda-nyarugenge<br />

Rp 0673/09/tGi/Rbv shiRikinyoma théogène,<br />

mwene Ntiruhongerwa na Nzabanita<br />

Ubarizwa:kibisabo-Rambura-nyabihu<br />

RP0508/TGI/HYE Sgt NDAYISHIMIYE Augustin,<br />

mwene buseruka cyprien na nyiraburanga marie<br />

Ubarizwa:nyundo-muyira-nyanza<br />

Rp 0053/10/tb/Gtmba kaRekezi alexis, mwene<br />

ntahontuye na Uwigereyeyo<br />

Ubarizwa: Gapfura-Rusororo-muhororo-ngororero<br />

Rp 0179/09/tb/nyG bimenyimana swaibu,<br />

mwene hitabatuma na nduwayezu<br />

Ubarizwa:Gatenga-kicukiro<br />

Rp 0179/09/tb/nyG niyonshUti françois,<br />

mwene munyantore ildephonse na mukakirenga<br />

Ubarizwa: nyarurama- kimisange-kicukiro<br />

ibisobanURo:<br />

hc : Urukiko Rukuru<br />

tGi : Urukiko Rwisumbuye<br />

tb : Urukiko rw’ibanze<br />

visi perezida wa<br />

koperative CDEF<br />

tGi<br />

nyaRUGenGe<br />

1.000.000frw<br />

Umush<strong>of</strong>eri tGi RUsizi 3 000 frw<br />

Umukozi wa<br />

fodey security<br />

inyangamugayo<br />

ya Gacaca<br />

inyangamugayo<br />

ya Gacaca<br />

tGi nGoma 65 000 frw<br />

tGi Gasabo 400 000 frw<br />

tGi Gasabo 400 000 frw<br />

Umupolisi tGi Gasabo 5.000frw<br />

Umukozi wa RRa tGi RUbavU 100.000frw<br />

Umwaka 1<br />

n’amezi 6<br />

n’ihazabu ya<br />

3 000 000<br />

frw<br />

imyaka 2<br />

n’ihazabu ya<br />

15 000 frw<br />

Umwaka<br />

n’ihazabu ya<br />

350 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

560 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

560 000 frw<br />

imyaka 4<br />

n’ihazabu ya<br />

25 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

200 000 frw<br />

ldf tGi RUbavU 14.000frw imyaka 5<br />

Umwanditsi<br />

w’abunzi<br />

b’akagari<br />

tGi RUbavU 4 000 frw imyaka 5<br />

Umucuruzi tGi RUbavU 100 000 frw<br />

ldf tGi RUbavU 29.000frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

200 000 frw<br />

imyaka 5<br />

n’ihazabu ya<br />

50 000 frw<br />

Umupolisi tGi hUye 5 000 frw Umwaka 1<br />

Umuhinzi tb GatUmba 2.000frw<br />

ldf w’akarere ka<br />

nyarugenge<br />

ldf w’akarere ka<br />

nyarugenge<br />

tb<br />

nyaRUGenGe<br />

tb<br />

nyaRUGenGe<br />

imyaka 2<br />

isubitswe<br />

5000 frw imyaka 4<br />

5000 frw imyaka 4


IMIYOBORERE MYIZA<br />

bamwe mu barebwa n'igikorwa cy'imenyekanishamutungo bakurikirana amahugurwa y'uburyo bamenyekanisha<br />

umutungo bakoresheje ikoranabuhanga<br />

MUGISHA Jules<br />

nk’uko biteganywa mu ngingo ya 3<br />

y’itegeko n° 17/2005 ryo kuwa 18/08/2005<br />

rigena imiterere n’imikorere y’Urwego<br />

rw’Umuvunyi mu gace ka 4, imwe mu<br />

nshingano z’Urwego rw’Umuvunyi ni ukwakira<br />

buri mwaka inyandiko zigaragaza<br />

imitungo nyakuri y’abayobozi mu nzego<br />

zose za Leta n’abandi bakozi bafite aho<br />

bahurira n’imari n’umutungo bya leta mu<br />

kazi kabo ka buri munsi.<br />

kuva Urwego rw’Umuvunyi rwatangira<br />

imirimo yarwo muri 2004, igikorwa<br />

cy’menyekanishamutungo cyagiye<br />

gikorwa mu buryo bwo kugeza udutabo<br />

tw’imenyekanishamutungo ku bantu bose<br />

barebwa n’icyo gikorwa, bakatwuzuza<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Abarebwa n’igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />

