bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia
bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia
bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
agratis <strong>taZari</strong><br />
<strong>bagratis</strong> taZris reabilitaciis proeqti<br />
I etapi<br />
<strong>saxelovnebaTmcodneo</strong> <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />
Seadgina<br />
xelovnebaTmcodne _ gia WaniSvilma<br />
Sps<br />
`restavratorebi da kompania~<br />
seqtemberi<br />
2008
<strong>saxelovnebaTmcodneo</strong> <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />
X-XI saukuneTa mijnaze agebuli <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> qarTuli<br />
xuroTmoZRvrebis ubrwyinvalesi Zeglia. igi Sesulia iuneskos egidiT<br />
aRiarebul msoflios umniSvnelovanes arqiteqturul ZeglTa siaSi.<br />
quTaisis RvTismSoblis saxelobis eklesia, romelsac Cven dRes <strong>bagratis</strong><br />
taZars vuwodebT, agebulia XI s-is dasawyisSi, gaerTianebuli<br />
saqarTvelos pirveli mefis _ bagrat III dros.<br />
<strong>bagratis</strong> taZris mSenebloba ganpirobebuli iyo im dros Camoyalibebuli<br />
erTiani saxelmwifos politikuri, ekonomikuri da kulturuli<br />
moTxovnilebebiT. mis xuroTmoZRvrul sxeulSi naTlad aisaxa<br />
mSeneblobis mravalsaukunovani xuroTmoZRvruli tradicia da is<br />
stilisturi cvlilebebic teqtonikasa da dekorSi, ramac I da II<br />
aTaswleulebis mijnaze iCina Tavi qarTul xuroTmoZRvrebaSi. taZarma<br />
srulad daakmayofila epoqis moTxovna, rogorc gansazRvruli<br />
xuroTmoZRvruli etapis damagvirgvinebelma nagebobam da ganviTarebis<br />
momavali mimarTulebac dasaxa.<br />
istoriuli TvalsazrisiT Zeglis mniSvneloba ganpirobebulia im<br />
garemoebiT, rom <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>s mSeneblobis da misi arsebobis<br />
istoria, TviT qveynis istoriis Tanmxvedria _ `bagrati~ saqarTvelos<br />
erTianobis simboloa da masSi asaxulia qveynis istoriis didebisa da<br />
Znelbedobis mravali furceli. `<strong>bagratis</strong>~ istoria ar Semoifargleba<br />
mxolod misi mSeneblobis dasawyisiT. taZarSi da mis garSemo<br />
Catarebuli ukanaskneli arqeologiuri gaTxrebis Sedegad am adgilas<br />
ufro adreuli nagebobebic aris dafiqsirebuli.<br />
`<strong>bagratis</strong> taZris~ Sesaxeb uamravi istoriuli cnoba, Canaweri,<br />
mecnieruli gamokvleva, foto da grafikuli masala arsebobs.<br />
taZris mSenebloba moxseniebulia mis Tanadroul istoriul qarTul<br />
wyaroSi _ `matiane qarTlisaÁ~, sadac aRniSnulia, rom bagrat III-m<br />
akurTxa `eklesia quTaTisa gangebiTa didiTa da miuwvdomeliTa~<br />
qarTvel didebulTa da ucxoel stumarTa TandaswrebiT. aqve naxsenebia,<br />
rom saqarTvelos mefe giorgi I quTaisSia dakrZaluli.<br />
bagrat III moxseniebulia taZris epigrafikul warweraSic:<br />
`† Ä meufeo, mflobelo y(ove)lTa suf(e)v(a)Tao, um(e)t(e)sad adide<br />
Zlieri b(a)gr(a)t k(u)r(a)p(a)l(a)ti, afx(a)zTa da q(a)rTv(e)lTa m(e)fÀ,<br />
Tana mamiT, dediT, dedofliT da ZiT m(a)TiT, a(me)n~<br />
aqvea 1003 wlis warwera taZris mSeneblobis Sesaxeb:<br />
`† odes g(a)nmtkicna iat(a)ki qr(oni)k(o)ni iyo 223~;<br />
fasadebze kidev mravali warweris fragmentia SemorCenili sadac<br />
aRniSnulia ucnobi istoriuli pirebi, xolo taZris antefiqsze<br />
SemorCenil warweraSi aRniSnulia mefe giorgi.<br />
1
aranakleb sainteresoa <strong>bagratis</strong> taZris xuroTmoZRvruli saxe. igi<br />
ganekuTvneba saqarTveloSi gavrcelebul arqiteqturul tips _ trikonqs.<br />
es <strong>taZari</strong> trikonqis erT-erTi saintereso nimuSia, romelSic tipis<br />
ZiriTad koncefciasTan Serwymulia qarTuli sakulto xuroTmoZRvrebis<br />
da samSeneblo xelovnebis tradiciuli niSnebic.<br />
<strong>taZari</strong> Seicavs qarTuli sakulto arqiteqturis xelmeore aRorZinebis<br />
xanis dasawyisis, Xs-is klasikis ZiriTad xuroTmoZRvrul sivrcobriv<br />
koncefciebs, mxatvrul-stilistur niSnebs da samSeneblo xerxebs da<br />
amasTan mis xuroTmoZRvrul sxeulSi naTlad ikveTeba axali<br />
arqiteqturuli azrovnebis _ cxovelxatuli stilis niSnebic.<br />
<strong>bagratis</strong> taZris mSenebeli<br />
faqtobrivad amTavrebs trikonqis<br />
Temis damuSavebas qarTul<br />
xuroTmoZRvrebaSi (odnav<br />
mogvianebiT agebul alaverdSi am<br />
Temis ganviTarebis mxriv<br />
aRaraferi xdeba, miuxedavad imisa,<br />
rom gegmareba Secvlilia da<br />
trikonqis gverdiTi absidebi ukve<br />
gareTa, erTian marTkuTxedSia<br />
Cawerili. Tema ukve aRar aris<br />
aqtualuri da yuradReba sxva<br />
mxriv maxvildeba). <strong>bagratis</strong> taZris mSeneblobas qveynis<br />
gaerTianebisaTvis simboluri mniSvneloba hqonda da xuroTmoZRvari<br />
marTlac aerTianebs taZris centralur sivrces. verdiTi maRali<br />
absidebi erTian organizmad aris wamoCenili gumbaTqveSa struqturaSi.<br />
trikonqis TemisTvis aq ukve moZebnilia qarTuli xuroTmoZRvrebis<br />
