umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman
umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman
umuvunyi magazine special ukuboza 2011 - Office of the Ombudsman
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
N o SPECIAL<br />
Uwari Umuvunyi<br />
Mukuru yashoje<br />
manda ye agirwa<br />
senateri<br />
14<br />
U Rwanda rwabaye urwa mbere mu kurwanya ruswa<br />
mu karere ka Afurika y’Iburasirazuba<br />
Ukuboza <strong>2011</strong><br />
6<br />
Icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa gifasha<br />
abaturarwanda kumenya inshingano z’urwego rw’<strong>umuvunyi</strong>
INSANGANYAMATSIKO Y'ICYUMWERU<br />
CYO KURWANYA RUSWA<br />
05 – 09 Ukuboza <strong>2011</strong><br />
Ba inyangamugayo<br />
wange ruswa<br />
Ubwanditsi<br />
Nyir'ikinyamakuru<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Umuyobozi Mukuru<br />
Mbarubukeye Xavier,<br />
Umunyamabanga Uhoraho<br />
Umwanditsi Mukuru<br />
Nzeyimana Nadège<br />
Umwanditsi Mukuru<br />
Wungirije<br />
Ngirinshuti Védaste<br />
Umunyamabanga w’ubwanditsi<br />
Gatera Athanase<br />
Inteko y’ubwanditsi<br />
Mugisha Jules Déo<br />
Birasa Fiscal Jacques<br />
Kanyengabo Athanase<br />
Mwiseneza Jeanne D’arc<br />
Ndizihiwe Léon Fidèle<br />
Nsengiyunva Yussuf<br />
Rumaziminsi N. Séraphin<br />
Rwihimba Uwase Hélène<br />
Tuyizere Gédeon<br />
Ahatunganyirijwe ikinyamakuru<br />
Az media plus<br />
URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
B.P.: 6269 KIGALI<br />
TEL: 252 587309<br />
Fax: 252 587182<br />
www.ombudsman.gov.rw<br />
ombudsinfo@ ombudsman.gov.rw<br />
Telefoni itishyuzwa: 199<br />
AAAAAAAAA<br />
Umuvunyi Wungirije ushinzwe gukumira no kurwanya akarengane yakira ibibazo by'abaturage mu<br />
Karere ka Rwamagana<br />
6 16<br />
U Rwanda Rwabaye URwa<br />
mbeRe mU kURwanya RUswa<br />
mU kaReRe ka afURika<br />
y’ibURasiRazUba<br />
nk’uko bigaragazwa n’icyegeranyo cyashyizwe<br />
ahagaragara na east african bribery index<br />
<strong>2011</strong>, icyegeranyo kigaragaza uko ibihugu<br />
biri mu karere ka afurika y’iburasirazuba<br />
bihagaze mu kurwanya ruswa<br />
8 UwaRi<br />
UmUvUnyi mUkURU<br />
yashoje manda ye aGiRwa<br />
senateRi<br />
nyakubahwa tito RUtaRemaRa akaba<br />
yari amaze imyaka umunani (8) ayoboye<br />
Urwego rw’Umuvunyi (2003-<strong>2011</strong>)<br />
19<br />
11 22<br />
URweGo Rw’UmUvUnyi<br />
RUkomeje GUsanGa<br />
abatURaGe aho batUye<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye<br />
mu turere twa RUhanGo na RwamaGana,<br />
abaturage benshi bakunze kugaragariza<br />
Urwego rw’Umuvunyi ko baburanye imanza,<br />
bagatsinda ariko ntibahabwe ibyo batsindiye<br />
mu nkiko.<br />
14<br />
icyUmweRU cyahaRiwe<br />
kURwanya RUswa Gifasha<br />
abatURaRwanda kUmenya<br />
inshinGano z’URweGo<br />
Rw’UmUvUnyi<br />
kuri buri rwego, hahembwa 3 ba mbere<br />
barushije abandi kandi muri buri cyiciro, ni<br />
ukuvuga mu ndirimbo 3 no mu mivugo 3<br />
iyo nama kandi yaganiriye ku cyegeranyo<br />
kigaragaza imiterere ya ruswa muri iki gihe<br />
mu gihugu.<br />
26<br />
inama nGishwanama<br />
yo kURwanya RUswa<br />
yaRateRanye<br />
ibikUbiye mU masezeRano<br />
mpUzamahanGa yo<br />
kURwanya RUswa<br />
amasezerano ateganya ko<br />
igihugu cyayasinye kigomba<br />
guteganya ingingo zikwiye mu rwego rwo<br />
guteza imbere gukorera mu mucyo no<br />
kugaragaza ibyo ukora mu micungire myiza<br />
y’umutungo wa leta<br />
abahamwe n’icyaha cya<br />
RUswa<br />
Urutonde rugaragaza umwirondoro<br />
w’abahamwe n’ibyaha mu gihembwe cya<br />
gatatu n’icya kane umwaka wa 2010.<br />
impoRtant RUles and<br />
standaRds <strong>of</strong> ethics in local<br />
GoveRnment foR Good<br />
GoveRnance<br />
Pr<strong>of</strong>essional and public <strong>of</strong>ficers shall personally<br />
encourage, support and help o<strong>the</strong>rs<br />
to do <strong>the</strong> same.
4<br />
Basomyi ba ><br />
Twishimiye kubagezaho nimero idasanzwe y'ikinyamakuru cyanyu.<br />
isi yose aho iva ikagera yahagurukiye<br />
kurwanya no kurandura icyorezo<br />
cya ruswa kugira ngo yimakaze<br />
imiyoborere myiza. ibi bigaragazwa<br />
n’ishyirwaho ry’umunsi wihariye isi<br />
yose ikora ibikorwa byo kurwanya<br />
ruswa wemejwe n’icyemezo n°58/4<br />
cy’inteko rusange y’Umuryango<br />
w’abibumbye (onU) yateranye ku<br />
itariki ya 31 Ukwakira 2003 i merida<br />
mu Gihugu cya mexique, ukaba wizihizwa<br />
ku itariki ya 09 Ukuboza buri<br />
mwaka.<br />
IJAMBO RY’IBANZE<br />
Munyarwandakazi, Munyarwanda,<br />
ba inyangamugayo wange ruswa<br />
by’umwihariko, Urwego rw’Umuvunyi<br />
rwateganyije icyumweru cyihariye cyo<br />
kurwanya ruswa mu gihugu hose, kikarangwa<br />
n’ibikorwa binyuranye bigamije<br />
gukumira no kwamagana ruswa,<br />
birimo amarushanwa y’Uturere ku<br />
miyoborere myiza, amarushanwa<br />
y’abahanzi mu ndirimbo n’imivugo,<br />
gutera ibyapa no gutanga ibiganiro birimo<br />
ubutumwa bushishikariza abanyarwanda<br />
kwanga no gutunga agatoki<br />
ruswa, n’ibindi. icyo cyumweru gitangirizwa<br />
mu karere kabaye akambere<br />
mu gihugu mu bikorwa bigaragaza imiyoborere<br />
myiza, kigasozwa ku munsi<br />
mpuzamahanga wo kurwanya ruswa<br />
ku isi ku itariki ya 09 Ukuboza. Uyu<br />
mwaka icyo cyumweru cyatangijwe<br />
ku mugaragaro mu karere ka nyabihu<br />
mu ntara y’amajyaruguru ku itariki ya<br />
05/12/<strong>2011</strong>.<br />
banyarwandakazi, banyarwanda,<br />
Ruswa imunga imiyoborere myiza.<br />
ijambo imiyoborere myiza dukunze<br />
kurikoresha buri munsi ariko hari abatumva<br />
uburemere bwaryo. Uwambaye<br />
ikirezi ntamenya ko cyera. amateka<br />
y’u Rwanda, ariko cyane cyane<br />
ibyabaye muri jenoside yakorewe<br />
abatutsi mu mwaka wa 1994 byagombye<br />
gutuma buri munyarwanda<br />
atekereza, akanumva uburemere<br />
bw’imiyoborere myiza kandi akayigiramo<br />
uruhare. ibi byo si amateka, ni<br />
ibya vuba aha. ni nde wakwifuza gusubira<br />
muri ibyo bihe ?<br />
kurwanya ruswa ni urugamba rutoroshye<br />
rusaba ubunyangamugayo<br />
ndetse n’ubutwari. mu nomero ya<br />
18 twababwiraga ko gutinyuka kugaragaza<br />
umukozi cyangwa umuy-<br />
obozi urenganya abaturage cyangwa<br />
ubaka ruswa ari ubutwari kuko uba<br />
uniteguye guhangana n’ingaruka<br />
byakugiraho. Abakora amakosa ntibifuza<br />
ko ibyo bakora bijya ahagaragara,<br />
bityo ubigaragaje agahinduka umwanzi.<br />
Kenshi na kenshi umunyamafuti iyo<br />
ari umuyobozi ufite imbaraga azikoresha<br />
mu kwihimura ku muntu uvuze<br />
ikibi akora, bigatuma abandi bamutinya.<br />
Kuba inyangamugayo na byo<br />
ntibyoroshye kuko bisaba kwigomwa<br />
byinshi, ukiyemeza kwanga ikibi icyo<br />
ari cyo cyose no kuba indahemuka<br />
muri byose.<br />
Umuntu waka, utanga ruswa cyangwa<br />
uyibona itangwa akinumira ngo bitamuturukaho,<br />
nta bwangamugayo aba<br />
afite. Umuco gakondo udutoza kuba<br />
inyangamugayo, nyamara bamwe mu<br />
Banyarwanda ntibatinyuka kugaragariza<br />
abayobozi ibitagenda neza, ngo<br />
badahura n’ibibazo. abo si inyangamugayo.nta<br />
butwari bagira bwo kugaragaza<br />
ikibi.<br />
ni yo mpamvu kwiyemeza kurwanya<br />
ruswa aho iri hose ari ukuba inyangamugayo<br />
kuko uba urengeye benshi.<br />
Urwego rw’Umuvunyi ruragushishikariza<br />
kuba inyangamugayo wanga<br />
ruswa kandi uyitunga agatoki, ni<br />
bwo uzaba ugize uruhare nyakuri mu<br />
kwimakaza imiyoborere myiza duhora<br />
duhamagarira buri wese guhora atekereza<br />
ku byiza byayo.<br />
tubifurije umwaka mushya muhire<br />
wa 2012, uzatume dutera intambwe<br />
yisumbuye mu gukumira no kurwanya<br />
ruswa, twimakaza ubuyobozi bwiza.<br />
Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
Seasons' Greetings<br />
The <strong>of</strong>fice <strong>of</strong> The <strong>Ombudsman</strong> wishes<br />
<strong>the</strong> readers <strong>of</strong> Umuvunyi Magazine<br />
a Merry Christmas and a Prosperous<br />
New Year 2012
IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
U Rwanda rwaje ku mwanya wa mbere mu kurwanya<br />
ruswa mu karere ka Afurika y’Iburasirazuba<br />
Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
Amabendera y'Ibihugu biri mu ihuriro ry'Ibihugu biri mu Karere k'Iburasirazuba bw'Afurika. Uhereye i bumoso ( Ibendera rya East Afurika, Uburundi, Kenya,<br />
A<br />
U Rwanda, Tanzaniya, Uganda.<br />
nk’uko bigaragazwa n’icyegeranyo<br />
cyashyizwe ahagaragara na east african<br />
bribery index <strong>2011</strong>, icyegeranyo<br />
kigaragaza uko ibihugu biri mu karere<br />
ka afurika y’iburasirazuba bihagaze<br />
mu kurwanya ruswa, igihugu kiza ku<br />
mwanya wa mbere mu kurangwamo<br />
ruswa cyane ni u burundi, buri ku kigero<br />
cya 37.9%, mu gihe mu mwaka ushize<br />
bwari ku kigero cya 36.7% ; Uganda<br />
iza ku mwanya wa kabiri na 33.9% mu<br />
gihe umwaka ushize wa 2010 bwari ku<br />
kigero cya 33%, tanzania iza ku mwanya<br />
wa 3 na 31.6% ivuye kuri 28.8% ;<br />
kenya iza ku mwanya wa kane na 28.8%<br />
ivuye kuri 31.9 mu 2010. U Rwanda ru-<br />
gaheruka kuri urwo rutonde kuko ruri<br />
ku kigero cya 5.1% mu gihe umwaka<br />
ushize rwari ku kigero cya 6.6%, buvuze<br />
ko ari cyo gihugu cyo mu karere kirangwamo<br />
ruswa nke kurusha ibindi.<br />
muri iyi raporo u Rwanda nirwo rugaragaza<br />
isura nziza. 2.4% gusa<br />
by’abanyarwanda basubije ko igihugu<br />
kirimo ruswa ikabije, mu gihe 36.8%<br />
muri tanzania aribo basubije batyo ku<br />
gihugu cyabo, muri kenya baba 44%,<br />
muri Uganda baba 51.3% naho mu burundi<br />
baba 53.1%.<br />
mu bijyanye n’inzego zigamije gukurikirana<br />
abarangwa na ruswa, u Rwan-<br />
da rwaje ku isonga n’amanota 93%<br />
by’abasubiza ko guverinoma yabo ifite<br />
imbaraga zihagije muri icyo gikorwa.<br />
ibi bikaba bitandukanye cyane n’ iby’<br />
abatuye Uganda basubije kuko 61%<br />
bavuze ko guverinoma yabo nta mbaraga<br />
igaragaza mu kurwanya uyu muco<br />
mubi. 45.4% muri kenya nibo banenze<br />
guverinoma yabo, mu gihe 47.3% mu<br />
burundi aribo bagaragaje ko nta rutege<br />
guverinoma yabo ifite mu kurwanya<br />
ruswa.<br />
Byanditswe NZEYIMANA Nadège<br />
U Rwanda rwabaye u rwa kane mu kurwanya ruswa muri afurika<br />
mu cyegeranyo cyasohowe na<br />
banki y’isi kivuga ko mu mwaka<br />
wa 2010, mu bihugu 53 bya<br />
afurika , u Rwanda rwaje ku<br />
mwanya wa kane mu kurwanya<br />
ruswa .<br />
U Rwanda ruri ku mwanya wa<br />
kane, botswana iza ku mwanya<br />
wa mbere na 79,8%, cape<br />
verde ku wa kabiri na 74,6<br />
%, Mauritius ku wa gatatu na<br />
73,2%, u Rwanda rukaba u rwa<br />
kane na 70,8%.<br />
U Rwanda rukaba rugenda<br />
rutera imbere buri mwaka mu<br />
kurwanya ruswa kuko muri<br />
2006 u Rwanda rwari rwagize<br />
20,0% none mu mwaka wa<br />
2010 U Rwanda rugeze kuri<br />
70,8%.<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
mu cyumweru cyo kurwanya ruswa<br />
cyabaye mu mwaka wa 2010, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwateguye amarushanwa<br />
y’indirimbo n’imivugo<br />
kugira ngo abaturarwanda mu gukora<br />
ibihangano byabo bigireho inshingano<br />
z’Urwego rw’Umuvunyi ndetse<br />
n’uruhare rwabo mu gukumira no<br />
kurwanya ruswa n’akarengane.<br />
mu rwego rwo gushishikariza cyane<br />
cyane urubyiruko ruri mu<br />
mashuri kugira uruhare mu kurwanya<br />
ruswa n'akarengane , Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwagiye ruhemba<br />
abanyeshuri bitabiriye amarushanwa<br />
ndetse bakanayatsinda.<br />
ni muri urwo rwego ku wa gatanu<br />
tariki ya 21/10/<strong>2011</strong>, Urwego<br />
rw’Umuvunyi ruhagarariwe na<br />
bwana Rumaziminsi ntagwabira<br />
seraphin rwashyikirije igihembo cya<br />
Laptop Nishimwe Yvette, umuvugo<br />
we ukaba warabaye u wa mbere mu<br />
karere ka kicukiro, uba uwa gatatu<br />
mu mujyi wa kigali.<br />
bwana Rumaziminsi ntagwabira<br />
seraphin akaba yarashishikarije<br />
abanyeshuri ba fawe Girls school<br />
kwitabira amarushanwa y’uyu mwaka<br />
Urwego rw’ Umuvunyi rwateguye<br />
ndetse ababwira ko ari bo bagomba<br />
kuba urugero rwiza mu kurwanya<br />
ruswa kuko ari bo bayobozi b’ejo<br />
hazaza kandi akaba ari umuco bagomba<br />
kugira bakiri bato.<br />
IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwahaye laptop umunyeshuri<br />
watsinze mu marushanwa y’imivugo<br />
Bwana Rumaziminsi Ntagwabira Seraphin, umuyobozi mw'Ishami rishinzwe gukumira no kurwanya<br />
akarengane ashyikiriza laptop Ishimwe Yvette<br />
Ufite igitekerezo, ikibazo , icyifuzo ndetse n'inama ushaka kugeza ku bwanditsi<br />
bw'ikinyamakuru Umuvunyi Magazine , bwandikire kuri: BP: 6269, email: <strong>magazine</strong>@<br />
ombudsman.gov.rw cg se Tél: 0788305881 / 0788455701 / 0788479380<br />
6 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
7
IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Uwahoze ari Umuvunyi Mukuru<br />
yashoje manda ye agirwa senateri<br />