bakomeje gusobanukirwa n’akamaro karyo<br />

bakatugarurira Urwego rw’Umuvunyi bitarenze<br />

tariki ya 30 kamena ya buri mwaka.<br />

mu rwego rwo kujyana n’iterambere<br />

hifashishijwe ikoranabuhanga no gutanga<br />

serivisi nziza kandi yihuse, Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwatangiye gahunda yo<br />

kwakira imenyekanishamutungo hifashishijwe<br />

interineti “online declaration <strong>of</strong><br />

assets system”.<br />

Ubu buryo bushya bwafashije abarebwa<br />

n’igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />

baba abari mu gihugu cyangwa hanze yacyo<br />

kuba barikorera aho baherereye hose<br />

mu gihe bashobora kuba babona umuyoboro<br />

wa interineti. Ibi byabafashije gukuraho<br />

ingendo bajyaga bakora mu kugeza<br />

inyandiko zabo ku cyicaro cy’Urwego<br />

rw’Umuvunyi zadindiza imirimo y’abo.<br />

Urwego rw’Umuvunyi narwo rwabyungukiyemo<br />

rubasha kuba rwazigama<br />

amafaranga y’ubutumwa ya-<br />

jyaga akoreshwa mu kugeza inyandiko<br />

z’imenyekanishamutungo ku barebwa<br />

n’iki gikorwa, umwanya wakoreshwaga<br />

mu ngendo zakorwaga n’abakozi barwo<br />

hirya no hino ukaba warakoreshejwe mu<br />

yindi mirimo.<br />

“Inzego za Leta zirasabwa kujya zohereza<br />

aderesi nyakuri z’abakozi bazo zikanabashishikariza<br />

gukorera igihe imenyekanishamutungo”<br />

igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />

rikozwe mu buryo bw’ikoranabuhanga<br />

rigezweho “online declaration <strong>of</strong> assets”<br />

cyabanjirijwe n’amahugurwa Urwego<br />

rw’Umuvunyi rwageneye abantu bose<br />

barebwa nacyo.<br />

(kugeza dusohora iyi nkuru) imibare igaragaza<br />

ko ku bantu ibihumbi birindwi<br />

na magana atatu mirongo itandatu na<br />

batatu (7.563) bagombaga guhugurwa<br />

mu gihugu hose ku buryo bushya<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

bw’imenyekanishamutungo ryifashishije<br />

interineti, abantu ibihumbi bitatu na<br />

magana atatu na cumi (3.310) nibo bashoboye<br />

kwitabira ayo mahugurwa.<br />

“Kutitabira igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo bihanwa<br />

n'amategeko”<br />

mu gikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />

hagiye hagaragara bimwe mu bibazo<br />

ku bantu bagiye biyambaza Urwego<br />

rw’Umuvunyi kugira ngo rubafashe gukora<br />

imenyekanishamutungo. muri ibyo<br />

twavugamo ibi bikurikira:<br />

1. Koherereza Urwego rw’Umuvunyi urutonde<br />

rw’abakozi ruriho email addresses<br />

zituzuye.<br />

ibi byagaragaye ubwo inzego z’imirimo ya<br />

leta zoherezaga urutonde rw’abagomba<br />

gukora imenyekanishamutungo ku Rwego<br />

rw’Umuvunyi ugasanga aderesi zanditswe<br />

kuri bamwe mu bakozi zitabaho cyangwa<br />

se badafite email. Bamwe mu bagombaga<br />

gukora imenyekanishamutungo wasangaga<br />

basaba Urwego rw’Umuvunyi ko<br />

rubahindurira aderesi ya interineti (email<br />

addresses) akenshi wasangaga zitanditse<br />

neza cyangwa zitagikora.<br />

2. Kudasoma amabwiriza ajyanye<br />

n’uburyo imenyekanishamutungo rikorwa.<br />

ibi byagaragaye kuri bimwe<br />

mu byiciro birebwa n’igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo, aho wasangaga<br />