Sinagani bunebidan gamomdinare saxe da damorCilebulia mis mxatvrulesTetikur<br />
TviTSegnebas.<br />
<strong>bagratis</strong> taZris xuroTmoZRvari swored amgvari Semoqmedi aRmoCnda.<br />
misTvis problemas ar warmoadgenda axal esTetikaSi garkveva da<br />
sabaziso principebis SenarCuneba, magram stilisturi cvlilebebi ise<br />
swrafad xdeba, rom TviT es brwyinvale Semoqmedic ki ver aswrebs Tavisi<br />
qmnilebis Tavdapirveli CanafiqriT dasrulebas<br />
Tavad <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>a am mxatvrul-stilistur cvlilebaTa<br />
amsaxveli. taZris mSenebeli ukve axali stilistikiT Zerwavs nagebobis<br />
xuroTmoZRvrul sxeuls. mis mier dakvaluli gegma da sivrcobrivi<br />
Canafiqri novatorulia da arqiteqturuli modis ukanasknel Targze<br />
morgebuli. magram stilis ganviTareba ise Cqaria, rom mSeneblobis<br />
Tavdapirveli stilisturi Canafiqri mSeneblobis dasrulebamde<br />
Zveldeba. mSeneblobis procesSive xdeba misi koreqtireba da Tu taZris<br />
dasavleTi nawili jer kidev X s-is napirze devs, misi aRmosavleTi<br />
monakveTi xidiviTaa gadawvdili momdevno saukuneSi. rogorc Cans<br />
qveyanaSi taZrebis, sasaxleebis da sxva nagebobebis gamalebuli<br />
mSenebloba mimdinareobs da qveynis SemoqmedebiT ZarRvSi moZravi,<br />
mdidari tradiciebiT gajerebuli energia, axal mxatvrul samoseliT<br />
mocul SedevrebSi vlindeba.<br />
2
_ `matiane qarTlisaÁ~<br />
c n o b e b i s n u s x a<br />
XIs.<br />
`amanve (bagrat III-m) akurTxa eklesia quTaTisa gangebiTa didiTa da<br />
miuwvdomeliTa, rameTu Semokribna maxlobelni yovelni xelmwifeni da<br />
kaTolikosni, mRvdelmoZRvarni da yovelTa monasterTa winamZRuarni, da<br />
yovelni didebulni zemoni da qvemoni, mamulisa da samefosa misisa<br />
myofni, da sxuaTa yovelTa saxelmwifoTagani~<br />
1027w.<br />
`...gardaicvala giorgi (I) mefe ... qoronikonsa oras ormocdaSvidsa<br />
(1027w.), Tvesa agvistosa Teqvsmetsa ... wariyvanes da damarxes saydarsa<br />
quTaTissa~<br />
qarTlis cxovreba, t. I, Tb., 1955w., gv. 276, 281.<br />
XVs.<br />
_ ambrozio kontarini<br />
veneciis elCi sparseTSi _ 1473w.<br />
` ... 9 ivliss movediT patara qalaqs, quTaiss; aq, mcire goraze, aris cixe<br />
sul qviTkirisa. Sig cixeSi eklesia aris; rogorc etyoba, Zlier Zveli.<br />
gaviareT xidi, romelic gadebulia sakmaod did mdinareze, movediT<br />
patara mindorze. aq dgas sasaxle saqarTvelos mefis, <strong>bagratis</strong>~.<br />
italieli mogzaurebi saqarTveloSi - iosafa barbaro da ambrozio<br />
kontarini, `moambe~, 1894, #11, gv.51.<br />
XVIs.<br />
_ davTari quTaisis saydris<br />
gamosavali begarisa _ 1578w.<br />
aRwerilia Tu vis ra marTebda <strong>bagratis</strong> taZris sasargeblod.<br />
`Zveli saqarTvelo~, t. IV, tf., 1914 - 1915ww. ganyof. III, gv. 1-72.<br />
3
XVIIs.<br />
_ arqanjelo lamberti<br />
italieli mogzauri _ 1633 - 1653w.w.<br />
`...qalaqis Suaguls Camourbis fazisi, romelic orad hyofs qalaqs.<br />
mSvenieri xidi ki orive mxares aerTebs. goraze romelic gadahyurebs<br />
qalaqs, dgas eklesia. es eklesia daculia ufro bunebrivi mdebareobiT,<br />
vidre xelovnuri samxedro simagriT~.<br />
lamberti arqanjelo, samegrelos aRwera, Targmani italiuridan<br />
aleqsandre Wyoniasi. XVIIs. me-2 gamoc. levan asaTianis winasityvaobiT,<br />
redaqciiT da SeniSvnebiT. Tb., 1938w. gv.10.<br />
_ levan II dadianis<br />
mTavarangelozis xatis warwera _ 1646w.<br />
` ... (aleqsandre III imereTis mefes) sofia wmidis saydari (<strong>bagratis</strong><br />
<strong>taZari</strong>) meTofeebiT aevso da gaemagrebia~.<br />
qarTul xelnawerTa instituti _ dimitri meRvineTuxucesis fondi # 15.<br />
_ aleqsi ievlevi<br />
ruseTis elCi saqarTveloSi _ 1650 - 1652ww.<br />
` ...quTaisis cixe-galavani qvis aris. galavnis kedlebi simaRliT sami<br />
saJeni iqneba. cixis kedlebze, sakrebulo taZris pirdapir, oTxi didi<br />
palatia. gviambes, rom am palatebSi kaTalikosebi cxovrobdneno.<br />
galavnisa da koSkebis kedlebi ara erT adgilas Camongreulia. gviambes,<br />
rom wina wlebSi, Turqebis laSqari movida da Setevis dros is kedlebi<br />
da koSkebi zarbaznebiT Camoangrieso. amJamad es dangreuli kedlebi da<br />
koSkebi keTdebao.<br />
cixe-galavanze TxuTmeti didi da mcire koSkia. am didi cixe-galavanis<br />
saerTo moculoba aTasorasocdaaTi `didi saJenia~. cixe-galavani<br />
mdinare rionze, maRla mTazea gadamdgari. quTaisis im did cixegalavanSi<br />
qvis, sakrebulo <strong>taZari</strong>a _ erTgumbaTiani, saucxood agebuli.<br />
gumbaTi gadaxurulia spilenZiT, Teqvsmet waxnagad. saydari didi Tlili<br />
qvebiT aris agebuli, saJnianiT da zogjer meti sididis. am sakrebulo<br />
taZris saerTo gare wris zoma oTxmocdaeqvsi `didi saJenia~,<br />
sakrebulo taZars garSemo qvis galavani aqvs Semoyolebuli _ ori<br />
saJenis simaRlis. sisqiT naxevari saJeni. galavanTan misvlamde, wminda<br />
alayafis karebamde ,sami didi palatia, rva-rva saJniani. galavanSive<br />