tariki ya 06/10/<strong>2011</strong> nibwo nyakubahwa<br />
perezida wa Repubulika paul kaGame<br />
ashingiye ku bubasha ahabwa n’itegeko<br />
nshinga rya Repubulika y’u Rwanda ryo<br />
ku wa 04 kamena 2003 nk’uko ryavuguruwe<br />
kugeza ubu yashyizeho abasenateri<br />
bane barimo honorable tito RUtaRemaRa<br />
wahoze ari Umuvunyi mukuru.<br />
nyakubahwa tito RUtaRemaRa akaba<br />
yari amaze imyaka umunani (8) ayoboye<br />
Urwego rw’Umuvunyi (2003-<strong>2011</strong>). ingingo<br />
ya kane y’itegeko n°25/2003 ryo ku wa<br />
15/08/2003 rigena imiterere n’imikorere<br />
y'Urwego rw'Umuvunyi nk'uko ryahinduwe<br />
kandi rikuzuzwa n'itegeko n°17/2005<br />
ryo ku wa 18/08/2005 riteganya ko Umuvunyi<br />
mukuru agira manda y’imyaka ine<br />
ishobora kongerwa rimwe gusa.<br />
kimwe n’abavunyi bungirije, Umuvunyi<br />
mukuru agomba kuba azwiho kuba inyangamugayo,<br />
afite ubushishozi ndetse<br />
n’ubushobozi bwo kurangiza inshingano<br />
ze.<br />
inshingano z’Umuvunyi mukuru zikaba<br />
ari izi zikurikira:<br />
1° Guhuza no kuyobora imirimo<br />
y’Urwego mu buryo inshingano zarwo<br />
zose zuzuzwa;<br />
2° Guhagararira no kuvugira Urwego mu<br />
nzego zose z'igihugu no mu mahanga;<br />
3° Gutumira no kuyobora inama<br />
z'Urwego;<br />
4° Gutanga raporo mu nzego ziteganyijwe<br />
n’itegeko rishyiraho Urwego<br />
rw’Umuvunyi;<br />
5° kumenyesha ibyemezo abo bigenewe;<br />
6° gukurikirana ishyirwa mu bikorwa<br />
ry'ibyemezo byafashwe;<br />
7° kwakira imenyekanishamutungo<br />
ry'abavugwa mu ngingo ya 7-4° y'iryo<br />
tegeko;<br />
8º Kugira inama abanyapolitiki<br />
n’abayobozi ku myitwarire ishobora<br />
gutesha agaciro imirimo bashinzwe.<br />
muri manda ebyiri z’imyaka ine ine (imyaka<br />
umunani) Umuvunyi mukuru tito-<br />
TUZAHARANIRA KUGERA IKIRENGE MU CYAWE<br />
Senateri Tito Rutaremara ashyikirizwa impano iriho ifoto y' abakozi b" Urwego rw'Umuvunyi bose<br />
RUtaRemaRa yamaze ayobora Urwego<br />
rw’Umuvunyi yarugejeje kuri byinshi<br />
bishimishije.<br />
Isura nziza imbere y’abanyarwanda<br />
bose.<br />
mu gihe yamaze ayobora Urwego<br />
rw’Umuvunyi, honorable tito RUtaRemaRa<br />
yatumye abaturage barushaho<br />
kurwibonamo nk’igisubizo ku butabera<br />
butabogama, bubarengera ku bibazo<br />
by’akarengane, ruswa n’ibindi byaha bifitanye<br />
isano na yo.<br />
ibi byagaragariye mu buryo abaturage<br />
bagana Urwego rw’Umuvunyi baturuka<br />
hirya no hino mu gihugu barusaba ngo<br />
rubarenganure. ibi ariko Urwego rwagiye<br />
rubigeraho nyuma y’aho rufashe gahunda<br />
yo kwegera abaturage rubasanga iwabo<br />
ku mirenge rukakira ibibazo byabo bigakemurwa<br />
ku bufatanye bw’abayobozi<br />
b’inzego z’ibanze.<br />
Kongera ububasha bw’Urwego<br />
rw’Umuvunyi<br />
mu gihe tito RUtaRemaRa yamaze ayobora<br />
Urwego rw’Umuvunyi, itegeko<br />
rishyiraho Urwego rw’Umuvunyi ryagiye<br />
rivugururwa kugira ngo rurusheho<br />
guhangana n’ibibazo rugezwaho no kugira<br />
ububasha n’ubushobozi cyane cyane<br />
mu bijyanye no gukurikirana no gushyira<br />
mu bikorwa ibyemezo byarwo.<br />
Ni muri urwo rwego Iteka rya Minisitiri<br />
n°67 ryo ku wa 05/05/2009 ryahaye<br />
ububasha bw’ubugenzacyaha abakozi<br />
b’Urwego rw’Umuvunyi. ibi bikaba<br />
byaratumye basigaye bategura dosiye<br />
z’ibibazo bagenzuye bakazishyikiriza<br />
ubushinjacyaha kugira ngo buzikurikirane<br />
mu nkiko buziregera.<br />
ikindi gishimishije ni uko honorable tito<br />
RUtaRemaRa ashoje manda ye Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwiteguye guhabwa ububasha<br />
bw’ubushinjacyaha n’ubundi bubasha<br />
buzarufasha kuzuza inshingano zarwo.<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Umushinga wabwo ukaba magingo aya<br />
urimo gusuzumirwa muri komisiyo ya<br />
politiki, uburinganire, ubwuzuzanye<br />
bw’abagabo n’abagore mu iterambere<br />
ry’igihugu mu nteko ishinga amategeko.<br />
Gutsura umubano n’imiryango nyarwanda<br />
na mpuzamahanga<br />
mu rwego rwo kwagurira amarembo Urwego<br />
rw’Umuvunyi, nyakubahwa tito<br />
RUtaRemaRa yarufashije gukorana<br />
amasezerano y’ubufatanye (memorandum<br />
<strong>of</strong> Understanding) n’imiryango<br />
n’amashyirahamwe nyarwanda asangiye<br />
inshingano n’Urwego rw’Umuvunyi. aha<br />
twavuga Umuryango transparency Rwanda<br />
ufite mu nshingano zawo kurwanya<br />
ruswa, Umuryango nyarwanda ugamije<br />
iterambere rirambye (Rwanda Initiative<br />
for substainable development Risd), eeR<br />
diocèse ya kibungo na diocèse ya Gahini<br />
n’izindi.<br />
mu rwego mpuzamahanga, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwinjiye mu ishyirahamwe<br />
ry’ibihugu bya afurika y’Uburasirazuba<br />
bigamije kurwanya ruswa (east african<br />
Association <strong>of</strong> Anti-Corruption Authorities),<br />
Umuryango Mpuzamahanga ushinzwe<br />
kurwanya ruswa Unodc.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwemerewe kandi<br />
kuba umunyamuryango w’Umuryango<br />
mpuzamahanga w’abavunyi (international<br />
Organization <strong>of</strong> <strong>the</strong> <strong>Ombudsman</strong>/<br />
Organisation International des Ombuds-<br />
man)<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakoranye<br />
amasezerano y’ubufatanye n’inzego zo<br />
mu bindi bihugu zifite mu nshingano<br />
zazo kurwanya akarengane ndetse na<br />
ruswa. aha twavuga nk’amasezerano<br />
y’ubufatanye rwasinye n’Urwego<br />
rw’Umuhuza mu gihugu cy’u burundi,<br />
ayo rwagiranye n’Urwego rw’Umuvunyi<br />
mu gihugu cy’Ubuholandi, n'icya Etiyopiya.<br />
Kongerera ubumenyi abakozi<br />
mu rwego rwo kongerera ubushobozi<br />
abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi, hateguwe<br />
amahugurwa menshi ku bakozi barwo<br />
hagamijwe kubafasha kugira ubushobozi<br />
bw’ingenzi kugira ngo barusheho kuzuza<br />
neza inshingano zabo. amwe muri ayo<br />
mahugurwa twavuga nko kumenya gutega<br />
amatwi abakugana, gutanga serivisi<br />
nziza kandi yihuse, gusesengura ibibazo,<br />
gukora iperereza icukumbuye, gukemura<br />
amakimbirane, gutegura inyandiko<br />
z’ubugenzacyaha ndetse n’amahugurwa<br />
mu ikoranabuhanga n’indimi. abakozi<br />
b’Urwego rw’Umuvunyi bagiye bakurikira<br />
amwe muri ayo mahugurwa mu bihugu<br />
bya afurika y’epfo (gukemura amakimbirane),<br />
hong kong (kurwanya ruswa),<br />
maroc, swaziland...abakozi b’Urwego<br />
rw’Umuvunyi bafashijwe kongera ubumenyi<br />
bishyurirwa gukora icyiciro cya kabiri<br />
n’icya gatatu mu bijyanye n’amategeko<br />
IBIKORWA BY’URWEGO RW’UMUVUNYI<br />
no mu micungire y’umutungo kugira ngo<br />
barusheho kubona ubumenyi buhagije<br />
bwabafasha kunoza umurimo wabo.<br />
Umurage utazibagirana: kugira icyerekezo,<br />
guhanga ibishya, gukunda umurimo,<br />
kwicisha bugufi no gutega amatwi.<br />
mu gihe yamaze ku buyobozi bw’Urwego<br />
rw’Umuvunyi, nyakubahwa tito RUtaRemaRa<br />
yatoje abo bakoranye imico myiza<br />
ishingiye ku ndangagaciro nyarwanda<br />
zirimo gukunda umurimo, ukawitangira,<br />
ukawunoza, ukawurangiriza igihe; kugira<br />
icyerekezo (viziyo) ukareberera Urwego<br />
ejo hazaza harwo bityo ukabasha no guhanga<br />
ibishya byarushaho kuruhesha<br />
cya cyubahiro n’ishusho nziza byatuma<br />
abaturage bakomeza kurwibonamo. ibi<br />
bigaragarira muri kwa kwakira neza abarugana<br />
bahabwa serivisi nziza kandi zihuse<br />
igihe cyose barwiyambaje.<br />
"nyakubahwa tito RUtaRemaRa ni<br />
Umuvunyi mukuru Uhoraho" ibi ni ibyagarutsweho<br />
n’imbaga yitabiriye imihango<br />
yo gusezera ku mugaragaro uwahoze ari<br />
Umuvunyi mukuru tito RUtaRemaRa. iki<br />
gikorwa kikaba cyarabaye ku wa gatandatu<br />
tariki ya 12/11/<strong>2011</strong> muri la palisse,<br />
mu murenge wa Gashora, akarere ka bugesera.<br />
Ibirori bikaba byaritabiriwe na Minisitiri<br />
muri perezidansi ya Repubulika madamu<br />
8 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
9<br />
ujuucc<br />
Bamwe mu bashyitsi bakuru bari bitabiriye umuhango wo gusezera ku wari Umuvunyi Mukuru Tito Rutaremara
IBIKORWA BY'URWEGO RW'UMUVUNYI<br />
TUGIREYEZU Venantie wari n’Umushyitsi<br />
mukuru, Umushinjacyaha mukuru wa Repubulika<br />
Bwana NGOGA Martin, n’izindi<br />
nshuti n’imiryango by’abakozi b’Urwego<br />
rw’Umuvunyi barimo senateri perina<br />
mukankusi , Uwahoze ari Umuvunyi<br />
wungirije akaba ubu ari Umunyamabanga<br />
mukuru mu nteko ishinga amategeko<br />
madamu mUkaRURanGwa immaculée,<br />
Umucamanza mu Rukiko rw’ikirenga<br />
madamu mUkamUlisa marie thérèse<br />
ndetse n’Umunyamabanga nshingwabikorwa<br />
wa transparency Rwanda bwana<br />
mUpiGanyi appolinaire.<br />
ibirori byasusurukijwe n’itorero Garuka<br />
Urebe ryo mu karere ka Rwamagana na<br />
orchestre ry’indirimbo nyarwanda zikunzwe<br />
cyane kwitwa karahanyuze.<br />
Mu ijambo rya Minisitiri Madamu TU-<br />
GIREYEZU Venantie wari Umushyitsi<br />
mukuru yavuze ko honorable tito RUtaRemaRa<br />
ari mu banyarwanda bazwiho<br />
ubunyangamugayo, gukunda igihugu,<br />
kugira viziyo n’ibitekerezo byubaka, ati<br />
ibi byagaragariye mu mirimo yose yagiye<br />
akora. Ati rero ntibitangaje kuba yarabashije<br />
kubakira fondation itajegajega<br />
Urwego rw’Umuvunyi.<br />
Umuvunyi wungirije akaba ari<br />
n’Umuvunyi mukuru w'Umusigire bwana<br />
NZINDUKIYIMANA Augustin yavuze ko<br />
honorable tito RUtaRemaRa yagejeje<br />
Urwego rw’Umuvunyi kuri byinshi yaba<br />
mu rwego rwo kuruhesha ububasha mu<br />
mategeko no kurushakira ubushobozi<br />
buhagije kugirango rubashe guhangana<br />
n’ibibazo by’akarengane na ruswa.<br />
yavuze ko umurage wa honorable tito<br />
RUtaRemaRa wo kugira icyerekezo,<br />
kurangwa n’ukuri, gukunda umurimo no<br />
kwihutisha akazi, kwihugura igihe cyose,<br />
kwicisha bugufi n’ibindi byinshi bitazibagirana<br />
kandi ko bizakomeza kubera Urwego<br />
rw’Umuvunyi urumuri rutazima. Ati<br />
”tukwijeje ko tutazagutenguha”<br />
mu izina ryabahoze ari abakozi b’Urwego<br />
rw’Umuvunyi madamu mUkaRURanGwa<br />
immaculée wahoze ari Umuvunyi<br />
wungirije yavuze ko muzehe tito RUtaRemaRa<br />
bamwigiyeho byinshi bishim-<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Umuvunyi Mukuru w'Umusigire Bwana Nzindukiyimana Augustin ashyikiriza impano Senateri Tito<br />
Rutaremara imushimira ku buryo yayoboye neza Urwego rw'Umuvunyi<br />
ije birimo gukorera ku ntego, gukunda<br />
abantu, kureba kure, kutagira stress ...mu<br />
kugaragaza uko ibi byakozwe yagize ati ”<br />
ndibuka mu gihe twe twabaga duhugiye<br />
mu kwakira no gukemura ibibazo, we<br />
yagiraga atya akatubwira ati mureke<br />
turebe uko dukorana n’urubyiruko mu<br />
mashuri yisumbuye na kaminuza mu kuruhugura<br />
no kurutoza gukurana umuco<br />
w’ubunyangamugayo no kurwanya akarengane<br />
na ruswa, nibwo hagiyeho za<br />
anti-corruption clubs ndetse hashyirwaho<br />
na za cyber café; ati hagiyeho uburyo bwo<br />
korohereza abaturage ingendo, nibwo<br />
hagiyeho gahunda yo kwakirira ibibazo<br />
mu mirenge iwabo bigakemurwa ku bufatanye<br />
n’inzego z’ubuyobozi bw’ibanze<br />
n’ibindi.<br />
mu ijambo rye honorable tito RUtaRemaRa<br />
yashimiye amagambo meza yamuvuzweho,<br />
ati ariko ibyiza byose ni mwe<br />
mwese mbikesha, nta kintu na kimwe nari<br />
kugeraho mutabigizemo uruhare.<br />
yasabye abakozi b’Urwego rw’Umuvunyi<br />
gukomeza kurangwa no gukunda umurimo,<br />
guharanira kuwunoza, kuba<br />
iteka inyangamugayo no kurangwa<br />
n’indangagaciro nyarwanda. Ati mbijeje<br />
ko naho nagiye (muri sena) nzakomeza<br />
kubaba hafi no kubakorera ubuvugizi igihe<br />
cyose bizaba ari ngombwa.<br />
ibirori byaranzwe kandi n’impano nyinshi<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwageneye<br />
Uyu mwana yavugiraga umuvugo Uwahoze ari<br />
Umuvunyi Mukuru mu muhango wo kumusezeraho<br />
honorable tito RUtaRemaRa zikaba zigaragaza<br />
ibihe bitandukanye byaranze<br />
imyaka umunani yabaye Umuvunyi mukuru<br />
wa mbere w’u Rwanda.<br />
Byanditswe na Mugisha Jules.<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Gahunda y’Urwego rw’Umuvunyi ijyanye<br />
n’icyumweru cyo kurwanya akarengane yakomereje<br />
mu Karere ka RUHANGO guhera<br />
ku itariki ya 03 kugeza ku itariki ya 08 Ukwakira<br />
<strong>2011</strong> no mu Karere ka RWAMAGA-<br />
NA guhera ku itariki ya 10 kugeza ku itariki<br />
ya 15 Ukwakira <strong>2011</strong>. Utu Turere twombi<br />
twasuwe nyuma yo kugenderera Akarere ka<br />
RUBAVU n’Akarere ka MUSANZE.<br />
Hashingiwe ku ngingo ya 3 y’Itegeko nº<br />
17/2005 ryo ku wa 18/08/2005 rihindura<br />
kandi ryuzuza Itegeko nº 25/2003<br />
ryo ku wa 15/08/2003 rigena imiterere<br />
n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi ivuga<br />
ko Urwego rw’Umuvunyi rushinzwe kwakira<br />
no gusuzuma (...) ibirego by’abantu<br />
ku giti cyabo n’iby’amashyirahamwe yigenga,<br />
byerekeye ibikorwa by’abakozi ba<br />
Leta, iby’inzego zayo n’iby’abikorera ku<br />