badasoma amabwiriza yo kuzuza inyandiko<br />

y’imenyekanishamutungo kandi<br />

Urwego rw’Umuvunyi rwarayashyize ku<br />

muyoboro wa interineti wayo hagamijwe<br />

kuborohereza kumenya uburyo bakora<br />

imenyekanishamutungo ryabo.<br />

IMIYOBORERE MYIZA<br />

ibibazo byagaragaye mu imenyekanishamutungo<br />

ry’umwaka wa <strong>2011</strong><br />

mu gikorwa cyo kumenyekanisha umutungo<br />

mu mwaka wa <strong>2011</strong> hagaragayemo<br />

ibibazo bikurikira:<br />

Kuba interineti itaragera mu bice byose<br />

by’igihugu<br />

ibi byabaye imbogamizi kuri bamwe<br />

mu bantu baherereye mu bice bimwe<br />

by’Igihugu bitarimo interineti kandi bagombaga<br />

gukora imenyekanishamutungo<br />

hifashishijwe uburyo bushya bwa interineti,<br />

bityo bigatuma bakora urugendo<br />

rurerure bajya gushaka aho babona interineti<br />

kugirango bashobore gukora icyo<br />

gikorwa.<br />

3. Gutegereza umunota wa nyuma<br />

(deadline).<br />

ibi byagaragaye ubwo inzego zimwe na<br />

zimwe z’imirimo ya leta zagiye zohereza<br />

urutonde rw’abakozi barwo ku munsi wa<br />

nyuma w’imenyekanishamutungo. ibi byabaye<br />

inzitizi ku bakozi bazo bituma batabasha<br />

gukora imenyekanishamutungo ku<br />

gihe. ikindi ni uko abantu benshi bibutse<br />

kugana Urwego rw’Umuvunyi mu cyumweru<br />

cya nyuma cyo kumenyekanisha<br />

umutungo ari uko babyibukijwe n’itangazo<br />

ryanyuzwaga ku maradiyo akorera mu gihugu<br />

no kuri televiziyo y’u Rwanda.<br />

4. Kutamenya gukoresha ikoranabuhanga<br />

rya interineti.<br />

ibi byagaragaye ku barebwa n’igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo batabonye<br />

ubutumire bubemerera gukora imenyekanishamutungo<br />

kuko nta aderesi ya<br />

email ya interineti bari basanzwe bafite,<br />

abandi n’abo ugasanga barahawe ubwo<br />

butumire ariko batazi gukoresha imashini<br />

(computer).<br />

Uko igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />

cyagenze<br />

muri uyu mwaka wa <strong>2011</strong> imenyekanishamutungo<br />

ryifashishije interineti, rigaragaza<br />

ko muri rusange abantu bagerageje<br />

kuryitabira mu buryo bushimishije n’ubwo<br />

hari ahagiye hagaragaramo ibibazo<br />

bitandukanye.<br />

imbonerahamwe ikurikira iragaragaza uko<br />

imenyekanishamutungo ryitabiriwe:<br />

abagombaga gukora abarikoze abatararikoze<br />

7.561 6.758 803<br />

100% 89.3% 10.6%<br />

muri rusange, igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo gifite akamaro<br />

ko gutoza abayobozi n’abakozi ba leta mu<br />

nzego zose gukorera mu mucyo no gucunga<br />

neza umutungo wa leta bashinzwe.<br />

kugira ngo igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo ryifashishije<br />