qvisgan agebuli samrekloa _ mrgvali. zed erTi zaria, rva fuTi iqneba;<br />
Sig ori ena aqvs. galavnis wre asoci `didi saJenia~.<br />
4
sakrebulo <strong>taZari</strong> RvTismSoblis miZinebis saxelobis aris. Sig, winaT<br />
kedlis mxatvroba yofila. saydarSi mrgvalad Tlili rva svetia.<br />
saydarSi am svetebze iqeT-aqeT gverdebze, TaRebs qvemoT kamarebia<br />
(patronike) SesaniSnavad gakeTebuli. am kamarebze asavali Signidan,<br />
saydarSi aris. gviambes, rom roca dResaswaulia da mefe-dedofali<br />
mwuxrs, ciskars da wirvas eswreba, maSin dedofali, sxva didebulTa<br />
meuRlebiTurT, am kamarebze imyofeba. dedofals galoba esmis, iq myofT<br />
yvelas xedavs, magram xalxi mas ver dainaxavs. saydarSi marjvena mxares,<br />
svetTan, qvisagan gakeTebuli mefis adgilia, zed mefeebia daxatuli.<br />
roca mefe im sakrebulo taZarSi modis, im Tavis adgilze dgeba. am<br />
adgilis pirdapir, sakurTxevlis kedelze, yovladwminda RvTismSoblis<br />
adgilobrivi (qarTuli) xatia, welszemoT gamosaxuli. xatis gvirgvini<br />
oqrosia, gvirgvinis samkaulebi minanqriT aris gakeTebuli.<br />
RvTismSobels da macxovars samoseli, saxate da misi karebi oqroTi<br />
daferili vercxliT aqvs moWedili. samoselis moWedilobaze saRvTo<br />
dResaswaulebi da wmindanebia amotvifruli. adgili sagangebod<br />
mowyobilia, xati Tavis budiT qviT aris amoSenebuli. xati iseT<br />
simaRleze dgas, rom xeliT Tu miwvdeba kaci, amitom xatis budemde sami<br />
qvis safexuria asasvleli, raTa xatis mTxveva SesaZlebeli iyos...<br />
aRsavlis karebis marcxena mxares, blaqernis yovladwminda<br />
RvTismSoblis xati maradiuli yrmiT, adgilobrivi xelovnebisaa.<br />
gvirgvini da Sua nawili oqroTi aris moWedili, gvirgvinis samkauli<br />
minanqriTaa Semkuli. RvTismSoblis gvirgvinSi laJvardisferi, didi<br />
iagundebia Casmuli. gverdebze mimagrebulia oqros ori patara kidobani.<br />
gviTxres, rom Sig wmida Toma mociqulis nawilebiao... xats arSiebi, bude<br />
da budis karebi amotvifruli vercxliT aqvs moWedili... moWediloba<br />
oqroSia daferili. gviambes, rom is yovladwminda RvTismSoblis xati,<br />
konstantinepolidan aris motanili da winaT blaqernis saydarSi idgao.<br />
im xatiTao, konstantine mefem, Tavisi qaliSvili akurTxao, roca mas<br />
imereTis mefe daviTze aTxovebdao, am qalma ki xati quTaisSi Tan<br />
wamoasvenao...~<br />
aleqsandre ievlevis 1650-1652ww. imereTis samefoSi elCobis<br />
saangariSo aRweriloba, rusuli teqsti da<br />
qarTuli Targmani gamosacemad moamzadaA<br />
iase cincaZem, Tb., 1969w. gv.136.<br />
М. Полиевктов - Посольство стольника Толчанова и дьяка Иевлева в<br />
Имеретию 1650-1652, Тб., 1926, стр. 151.<br />
_ vaxuSti batoniSvili<br />
qarTveli istorikosi da geografi _ 1691w.<br />
` ... gamovidnen cixidam osmalni da Semusres quTaTisis eklesia yovlad<br />
wmidisa, did Suenierad gebuli ...~<br />
qarTlis cxovreba, t. IV, Tb., 1973w. gv. 854.<br />
5
XVIIIs.<br />
_ vaxuSti batoniSvili<br />
qarTveli istorikosi da geografi _ 1745w.<br />
`aqa aRaSena nv mefeman bagrat yovlad wmidisa eklesia Suenieri,<br />
gumbaTiani, sruliad sofiis kenWiT Sinagan qmnuli da marmariloTa<br />
spetakiTa, wiTliTa da WreliTa, da suetebiTa misiTave, da yovliTa<br />
SemkobilebiTa sruli, da friad didi. dasua episkopozi, mwyemsi<br />
imereTisa da guriisa, TÂnier raWa-leCxumisa. zis awca da arRara<br />
egdeniTa samwysoTi. daflul arian nv mefe bagrat, (IV) nz mefe giorgi<br />
(II). aramed welsa CqJb, qarTulsa tp (1692w.) Semusres osmalTa, da<br />
wariRes suetni misni da marmariloni samcxes~.<br />
qarTlis cxovreba, t. IV, Tb., 1973w. gv. 761.<br />
`garna iqmna sagloveli rameTu gamovidnen cixidam osmalni da Semusres<br />
quTaTisis eklesia yovlad wmidisa, did Suenierad gebuli, vinaiTgan<br />
avnebdnen cixesa munidam friad, qsa CqJa, qarT toT (1691w.)~.<br />
qarTlis cxovreba, t.IV, Tb., 1973w. gv. 854.<br />
_ ioane xucesis<br />
dRiuri _ 1770w.<br />
`quTaTisis cixes rusebma zarbaznebis srola dauwyes mwvane yvavilaTgan<br />
... rusebi zarbazans da yumbaras esrodnen cixes dReSi aszed metsa ...~<br />
S. lomsaZe _ gviani Sua saukuneebis saqarTvelos<br />
istoriidan, axalcixuri qronikebi, Tb.,<br />
1973w. gv. 129.<br />
_ i. giuldenStedti<br />
germaneli naturalisti<br />
ruseTis akademiis namdvili wevri _ 1772w.<br />
`...qalaqis SigniT, koSkis dasavleTis kedlis zemoT, dgas dangreuli<br />
qarTuli qristianuli eklesia, romelic sididiT mcxeTis eklesiis<br />
tolia. saxeldobr, 45 nabijis sigrZisa (saidanac 15 nabiji uWiravs<br />
samkveTlo-salaros roomelsac amfiTeatris saxe aqvs da 30 nabiji<br />
siganisaa. mTavari kedlis SigniT, is aris 20 nabiji siganisa, xolo<br />
SuaSi ovaluria da 5 nabijiTaa Seweuli yovel mxares. amiT eklesias<br />
jvris forma aqvs. am gamoweul adgilebSi aris patara Sesasvlelebi da<br />
amaTTan, kidev 10 nabijis moSorebiT, karibWeebia amoyvanili, romelTa<br />