giti cyabo, no gukangurira abo bakozi n’izo<br />
nzego gushakira umuti ibyo bibazo iyo rusanze<br />
bifite ishingiro, Urwego rw’Umuvunyi<br />
rwakiriye ibibazo bigera kuri 526 mu Karere<br />
ka RUHANGO n’ibindi bigera kuri 530<br />
mu Karere ka RWAMAGANA. Ibi bibazo<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye mu gihe<br />
cy’ibyumweru bibiri akaba ari 1056, bikaba<br />
bijya kungana na 1/2 cy’ibibazo byose Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwakiriye mu mwaka<br />
ushize wa 2010-<strong>2011</strong> muri gahunda yo<br />
kwakirira ibibazo by’akarengane ku biro<br />
by’Uturere abaturage batuyemo. Nk’uko<br />
bikubiye muri Raporo y’ibikorwa by’Urwego<br />
rw’Umuvunyi yo mu 2010-<strong>2011</strong>, ibibazo byose<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye ku biro<br />
by’Uturere muri uwo mwaka ni 2.862.<br />
TURWANYE AKARENGANE<br />
Urwego rw’<strong>umuvunyi</strong> rukomeje<br />
gusanga abaturage aho batuye<br />
Nzabamwita Anaclet<br />
IBIBAZO BYAGIYE BIGARAGARA MU CYUM-<br />
WERU CYO KURWANYA AKARENGANE<br />
kudashyira mu bikorwa ibyemezo by’inkiko<br />
nkana binyuranyije n’itegeko nshinga rya Repubulika<br />
y’u Rwanda bikanakurura ingeso ya<br />
ruswa no kurenganya abaturarwanda:<br />
hashingiwe ku miterere n’ibyiciro by’ibibazo<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye mu turere<br />
twa RUhanGo na RwamaGana, abaturage<br />
benshi bakunze kugaragariza Urwego<br />
rw’Umuvunyi ko baburanye imanza, bagatsinda<br />
ariko ntibahabwe ibyo batsindiye<br />
mu nkiko. igika cya 10 cy’irangashingiro<br />
ry’itegeko nshinga rya Repubulika y’u<br />
Rwanda ryo ku wa 04 kamena 2003 nk’uko<br />
ryavuguruwe kugeza ubu, kivuga ko aban-<br />
yarwanda biyemeje ko haba uburenganzira<br />
bungana mu banyarwanda (...). iyo umuturage<br />
yaburanye mu rukiko agatsinda, umwanzuro<br />
w’urukiko ugashyirwaho kashe mpuruza,<br />
urwo rubanza ruba rugomba kurangizwa.<br />
ingingo ya 192 y’itegeko n°18/2004 ryo ku<br />
wa 20/06/2004 ryerekeye imiburanishirize<br />
y’imanza z’imbonezamubano, iz’ubucuruzi,<br />
iz’umurimo n’ubutegetsi nk’uko ryavuguruwe<br />
kugeza ubu, ivuga ko irangiza ry’imanza<br />
n’iry’inyandiko rigamije guha uwatsinze ibintu<br />
afitiye uburenganzira bwo guhabwa, akabibona<br />
ubwabyo cyangwa akabona ingurane.<br />
iyo umuturage yamaze gutsinda mu rubanza<br />
rutakijuririwe ntirurangizwe, abo yasabye<br />
kururangiza kandi biri mu nshingano zabo<br />
ntibamugaragarize inzitizi zituma rutarangizwa,<br />
uwo muturage aba yarenganye. Abafite<br />
iyo nshingano yo kurangiza imanza bakaba<br />
bakangurirwa kongera imbaraga n’umurego<br />
muri iki kigorwa kubera ko kutarangirizwa<br />
urubanza ari rwo rugero rudashidikanywaho<br />
rugaragaza ko abaturage baba bavukijwe<br />
uburenganzira bwabo.<br />
mu gihe cya gahunda y’icyumweru cyo<br />
kurwanya akarengane mu turere twa RUhanGo<br />
na RwamaGana, abaturage bagaragarije<br />
kandi Urwego rw’Umuvunyi ko mu<br />
Umunyamabanga Uhoraho mu Rwego rw'Umuvunyi Bwana Mbarubukeye Xavier yakira ibibazo<br />
by'abaturage mu Karere ka Ruhango<br />
nzego z’ibanze, abayobozi bamwe bakigurisha<br />
abaturage serivisi ubusanzwe zitangirwa<br />
ubuntu! bamwe mu batanze ibibazo<br />
by’akarengane bagaragaje ko hari aho bishyuzwa<br />
amafaranga y’urugendo, umuyobozi ugiye<br />
kurangiza urubanza agasaba ko uwasabye<br />
ko rurangizwa abanza kumwishyura amafaranga<br />
yo gukodesha moto yo kumugeza aho<br />
imitungo irangirizwaho urubanza iherereye.<br />
abaturage batanze bene ibi bibazo, basoba-<br />
10 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
11
TURWANYE AKARENGANE<br />
uuukjhjkcxhk Umuvunyi<br />
Wungirije ushinzwe gukumira no kurwanya akarengane yakira ibibazo by'abaturage mu Karere ka Rwamagana<br />
nuriwe ko nta kiguzi bakwiye gutanga kuri<br />
serivisi yo kurangirizwa urubanza iyo bikozwe<br />
n’abahesha b’inkiko ba leta. Gusaba abo<br />
baturage kwishyura amafaranga yo gukodesha<br />
moto mbere cyangwa nyuma yo kubarangiriza<br />
urubanza ni bumwe mu buryo bwo<br />
kubajijisha abo bayobozi baba bakoresheje<br />
kugira ngo abaturage batumva ko batanze<br />
ruswa. ingingo ya 10 y’itegeko n° 23/2003<br />
ryo ku wa 07/08/2003 ryerekeye gukumira,<br />
kurwanya no guhana ruswa n’ibyaha bifitanye<br />
isano na yo, iteganya ko azahanishwa<br />
igihano cy’igifungo kuva ku myaka 2 kugeza<br />
ku myaka 5 n’ihazabu y’amafaranga yikubye<br />
inshuro 2 kugeza ku 10 z’agaciro k’indonke<br />
yatse , umuntu wese uzaba yasabye, ku<br />
buryo bweruye cyangwa buteruye, yakiriye,<br />
ku buryo buziguye cyangwa butaziguye, impano<br />
cyangwa indonke iyo ari yo yose, kuri<br />
we cyangwa ku wundi muntu cyangwa uzaba<br />
yemeye amasezerano yabyo kugira ngo abone<br />
kugira icyo akora kiri mu mirimo ashinzwe<br />
cyangwa yifashishije imirimo ye. abaturage<br />
basabwa n’abayobozi gutanga bene ayo mafaranga<br />
adatangiwe inyandiko (quittance)<br />
bagiriwe inama yo kutayatanga batabanje<br />
kubigeza ku buyobozi bukuriye abayobozi<br />
bayasaba kubera ko ari ukubagusha mu<br />
mutego wa ruswa. bagaragarijwe kandi ko,<br />
nk’uko itegeko ribiteganya, uwatanze ruswa<br />
n’uwayakiriye bahanwa kimwe.<br />
imyanzURo yose iRiho kashe mpURUza<br />
siko bURi Gihe ikoReRwa iRanGizaRUbanza<br />
icyiciro cy’abandi baturage cyagaragarije<br />
Urwego rw’Umuvunyi imyanzuro y’imanza,<br />
abafite iyo myanzuro bavuga ko imanza zabo<br />
bazishyikirije ubuyobozi ngo zirangizwe ntibikorwe<br />
kandi baraziburanye bagatsinda<br />
ndetse zigashyirwaho kashe mpuruza. iyo<br />
umuntu asesenguye neza imyanzuro bagaragaje<br />
asanga iki cyiciro gikubiyemo imanza<br />
zaburanishijwe ariko urukiko ntirufate umwanzuro<br />
ku kiburanwa kubera impamvu<br />
zinyuranye zijyanye no kutubahiriza ibiteganyijwe<br />
mu mategeko. mu myanzuro y’izo<br />
manza hakunze kugaragaramo umwanzuro<br />
uvuga ko ikirego kitakiriwe ngo gisuzumwe<br />
kubera impamvu urukiko ruba rwagaragaje.<br />
abaturage bakunze gufata mu mutwe umwanzuro<br />
umwe gusa ugaragaza uwatsinze<br />
n’uwatsinzwe mu rubanza, indi myanzuro<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
ntibayiteho. Abaturage bo muri iki cyiciro<br />
basobanuriwe ko bene izo manza zitarangizwa<br />
kubera ko urukiko ruba rutafashe<br />
umwanzuro ku mutungo uburanwa, ngo<br />
rugaragaze uwawutsindiye, bagirwa inama<br />
yo kongera gutanga ikirego bundi bushya<br />
bubahiriza ibyo urukiko ruba rwagaragaje<br />
mu mpamvu zatumye ikirego kitakirwa ngo<br />
gisuzumwe mu mizi yacyo.<br />
icyiciro twasorezaho kuri iki kibazo cyo kutarangiza<br />
imanza kigizwe n’abaturage bagejeje<br />
ku Rwego rw’Umuvunyi imyanzuro y’inkiko<br />
iriho kashe mpuruza ariko umuntu yasesengura<br />
neza incarubanza abo baturage bafite<br />
agasanga imyanzuro yashyizweho kashe<br />
mpuruza atari imyanzuro y’umwimerere<br />
igomba kurangirizwaho urubanza. bene<br />
iyo myanzuro igaragaraho ibimenyetso byerekana<br />
ko abayifite bayibonye mu buryo<br />
bw’uburiganya ivanywe mu madosiye<br />
y’imanza zajuririwe mu nkiko. abaturage<br />
basobanuriwe ko bene izo manza zitarangizwa<br />
ahubwo abagize uruhare muri ubwo<br />
buriganya baba bagomba gukurikiranwa<br />
n’inzego zibishinzwe bagahanirwa iyo myitwarire.<br />
kutarangiza imanza nkana cyangwa kuz-<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
irangiza nabi bica icyuho hagati y’abaturage<br />
n’ubuyobozi<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwakiriye kandi<br />
abaturage bagaragaje ko hari igihe imanza<br />
zirangizwa ariko ababuranyi bombi ntibashobore<br />
kumvikana ku buryo zarangijwe,<br />
bigakurura impaka hagati y’abo baburanyi<br />
ubwabo no hagati yabo n’inzego z’ubuyobozi<br />
ziba zigomba gukomeza kubumbatira umutekano<br />
wabo. Umuntu yasangaga ibibazo<br />
bishingiye ku kuntu izo manza zabaga zararangijwe<br />
byarakuruye umwuka mubi hagati<br />
y’abaturage babifite n’abayobozi, bikagaragazwa<br />
cyane cyane n’imvugo ibuzemo ubupfura<br />
abo baturage bakoreshaga iyo babaga<br />
bagaragaza ibibazo byabo cyangwa bahawe<br />
umwanya ngo bagire icyo bavuga ku bisobanuro<br />
byabaga byatanzwe n’abayobozi. ingingo<br />
ya 219 y’itegeko n°18/2004 ryo ku wa<br />
20/06/2004 ryavuzwe haruguru nk’uko ryavuguruwe<br />
kugeza ubu, iteganya ko impaka<br />
zivutse mu irangizwa ry’urubanza zikemurwa<br />
n’urukiko rwaruciye bwa nyuma (...), rukagaragaza<br />
umwanzuro warwo mu gihe kitarenze<br />
iminsi cumi n’itanu (15) guhera igihe urukiko<br />
rwakiriye ikirego. Bene izo manza ntizijuririrwa.<br />
Abaturage batishimiye uko imanza zabo zarangijwe<br />
bagiriwe inama yo kujya gutanga<br />
ikirego mu nkiko zaciye izo manza bwa<br />
nyuma, umwanzuro wazo wazagaragaza ko<br />
zarangijwe nabi bigakosorwa ariko izo nkiko<br />
zakwemeza ko imanza zarangijwe uko bikwiye<br />
bakubahiriza ibyemezo byafashwe. ingorane<br />
zavukaga cyane cyane iyo byabaga<br />
bigeze ku irangizwa ry’ibyemezo by’inkiko<br />
Gacaca, aho abaturage bamwe bagaragaje<br />
ko hari ubwo abahesha b’inkiko, cyane cyane<br />
ab’umwuga, bazaga gushyira mu bikorwa<br />
ibyo byemezo bagateza cyamunara imitungo<br />
y’umuryango wose kandi uwangije imitungo<br />
mu gihe cya jenoside yakorewe abatutsi mu<br />
mwaka wa 1994, igihe yakoraga ibyo byaha<br />
yari afite imyaka y’ubukure ariko akiri ingaragu.<br />
abo baturage bagaragaje ko batumva<br />
ukuntu imitungo y’ababyeyi b’uwo mwana<br />
yakoreshwa mu kwishyura ingaruka z’ibyaha<br />
byakozwe n’umwana umwe igihe abo babyeyi<br />
bafite abandi bana badafite icyo bakurikiranyweho.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwasobanuriye<br />
abaturage ko icyaha ari gatozi, basobanurirwa<br />
ko n’igihe cy’uburyozwacyaha, imitungo<br />
ikoreshwa ari iy’uwakoze icyaha, keretse<br />
iyo uwakoze icyaha atari yujuje imyaka<br />
y’ubukure. icyo gihe uburyozwacyaha bureba<br />
ababyeyi be cyangwa abamushinzwe<br />
igihe adafite ababyeyi. Abasanga bafite ibimenyetso<br />
bigaragaza ko imitungo yabo yakoreshejwe<br />
mu kurangiza imanza badafitemo<br />
uruhare, bafite uburenganzira bwo gutanga<br />
ikirego mu nkiko zisanzwe bakagaragaza ko<br />
TURWANYE AKARENGANE<br />
imitungo yabo yakoreshejwe mu kurangiza<br />
imanza badafitemo uruhare, izo nkiko zikagifataho<br />
umwanzuro.<br />
Umwanzuro<br />
iyi gahunda y’icyumweru cyo kurwanya akarengane<br />
muri buri Karere ifite umwihariko<br />
wo kurenganura abaturage benshi bari baravukijwe<br />
uburenganzira bwo kugeza ibibazo<br />
byabo ku Rwego rw’Umuvunyi bitewe no<br />
kugira intege nke. iyi gahunda kandi yavanyeho<br />
inzitizi y’urugendo rurerure rwatumaga<br />
bamwe mu bafite ibibazo by’akarengane bahitamo<br />
kwibanira na byo bakumva ko ahari<br />
bo baremewe kurengana.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rurashima abaturage<br />
Umuvunyi Wingirije uwa kabiri i buryo , Mayor w'AKarere ka Rwamagana ( uwa gatatu uturutse i buryo ) na ba vice mayor b'Akarere mu nama yabahuje<br />
ngo baganire ku bibazo abakozi b'Urwego rw'Umuvunyi basanze mu Karere<br />
n’abayobozi b’Uturere twasuwe muri iyi gahunda<br />
y’icyumweru cyo kurwanya akarengane<br />
hamwe n’abandi baturarwanda bose<br />
bagize uruhare muri iyi gahunda kubera ko<br />
ubufatanye bwa bose n’umusanzu buri wese<br />
yagiye atanga byatumye haboneka ibisubizo<br />
ku bibazo by’akarengane abaturage babaga<br />
bagaragaje. Urwego rw’Umuvunyi rurashishikariza<br />
abayobozi gufatanya n’abaturage<br />
gahunda yo guca akarengane ikaba umuco,<br />
ntihagire umuturarwanda uvutswa<br />
ibyo amategeko amuhera uburenganzira<br />
bitewe n’uburangare cyangwa ubunebwe<br />
bw’abantu bamwe.<br />
12 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
13
TURWANYE RUSWA<br />
Icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa gifasha abaturarwanda<br />
kumenya inshingano z’urwego rw’<strong>umuvunyi</strong><br />
Umugwaneza Clémentine<br />
nk’uko bisanzwe buri mwaka, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rutegura icyumweru cyihariye<br />
cyo kurwanya ruswa mu gihugu<br />
hose. Uyu mwaka, icyo cyumweru cyatangiriye<br />
ku mugaragaro mu karere ka<br />
nyabihu mu ntara y’iburengerazuba<br />
tariki ya 05/12/<strong>2011</strong> kuko akarere ka<br />
nyabihu ari ko kabaye aka mbere mu<br />
marushanwa y’Uturere ku miyoborere<br />
myiza mu mwaka wa 2010. icyo cyumweru<br />
kikaba kizasozwa ku munsi mpuzamahanga<br />
wo kurwanya ruswa ku isi<br />
wizihizwa ku itariki ya 09 Ukuboza.<br />
Umunsi mpuzamahanga wo kurwanya<br />
ruswa wemejwe n’icyemezo n°58/4<br />
cy’inteko Rusange y’Umuryango<br />
w’abibumbye (onU) yateranye ku<br />
itariki ya 31 Ukwakira 2003 i merida<br />
mu Gihugu cya mexique. Umuryango<br />
w’abibumbye washyizeho uyu munsi<br />
ugamije gukangurira isi yose kumenya<br />
ububi bwa ruswa. kwizihiza uyu munsi<br />