interineti kizarusheho kugenda neza ni<br />

uko inzego za leta zose zigomba kujya zoherereza<br />

Urwego rw’Umuvunyi urutonde<br />

na aderesi yuzuye neza abakozi bazo.<br />

abakozi bose barebwa n’igikorwa<br />

cy’imenyekanishamutungo nabo bagombye<br />

kujya barikora kuva igihe bakiriye<br />

ubutumwa (email invitation) bw’Urwego<br />

rw’Umuvunyi aho gutegereza umunsi wa<br />

nyuma. ibi bizatuma Urwego rw’Umuvunyi<br />

rubafasha gukemura ibibazo bagenda bahura<br />

nabyo muri icyo gikorwa ku gihe.<br />

Ufite igitekerezo, ikibazo , icyifuzo ndetse n'inama ushaka kugeza ku bwanditsi<br />

bw'ikinyamakuru Umuvunyi Magazine , bwandikire kuri: BP: 6269, email: <strong>magazine</strong>@<br />

ombudsman.gov.rw cg se Tél: 0788305881 / 0788455701 / 0788479380<br />

28 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

29


INKURU ISHUSHANYIJE<br />

Burya abaturage dukora amakosa menshi,<br />

namwe abayobozi duhora tubagusha mu<br />

makosa. Byarushaho kuba byiza dufatanyije<br />

muri gahunda ya leta turwanya ruswa...<br />

Mu rwego rw’ubufatanye hagati yacu<br />

twese, turasabwa gukurikira inyigisho<br />

z’urwego rw’Umuvunyi zitugeraho<br />

kandi zitwubaka...<br />

Bavandimwe, muze<br />

dukomeze dushyire<br />

hamwe, dufatanye mu<br />

gikorwa cyo kurwanya<br />

ruswa mu nzego zose...<br />

Dufate imyanzuro twiyemeza kurwanya<br />

ruswa no gushyira imbere y’amategeko<br />

abatanga ruswa n’abaryi bayo...<br />

Bayobozi bacu, ni irihe tegeko<br />

rihana icyaha cya ruswa? Dufite<br />

amatsiko n’inyota y’iryo tegeko...<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Nk’umuyobozi wungirije,<br />

nifuzaga ko mwampa<br />

umwanya uhagije wo<br />

gusobanura neza ingamba<br />

zafashwe muri iyi<br />

gahunda yo kurwanya<br />

ruswa...<br />

Urwego rw’Umuvunyi<br />

Mfasha vuba vuba aya mafaranga wansabye<br />

dusangire ariko mbone isoko ryiza...<br />

Mbagejejeho ikirego ku cyaha cya ruswa:<br />

Amazina y’uregwa: Muhekenyi<br />

Amazina y’urega: Muhire<br />

Ihutire kugeza ikirego cyawe<br />

vuba na bwangu mu rukiko...<br />

Ansabye ibihumbi magana atanu ngo<br />

ni icya cumi cyi’soko ryo kuvugurura<br />

inyubako y’Akarere...<br />

Muri aka kanya gashize, hari amakuru atugezeho<br />

ko uwitwa MUHEKENYI yakoze amakosa yo kurya<br />

ruswa, ni ngombwa ko ashyikirizwa vuba inzego<br />

z’ubutabera<br />

INKURU ISHUSHANYIJE<br />

Urubanza MUHEKENYI aregwa kuba yarakiriye ruswa ruratangiye,<br />

asabwe kwisobanura imbere y’urukiko ku byaha byose byose aregwa<br />

30 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />

31<br />

Nyakubahwa<br />

Meya, nkurikije<br />

inama zose<br />

mwatugiriye,<br />

nagira ngo<br />

dufatanye<br />

gukurikirana<br />

uriya mugabo<br />

MUHEKENYI<br />

wanyatse<br />

amafaranga<br />

ageze ku bihumbi<br />

magana atanu...<br />

MUHEKENYI imbere y’urukiko yiregura ku cyaha cya ruswa<br />

Iyi nkuru mu mashusho yateguwe n’umunyabugeni (Artiste) HABIMANA Edmond<br />

Biracyaza...


32<br />

Urwego rw'Umuvunyi rwifurije<br />

abasomyi b'ikinyamakuru "<br />

"Umuvunyi Magazine"<br />

Noheli nziza n'umwaka mushya<br />

muhire 2012.<br />

2012<br />

Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong>

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!