msgavsic dasavleTis karis winac aris. yoveli grZeli kedlis bolosTan<br />
aris 5 sveti, 3 saJenis wrewirisa, romlebsac, albaT, TaRi eWiraT.<br />
svetebisagan mxolod qveda nawilebi dgas, saxuravi mTlianad<br />
Camoqceulia. 6 saJenis simaRlis kedlebi naSenia aguriT da riyis qviT,<br />
6
xolo garedan da Signidan maT Tlili qvis perangi aqvT. mTavari karis<br />
garSemo aris ramdenime, qvaSi sufTad amokveTili jvari; eklesiaSi ki<br />
arc suraTebia da arc warwerebi. am eklesiaSi devs ori marmarilos<br />
svetis naSTi. marmarilo gadatexis adgilas aris brWyviala. momwvano da<br />
moTeTro elferiT daUmuStisodena Savi laqebiT; es aris Cveulebrivi<br />
narevi. eklesiis maxloblad dgas patara samreklo. sCans Turqebma es<br />
eklesia daangries, roca qalaqi daipyres.<br />
roca grafma totlebenma 1770w. 6 agvistos ieriSiT gamoglija quTaisi<br />
Turqebs da solomon mefes daubruna, mefem yvela kedeli, gansakuTrebiT<br />
ki cixe, mTlianad daangrevina. Turqebi quTaisSi isxdnen 120 weli, ris<br />
gamoc axlac yovelive dangreulia. kedlis CrdiloeT da agreTve<br />
dasavleT mxareze Cans winaqalaqis nangrevebi ori eklesiis naSTiT.<br />
dasavleT kedlidan 100 nabijis moSorebiT, napirze, aris 20 nabijis<br />
ganikveTis abano~.<br />
giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, t.I, germanuli<br />
teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />
gamokvleva daurTo g. gelaSvilma, Tb., 1962w.<br />
gv. 139-143.<br />
_ iakob reinegsi<br />
LAgermaneli diplomati _ 1780-iani ww.<br />
`...Zveli qalaqi quTaisi gaSenebulia fazisis marjvena mxares, sakmaod,<br />
maRal, TiTqmis wawvetebul mTaze ... iq moCans qvisgan aSenebuli, Zalian<br />
lamazi eklesiis nangrevebi. misi arqiteqturuli stili da gareTa<br />
morTuloba didi gulmodginebiTaa gamoZerwili da asaxavs im epoqas,<br />
rodesac xelovnebam konstantinepolSi ukve dakarga Tavisi is wminda<br />
xasiaTi, rac didi xnis ganmavlobaSi sxvebisagan ansxvavebda berZnul<br />
monumentebs. mezobel imerlebs, didi xnis manZilze Robeebis<br />
gasakeTeblad aqedan mihqondaT kolonebis zogirTi nawilebi, kedlis<br />
qvebi. miuxedavad amisa, Senobis aqamde moRweuli naSTebi asaxaven am<br />
mxaris pirveli qristiani mefeebis RvTismorwmunebas da xelovnebis<br />
mdgomareobas iustinianes dros.<br />
am nangrevebis garSemo ganlagebulia xis Senobebi, romlebic<br />
warmoadgenen arqiepiskoposis rezidencias. ramdenime saxli ukavia misi<br />
eklesiis mRvdlebs da miwismoqmedT. aqve mdebareobs Tofiswamlis<br />
sawyobi. mezoblad aris SesaniSnavi wylis Semcveli wyaroebi~.<br />
reinegsi iakob _ kavkasiis zogadi istoriul-topografiuli<br />
aRwera, naw. II, germanulidan Targmna<br />
s. kakabaZem, 1979w. gv 40.<br />
7
XIXs.<br />
_ Jak fransua gamba<br />
safrangeTis konsuli TbilisSi _ 1824w.<br />
`aq aris qviT nagebi Zalze lamazi eklesiis nangrevebi~<br />
Jak fransua gamba - mogzauroba samxreT ruseTSi, kerZod<br />
amierkavkasiaSi,, frang. Targmna mzia<br />
mgalobliSvilma, Tb., 1987w. gv132.<br />
J. F. Gamba - Voyage dans la Rusie meridionale fait depuis 1820<br />
wigns darTuli aqvs taZris Canaxati, 1824w.<br />
_ diubua deьmonpere<br />
Sveicarieli bunebismetyveli da mogzauri _ 1833w.<br />
`bagrat III daiwyo, xolo bagrat IV daasrula quTaisis <strong>taZari</strong>. am meore<br />
bagrats colad hyavda romaeli imperatoris - argiris qaliSvili elene<br />
da simamrisgan man mziTvad miuRia arqiteqtorebi da muSebi eklesiis<br />
dasasruleblad, romelic stiliT bizantiur-somxuri tipisaa.<br />
bizantiuri jvris saxiT agebuli <strong>taZari</strong> sigrZiT 112 franguli futi,<br />
xolo siganiT 26-ia. jvris centrSi oTx rvakuTxa svets ekava gumbaTi,<br />
diametriT 26 futi. kapitelebi sapire mxridan, cxovelTa<br />
gamosaxulebebiT iyo morTuli. aq ZiriTadad Svlebze da irmebze<br />
monadire vefxvebia. gairCeva raRac sfinqsebi da sqel yelsabamiani<br />
frinvelebi adamianis gamosaxulebebiT, romelTac brWyalebiT gvelebi<br />
da mtredebi uWiravT.<br />
eklesiis Sida sivrce SebaTqaSebuli da moxatuli yofila, romlisgan<br />
naSTebiRa SemorCa. Sida gaformebaSi mefobs bizantiuri stili.<br />
garegnulad ki kievis lavris eklesias hgavs. mTels Senobaze mxolod 4<br />
warweraa _ yvela qarTuli. erT-erTi gvauwyebs, rom Senoba dafuZnebula<br />
223 wels qoronikoniT,anu 1003wels. bareliefi erTia _ wina fasadis<br />
yvelaze maRal da mdidrulad morTul sarkmelis TaRis patara niSaSi<br />
warmodgenilia angelozi, romelsac xeli aqvs CaWidebuli bagratze.<br />
imave kedelze, ufro maRla jvaria amokveTili. sarkmlis CarCoze<br />
vasiliski da grifonia gamosaxuli ucnaurad - Tavebi maT marjvniv aqvT,<br />
kudebi ki marcxniv. aseTive grifonebi aRmosavleTis TiTqmis yvela<br />
Zeglze gvxvdeba, pantikapeionis samarxebidan persipolisis nangrevebamde.<br />
Turqebs 1691w. dauwyiaT taZris ngreva. giuldenStets jer kidev 1772w.<br />