rero ni bumwe mu buryo bwo kumenyekanisha<br />
uruhare rw’ayo masezerano<br />
mpuzamahanga mu bijyanye no<br />
kurwanya ruswa ndetse n’u Rwanda<br />
rwamaze gushyiraho umukono.<br />
Uyu mwaka, insanganyamatsiko<br />
y’icyumweru cyo kurwanya ruswa iragira<br />
iti: “Ba inyangamugayo, wange<br />
ruswa”. kwanga ruswa no kuyamagana<br />
ni uruhare rwa buri wese, yaba ari<br />
inzego za leta, inzego zigenga, abikorera,<br />
imiryango itari iya leta ndetse<br />
n’abaturage bose muri rusange.<br />
ku itariki ya 24 Ukwakira <strong>2011</strong>, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwatangiye ibikorwa<br />
binyuranye byo gutegura icyumweru<br />
cyo kurwanya ruswa. muri ibyo bikorwa<br />
hari amarushanwa y’indirimbo<br />
n’imivugo bigamije gukangurira<br />
abanyarwanda b’ingeri zose kwanga,<br />
kwirinda no kwamagana ruswa aho<br />
iboneka hose n’amarushanwa hagati<br />
y’Uturere ku miyoborere myiza.<br />
I. AMARUSHANWA Y’INDIRIMBO<br />
N’IMIVUGO<br />
bumwe mu buryo bukoreshwa mu gu-<br />
tanga ubutumwa ni ukubunyuza mu<br />
bihangano. igihangano cy’ikinamico,<br />
indirimbo, imivugo, inkuru ishushanyije…<br />
ubu buryo bukaba bufasha abantu<br />
gufata vuba ubutumwa bukubiye muri<br />
ibyo bihangango. ku nshuro ya kabiri,<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwateguye amarushanwa<br />
ku ndirimbo n’imivugo.<br />
ayo marushanwa agenewe abahanzi<br />
bose yatangiriye ku rwego rw’akarere,<br />
akaba azakomeza ku rwego rw’intara<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
n’Umujyi wa kigali no ku rwego<br />
rw’igihugu.<br />
ku bijyanye n’insanganyamatsiko, igihangano<br />
kigomba kuba kigaragaza ingingo<br />
zikurikira:<br />
- Guteza imbere imiyoborere myiza;<br />
Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />
gukumira no kurwanya akarengane;<br />
- Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />
gukumira no kurwanya ruswa;<br />
- Uruhare rw’Urwego rw’Umuvunyi<br />
mu kwimakaza imiyoborere myiza;<br />
- Uruhare rwa buri munyarwanda mu<br />
guharanira uburenganzira bwe;<br />
- kubera ijisho umuturanyi cyangwa<br />
mugenzi wawe igihe hagaragaye aka-<br />
Itsinda ryishyize hamwe riza mu marushanwa y'indirimbo yateguwe n'Urwego rw'Umuvunyi<br />
rengane cyangwa ruswa.<br />
kuri buri rwego, hahembwa 3 ba mbere<br />
barushije abandi kandi muri buri<br />
cyiciro, ni ukuvuga mu ndirimbo 3 no<br />
mu mivugo 3. mu ndirimbo, hashobora<br />
kurushanwa umuntu ku giti cye<br />
cyangwa itsinda ry’abantu.<br />
II. AMARUSHANWA Y’UTURERE KU<br />
MIYOBORERE MYIZA<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
igihugu cyacu cyafashe intego yo kwimakaza<br />
imiyoborere myiza iha abayoborwa<br />
urubuga rwo kugira uruhare mu<br />
buyobozi. imwe mu nkingi zo gushimangira<br />
imiyoborere myiza ni ukwegereza<br />
abaturage ubuyobozi, hashyirwaho<br />
inzego zegereye abaturage kandi<br />
zibafasha kwihitiramo ibibakorerwa.<br />
akarere ni Urwego rw’Ubuyobozi bwegerejwe<br />
abaturage, rufite ububasha<br />
n’ubushobozi bwo kubakemurira ibibazo.<br />
hashingiwe ku ngingo ya 3, igika cya<br />
4, 10° y’itegeko n° 17/2005 ryo ku<br />
wa 18/08/2005 rivugurura kandi ryuzuza<br />
itegeko n°25/2003 ryo ku wa<br />
15/08/2003 rigena imitere n’imikorere<br />
y’Urwego rw’Umuvunyi, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rufite inshingano yo “kugira<br />
uruhare mu guteza imbere ubuyobozi<br />
bwiza mu nzego zose, rwerekana<br />
ko imikorere n’imikoranire y’inzego<br />
idatunganye, bitewe n’uko inyuranyije<br />
n’amategeko, n’inshingano za buri rwego<br />
cyangwa n’imigambi rusange ya<br />
Leta, cyangwa se ifite ingaruka mbi ku<br />
baturage.”<br />
mu kuzuza iyo nshingano, Urwego rugira<br />
inama ubuyobozi uburyo bugomba<br />
kuzuza inshingano zabwo, rukanakangurira<br />
abaturage kumenya no guharanira<br />
uburenganzira bwabo. Rukora<br />
kandi igenzura rigamije kureba niba inzego<br />
z’ubuyobozi zikora zikurikije amategeko,<br />
zifite uburyo bwo kwigenzura<br />
no kugenzurwa, niba kandi imikorere<br />
yazo idaha icyuho ruswa n’akarengane.<br />
mu bikorwa byo gutegura icyumweru<br />
cyahariwe kurwanya ruswa, hatangijwe<br />
amarushanwa mu turere twose<br />
agamije kureba uko utwo turere dushyira<br />
mu bikorwa politiki y’imiyoborere<br />
myiza.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwasabye Uturere<br />
twose kwitabira ayo marushanwa<br />
rwuzuza urutonde rw’ibibazo 30 bireba<br />
imikorere y’akarere muri rusange<br />
bikubiye mu ngingo enye zikurikira:<br />
• imiyoborere;<br />
TURWANYE RUSWA<br />
Abitabiriye amarushanwa y'indirimbo n'imivugo mu Karere ka Nyarugenge ndetse n'abari mu Kanama Nkemurampaka (jury)<br />
• ubugenzuzi;<br />
• imitangire y’amasoko;<br />
• imenyekanishamutungo.<br />
muri aya marushanwa, Uturere dusabwa<br />
kugaragaza udushya mu gushyiraho<br />
ingamba zo gukumira no kurwanya<br />
ruswa mu rwego rwo kwimika imiyoborere<br />
myiza.<br />
mu cyiciro cya kabiri abakozi b’Urwego<br />
rw’Umuvunyi bagiye mu turere twose<br />
kugenzura niba ibyo Uturere twujuje<br />
mu nyandiko twashyikirije Urwego bihuje<br />
n’ukuri.<br />
Uturere dutatu tuzaba utwa mbere tuzahabwa<br />
ibihembo ku munsi wo gusoza<br />
icyumweru cyo kurwanya ruswa ku<br />
wa 09/12/<strong>2011</strong>.<br />
Urwego rw’Umuvunyi rurashishikariza<br />
inzego zose n’abantu bose, baba<br />
mu nzego z’ubuyobozi cyangwa ku giti<br />
cyabo guhora bashakisha ingamba zo<br />
kurwanya ruswa.<br />
14 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
15
TURWANYE RUSWA<br />
loyce k. bamwine<br />
inama ngishwanama yo kurwanya<br />
ruswa yateranye ku nshuro yayo ya gatanu<br />
ku itariki ya 07 Ukwakira <strong>2011</strong>, kuri<br />
lemigo hotel, iyobowe n’Umuvunyi<br />
Wungirije, Bwana Augustin NZINdUkiyimana,<br />
ikaba yaritabiriwe<br />
n’abayobozi baturutse mu nzego zinyuranye<br />
zigize inama ngishwanama ari<br />
zo: Ubushinjacyaha bukuru, minisiteri<br />
y’Ubutabera, minisiteri y’Ubutegetsi<br />
bw’igihugu, polisi y’igihugu, Urwego<br />
rw’igihugu rushinzwe iperereza<br />
n’Umutekano, Urwego rw’Umuvunyi<br />
n'urukiko rw’ikirenga.<br />
iyo nama yari igamije kwiga ku ngingo<br />
z’ingenzi zikurikira:<br />
- ibibazo bya ruswa bifitanye isano<br />
n’urugomero rw’amashanyarazi rwa<br />
Nyabarongo (Corruption cases related<br />
to nyabarongo hydro power project);<br />
- umushinga w’itegeko ryo kugaruza<br />
imitungo ya leta (public assets<br />
recovery draft law);amahugurwa<br />
y’abafatanyabikorwa n’inzego<br />
z’ubutabera agamije kongerera ubumenyi<br />
mu gukurikirana ruswa n’ibyaha<br />
bisa na yo.<br />
ku bijyanye n’ibibazo bya ruswa<br />
bifitanye isano n’urugomero<br />
rw’amashanyarazi rwa nyabarongo,<br />
hagaragajwe ibibazo bikomeye<br />
byabonywe mu iperereza ryakozwe<br />
n’Urwego rw’Umuvunyi ku gikorwa<br />
cyo kwimura abaturiye ahazubakwa<br />
urwo rugomero cyatangiye mu 2008,<br />
2009, 2010 kandi kigikomeza.<br />
ibibazo byagaragaye ni: abaturage<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Inama ngishwanama yo<br />
kurwanya ruswa yarateranye<br />
Bamwe mu bitabiriye Inama Ngishwanama y"Igihugu yo kurwanya ruswa<br />
banditsweho imitungo kandi amazina<br />
yabo atazwi mu midugudu; abaturage<br />
bibarujeho imitungo badafite mu<br />
midugudu batuyemo; abaturage bafataga<br />
imitungo yabo bakayicamo imirwi<br />
bakayandikisha ku bandi bantu;<br />
umutungo muke wahabwaga agaciro<br />
karekare; abaturage bibaruzagaho<br />
umutungo koko bafite ariko hakongerwamo<br />
ibitagomba kujyamo; abaturage<br />
bahawe amafaranga make ugereranyije<br />
n’ayo basinyiye cyangwa n’imitungo<br />
yabo; abaturage batahawe amafaranga<br />
kandi barayasinyiye; abaturage<br />
bishyuwe inshuro zirenze imwe ku<br />
mutungo umwe; hakaba n’aho abaturage<br />
bahabwaga amafaranga menshi<br />
ugereranyije n’ibyo babaruje ndetse<br />
n’ibyanditse ku mafishi y’imutungo<br />
yabo kubera amakosa mu guteranya<br />
imibare.<br />
iyo nama kandi yaganiriye ku cyegeranyo<br />
kigaragaza imiterere ya ruswa<br />
muri iki gihe mu gihugu hashingiwe<br />
ku mibare igaragazwa n’inzego zinyuranye<br />
zifite kurwanya ruswa mu nshingano<br />
zazo. iyo mibare yose igaragaza<br />
intambwe ikomeye kandi ishimishije u<br />
Rwanda rumaze gutera mu kurwanya<br />
ruswa.<br />
nyuma y’inama, abagize inama<br />
ngishwanama y’igihugu yo kurwanya<br />
Ruswa bakaba baragiranye ikiganiro<br />
n’abanyamakuru kugira ngo bagezweho<br />
imyanzuro yavuyemo.<br />
inama ngishwanama yo kurwanya<br />
ruswa yashyizweho mu 2009 hashingiwe<br />
ku myanzuro y’inama y’igihugu<br />
y’Umushyikirano yateranye ku matariki<br />
ya tariki ya 17-18 Ukuboza 2008, igamije<br />
guhuza inzego zinyuranye kugira<br />
ngo zihanahane zinamenyekanishe<br />
amakuru mu buryo bwo kurwanya no<br />
guhana ruswa. iyo nama ngishwanama<br />
ikaba igizwe n’aba bakurikira; Umuvunyu<br />
mukuru;visi perezida w’Urukiko<br />
rw’Ikirenga; Minisitiri w’Ubutabera;<br />
Minisitiri w’Ubutegetsi bw’Igihugu;<br />
abavunyi bungirije ; Umushinjacyaha<br />
mukuru; insipegiteri wa polisi<br />
y’igihugu n’Umunyamabanga mukuru<br />
w’Urwego rw’igihugu rushinzwe iperereza<br />
n’Umutekano.<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Ibyavuye mu igenzura ry’amashami<br />
y’ubwisungane mu kwivuza<br />
kuva ku itariki ya 04 mata kugeza ku ya<br />
30 Gicurasi <strong>2011</strong>, Urwego rw’Umuvunyi<br />
rwakoze igenzura ku mikorere y’amashami<br />
y’ubwisungane mu kwivuza (Mutuelle de<br />
Santé) mu turere twa Gicumbi, musanze,<br />
nyamagabe, nyaruguru, karongi, Rutsiro,<br />
ngororero, Gatsibo, bugesera na Gasabo.<br />
iryo genzura ryari rigamije kureba uburyo<br />
amashami y’ubwisungane mu kwivuza akora,<br />
serivisi aha abayagana ndetse n’ibibazo<br />
ahura na byo mu mikorere yayo.<br />
UBWISUNGANE MU KWIVUZA NI IKI?<br />
Ubwisungane mu kwivuza ni uburyo magirirane<br />
abaturage bibumbira hamwe bagatanga<br />
amafaranga make kugira ngo bashobore<br />
kwivuza no kuvuza imiryango yabo<br />
mu gihe baba barwaye.<br />
nk’uko biteganywa n’itegeko n° 62/2007<br />
ryo ku wa 30/12/2007 rishyiraho kandi<br />
rigena imiterere, imikorere n’imicungire<br />
y’ubwisungane mu kwivuza, intego<br />
z’ubwisungane mu kwivuza ni izi zikurikira:<br />
- kuvuza abanyamuryango n’abo bishingiye;<br />
- Gukemura inzitizi z’ibura ry’amafaranga yo<br />
kwivuza igihe umuntu afashwe n’indwara;<br />
- Guteza imbere amavuriro mu rwego<br />
rw’umutungo n’imikorere myiza;<br />
Guteza imbere imibereho myiza<br />
y’umuryango mu rwego rwo guhashya indwara,<br />
bityo ingufu z’abaturage zigasugira;<br />
- Gutsura amajyambere y’igihugu muri rusange.<br />
IBYAGARAGAYE MU IGENZURA<br />
abanyamuryango b’ubwisungane mu<br />
kwivuza bemeza ko ari gahunda nziza kuko<br />
umunyamuryango n’abo yishingiye bivuza<br />
Kugira mutuelle de sante bituma abaturage bivuriza igihe bityo bagakora imirimo ibateza imbere<br />
umwaka wose ku musanzu muke kandi<br />
bakivuriza igihe ku buryo abaturage baretse<br />
kwivuza “magendu”.<br />
Ibibazo byo kutivuza kubera amikoro make<br />
byarakemutse, biragaragara ko n’indwara<br />
z’ibyorezo zahozeho nka za malariya<br />
zagabanutse ku buryo bugaragara, kuko<br />
uhuye n’uburwayi yivuriza igihe atararemba.<br />
UBWITABIRE BW’ABATURAGE<br />
Ubuyobozi bw’Umurenge bugira uruhare<br />
mu mikorere y’amashami y’ubwisungane<br />
kuko bukora ubukangurambaga kugira ngo<br />
abaturage babashe gusobanukirwa gahunda<br />
y’ubwisungane. ibyo bigira ingaruka nziza<br />
ku bwitabire bw’abaturage ku buryo hari<br />
TURWANYE RUSWA<br />
n’aho usanga ubwitabire burenze ijana ku<br />
ijana. nk’urugero, ishami ry’ubwisungane<br />
rya Karongi ryari rifite ubwitabire bungana<br />
na 101.5% mu gihe cy’igenzura.<br />
hari n’ahandi hagaragaye ubwitabire bushimishije:<br />
- ishami ry’ubwisungane rya polisi ya<br />
Karongi rifite ubwitabire bwa 100%;<br />
ishami ry’ubwisungane rya Rubengera<br />
muri Karongi rifite ubwitabire bwa 99.9%;<br />
ishami ry’ubwisungane rya nyange a muri<br />
Ngororero rifite ubwitabire bwa 99.7%,<br />
- ishami ry’ubwisungane rya congo nil muri<br />
Rutsiro rifite ubwitabire bungana na 99%,<br />
- ishami ry’ubwisungane rya kabarore mu<br />
Karere ka Gatsibo rifite ubwitabire bwa<br />
96.7%;<br />
- ishami ry’ubwisungane rya kinigi muri<br />
Musanze rifite ubwitabire bwa 94.1%.<br />
Imikoranire y’amashami y’ubwisungane<br />
n’izindi nzego<br />
amashami y’ubwisungane akorana ku<br />
rwego rw’akarere n’ubuyobozi bushinzwe<br />
gahunda y’ubwisungane. ku rwego<br />
rw’akarere, hari ikigega cy’akarere<br />
cy’ubwisungane mu kwivuza ( pooling<br />
16 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
17
TURWANYE RUSWA<br />
risk). Uru rwego nirwo rugoboka amashami<br />
y’ubwisungane yananiwe kwishyura ibigo<br />
nderabuzima. nyamara nk’uko amashami<br />
y’ubwisungane asabwa gutanga 20% ku<br />
mafaranga yinjiza muri icyo kigega, byagaragaye<br />
ko ahenshi bidakorwa. ahanini biterwa<br />
n’uko ayo mashami adafite ubushobozi<br />
buhagije, ahandi ugasanga ubuyobozi<br />
bwa gahunda y’ubwisungane ku rwego<br />
rw’akarere butabishyiramo ingufu kugira<br />
ngo bikorwe.<br />
amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />
akorana cyane n’ibigo nderabuzima biri<br />
mu mirenge ayo mashami akoreramo. mu<br />
mashami yasuwe, abenshi bagaragaza ko<br />
mu ntangiriro ya gahunda y’ubwisungane,<br />
ibigo nderabuzima byaranzwe n’imikorere<br />
mibi kuko amashami y’ubwisungane<br />
yagize igihombo gitewe n’uko ibigo nderabuzima<br />
byatangaga fagitire z’ikirenga.<br />
hari aho ibyo bikigaragara nko mu ishami<br />
ry’ubwisungane rya nyange b, mu karere<br />
ka Ngororero ku buryo hari fagitire zo mu<br />
2009 zitarishyurwa kugeza ubu kubera icyo<br />
kibazo.<br />
hari n’ibigo nderabuzima byateye intambwe<br />
ishimishije mu mikoranire myiza<br />
n’amashami y’ubwisungane. aha twavuga<br />
nk’ibigo nderabuzima bya kibeho mu karere<br />
ka nyaruguru, muhororo mu karere ka<br />
ngororero, busogo mu karere ka musanze,<br />
munyinya mu karere ka Gicumbi, kigeme<br />
mu karere ka nyamagabe, nyamata mu<br />
karere ka bugesera, kinunu mu karere ka<br />
Rutsiro, kabarore mu karere ka Gatsibo na<br />
kimironko mu karere ka Gasabo. ibi bikaba<br />
ari ibyo gushimwa kuko bisubiza neza intego<br />
za gahunda y’ubwisungane mu kwivuza.<br />
amashami y’ubwisungane akorana kandi<br />
n’abaterankunga batandukanye barimo<br />
cyane cyane inzego za leta nka minisiteri<br />
y’Ubuzima yishyurira abatishoboye,<br />
minisiteri y’Ubutabera yishyurira komite<br />
z’abunzi, Urwego rw’igihugu rushinzwe<br />
inkiko Gacaca rwishyurira inyangamugayo<br />
z’inkiko Gacaca, ikigega Gishinzwe Gutera<br />
inkunga abacitse ku icumu rya jenoside<br />
yakorewe Abatutsi batishoboye, n’abandi.<br />
mu igenzura, hagaragaye ko kenshi aba<br />
baterankunga batishyurira igihe ku buryo<br />
hari n’abafitiye amashami y’ubwisungane<br />
amadeni yo mu 2007.<br />
Ibikwiye gukosorwa<br />
igenzura ryakozwe n’Urwego rw’Umuvunyi<br />
ryagaragaje ko gahunda y’ubwisungane mu<br />
kwivuza ari gahunda nziza igomba gushyigikirwa.<br />
bimwe mu byagaragaye bitagenda<br />
neza bikwiye gukosorwa ni ibi bikurikira:<br />
amashami y’ubwisungane yakira<br />
amafaranga y’imisanzu ndetse<br />
n’ay’inyunganiramusanzu (ticket modérateur)<br />
ariko abakozi bagatinda kuyajyana<br />
kuri banki, bakayabika mu isanduku kandi<br />
ari menshi ndetse bakayamarana igihe kinini<br />
ari na byo bivamo kuyiguriza bavuga ko<br />
bazayishyura;<br />
byagaragaye ko ahenshi abakozi<br />
b’amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />
batuzuza ibitabo by’icungamutungo uko<br />
bikwiye, ibyo bigaragara kandi no mu kuzuza<br />
raporo z’ukwezi;<br />
amafaranga akoreshwa mu mirimo ya buri<br />
munsi y’amashami y’ubwisungane ntatangirwa<br />
ibisobanuro;<br />
amashami y’ubwisungane agomba gutanga<br />
amafaranga angana na 20% yishyurwa mu<br />
kigega cy’Akarere cy’ubwisungane<br />
mu kwivuza ariko ayo mafaranga ahenshi<br />
ntatangwa;<br />
ibigo nderabuzima byishyuza amashami<br />
y’ubwisungane bitinze bigatuma habaho<br />
ibirarane kuko bitishyurirwa igihe, ahanini<br />
biturutse ku kutagenzurira igihe za fagitire ;<br />
inama y’ubugenzuzi na komite ncungamutungo<br />
ntiziterana uko biteganyijwe ;<br />
Bamwe mu baterankunga bishyurira abatishoboye<br />
batinda kwishyura bigatuma abo<br />
baturage batabona uko bivuza.<br />
inama zatanzwe n’Urwego rw’Umuvunyi:<br />
abakozi b’ubwisungane mu kwivuza bakwiye<br />
guhugurwa ku byerekeye uburyo bwo<br />
kuzuza ibitabo ncungamutungo ndetse na<br />
za raporo zitangwa buri kwezi kuko byagaragaye<br />
ko hari abakora amakosa nkana,<br />
abandi ugasanga nta bushobozi buhagije<br />
bafite;<br />
amashami y’ubwisungane mu kwivuza ak-<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
wiye kujya akora gahunda y’ibikorwa ndetse<br />
n’ingengo y’imari ya buri mwaka;<br />
hakwiye gushyirwa imbaraga kuri za<br />
komite ncungamutungo ku bijyanye<br />
n’imikoreshereze y’amafaranga mu ishami<br />
ry’ubwisungane mu kwivuza kandi komite<br />
zigashyirwamo ababifitiye ubushobozi;<br />
amashami y’ubwisungane mu kwivuza<br />
akwiye kujya agenzurwa kandi hagashyirwaho<br />
uburyo bwo gukorana na banki,<br />
amafaranga yakiriwe akajyanwa muri<br />
banki aho gushyikirizwa abakozi b’ishami<br />
ry’ubwisungane cyangwa abayobozi<br />
b’inzego z’ibanze;<br />
mu mikoranire y’ibigo nderabuzima<br />
n’amashami y’ubwisungane mu kwivuza,<br />
birakwiye ko hubahirizwa igihe ntarengwa<br />
cyo kuba batanze fagitire kugira ngo birinde<br />
ibirarane.<br />
UMWANZURO<br />
kugira ngo gahunda y’ubwisungane mu<br />
kwivuza ishinge imizi ku buryo bunoze, igomba<br />
kugira imicungire myiza n’uruhare<br />
rugaragara mu gukangurira abaturage kwirinda<br />
indwara.<br />
mu mwaka wa <strong>2011</strong>-2012, umusanzu<br />
w’ubwisungane mu kwivuza wariyongereye,<br />
aho wavuye ku mafaranga 1000 ukagezwa<br />
ku mafaranga 2000, 3000 ndetse na<br />
7000 hakurikijwe ubushobozi bw’umuntu.<br />
kugira ngo iyi gahunda nshya y’ubwisungane<br />
mu kwivuza igende neza, inzego zishinzwe<br />
kwakira imisanzu y’abaturage n’uburyo<br />
bwo kuyikusanya bikwiye kuvugururwa<br />
kandi abaturage bagasobanurirwa neza<br />
ibijyanye na gahunda nshya y’ubwisungane<br />
mu kwivuza, kugira ngo badakomeza kumva<br />
ko amafaranga yiyongereye, bakamenya<br />
ahubwo ko hari byinshi byiyongereye ku<br />
buvuzi bari basanzwe bahabwa harimo<br />
kwivuriza aho bashatse no kubona imiti<br />
yose bakeneye bitandukanye n’uko mbere<br />
hari imiti itishyurwaga n’ubwisungane mu<br />
kwivuza, abarwayi ubwabo bajyaga bigurira.<br />
Byanditswe na<br />
Umugwaneza Clémentine<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
TURWANYE RUSWA<br />
Ibikubiye mu masezerano<br />
mpuzamahanga yo kurwanya ruswa<br />
nk’uko twabagejejeho, mu nomero<br />
ishize igikorwa cy’igenzura ry’ibihugu<br />
rikorwa n’inzobere z’Ubunyamabanga<br />
bw’Umuryango mpuzamahanga, ibiro<br />
bishinzwe kurwanya ibiyobyabwenge<br />
n’ibyaha (United Nations <strong>Office</strong> on Drugs<br />
and crime- Unodc) zifatanyije n’iz’ibihugu<br />
byatoranyijwe mu rwego rwo gusuzuma<br />
ishyirwa mu bikorwa ry’amasezerano mpuzamahanga<br />
yo kurwanya Ruswa, umuntu<br />
yakwibaza ibikubiye muri ayo masezerano.<br />
ni muri urwo rwego, tubagejejeho bimwe<br />
mu bikubiye muri ayo masezerano agizwe<br />
n’imitwe umunani.<br />
Umutwe wa mberee: ingingo rusange (ingingo<br />
ya1-4).<br />
muri uyu mutwe, hagaragaramo intego<br />
z’ayo masezerano ari zo ziri:<br />
guteza imbere no gushimangira ingamba<br />
zigamije gukumira no kurwanya ruswa ku<br />
buryo bunoze ;<br />
guteza imbere, gufasha no gutera inkunga<br />
ubufatanye mpuzamahanga ndetse<br />
n’ubufasha bwa tekiniki (technical assistance)<br />
mu rwego rwo gukumira no kurwanya<br />
ruswa, harimo no kugaruza umutungo<br />
(recouvrement d’avoirs/ asset recovery);<br />
guteza imbere ubwangamugayo, kugaragaza<br />
icyo ukora (“la responsabilité/ accountability”)<br />
no gucunga neza umutungo n’ibintu<br />
rusange.<br />
hagaragamo kandi amahame agaragaza ko<br />
buri Gihugu ari ntavogerwa (sovereignty)<br />
kuko amasezerano avuga ko nta ngingo<br />
y’amasezerano iha igihugu cyayasinye<br />
ububasha bwo gukora ikintu (compétence<br />
et fonctions) ku butaka bw’ikindi Gihugu<br />
cyasinye amasezerano kandi icyo kintu<br />
giteganywa n’amategeko yacyo y’imbere<br />
mu Gihugu (ingingo ya 4, 2. y’amasezerano).<br />
Umutwe wa ii: ingingo zikumira (ingingo ya<br />
5- 14)<br />
ingingo ya 5 y’ayo masezerano iteganya<br />
ko igihugu cyayasinye gishyiraho kandi kigakurikiza<br />
cyangwa kigakurikirana, hashingiwe<br />
ku mahame remezo y’amategeko y’icyo<br />
gihugu, politiki zigamije gukumira ruswa ku<br />
buryo bunoze kandi buteguwe (efficaces et<br />
coordonnées), rubanda bakazigiramo uruhare<br />
kandi izo politiki zikubiyemo amahame<br />
y’igihugu kigendera ku mategeko, ayo gucunga<br />
neza umutungo n’ibintu rusange (affaires<br />
et biens publics), ubwangamugayo,<br />
gukorera mu mucyo no kugaragaza icyo<br />
ukora. byongeye kandi buri gihugu cyasinye<br />
amasezerano gisabwa gushyiraho no guteza<br />
imbere ibikorwa binoze bigamije gukumira<br />
ruswa kandi kikajya gisuzuma ku buryo<br />
buhoraho amategeko n’amabwiriza yacyo<br />
ndetse n’ibyemezo byafashwe mu rwego<br />
rw’ubutegetsi kugira ngo harebwe niba ayo<br />
mategeko n’ibyemezo bigera ku ntego yabyo<br />
yo gukumira no kurwanya ruswa.<br />
amasezerano ateganya ko buri gihugu gishyiraho<br />
urwego cyangwa inzego zishinzwe gu-<br />
gushimangira uburyo bwo gushyira abakozi<br />
mu myanya, kuzamura abakozi mu ntera,<br />
kubashyira mu gihe cy’izabukuru (retraite/<br />
retirement) hitabwa ku mahame yo gukorera<br />
mu mucyo n’izindi ngingo (critères objectifs<br />
tels que le mérite, l’équité et l’aptitude),<br />
igenwa ry’imishahara n’ibindi (ingingo ya 7).<br />
ikindi cyiciro kivugwa muri ayo masezerano<br />
ni ikirebana n’amasoko ya leta no gucunga<br />
neza umutungo wa leta (ingingo ya<br />
9). amasezerano ateganya ko buri gihugu<br />
cyayasinye gifata ibyemezo bya ngombwa<br />
kugira ngo hashyirweho uburyo buboneye<br />
bwo gupiganisha amasoko ya leta bushingiye<br />
ku gukorera mu mucyo, ipiganwa (competition)<br />
ndetse n’ikindi kintu cyose cyatuma<br />
ibyemezo bifatwa mu buryo bukwiye<br />
burimo gukumira ruswa. muri ubwo buryo,<br />
harimo gutangaza amakuru yerekeranye<br />
n’itangwa ry’amasoko ya leta, ayerekeranye<br />
n’ibisabwa mu ipiganwa ry’amasoko ndetse<br />
n’ayerekeye inzira zo kujuririra ibyemezo<br />
byafashwe iyo hari utabyishimiye n’ibindi<br />
(ingingo ya 9, 1). byongeye kandi, amasezerano<br />
ateganya ko igihugu cyayasinye kigomba<br />
guteganya ingingo zikwiye mu rwego<br />
rwo guteza imbere gukorera mu mucyo no<br />
kugaragaza ibyo ukora mu micungire myiza<br />
18 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
19<br />
Birasa Fiscal<br />
Um<br />
Bwana Nzindukiyimana Augustin, Umuvunyi Wungirije ariko n'inzobere za UNODC<br />
kumira ruswa kandi izi nzego zikaba zigenga<br />
(independence), zigahabwa ubushobozi<br />
bw’abakozi n’imari ndetse abakozi bagahabwa<br />
amahugurwa akwiye (ingingo ya 6).<br />
ayo masezerano ateganya inzego zigomba<br />
kwitabwaho zirimo izo gucunga abakozi<br />
ba leta (secteur public) aho asaba ibihugu<br />
byayasinye gushyiraho, kugumishaho no<br />
y’umutungo wa leta. izo ngingo harimo inzira<br />
zo kwemeza ingengo y’imari, guhanahana<br />
amakuru yerekeye uko amafaranga<br />
yinjira n’uko akoreshwa (recettes et dépenses),<br />
uburyo bw’icungamutungo n’igenzura<br />
n’ibindi (ingingo ya 9, 2).<br />
mu nzego zivugwa kugira uruhare rwo
TURWANYE RUSWA<br />
inzobere z’Ubunyamabanga bw’Umuryango mpuzamahanga, ibiro bishinzwe kurwanya ibiyobyabwenge n’ibyaha (Unodc) aho<br />
zakurikiranaga Raporo y'Ibikorwa by'Urwego rw'Umuvunyi zagezwagaho n'Umuvunyi Wungirije Nzindukiyimana Augustin<br />
gukumira ruswa harimo kandi inzego<br />
z’ubuyobozi bwa leta. amasezerano asaba<br />
igihugu cyayasinye gufata ingamba zatuma<br />
inzego z’ubuyobozi bwacyo zirushaho<br />
gukorera mu mucyo, cyane cyane mu<br />
bijyanye n’imiterere, imikorere n’ifatwa<br />
ry’ibyemezo. izo ngamba zishobora kuba<br />
ishyirwaho ry’inzira cyangwa amabwiriza<br />
yemerera abasaba serivise kubona amakuru<br />
ajyanye n’imiterere, imikorere n’ifatwa<br />
ry’ibyemezo kandi, hashingiwe ku kurengera<br />
ubuzima bwite bwa muntu n’amakuru amwerekeyeho,<br />
akabona amakuru yerekeranye<br />
n’ibyemezo cyangwa inyandiko zimureba.<br />
muri izo ngamba, hagomba guteganywa<br />
uburyo bworoshye bwafasha abasaba serivise<br />
kuzigeraho biboroheye. hagomba kandi<br />
gutangazwa amakuru harimo gutangaza<br />
amaraporo y’umwaka n’iz’igihembwe zigaragaza<br />
impungenge za ruswa mu nzego<br />
z’ubuyobozi bwa leta (ingingo ya 10).<br />
ku byerekeye abacamanza n’inzego zikurikirana<br />
abanyabyaha, amasezerano<br />
avuga ko, hashingiwe ku bwigenge<br />
bw’abacamanza n’uruhare rwabo runini<br />
mu kurwanya ruswa, buri gihugu cyayasinye<br />
kigomba gushyiraho ingamba zituma<br />
abacamanza barushaho kuba inyangamugayo<br />
kandi badashobora guhabwa ruswa,<br />
ibyo bitabangamiye ubwigenge bwabo. izo<br />
ngamba zishobora kubamo izerekeye imyitwarire<br />
yabo (ingingo ya 11).<br />
Urwego rw’abikorera ntirwibagiranye mu<br />
masezerano kuko hateganyijwe ko igihugu<br />
cyayasinye gishyiraho ingamba zo kurwanya<br />
ruswa, abikorera bakabigiramo uruhare<br />
(ingingo ya 12). izo ngamba zirimo gutunganya<br />
ibaruramari n’igenzura mu bikorera no<br />