ramdenime Sida sveti fexze mdgomi unaxavs, axla ki aRaraferia<br />
darCenili, arc gumbaTis da arc kamarebis didi nawilisgan. taZarSi<br />
asaflavebdnen mdidar WirisufalTa micvalebulebs. samxreTiT<br />
miSenebulia ekvderi, romelSic egzarqosi swiravs. erTxel im adgilis<br />
maxloblad sadac egzarqosi swiravda qva Camovardnila da igi kinaRam<br />
gauWyletia. ubeduri SemTxvevis Tavidan asacileblad mas gamouTxovia<br />
taZris im nawilis dangreva romelic masze miSenebul ekvders daqcevas<br />
uqadda. jer kidev 1772w. quTaisSi abxazeTis patriarqs daqvemdebarebuli<br />
mitropolitis kaTedra yofila. patriarqi Cveulebriv geguTSi<br />
cxovrobda. amJamad patriarqis da mitropolitis valdebulebebi<br />
gaerTianebulia imereTis arqiepiskoposis saxiT~.<br />
8
F. Dubois de montpereux - Voyage autcur du Caucase..., t.I, Paris, 1839, p.418.<br />
F. Dubois de montpereux - Atlas, serie d`architectur, ou IIIe serie, Neuchatel en Suisse, 1840,<br />
tab. XII _ XVII.<br />
Ф. Дюбуа де Монпере - Путешествие вкруг Кавказа, I, пер. сфранц. Н. А.<br />
Данкевич-Пущиной, c. 5.<br />
_ a. p. muraviovi<br />
rusi mogzauri _ 1848w.<br />
`...manande sanam <strong>bagratis</strong> poetur nangrevebs vixilavdiT meufesTan erTad<br />
SevediT dRevandel miZinebis saxelobis eklesiaSi, romelic<br />
moridebulad aris ganTavsebuli uZvelesi da umSvenieresi taZris<br />
samxreT karibWeSi ...<br />
taZris CrdiloeTis kedeli yvelaze ukeT aris SemorCenili da sarkmlis<br />
qveS, aq RvTismSoblis gamosaxulebaa ...<br />
vinc Sexedavs am eklesiis TaRiT daxurul SiSvel kedlebs, xolo<br />
Semdeg <strong>bagratis</strong> taZris didebul nangrevebs, ver daijerebs, rom aq<br />
bagrationTa STamomavalni mefobdnen. SedarebiT Zveli ieri aqvs<br />
samreklos, sadac patara ekvderic arsebobda. aqve SeimCneva mefis<br />
karmidamos nakvalevi; misgan axla darCenilia qvis terasa rionze da<br />
saukunovani cacxvebi...~.<br />
А. П. Муравьев - Грузия и Армения, ч. 3. СПБ., 1848.<br />
_ mixeil selezniovi<br />
rusi mogzauri _ 1847w.<br />
`...rionis marjvena mxareze aRmarTulia 100 saJeni simaRlis TiTqmis<br />
Sveuli gora, romlis Tavze, Zvelad dafuZnebuli iqna qalaqi quTaisi,<br />
romelic Semdeg gadaitanes xeobaSi. amas gvemowmeba irgvlivi qvis<br />
kedeli; agreTve, taZrebisa da SenobaTa naSTebi; amaTgan marjvniv aris<br />
citadeli, romelic rusebma waarTves Turqebs: igi axla SekeTebulia da<br />
gamagrebuli. mis axlos aris Xs-is dasasruls agebuli wm. samebis<br />
saxelobis grandiozuli taZris naSTebi. taZris kedlebi Semosilia<br />
Tlili qviT. rogorc Cans, taZars SigniT hqonda didi kolonebi, maRali<br />
gumbaTi da berZnuli mxatvroba, rac nawilobriv axlac Cans da Tavisi<br />
sidiadiT aocebs yvela mecnier mogzaurs. <strong>taZari</strong> daangries Turqebma<br />
bagrat Tvaldavsilis dros, roca aiRes citadeli, ris Sedegad, ori<br />
saukunea dacarielebuli dgas.<br />
am taZris axlo, amwvanebul daqanebaze, dgas patara eklesia, sadac<br />
inaxeba Zveli, adrindeli taZris wm. mariam qalwulis xati. eklesias<br />
emijneba arqiepiekoposis Senoba, seminaria da saxli samRvdeloTaTvis...<br />
citadelSi aris grZeli saidumlo gvirabebi rionze da gamoqvabulebSi,<br />
sadac aqaurTa rwmeniT, inaxeba maTi Zveli sxvadasxva iaraRi da<br />
nivTebi...~.<br />
М. Селезнѐв - Руководство к познанию Кавказа, кн. 2, СПБ., 1847, с.72-74.<br />
9
w a r w e r e b i<br />
I. warwera. 1003w. aRmosavleT mklavis CrdiloeT fasadze,<br />
sarkmlis qvemoT, marjvniv:A<br />
G`† odes g(a)nmtkicna iat(a)ki qr(oni)k(o)ni iyo<br />
223~<br />
FHFH<br />
II. warwera. 1001-1008ww. aRmosavleT mklavis CrdiloeT fasadze,<br />
sarkmlis qvemoT, marcxniv:<br />
`† Ä meufeo, mflobelo y(ove)lTa suf(e)v(a)Tao, um(e)t(e)sad<br />
adide Zlieri b(a)gr(a)t k(u)r(a)p(a)l(a)ti, afx(a)zTa da<br />
q(a)rTv(e)lTa m(e)fÀ, Tana mamiT, dediT, dedofliT da ZiT<br />
m(a)TiT, a(me)n~<br />
III. warwera. XIs. aRmosavleT fasadze, ormagi sarkmlebis zemoT,<br />
arqivoltis qveda arSiaze: PP<br />
`[†] S(e)w(e)vn(i)Ta R(mr)Tis(a)ÁTa, b(a)gr(a)tis(a)g(a)n<br />
n(e)b(i)Ta R(mr)T[i]s(a)ÁTa afx(a)zTa da q(a)rTv(e)lTa<br />
m(e)f[(i)sa da k(u)r(a)p(a)l(a)t(i)sa da d(e)d(i)sa<br />
m(a)]Tisa g(u)r(a)nd(u)xt d(e)d(o)flisa,<br />
aR(e)S(e)na w(mida)Á ese s(a)yd(a)ri, Â(e)liTa [...]~<br />
10
IV. warwera. XIs. aRmosavleT fasadze,<br />
centraluri TaRis marjvena svetisTavis<br />
zemoT, samkuTxa segmentSi:<br />
`q(rist)e, S(eiwyal)e i(ova)ne~<br />
V. warwera. XIs. taZris samkveTlos CrdiloeT kedelSi wyobis qveda<br />
meoTxe rigSi:<br />
`[ . . . ]m(a)S(ene)b(eli)~ an `[?] mS(o)b(eli)~<br />
VI. warwera. XIs. taZris CrdiloeT mklavis aRmosavleT kedelze,<br />
wyobis qveda mexuTe rigSi:<br />
`w(mida)o R(mr)T(i)s[m]Sobelo [. . . ]~<br />
VII. warwera. XIs. taZris ra nawilSi iyo moTavsebuli ucnobia.<br />
SemorCenilia mxolod warweris fotonegativi:<br />
`q(rist)e, S(eiwyal)e [. . . ]<br />
am(a)s z(ed)a [. . . ]<br />
iw( )maa [. . . ] ~<br />
11
VIII. warwera. XIs. taZris samxreT-dasavleTi kuTxis cokolis<br />
erT-erT qvaze, samxreTis mxares:<br />
`oqropÁrsa~<br />
IX. warwera. XVIs. taZris dasavleTi Sesasvlelis marcxniv, cokolis<br />
erT-erT qvaze:<br />
`TurmanisZesa zaqarbersa [Seundven RmerTman]~.<br />
X. warwera antefiqsze. XIs. monacrisfro - movardisfro Tixa, 12X7.7 sm.<br />
inaxeba quTaisis saxelmw. istoriul muzeumSi:<br />
`q(rist)e ad(id)e~<br />
12
X1. warwera antefiqsze. XIs. wiTeli Tixa, 15X10sm. inaxeba quTaisis<br />
saxelmw.<br />
istoriul muzeumSi:<br />
`g(iorg)i m(ef)e~<br />
XII. warwera antefiqsze. X-XIs. wiTeli Tixa, 11X12.5sm. inaxeba quTaisis<br />
arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />
`q(rist)e ad(id)e~<br />
XIII. warwera antefiqsze. X-XIs. wiTeli Tixa, 12X9 sm. inaxeba quTaisis<br />
arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />
`q(rist)e ad(id)e~<br />
13
XIV. warwera antefiqsze. XIs. moWiquli wiTeli Tixa, 15X9.5 sm. inaxeba<br />
quTaisis saxelmw. istoriul muzeumSi:<br />
`[q(rist)e] ad(id)e~<br />
XV. warwera antefiqsze. X-XI ss. wiTeli Tixa, 12X8 sm. inaxeba quTaisis<br />
arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />
`ant(o)ni~<br />
warwerebis wakiTxva mocemulia v. silogavas mixedviT. ix. bibl. 22 da 23.<br />
14
taZris gamagrebis da aRdgenis istoria<br />
taZris Seswavlas jer kidev XIX s-Si Seudgnen, magram misi safuZvliani,<br />
mecnieruli gamokvleva mxolod XX s-is me-2 meoTxedidan daiwyo.<br />
nagebobam daungrevlad moaRwia XVII s-is bolomde, im dromde sanam igi<br />
osmalebma aafeTqes denTiT 1691wels. amas daemata general totlebenis<br />
mier uqimerionis cixis dabombva (1770w.), ramac mTlianad Seiwira taZris<br />
zeda nawilebi. Tumca im droisTvis samive karibWe da gumbaTqveSa<br />
svetebis qveda monakveTebi jer kidev fexze idga. dasavleTis karibWe 1833<br />
wels Camoingra. amave xanebSi gadaakeTes samxreTis karibWe samrevlo<br />
eklesiad. taZris kedlebi TandaTan iSleboda, nangrevebi imoseboda<br />
suroTi, xolo misi teritoria gadaiqca saamSeneblo masalis ioli<br />
mopovebis obieqtad.<br />
<strong>taZari</strong> pirvelad gamoikvlia da misi grafikuli restavracia, gumbaTis<br />
yelianad Seasrula diubua de monperem¹ (1833w.). eklesiis momdevno gegma<br />
ekuTvnis mari broses¹ (1851w.). a. pavlinovma ki nagebobis gegmasTan erTad<br />
gamoaqveyna eklesiis Wrilebis da fasadebis grafikuli restavraciis<br />
naxazebi¹ (1893w.). am mkvlevarTa monacemebi gansxvavdeba erTmaneTisgan da<br />
amasTan ar asaxavs nagebobis realur saxes.<br />
1925-26ww.-Si <strong>taZari</strong> moinaxules da mis Sesaxeb mosazrebebi<br />
gamoTqves g. CubinaSvilma da n. severovma¹. nagebobis zusti anazomi ki<br />
mxolod 1937-39ww. Sesrulda (n. severovi) da praqtikulad im droidan<br />
iwyeba misi mecnieruli kvleva.<br />
ra mdgomareobaSi daxvdaT mkvlevarebs <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>?<br />
1937 wlisTvis mTlianad iyo Camongreuli nagebobis zeda nawili gumbaTkamarebianad.<br />
aRar iyo adgilze gumbaTqveSa svetebi da dasavleTis<br />
patronikeTa sistema. SedarebiT ukeT iyo SemorCenili CrdiloeTis<br />
absidi, samxreTisa ki morRveuliyo Sewyvilebul sarkmlebs zeviT. aseve<br />
garRveuli iyo aRm. mklavis centraluri are (1930w. es narRvevi gaamagres<br />
droebiTi kedliT) da frontoni, xolo dasavleT fasadis samxreTi<br />
nawili _ TiTqmis mTlianad mongreuli. kedlebi praqtikulad<br />
SemoZarculi iyo sapire wyobisgan. mTlianad iyo dangreuli Crdilo da<br />
dasavleTis karibWeebi da garsSemosavleli, Crd. dasavleTis kuTxis<br />
koSki ki _ dazianebuli da moSlili. samxreTis karibWe daumaxinjebiaT<br />
XIX s-Si miSenebuli kedlebiT. <strong>taZari</strong> SigniT da gareT avsebula qva-<br />
RorRiT, kedlebi ki dafarula xSiri mcenareulobiT.<br />
miuxedavad amgvari savalalo mdgomareobisa, <strong>bagratis</strong> taZris nangrevebi<br />
didebuli sanaxavi iyo da swored aseTi _ suromodebuli da ferweruli<br />
nangrevebi iwvevda mnaxvelSi esTetikur tkbobas da erTgvar rids da<br />
mowiwebas misi ZnelbediTi istoriisadmi.<br />
_ qvemoT CamoTvlili sarestavracio samuSaoebis sruli sailustracio<br />
masala mocemulia dabla _ aRdgenis dasuraTebul nusxaSi.<br />
15
1930w. aRmosavleT fasadis Sua nawilis gamagrebis mizniT, erTiani<br />
kedliT amoaSenes misi Sua are. Sekres samxreT-dasavleTis gaglejili<br />
kuTxe da mcire zomis filebiT Semoses, Crdilo fasadis aRm. nawili.<br />
samuSao Caatara `rionhesma.~<br />
1939-41ww. samxreTis karibWeze moixsna XIXs-is danamatebi. arasaTanado<br />
wyobiT amoSenda karibWis aRm. da dasavl. kedlebi da gaixsna samxreTis<br />
samTaRedi. Tumca es ar iyo Zeglis mecnieruli restavracia, radgan<br />
karibWes ar dabrunebia Tavdapirveli saxe. Semdeg II msoflio omma<br />
samuSaoebi Seaferxa da igi gagrZelda mxolod 1950-iani wlebidan.<br />