gushyiraho ibihano byo mu rwego rw’akazi<br />
cyangwa nshinjabyaha binoze bihuye<br />
n’amakosa yakozwe kandi bitinyisha abandi<br />
igihe izo ngamba zitakurikijwe. byongeye<br />
kandi, mu rwego rwo gukumira ruswa, buri<br />
gihugu cyasinye amasezerano gisabwa gushyiraho<br />
ingamba zikwiye zituma abikorera<br />
babika ibitabo by’icungamari n’ishusho<br />
y’imari; gutangaza amakuru ku ishusho<br />
y’imari n’amahame y’icungamutungo<br />
n’igenzura mu rwego rwo kubuza ko inyandiko<br />
zakwifashishwa mu gukora ibyaha<br />
(twavuga gutanga konti zitagaragara mu<br />
bitabo, kwandika imyenda itabaho, gukoresha<br />
inyandiko mpimbano, gusenya ubigambiriye<br />
inyandiko ncungamutungo n’ibindi).<br />
Urwo ruhare rw’abikorera mu gukumira no<br />
kurwanya ruswa rugomba kugaragara kandi<br />
ku bantu n’amatsinda adakorera leta harimo<br />
“civil society”, imiryango itari iya Leta<br />
n’amatsinda y’abantu (ingingo ya 13) kuko<br />
ari bo bagira uruhare runini mu guhugura<br />
abaturage (harimo abanyeshuri) ku bubi,<br />
impamvu n’ingaruka za ruswa nk’icyorezo.<br />
mu rwego rwo gukumira icyaha<br />
cy’iyezandonke, amasezerano asaba ibihugu<br />
byasinye amasezerano gushyiraho uburyo<br />
bunoze bwo kugenzura amabanki n’ibigo<br />
by’imari bitari amabanki, bishinzwe ubusanzwe<br />
kohereza no guhererekanya amafaranga<br />
cyangwa indi mari, ugasanga ibyo bigo<br />
bishobora kugwa mu cyaha cy’iyezandonke.<br />
amabanki n’ibigo by’imari bisabwa kumenya<br />
umwirondoro w’umukiriya, gutanga<br />
amakuru iyo hari gukemanga “operation<br />
douteuse”, kubika inyandiko zijyanye<br />
n’ihererekanya ry’amafaranga ndetse no<br />
kugenzura ku buryo bwimbitse ihererekanya<br />
ry’amafaranga rikemangwa cyane cyane aho<br />
uwatanze uburenganzira adafite umwirondoro<br />
wuzuye cyangwa uzwi (ingingo ya 14).<br />
n’ubwo itegeko no 23/2003 ryo ku wa<br />
07/08/2003 ryerekeye gukumira, kurwanya<br />
no guhana ruswa n’ibyaha bifitanye isano na<br />
yo ryatowe mbere y’uko u Rwanda rushyira<br />
umukono kuri ayo masezerano mpuzamahanga,<br />
turasanga igihugu cyacu cyaragerageje<br />
gukumira icyaha cya ruswa. ibyo bikaba<br />
bigaragazwa n’ibisabwa mu ngingo ya 3<br />
y’iri tegeko aho ryibutsa abayobozi b’inzego<br />
z’imirimo n’iz’ibigo bya leta, ab’ibigo byigenga,<br />
ab’amasosiyete n’ab’imiryango itagengwa<br />
na Leta, ko bafite inshingano yo gushyiraho<br />
inzira zo gukumira ruswa n’ibyaha<br />
bifitanye isano na yo. Ingingo ya 5 y’Itegeko<br />
ikavuga ko ibigo n’imiryango itagengwa na<br />
leta bidashinzwe imirimo rusange igenewe<br />
abaturage bigomba, mu mikorere yabyo,<br />
kwirinda isumbanya n’ivangura iryo ari ryo<br />
ryose, mu gihe abasaba gukorerwa imirimo<br />
bareshya mu burenganzira bwabo; naho ingingo<br />
ya 8 igategeka buri muyobozi gukorera<br />
mu mucyo umurimo ashinzwe wo kugenzura<br />
abo akuriye mu mirimo, akareba niba nta<br />
bikorwa bya ruswa n’ibyaha bifitanye isano<br />
na yo biharangwa. agomba kandi guhora<br />
akangurira abo ayobora ububi bwa ruswa.<br />
Gukumira icyaha cya ruswa mu Rwanda bihabwa<br />
agaciro kanini kugeza n’aho iryo tegeko<br />
rigaragaraza uruhare rw’itangazamakuru<br />
mu gukumira no kurwanya ruswa (ingingo<br />
ya 9 y’itegeko no 23/2003).<br />
Ubutaha tuzabagezaho umutwe werekeye<br />
ingingo z’ibyaha, zitahura ibyaha kandi zihana<br />
(incrimination, détection et répression/<br />
Criminalization and law enforcement).<br />
biracyaza...<br />
Urwego rw’Umuvunyi URWENYA<br />
1. Umwarimu yabajije umunyeshyuli<br />
ati wifuza kuzaba iki?<br />
Umunyeshuri ati nifuza kuzaba imbwa.<br />
Mwarimu ararakara, amubaza impamvu.<br />
Undi ati ni uko imana izirebera idahumbya.<br />
2. Umusaza yagiye kugura radiyo akigera<br />
mu rugo haba hatangiye amakuru<br />
ya saa sita na mirongo ine n’itanu.<br />
Yumva ngo muri Angola hari amakimbirane<br />
hagati ya Do santos na Savimbi.<br />
Umusaza n’umujinya mwinshi arihanukira<br />
arayikubita ati wa mubeshyi we<br />
muri Angola wagezeyo ryari? Ko arijye<br />
wakwikuriye mu iduka rya hano haruguru<br />
uyu munsi?<br />
3. Umukobwa mwiza yarihanukiriye<br />
nyuma y’uko bamubwiye ko afite<br />
telefoni nziza maze nawe mu kubishimangira<br />
agira ati : « Telefone yanjye<br />
ni danger ! Ifite carte minoir ya 8GB,<br />
kandi ifotora neza kurusha appareil<br />
jigital ».<br />
4. Abakoboyi batatu bari bafite akagati<br />
gato maze babura uko bakagabana bajya<br />
inama bati nijoro urota neza niwe<br />
ukarya.Ubarusha ubukoboyi yarakariye<br />
nijoro .Mu gitondo bucya bavuga<br />
uko barose .Uwa mbere ati narose<br />
nagiye mu ijuru undi ati narose nagiye<br />
i kuzimu bankurura.Undi ati nabonye<br />
umwe agiye mu ijuru undi ikuzimu<br />
akagati ndakirira.<br />
5. Akana kavuye ku ishuri kicara<br />
muri bus inyuma ya sh<strong>of</strong>eri gatangira<br />
kuririmba kati: iyo papa aba isake,<br />
mama akaba inkokokazi mba narabaye<br />
umushwi. Iyo papa aba ikimasa mama<br />
akaba inka mba narabaye akanyana.<br />
Umush<strong>of</strong>eri agira umujinya arakabwira<br />
ati wa kagoryi we se iyo so aba umujura<br />
nyoko akaba indaya wari kuba iki?<br />
Akana kati niho nari ngeze, nari kuba<br />
umush<strong>of</strong>eri wa bus. Bahita bagasohora.<br />
6. Mwarimu: Ni ibihe bihingwa dufite<br />
muri afrika biduteza imbere???<br />
umunyeshuri : ikawa(c<strong>of</strong>fee)!<br />
Umwarimu: muri afrika tuhasanga<br />
ubwoko bungahe bwa c<strong>of</strong>fee!!<br />
umunyeshuri : bubiri<br />
Umwarimu: ubuhe n’ubuhe?<br />
Umunyeshuri : k<strong>of</strong>fi anan na k<strong>of</strong>fi olomide<br />
7. Umugabo yagiye kwa muganga yahiye<br />
amatwi yombi, noneho muganga<br />
ati ariko ese ubundi ubu byakugendekeye<br />
bite ? Undi ati wahora n’iki wa<br />
muganga ko telefone yasonnye ndimo<br />
ntera ipasi, noneho nakwitaba mfata<br />
ipasi aho gufata telefone ! Muganga<br />
ati nonese amatwi yombi yahiye ate ?<br />
Umugabo ati umva da ! Nonese sinagombye<br />
gutelefona hano nsaba rendez-<br />
vous?<br />
8. Umunyeshuri bamuhaye ikizamini<br />
kigira kiti : Garagaza isano iri hagati<br />
y’ibi bintu. Dore ibisubizo yahaye<br />
mwarimu : Urusenda n’ivubi : byose<br />
biraryana ; irindazi n’umukandara : byose<br />
bifata mu nda ; amashanyarazi na<br />
malariya : byose biratitiza ; Imodoka<br />
n’urupfu : byose bitwara abantu ; agatotsi<br />
n’umujura : byose biriba ; icyayi<br />
n’ikoti : byose bimara imbeho.<br />
9. Umupasitoro Nzamuvumba wabaga<br />
ahantu hitwa i Gitwe, yigeze<br />
kwiherera mu nzu asangira n’abandi<br />
ka “coca cola” (kavangiye), asohotse<br />
ageze hanze abona imisozi irimo irazenguruka.<br />
Araterura ati “bene data<br />
bakundwa, nimwegere mbigishe dore<br />
ibyahanuwe birasohotse”. Abo basangiye<br />
bazi yuko atamenyereye ako<br />
gasoda, bati “pastoro ba ugarutse mu<br />
nzu”! Ati “ mwimbuza guhanura kandi<br />
ibyanditswe byasohoye. Byaravuzwe<br />
yuko ku munsi wa nyuma imisozi izimukira<br />
indi, none dore Rwabicuma<br />
yimukiye Mpanga, mu kanya murabona<br />
za Gacu zibahise imbere!” Ni uko<br />
barakurura bahirikira mu nzu.<br />
10. Umusaza yari atwaye imodoka yo<br />
mu bwoko bwa Volvo, abapolisi bamufashe<br />
bamuziza ko amatara ya feri ataka,<br />
arangije arababwira ati bana banjye<br />
murakoze kuko sinari gupfa menye<br />
ko ataka, ati murabizi neza ko ntafata<br />
feri ngo ndangize ngo nsohoke njye<br />
kureba amatara ko yaka cyangwa ataka,<br />
mujye muhora mundebera. Bukeye<br />
anyuze ku bandi bapolisi arahagarara<br />
akandagira kuri feri nuko ahamagara<br />
umwe muribo ati “enda ndebera ko<br />
amatara ya feri yaka yewe mwa”<br />
11. Hari guverinoma iherutse gutangaza<br />
ko igiye guhemba miliyoni 5<br />
buri kwezi ku muryango washoboye<br />
kubyara abana 5. Umugabo umwe<br />
wari waragize ibyago byo kubyara<br />
abana 4 gusa abyumvise arababara cyane<br />
yibaza ukuntu yateka umutwe ngo<br />
nawe azabone ako kayabo k’amafranga.<br />
Nuko ahamagara umugore we amujyana<br />
mu cyumba aramwomgorera ati<br />
“Hari umwana nabyaye hanze, ndabiguhisha,<br />
none reka ngende muzane<br />
tugire batanu natwe tuzifatire ako<br />
kayabo k’amafranga! Umugore ati ibyo<br />
nta kibazo. Ubwo umugabo ayabangira<br />
ingata, umwana mu mwanya muto<br />
aba aramuhagejeje. Ageze iwe ariko<br />
akubitwa n’inkuba, asanze ba bana be<br />
bandi bane badahari.... Abajije umugore<br />
ati abana banjye bari he? Umugore<br />
aramusubiza ati: “ Erega si wowe<br />
wamenye iriya nkuru wenyine.... Ba<br />
se b’abana usanze na bo bamaze kubatwara<br />
kuko burya nagucaga inyuma<br />
mu ibanga, si wowe twabyaranaga.....”<br />
Ubwo umugabo arumirwa..<br />
20 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
21
TURWANYE RUSWA<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Abahamwe n’icyaha cya ruswa<br />
nk'uko biteganywa n'ingingo ya 3 (9°) y’itegeko n° 17/2005 rihindura kandi ryuzuza itegeko nº 25/2003 ryo ku wa 15/08/2003 rigena<br />
imiterere n’imikorere y’Urwego rw’Umuvunyi, Urwego rw’Umuvunyi rufite inshingano yo gukora no gutangaza urutonde rw’abahamwe<br />
n’icyaha cya ruswa n’ibyaha bifitanye isano na yo, n’ibihano bahawe.<br />
Urutonde rukurikira rugaragaza umwirondoro w’abahamwe n’ibyaha byavuzwe haruguru n’ibihano bahawe mu gihembwe cya gatatu<br />
n’icya kane umwaka wa 2010.<br />
iGihembwe cya GatatU 2010<br />
n° UmwiRondoRo<br />
1<br />
Rpa0086/10/hc/Rsz habimana saint paul,<br />
mwene ntamuhanga innocent na mukamusinga,<br />
Ubarizwa: akagari ka nkombo, Umurenge wa<br />
Gihundwe, akarere ka Rusizi<br />
UmURimo<br />
yakoRaGa<br />
Umunyamabanga<br />
nshingwabikorwa<br />
w’akagari<br />
URUkiko<br />
RwamUkatiye<br />
2 Rpa0010/09/hc/Rsz nemeyemUnGU françois Umuhinzi hc RUsizi<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
Rpa0110/10/hc/mus nkUsi alphonse, mwene<br />
barayazi na kandoli,<br />
Ubarizwa: Umudugudu Rukaragata, Rususa,<br />
akarerere ka ngororero<br />
Rpa0110/10/hc/mus mUkafURika alodie,<br />
mwene Gatwarangabo na bavuriki<br />
Ubarizwa: Umudugudu wa mugano, kanika,<br />
akarere ka ngororero<br />
Rpa0326/09/hc/mus mbonyinshUti<br />
j.damascène, mwene karuhije na<br />
nyirabazigarura<br />
Ubarizwa: bungwe-bwira-akarere ka ngororero<br />
Rpa0326/09/hc/mus banyURakUnGeRi<br />
théoneste, mwene nkiriyumwami na Urayeneza<br />
Ubarizwa: kabarondo-bwira-akarere ka<br />
ngororero<br />
Rpa0294/09/hc/mus bikoRimana daniel,<br />
mwene ndisebuye na madagari,<br />
Ubarizwa: Umudugudu wa Rwezamenyo, akagari<br />
ka burinda, Umurenge wa cyanzarwe, akarere ka<br />
Rubavu/ouest.<br />
Rpa0256/09/hc/mus senGabo issa, mwene<br />
nyakamwe na kankindi,<br />
Ubarizwa: kabaya- akarere ka ngororero/ouest<br />
Rpa0038/010/tGi/hye sindikUbwabo ibrahim,<br />
mwene ngirumpatse shaban na mukabarisa<br />
thérèse<br />
Ubarizwa: intangarugero-Rango b-tumba-huye<br />
Rpa0005/010/tGi/hye nkURikiyimfURa j.<br />
bosco, mwene sekanyange Xavier na niyindorera<br />
epiphanie-<br />
Ubarizwa: kinazi-kinazi-huye<br />
inyangamugayo ya<br />
Gacaca<br />
inyangamugayo ya<br />
Gacaca<br />
Umunyamabanga<br />
w’urukiko Gacaca<br />
perezida w’urukiko<br />
Gacaca<br />
Umuhuzabikorwa<br />
w’ingando ya tiG<br />
ashinzwe<br />
umutekano mu<br />
mudugudu<br />
aGaciRo<br />
ka RUswa<br />
yatanze<br />
cyanGwa<br />
yakiRiye<br />
iGihano<br />
hc RUsizi 15 000 frw imyaka 5<br />
hc mUsanze<br />
hc mUsanze<br />
Umwogoshi tGi hUye<br />
400 000<br />
frw<br />
150 000<br />
frw<br />
150 000<br />
frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
650.000frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
150 000 frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
150 000 frw<br />
hc mUsanze 20 000 frw imyaka 7<br />
hc mUsanze 20 000 frw imyaka 7<br />
hc mUsanze 17 000 frw imyaka 3<br />
hc mUsanze 5 000 frw imyaka 5<br />
telephone<br />
na 2.000<br />
frws<br />
mécanicien tGi hUye 5 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
20 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
TURWANYE RUSWA<br />
22 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
23<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
RPA0005/010/TGI/HYE MUKAMANA Bernadette,<br />
mwene bizimana nicodème na cuminkindi<br />
thaciana<br />
Ubarizwa: Kinyoni-Gati-Muyira-Akarere ka<br />
nyanza<br />
Rp0216/010/tGi/hye mUnyaRiGoGa eugène,<br />
mwene ngurumbe eugène na mukakabera<br />
Ubarizwa: akarere ka nyanza-amajyepfo<br />
0360/010/tGihye kayitaRe janvier, mwene<br />
kayitare antoine na mukandekezi daphrose<br />
Ubarizwa: busasamana-akarere ka nyanza<br />
Rp00200/09/tGi/mUs kaRanGwa protais,<br />
mwene ngayabarezi na nyiragateyi<br />
Ubarizwa: Kabagenza-Ndingati-Cyeru- Akarere ka<br />
burera<br />
Rp00200/09/tGi/mUs biGiRimana ndaGije<br />
désiré, mwene bizimana na nyirabuyongwe<br />
Ubarizwa:kigezo-nyamugali-nemba-bureraamajyaruguru<br />