nagebobis zust arqeologiur anazomze dafuZnebuli, taZris<br />
Tavdapirveli saxis dadgenis pirveli meTodologiuri kvleva,<br />
ganaxorciela arqit. n. severovma da Seadgina grafikuli restavraciis<br />
proeqti. man gamoTqva zogierTi sarekonstruqcio mosazrebac¹. es<br />
proeqti ZiriTadad taZris nangrevebSi SemorCenil monacemebzea agebuli<br />
da mis mixedviT interieri Semdegnairadaa gadawyvetili:<br />
16 sarkmliani gumbaTi afrebis saSualebiT eyrdnoba, mrgval bazebze<br />
dafuZnebul, oTx Tavisuflad mdgom rvawaxnaga burjs. aRmosavleTiT<br />
ganTavsebulia centr. sakurTxevlis absidi da misi mimdebare<br />
orsarTuliani pastoforiebi, xolo dasavleT mklavSi _ Crdilo da<br />
samxreT navebis meore sarTulebis momcveli da dasavleTis kedelTan<br />
gaerTianebuli, svetebze Semomdgari patronikeni. am sivrciT<br />
ganzomilebaTa forma da doneebi, iseve rogorc lavgardanebis,<br />
frontonebis da kexis simaRle, n. severovma daadgina nangrevebze<br />
SemorCenili realiebiT.<br />
n. severovis mier gamoTqmuli mosazrebebi meTodologiurad gamarTulia,<br />
Tumca zogierTi maTgani ar daadastura Semdgomma kvlevebma. magaliTad<br />
mas miaCnda, rom taZris Crdilo-dasavleTis samsarTuliani koSkis<br />
analogiuri moculoba unda yofiliyo aRmarTuli, mis mopirdapire,<br />
samxreT-dasavleT mxaresac, xolo cent. sakurTxevlis win, kuTxeebSi<br />
unda mdgariyo mrgval svetebze dafuZnebuli ¾ moculobis mrgvali<br />
svetebi. Surfebis gaTxris Sedegad koSkis da svetebis naSTebi<br />
miTiTebul adgilebSi ar dadasturda. aseve ar dadasturda jvruli<br />
kveTis svetebi dasavleTis patronikensa da gumbaTqveSa burjebs Soris<br />
da centraluri sakurTxevlis fasadis erTsarkmlianoba.<br />
1951w-dan <strong>bagratis</strong> taZris Seswavlas da aRdgena-gamagrebis proeqtis<br />
Sedgenas Seudga arqiteqtor-restavratori vaxtang cincaZe.<br />
dasawyisidanve ganisazRvra restavraciis strategia. gaTvaliswinebuli<br />
iqna taZris fizikuri mdgomareoba da aqedan gamomdinare, daiwyo<br />
nagebobis gegmazomieri aRdgena-gamagrebis rTuli da xangrZlivi procesi<br />
da rogorc Tavad v. cincaZe ixsenebs, `saerTo proeqtiT<br />
gaTvaliswinebuli samuSaoebi ixveweboda calkeuli ubnebis, Zeglis<br />
saerTo fonze mecnieruli gamokvleva Seswavlis dros da mxolod amis<br />
Semdeg xdeboda ama Tu im ubnis samuSao proeqtis Sedgena da misi<br />
adgilze ganxorcieleba~.¹<br />
16
1951-52ww.-Si v. cincaZis xelmZRvanelobiT ganxorcielda Semdegi<br />
samuSaoebi:<br />
a). dadginda dacviTi zonebi <strong>bagratis</strong> taZris garSemo da ganisazRvra<br />
zedmeti nagebobebis aReba, taZris istoriuli teritoriis ukeT<br />
Seswavlis da dacvis mizniT;<br />
b). daiwyo taZris gawmenda gars Semomdgari 2m. simaRlis miwisa da qva-<br />
RorRisgan. aizoma da daxarisxda miwiT dafaruli, taZridan Camocvenili<br />
arqit. detalebi;<br />
g) ganxorcielda Zeglis sruli fiqsacia _ Canaxatebi, arqeologiuri<br />
anazomi, fotofiqsacia;<br />
(taZris gawmendaSi monawileobas iRebdnen arqiteqtori m. dvali,<br />
arqeologi b. ramiSvili da g. masxaraSvili. anazomi Sesrulda arqit. T.<br />
kandelakis da d. morbedaZis monawileobiT).<br />
d) nagebobis safuZvlebis da gegmis srulyofilad dadgenis mizniT<br />
gaiTxara Surfebi da Catarda saamSeneblo masalis petrografiuli<br />
analizi (dadginda, rom saamSeneblo masalad gamuyenebiaT kirqva,<br />
romelic dResac moipoveba quTaisis maxloblad eklaris samtexloze);<br />
e). am mosamzadebeli samuSaoebis Semdeg, Sedga nagebobis zogadi da<br />
samxreT-aRmosavleT monakveTis aRdgena-gamagrebis samuSao proeqti.<br />
proeqti damtkicda saqarTvelos mecnierebaTa akademiis prezidiumTan<br />
arsebuli meToduri sabWos mier, xolo samuSaoebis warmoeba daevala<br />
saqarTvelos kulturis saministros, kulturis ZeglTa dacvisa da<br />
restavraciis saqmeTa sammarTvelosTan 1952w. gaxsnil, samecniero-<br />
sarestavracio sawarmoo saxelosnos, dasavleT saqarTvelos ubans. am<br />
ubnis ufrosad dainiSna quTaiseli inJineri grigol (griSa) asaTiani,<br />
romelic SemdgomSi, wlebis ganmavlobaSi xelmZRvanelobda <strong>bagratis</strong><br />
taZris samSeneblo warmoebas.<br />
sarestavracio strategiiT gansazRvruli iyo Tavdapirvelad taZris<br />
gamagreba mTel perimetrze. aRdgena unda ganxorcielebuliyo<br />
Tanamedrove sarestavracio meTodologiis mixedviT, rac iTvaliswinebda<br />
nagebobis srulyofil kvlevas da Camongreuli nawilebis ardgenas<br />
<strong>kvlevis</strong>a da adgilze moZiebuli konstruqciuli detalebis da kedlebze<br />
SemorCenili budeebis mixedviT.<br />
1952-54ww. aRdgena-gamagrebis I etapi _ restavratori v. cincaZe.<br />
samxreT fasadis aRmosavleT nawilis da samx. aRmosavleT kuTxis<br />
aRdgena, aRmosavleT fasadis mimdebare samxreTis monakveTiT. cokoli,<br />
bazebi, pilastrebi, lilvebi, kapitelebi, TaRedebi, kedlis perangi,<br />
sarkmlebi, reliefuri gamosaxulebebi, lavgardanebi _ aRdga adgilze<br />