Rp00144/09/tGi/Rbv mUkadepite marie<br />
Goretti, mwene Rurakabije na Nyirambonimana,<br />
Ubarizwa: mahoko-kanama-Rubavu<br />
Rp0282/010/tGi/Rbv Gatahano elie, mwene<br />
sebatware na nyirabashyitsi<br />
Ubarizwa: bunjuri-Rusiza-bugeshi-akarere ka<br />
Rubavu<br />
Rp0282/010/tGi/Rbv hakizimana jonathan,<br />
mwene kajyambere na nyiramaganya<br />
Ubarizwa: kabumba-bugeshi-Rubavu<br />
Rp0232/09/tGi/Rbv biRUshyabaGabo Gérard,<br />
mwene Ntibashoboka na Nyirarugendo<br />
Ubarizwa: Gikombe-nyakiriba-Rubavu<br />
Rp0232/09/tGi/Rbv hateGekimana<br />
Amiel,mwene Sebitariho na Nyirantikabuze<br />
Ubarizwa: bugoyi-Gisenyi-Rubavu<br />
Rp0323/010/tGi/Rbv dUsabemUnGU marie<br />
Rose, mwene serugendo na nyirampazuruvugo<br />
Ubarizwa:kabusunzu-munanira nyakabandanyarugenge<br />
- rugenge<br />
Rp0061/010/tGi/mhG mUkanGaRambe<br />
marianne, mwene manege na mukamuhutu<br />
Ubarizwa:Gisovu-nyagisozi-mushishiro-akarere<br />
ka muhanga<br />
Rp0061/010/tGi/mhG mUsabyimana isaïe,<br />
mwene Rutayisire na ayigire<br />
Ubarizwa: mbiriri-nyarusange-muhanga<br />
Umuhinzi tGi hUye 5 000 frw<br />
Umwaka 1<br />
n’amezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
Umuhinzi tGi hUye 30 000 frw imyaka 10<br />
Umush<strong>of</strong>eri tGi hUye 12 900 frw<br />
Umuhuzabikorwa<br />
w’akagari<br />
tGi mUsanze 80 000 frw<br />
Umupolisi tGi mUsanze 80 000 frw<br />
Umwaka 1<br />
n’ihazabu ya<br />
10 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
80 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
80 000 frw<br />
Umuhinzi tGi RUbavU 9 5000 frw amezi 6<br />
Umuhinzi tGi RUbavU 100.000frw<br />
Umuhinzi tGi RUbavU 100.000frw<br />
Umuhinzi tGi RUbavU<br />
Umucuruzi tGi RUbavU<br />
1 000 000<br />
frw<br />
1 000 000<br />
frw<br />
Umucuruzi tGi RUbavU 50 000 frw<br />
inyangamugayo ya<br />
Gacaca<br />
tGi mUhanGa 50 000 frw<br />
Umuhinzi tGi mUhanGa 50 000 frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
200 000 frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
200 000 frw<br />
imyaka 10<br />
n’ihazabu ya<br />
3 000 000<br />
frw<br />
imyaka 10<br />
n’ihazabu ya<br />
3 000 000<br />
frw<br />
Umwaka 1<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw
TURWANYE RUSWA<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
36<br />
Rp0186/010/tGi/mhG niyomwUnGeRi albert,<br />
mwene Mushengezi Ezéchiel na Mukandutiye<br />
Rosalie<br />
Ubarizwa:nyarusave-mwirute-Rukoma-kamonyi<br />
Rp0186/010/tGi/mhG sindikUbwabo<br />
jean népomuscène, mwene kimonyo jean marie<br />
na nyirabugingo julienne<br />
Ubarizwa: Ruhendero-jurwe-Rangironyamasheke<br />
Rp0367/010/tGi/mhG ndindabahizi samuel,<br />
mwene Hitimana Faustin na Mukantagara<br />
Donatille<br />
Ubarizwa:Gitwa-munini-Ruhango<br />
Rp0199/010/tGi/mhG dUkUndUweRa<br />
abraham, mwene niragire jean na mukandekezi<br />
valérie<br />
Ubarizwa:nyaruhengeri-mukinga-nyamiyagakamonyi<br />
Rp0101/10/tGi/kGi mUnyaneza félicien,<br />
mwene ndorayabo bénoît-<br />
Ubarizwa:nyarubare-bihumbe-twumba-karongi<br />
Rp0182/10/tGi/nyGe kaGanGo marcellin,<br />
mwene kabanda na mukankangura<br />
Ubarizwa:kanyinya-nyarugenge<br />
Rp0098/07/tGi/nyGe sgt kaGiRaneza védaste,<br />
mwene barundi na mukakamali<br />
Ubarizwa: Gicumbi<br />
Rp0259/10/tGi/nyge UkizURU vénuste, mwene<br />
mutarambirwa na nyiramakezi<br />
Ubarizwa: Gatare-nyarugenge<br />
Rp0716/09/tGi/Gsbo mURasiRa joseph, mwene<br />
Rwamubera<br />
Ubarizwa:tunda-Rwamabuye-bugesera<br />
Rp0075/09/tGi Gsbo nkUbito Godson, mwene<br />
mukuru françois na nyirandegeya<br />
Ubarizwa :imbibi-bibare-kimironko-Gasabo<br />
Rp0075/09/tGi Gsbo mURenzi emmanuel,<br />
mwene Gasirikare na mukakarangwa<br />
Ubarizwa: imbibi-bibare-kimironko-Gasabo<br />
Rp0201/09/tGi/nybe sikUbwabo jean d’amour,<br />
mwene bihiGa na nikUze<br />
Ubarizwa :mutakara-masangara-musangenyamagabe<br />
Rp0201/09/tGi/nybe nzabakURana jacqueline,<br />
mwene muzungu na mukagakomo mutakara<br />
Ubarizwa: masangara-musange-nyamagabe<br />
agronome tGi mUhanGa 30 000 frw<br />
Umukangurambaga<br />
w’amashyamba<br />
tGi mUhanGa 30 000 frw<br />
motar tGi mUhanGa 10 000 frw<br />
Umuhinzi tGi mUhanGa 3 000 frw<br />
Umuhinzi tGi kaRonGi 30 000 frw<br />
Umush<strong>of</strong>eri<br />
Umupolisi<br />
Umufundi<br />
kapita w’abategaga<br />
ibiti<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
5 000 frw<br />
140 000<br />
frw<br />
1 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
60 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
60 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
9 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
150 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
20 000 frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’amezi 6<br />
tGi Gasabo 3 000 frw imyaka 5<br />
Umucuruzi tGi Gasabo 15 000 frw imyaka 2<br />
ldf tGi Gasabo 15 000 frw imyaka 2<br />
Umuhinzi<br />
Umuhinzi<br />
tGi<br />
nyamaGabe<br />
tGi<br />
nyamaGabe<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
70 000 frw<br />
70 000 frw<br />
imyaka 7<br />
n’ihazabu ya<br />
140 000 frw<br />
imyaka 7<br />
n’ihazabu ya<br />
140 000 frw<br />
24 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
25<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
43<br />
44<br />
45<br />
Rpa 0023/010/tGi/nyG mURenzi françois,<br />
mwene Gatarayiha na mukabutare<br />
Ubarizwa: mbogo-kiziguro-Gatsibo<br />
Rpa 0023/010/tGi/nyG RUkUndo, mwene<br />
kagabo na mukabutare<br />
Ubarizwa: mbogo-kiziguro-Gatsibo<br />
Rp 0298/tGi/nyG bUnani emmanuel<br />
mwene RUvUba hubert na mUkaRaRa jane-<br />
Ubarizwa: nsheke-nyagatare<br />
Rp0049/09/tb/Gtba ayiRwanda charles,<br />
mwene sibomana anicet na mukagasore<br />
epiphanie<br />
Ubarizwa:ngobangoba-Gaseke-nyangengororero<br />
mUhashyi jean bosco, mwene Rwigira alphonse<br />
na nyirashuri stéphanie-<br />
Ubarizwa: akinyenyeri-kinzovu-kabarondokayonza<br />
Rp 0306/09/tb/kGma mUGUnGa charles,<br />
mwene KAREKEZI na MURERWA Jeannette<br />
Ubarizwa: Gatenga-kicukiro<br />
Rp0031/10/Rb/RU kabasha théogène<br />
mwene Rukera védaste na kantarama<br />
Ubarizwa:Gasarabwayi-nyamugari-kayonza<br />
RP074/010/KRH BAGARUKA Faustin<br />
mwene Mubyarirehe Célestin na Kabageni<br />
valérie<br />
Ubarizwa: nyamiyaga-mpanga-kirehe<br />
Rp 0094/10/tb/kzi ntambaRa thicien, mwene<br />
karubasha na kanindi<br />
Ubarizwa:Gataraga-mpamfu-muhura-Gatsibo<br />
iGihembwe cya kane 2010<br />
n° UmwiRondoRo<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Rpa 1251/09/hc/kiG nzabonimpa anastase,<br />
mwene bagenukwabo pascal na baziramwabo<br />
alivera<br />
Ubarizwa:Rusagara-mpenge-muhoza-musanze<br />
Rpa 0638/09/hc/kiG niyonsaba sylvestre,<br />
mwene kagorora na mukamwiza<br />
Ubarizwa:Gacurabwenge-byumba-Gicumbi<br />
Rpa 0638/09/hc/kiG bizabaRimana jérémie,<br />
mwene Munyakazi Jean Baptiste na Uwamurera<br />
Ubarizwa:nyamabuye-byumba<br />
Rpa 1400/09/hc/kiG hakizimana dieudonné,<br />
mwene munyeragwe na mukankwaya<br />
Ubarizwa:mageragere-mataba-karambinyarugenge<br />
Umuhinzi<br />
Umuhinzi<br />
Umunyamabanga<br />
nshingwabikorwa<br />
w’akagali<br />
tGi<br />
nyaGataRe<br />
tGi<br />
nyaGataRe<br />
tGi<br />
nyaGataRe<br />
50 000 frw<br />
50 000 frw<br />
30 000 frw<br />
ldf tb GatUmba 500 frw<br />
Umukanishi tb kiRehe 50.000frw<br />
demob<br />
tb<br />
kaGaRama<br />
100 000 frw<br />
Umuhinzi tb RUkaRa 5 000 frw<br />
Umuhinzi tb kiRehe 2 000 frw<br />
Umuhinzi tb kiziGURo 70 000 frw<br />
UmURimo<br />
yakoRaGa<br />
Umwanditsi mu<br />
Rukiko<br />
URUkiko<br />
RwamUkatiye<br />
aGaciRo<br />
ka RUswa<br />
yatanze<br />
cyanGwa<br />
yakiRiye<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
5 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
500 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
20 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
4.000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
140.000 frw<br />
iGihano<br />
hc kiGali 40 000 frw imyaka 7<br />
Umupolisi hc kiGali 50.000frw<br />
Umupolisi hc kiGali 50.000frw<br />
perezida<br />
w’Urukiko<br />
Gacaca<br />
hc kiGali 297.000frw<br />
TURWANYE RUSWA<br />
imyaka 7<br />
n’ihazabu ya<br />
100.000frw<br />
imyaka 7<br />
n’ihazabu ya<br />
100.000frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
594 000 frw
TURWANYE RUSWA<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
Rpa 0370/09/hc/mUs Gatahano elie, mwene<br />
sebatware na nyirabanditsi-Ubarizwa:bunjuri-<br />
Rusiza-bugeshi-Rubavu<br />
Rpa 0376/09/hc/mUs ahishakiye jean paul,<br />
mwene nyangabose na nyirakaje<br />
Ubarizwa:kagesera-Rushara-nemba-burera<br />
Rpa0370/09/hc/mUs hakizimana jonathan,<br />
mwene kajyambere na nyiramaganya<br />
Ubarizwa:kabumba- bugeshi-Rubavu<br />
Rpa 0222/09/hc/nya GakUba aloys, mwene<br />
furere na mukazuzi<br />
Ubarizwa:ngoma-nyamiyaga-kamonyi<br />
Rpa0577/0/hc/nya vUnabandi jean alias<br />
muzehe, mwene Rukimirana na mukandamage<br />
Ubarizwa:mudanza-Gisagara<br />
Rpa0577/0/hc/nya bahUfite théoneste, mwene<br />
Gafaranga na mukafurere<br />
Ubarizwa:mudanza-Gisagara<br />
Rpa 0163/08/hc/Rsz kaRekezi andré, mwene<br />
karekezi aloys na nyiramibyuko Rose,<br />
Ubarizwa: kinunga-nyabitekeri-nyamasheke<br />
Rpa 0178/hc/RwG mvUnabandi evariste,<br />
mwene Rwabukamba na karubera immaculée<br />
Ubarizwa:mahoro-mimuri-nyagatare<br />
Rp0239/09/tGi/mUs kibasha cyprien, mwene<br />
barame na mukangango<br />
Ubarizwa:birira-kimonyi-musanze<br />
Rp0239/09/tGi/mUs mbandiwimfURa, mwene<br />
musabanganyo na kanyana<br />
Ubarizwa:birira-kimonyi-musanze<br />
Rp0770/06/tGi/mhG ndahiRo john<br />
mwene bidayari vincent na karwera<br />
Ubarizwa:kampala-Uganda<br />
Rp0475/010/tGi/mhG/Ronpj25412/s1/010/nR/<br />
bd hitiyaRemye phocas, mwene nkundimana<br />
frédéric na nyiratebuka<br />
Ubarizwa:Rugogwe-murambi-nyamagabe<br />
Rp0770/06/tGi/mhG batamUliza edyna, mwene<br />
mbony<strong>umuvunyi</strong> emmanuel na mukarusanga<br />
anastasie<br />
Ubarizwa:muhanga<br />
Rp0770/06/tGi/mhG Usabimana claude, mwene<br />
karekezi ananias na bazubagira angela<br />
Ubarizwa: Ruhango<br />
Rp0323/10/tGi/nyGe nyandwi charles, mwene<br />
bigumushaka na mukabaziga<br />
Ubarizwa:Rwamaya-karembure-kicukiro-kicukiro<br />
Rp0436/10/tGi/nyGe kwiRinGiRa alpfed, mwene<br />
mutwarasibo michel na mujugambe<br />
Ubarizwa:ituze-mukina-kimihurura-Gasabo<br />
Umuhinzi hc mUsanze 100 000 frw<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Umwaka<br />
n’amezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000 frw<br />
Umwalimu hc mUsanze 35.000frw imyaka 10<br />
Umuhinzi hc mUsanze 100 000 frw<br />
Umwaka 1<br />
n’amezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
100 000frw<br />
Umuhinzi hc nyanza 10 000 frw imyaka 4<br />
Umuhinzi hc nyanza 3 000 frw<br />
Umuhinzi hc nyanza 3 000 frw<br />
Umuhinzi hc RUsizi 2 000 frw<br />
Umuhinzi<br />
hc<br />
RwamaGana<br />
40 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
12 000 frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
12 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
4 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
80 000 frw<br />
Umuzamu tGi mUsanze 16 000 frw imyaka 5<br />
Umuzamu tGi mUsanze 16 000 frw<br />
Umush<strong>of</strong>eri<br />
Umuhinzi<br />
Umupolisi<br />
Umupolisi<br />
Umuhinzi<br />
perezida wa<br />
koperative CDEF<br />
tGi<br />
mUhanGa<br />
tGi<br />
mUhanGa<br />
tGi<br />
mUhanGa<br />
tGi<br />
mUhanGa<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
5 000 frw<br />
10 000 frw<br />
5.000frw<br />
5.000frw<br />
7 000 frw<br />
1.000.000frw<br />
Umwaka<br />
usubitswe<br />
mu myaka 2<br />
imyaka 7<br />
n’ihazabu ya<br />
10 000 frw<br />
imyaka 3<br />
isubitswe<br />
mu myaka<br />
2 n’mezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
imyaka<br />
7n’ihazabu<br />
ya 10 000<br />
frw<br />
imyaka<br />
7n’ihazabu<br />
ya 10 000<br />
frw<br />
imyaka 3<br />
n’ihazabu ya<br />
70 000 frw<br />
Umwaka 1<br />
n’amezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
3 000 000<br />
frw<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
TURWANYE RUSWA<br />
26 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
27<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
28<br />
29<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
RP0436/10/TGI/NYGE MUKANKUSI Christine,<br />
mwene Rutebuka na kangabe<br />
Ubarizwa:kibaza i-kacyiru-Gasabo<br />
Rp 0316/10/tGi/Rsz bizimana jean paul, mwene<br />
bacamurwango na mukabutera<br />
Ubarizwa:kamashangi-kamembe-Rusizi<br />
Rpa0033/tGi/nGoma makUza jean claude<br />
mwene makuza désiré na mUkaRUGwiza –<br />
Ubarizwa: nyamagana-Ruhango-Ruhango<br />
Rp0512/10/tGi/Gsbo bizimUnGU valens, mwene<br />
kanyamuhanda léonidas na vuguziga nathalie<br />
Ubarizwa:mbilili-nyarugenge-muhanga<br />
Rp0512/10/tGi/Gsbo mUhiRwa jean<br />
christophe, mwene kimonyo marc na bazigaga<br />
marie<br />
Ubarizwa:Gishushu-nyarutarama Remera-Gasabo<br />
Rp 0686/10/tGi/Gsbo kabano alexis, mwene<br />
mwumvaneza na nyirandekezi<br />
Ubarizwa:Remera-Gasabo<br />
Rp00667/09/tGi/Rbv ntihabose jean claude,<br />
mwene iryamukuru na nyirankizinkiko<br />
Ubarizwa:vumbi-kayove-Rutsiro<br />
Rp0572/010/tGi/Rbv ntamayimana alphonse,<br />
mwene ndimubanzi na nyirarwangano<br />
Ubarizwa: kageyo-Rususa-busasamana-Rubavu<br />
Rp0259/010/tGi/Rbv ndaGijimana tharcisse,<br />
mwene Simpunga na Nyirantibimenya<br />
Ubarizwa:mukingo-makurizo-cyanzarwe-Rubavu<br />
Rp00667/09/tGi/Rbv havUGimana jalier,<br />
mwene ngarambe na mukagasana<br />
Ubarizwa:munaniraii- nyakabanda-nyarugenge<br />
Rp 0673/09/tGi/Rbv shiRikinyoma théogène,<br />
mwene Ntiruhongerwa na Nzabanita<br />
Ubarizwa:kibisabo-Rambura-nyabihu<br />
RP0508/TGI/HYE Sgt NDAYISHIMIYE Augustin,<br />
mwene buseruka cyprien na nyiraburanga marie<br />
Ubarizwa:nyundo-muyira-nyanza<br />
Rp 0053/10/tb/Gtmba kaRekezi alexis, mwene<br />
ntahontuye na Uwigereyeyo<br />
Ubarizwa: Gapfura-Rusororo-muhororo-ngororero<br />
Rp 0179/09/tb/nyG bimenyimana swaibu,<br />
mwene hitabatuma na nduwayezu<br />
Ubarizwa:Gatenga-kicukiro<br />
Rp 0179/09/tb/nyG niyonshUti françois,<br />
mwene munyantore ildephonse na mukakirenga<br />
Ubarizwa: nyarurama- kimisange-kicukiro<br />
ibisobanURo:<br />
hc : Urukiko Rukuru<br />
tGi : Urukiko Rwisumbuye<br />
tb : Urukiko rw’ibanze<br />
visi perezida wa<br />
koperative CDEF<br />
tGi<br />
nyaRUGenGe<br />
1.000.000frw<br />
Umush<strong>of</strong>eri tGi RUsizi 3 000 frw<br />
Umukozi wa<br />
fodey security<br />
inyangamugayo<br />
ya Gacaca<br />
inyangamugayo<br />
ya Gacaca<br />
tGi nGoma 65 000 frw<br />
tGi Gasabo 400 000 frw<br />
tGi Gasabo 400 000 frw<br />
Umupolisi tGi Gasabo 5.000frw<br />
Umukozi wa RRa tGi RUbavU 100.000frw<br />
Umwaka 1<br />
n’amezi 6<br />
n’ihazabu ya<br />
3 000 000<br />
frw<br />
imyaka 2<br />
n’ihazabu ya<br />
15 000 frw<br />
Umwaka<br />
n’ihazabu ya<br />
350 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
560 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
560 000 frw<br />
imyaka 4<br />
n’ihazabu ya<br />
25 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
200 000 frw<br />
ldf tGi RUbavU 14.000frw imyaka 5<br />
Umwanditsi<br />
w’abunzi<br />
b’akagari<br />
tGi RUbavU 4 000 frw imyaka 5<br />
Umucuruzi tGi RUbavU 100 000 frw<br />
ldf tGi RUbavU 29.000frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
200 000 frw<br />
imyaka 5<br />
n’ihazabu ya<br />
50 000 frw<br />
Umupolisi tGi hUye 5 000 frw Umwaka 1<br />
Umuhinzi tb GatUmba 2.000frw<br />
ldf w’akarere ka<br />
nyarugenge<br />
ldf w’akarere ka<br />
nyarugenge<br />
tb<br />
nyaRUGenGe<br />
tb<br />
nyaRUGenGe<br />
imyaka 2<br />
isubitswe<br />
5000 frw imyaka 4<br />
5000 frw imyaka 4
IMIYOBORERE MYIZA<br />
bamwe mu barebwa n'igikorwa cy'imenyekanishamutungo bakurikirana amahugurwa y'uburyo bamenyekanisha<br />
umutungo bakoresheje ikoranabuhanga<br />
MUGISHA Jules<br />
nk’uko biteganywa mu ngingo ya 3<br />
y’itegeko n° 17/2005 ryo kuwa 18/08/2005<br />
rigena imiterere n’imikorere y’Urwego<br />
rw’Umuvunyi mu gace ka 4, imwe mu<br />
nshingano z’Urwego rw’Umuvunyi ni ukwakira<br />
buri mwaka inyandiko zigaragaza<br />
imitungo nyakuri y’abayobozi mu nzego<br />
zose za Leta n’abandi bakozi bafite aho<br />
bahurira n’imari n’umutungo bya leta mu<br />
kazi kabo ka buri munsi.<br />
kuva Urwego rw’Umuvunyi rwatangira<br />
imirimo yarwo muri 2004, igikorwa<br />
cy’menyekanishamutungo cyagiye<br />
gikorwa mu buryo bwo kugeza udutabo<br />
tw’imenyekanishamutungo ku bantu bose<br />
barebwa n’icyo gikorwa, bakatwuzuza<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Abarebwa n’igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />
bakomeje gusobanukirwa n’akamaro karyo<br />
bakatugarurira Urwego rw’Umuvunyi bitarenze<br />
tariki ya 30 kamena ya buri mwaka.<br />
mu rwego rwo kujyana n’iterambere<br />
hifashishijwe ikoranabuhanga no gutanga<br />
serivisi nziza kandi yihuse, Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwatangiye gahunda yo<br />
kwakira imenyekanishamutungo hifashishijwe<br />
interineti “online declaration <strong>of</strong><br />
assets system”.<br />
Ubu buryo bushya bwafashije abarebwa<br />
n’igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />
baba abari mu gihugu cyangwa hanze yacyo<br />
kuba barikorera aho baherereye hose<br />
mu gihe bashobora kuba babona umuyoboro<br />
wa interineti. Ibi byabafashije gukuraho<br />
ingendo bajyaga bakora mu kugeza<br />
inyandiko zabo ku cyicaro cy’Urwego<br />
rw’Umuvunyi zadindiza imirimo y’abo.<br />
Urwego rw’Umuvunyi narwo rwabyungukiyemo<br />
rubasha kuba rwazigama<br />
amafaranga y’ubutumwa ya-<br />
jyaga akoreshwa mu kugeza inyandiko<br />
z’imenyekanishamutungo ku barebwa<br />
n’iki gikorwa, umwanya wakoreshwaga<br />
mu ngendo zakorwaga n’abakozi barwo<br />
hirya no hino ukaba warakoreshejwe mu<br />
yindi mirimo.<br />
“Inzego za Leta zirasabwa kujya zohereza<br />
aderesi nyakuri z’abakozi bazo zikanabashishikariza<br />
gukorera igihe imenyekanishamutungo”<br />
igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />
rikozwe mu buryo bw’ikoranabuhanga<br />
rigezweho “online declaration <strong>of</strong> assets”<br />
cyabanjirijwe n’amahugurwa Urwego<br />
rw’Umuvunyi rwageneye abantu bose<br />
barebwa nacyo.<br />
(kugeza dusohora iyi nkuru) imibare igaragaza<br />
ko ku bantu ibihumbi birindwi<br />
na magana atatu mirongo itandatu na<br />
batatu (7.563) bagombaga guhugurwa<br />
mu gihugu hose ku buryo bushya<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
bw’imenyekanishamutungo ryifashishije<br />
interineti, abantu ibihumbi bitatu na<br />
magana atatu na cumi (3.310) nibo bashoboye<br />
kwitabira ayo mahugurwa.<br />
“Kutitabira igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo bihanwa<br />
n'amategeko”<br />
mu gikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />
hagiye hagaragara bimwe mu bibazo<br />
ku bantu bagiye biyambaza Urwego<br />
rw’Umuvunyi kugira ngo rubafashe gukora<br />
imenyekanishamutungo. muri ibyo<br />
twavugamo ibi bikurikira:<br />
1. Koherereza Urwego rw’Umuvunyi urutonde<br />
rw’abakozi ruriho email addresses<br />
zituzuye.<br />
ibi byagaragaye ubwo inzego z’imirimo ya<br />
leta zoherezaga urutonde rw’abagomba<br />
gukora imenyekanishamutungo ku Rwego<br />
rw’Umuvunyi ugasanga aderesi zanditswe<br />
kuri bamwe mu bakozi zitabaho cyangwa<br />
se badafite email. Bamwe mu bagombaga<br />
gukora imenyekanishamutungo wasangaga<br />
basaba Urwego rw’Umuvunyi ko<br />
rubahindurira aderesi ya interineti (email<br />
addresses) akenshi wasangaga zitanditse<br />
neza cyangwa zitagikora.<br />
2. Kudasoma amabwiriza ajyanye<br />
n’uburyo imenyekanishamutungo rikorwa.<br />
ibi byagaragaye kuri bimwe<br />
mu byiciro birebwa n’igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo, aho wasangaga<br />
badasoma amabwiriza yo kuzuza inyandiko<br />
y’imenyekanishamutungo kandi<br />
Urwego rw’Umuvunyi rwarayashyize ku<br />
muyoboro wa interineti wayo hagamijwe<br />
kuborohereza kumenya uburyo bakora<br />
imenyekanishamutungo ryabo.<br />
IMIYOBORERE MYIZA<br />
ibibazo byagaragaye mu imenyekanishamutungo<br />
ry’umwaka wa <strong>2011</strong><br />
mu gikorwa cyo kumenyekanisha umutungo<br />
mu mwaka wa <strong>2011</strong> hagaragayemo<br />
ibibazo bikurikira:<br />
Kuba interineti itaragera mu bice byose<br />
by’igihugu<br />
ibi byabaye imbogamizi kuri bamwe<br />
mu bantu baherereye mu bice bimwe<br />
by’Igihugu bitarimo interineti kandi bagombaga<br />
gukora imenyekanishamutungo<br />
hifashishijwe uburyo bushya bwa interineti,<br />
bityo bigatuma bakora urugendo<br />
rurerure bajya gushaka aho babona interineti<br />
kugirango bashobore gukora icyo<br />
gikorwa.<br />
3. Gutegereza umunota wa nyuma<br />
(deadline).<br />
ibi byagaragaye ubwo inzego zimwe na<br />
zimwe z’imirimo ya leta zagiye zohereza<br />
urutonde rw’abakozi barwo ku munsi wa<br />
nyuma w’imenyekanishamutungo. ibi byabaye<br />
inzitizi ku bakozi bazo bituma batabasha<br />
gukora imenyekanishamutungo ku<br />
gihe. ikindi ni uko abantu benshi bibutse<br />
kugana Urwego rw’Umuvunyi mu cyumweru<br />
cya nyuma cyo kumenyekanisha<br />
umutungo ari uko babyibukijwe n’itangazo<br />
ryanyuzwaga ku maradiyo akorera mu gihugu<br />
no kuri televiziyo y’u Rwanda.<br />
4. Kutamenya gukoresha ikoranabuhanga<br />
rya interineti.<br />
ibi byagaragaye ku barebwa n’igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo batabonye<br />
ubutumire bubemerera gukora imenyekanishamutungo<br />
kuko nta aderesi ya<br />
email ya interineti bari basanzwe bafite,<br />
abandi n’abo ugasanga barahawe ubwo<br />
butumire ariko batazi gukoresha imashini<br />
(computer).<br />
Uko igikorwa cy’imenyekanishamutungo<br />
cyagenze<br />
muri uyu mwaka wa <strong>2011</strong> imenyekanishamutungo<br />
ryifashishije interineti, rigaragaza<br />
ko muri rusange abantu bagerageje<br />
kuryitabira mu buryo bushimishije n’ubwo<br />
hari ahagiye hagaragaramo ibibazo<br />
bitandukanye.<br />
imbonerahamwe ikurikira iragaragaza uko<br />
imenyekanishamutungo ryitabiriwe:<br />
abagombaga gukora abarikoze abatararikoze<br />
7.561 6.758 803<br />
100% 89.3% 10.6%<br />
muri rusange, igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo gifite akamaro<br />
ko gutoza abayobozi n’abakozi ba leta mu<br />
nzego zose gukorera mu mucyo no gucunga<br />
neza umutungo wa leta bashinzwe.<br />
kugira ngo igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo ryifashishije<br />
interineti kizarusheho kugenda neza ni<br />
uko inzego za leta zose zigomba kujya zoherereza<br />
Urwego rw’Umuvunyi urutonde<br />
na aderesi yuzuye neza abakozi bazo.<br />
abakozi bose barebwa n’igikorwa<br />
cy’imenyekanishamutungo nabo bagombye<br />
kujya barikora kuva igihe bakiriye<br />
ubutumwa (email invitation) bw’Urwego<br />
rw’Umuvunyi aho gutegereza umunsi wa<br />
nyuma. ibi bizatuma Urwego rw’Umuvunyi<br />
rubafasha gukemura ibibazo bagenda bahura<br />
nabyo muri icyo gikorwa ku gihe.<br />
Ufite igitekerezo, ikibazo , icyifuzo ndetse n'inama ushaka kugeza ku bwanditsi<br />
bw'ikinyamakuru Umuvunyi Magazine , bwandikire kuri: BP: 6269, email: <strong>magazine</strong>@<br />
ombudsman.gov.rw cg se Tél: 0788305881 / 0788455701 / 0788479380<br />
28 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
29
INKURU ISHUSHANYIJE<br />
Burya abaturage dukora amakosa menshi,<br />
namwe abayobozi duhora tubagusha mu<br />
makosa. Byarushaho kuba byiza dufatanyije<br />
muri gahunda ya leta turwanya ruswa...<br />
Mu rwego rw’ubufatanye hagati yacu<br />
twese, turasabwa gukurikira inyigisho<br />
z’urwego rw’Umuvunyi zitugeraho<br />
kandi zitwubaka...<br />
Bavandimwe, muze<br />
dukomeze dushyire<br />
hamwe, dufatanye mu<br />
gikorwa cyo kurwanya<br />
ruswa mu nzego zose...<br />
Dufate imyanzuro twiyemeza kurwanya<br />
ruswa no gushyira imbere y’amategeko<br />
abatanga ruswa n’abaryi bayo...<br />
Bayobozi bacu, ni irihe tegeko<br />
rihana icyaha cya ruswa? Dufite<br />
amatsiko n’inyota y’iryo tegeko...<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Nk’umuyobozi wungirije,<br />
nifuzaga ko mwampa<br />
umwanya uhagije wo<br />
gusobanura neza ingamba<br />
zafashwe muri iyi<br />
gahunda yo kurwanya<br />
ruswa...<br />
Urwego rw’Umuvunyi<br />
Mfasha vuba vuba aya mafaranga wansabye<br />
dusangire ariko mbone isoko ryiza...<br />
Mbagejejeho ikirego ku cyaha cya ruswa:<br />
Amazina y’uregwa: Muhekenyi<br />
Amazina y’urega: Muhire<br />
Ihutire kugeza ikirego cyawe<br />
vuba na bwangu mu rukiko...<br />
Ansabye ibihumbi magana atanu ngo<br />
ni icya cumi cyi’soko ryo kuvugurura<br />
inyubako y’Akarere...<br />
Muri aka kanya gashize, hari amakuru atugezeho<br />
ko uwitwa MUHEKENYI yakoze amakosa yo kurya<br />
ruswa, ni ngombwa ko ashyikirizwa vuba inzego<br />
z’ubutabera<br />
INKURU ISHUSHANYIJE<br />
Urubanza MUHEKENYI aregwa kuba yarakiriye ruswa ruratangiye,<br />
asabwe kwisobanura imbere y’urukiko ku byaha byose byose aregwa<br />
30 Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong> Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong><br />
31<br />
Nyakubahwa<br />
Meya, nkurikije<br />
inama zose<br />
mwatugiriye,<br />
nagira ngo<br />
dufatanye<br />
gukurikirana<br />
uriya mugabo<br />
MUHEKENYI<br />
wanyatse<br />
amafaranga<br />
ageze ku bihumbi<br />
magana atanu...<br />
MUHEKENYI imbere y’urukiko yiregura ku cyaha cya ruswa<br />
Iyi nkuru mu mashusho yateguwe n’umunyabugeni (Artiste) HABIMANA Edmond<br />
Biracyaza...
32<br />
Urwego rw'Umuvunyi rwifurije<br />
abasomyi b'ikinyamakuru "<br />
"Umuvunyi Magazine"<br />
Noheli nziza n'umwaka mushya<br />
muhire 2012.<br />
2012<br />
Umuvunyi Magazine Ukuboza <strong>2011</strong>