moZiebuli konstruqciuli detalebis da SemorCenili kvlebis mixedviT.<br />
aRdgenis procesSi gairkva, rom aRm. mklavis kedlebi 50sm-iT viwro da<br />
gansxvavebuli teqtonikuri agebulebis yofila, nagebobis danarCen<br />
kedlebTan SedarebiT, rac mis Semdegdroindelobaze unda miuTiTebdes.<br />
17
SurfebiT aseve dadginda cent. sakurTxevlis win, kuTxeebSi ori<br />
burjis baza, romlebic aseve mSeneblobis pirvel etaps ekuTvnoda.<br />
mSeneblobis meore etapze ki es bazebi gadauTliaT da rvawaxnaga<br />
burjebis magivrad aq sakurTxevliswina pilonebi aRumarTavT. aseve<br />
gamovlinda karg mdgomareobaSi myofi mZlavri saZirkvlebi, ramac<br />
daasabuTa, rom Senobis ngreva ganpirobebuli yofila gareSe<br />
faqtorebiT. Surfebis gaTxriT aseve ar dadasturda koSkis arseboba<br />
dasavleT fasadis samxreT kuTxeSi.<br />
1958-59ww. aRdga samxreTis karibWe _ restavratori v. cincaZe.<br />
karibWes daubrunda Tavdapirveli saxe. daiSala arasaTanado wyobiT<br />
amoSenebuli aRm. da dasavl. kedlebi, aRdga kedlis dekori da moxsna<br />
CuqurTmebSi Camjdari nalesobis da SeTeTrebis naSTebi. aseve daiSala<br />
misi frontoni da kamara, gamagrda betonis Semkravi saSualebiT da<br />
xelaxla aewyo (gamagrebiT samuSaoebs awarmoebda inJiner-konstruqtori<br />
d. lomaZe). karibWesTan erTad aRdga samxreT mklavis centraluri<br />
nawili samsarkmliani kompoziciiT da zemodan daedo sakonservacio<br />
fena.<br />
1960-iani wlebidan daiwyo taZris dasavleT monakveTis aRdgena. v. cincaZe<br />
Tavis angariSSi aRniSnavs: “samxreT-dasavleTis kuTxe afeTqebis Zalam<br />
gaglija (igulisxmeba taZris afeTqeba Turqebis mier 1691 w.). kuTxis<br />
qveda nawili, cokolidan zeviT-samiode metris simaRleze dauzianebeli<br />
aRmoCnda, Tu ar CavTliT sapire wyobas, romelic mogvianebiT unda iyos<br />
Camoclili. ngreva ufro zeviT gavrcelda. Camoingra dasavleTis<br />
fasadis marjvena nawilis TiTqmis mTeli simaRlis ori<br />
mesamedi.samxreTis fasadze ki Camoingra xuTTaRedis zeda nawili. TviT<br />
kedeli, patronikenis iatakis doneze gadatyda da Sveulidan 16-18 sm-iT<br />
gadmoixara. droTa ganmavlobaSi, gamofituli, Camocvenili da<br />
dakarguli iyo rogorc TaRnaris nawili, aseve sapire wyoba. ase rom, Tu<br />
dasavleTis fasadis aRniSnuli nawili srulebiT dakarguli iyo, aq,<br />
samxreTiT, kedlis zeda nawils jer kidev marTlac rom “suli kbiliT<br />
eWira”.<br />
proeqti iTvaliswinebda samxreT-dasavleTis kuTxis dakarguli nawilis<br />
aRdgenas. es aucilebeli piroba iyo upirvelesad imisaTvis, raTa<br />
gadagverCina 20-22 metris simaRleze damoukideblad ayudebuli<br />
dasavleTis fasadis didi nawili. mas davukavSirebdiT samxreTis<br />
xuTTaRedian kedels da SevkravdiT wyobaSi moTavsebuli rkina-betonis<br />
qamriT. es, Tavis mxriv, uzrunvelyofda rogorc samxreTis kedlis<br />
simtkices, aseve mis konservacias; rac Seexeba samxreTis kedlis zeda<br />
nawilis gadmoxras, saSiSi ar iqneboda, vinaidan kedels sawinaaRmdego<br />
mxridan sagrZnoblad didi masa unda mimateboda. amgvarad, proeqtiT<br />
ganxorcielebuli aRdgena-gamagrebiTi samuSaoebis Catarebis Sedegad,<br />
aRdgenili iqna rogorc am ubnis simtkice, ise nagebobis Tavdapirveli<br />
arqiteqtonikuri gadawyveta, romelic yvela, dRemde arsebul<br />
rekonstruqciaSi ar iyo sworad warmodgenili.<br />
18
dasavleTis fasadsa da Crdilo-dasavleTis kuTxeSi mdebare<br />
samsarTuliani sacxovrebeli koSkis aRdgenagamagreba,<br />
ZiriTadad, exeboda am koSkis saxuravis<br />
gamarTvas da dakarguli sapire an xuroTmoZRvrul<br />
formaTa ganmsazRvreli qvebis aRdgena-konservaciis<br />
samuSaoebs; dasavleTis fasadze ki koSkiT<br />
dafaruli nawilis dazianebuli qveda-narteqsis da<br />
zeda-patronikenis sarkmlebis aRdgeniT,<br />
vertikalurad CamoSlili nawilis Sekvras. rogorc<br />
avRniSneT, dasavleTi mklavis fasadis centraluri<br />
nawili, gavamagreT samxreT-dasavleTis kuTxeze Catarebuli samuSaoebis<br />
Sedegad. darCenili gvqonda Crdilo-dasavleTis kuTxeze SemorCenili<br />
karnizis Tavdapirveli mdebareobisa da misi struqturis aRdgena.<br />
adgilze <strong>kvlevis</strong> dros davrwmundiT, rom: kuTxe, romelzedac iyo<br />
gamagrebuli karnizi, ar iyo Tavdapirveli saxiT SemorCenili; misi<br />
wyobis rigebi areuli iyo, TviT kuTxe ki gamosuli _ Sveuli<br />
mimarTulebidan; rTuli profilis batiyela karnizi, rogorc amas Tla<br />
gvikarnaxebda, ar ido sworad; arc karnizis kuTxis Semklavebuli<br />
nawili iyo Tavis rigze gamarTuli da a.S. mogvixda Crdilo-dasavleTis<br />
kuTxis wyobis daSla da misi Tavdapirvels miaxlovebuli saxiT aRdgena,<br />
rac moxerxda karnizis nawilebis Seswavlisa da urTierTSepirispirebiT<br />
morgebiT. aviReT misi Sabloni, ris saSualebiTac davamzadeT da<br />
davawyveT axali, e.i. gavzardeT karnizis sigrZe. Seqmnili kexi taZris<br />
mklavebis zeda nawilis erTaderTi damafiqsirebeli adgilia da mas,<br />
rogorc saerTod nagebobis, ise mis calkeul xuroTmoZRvrul formaTa<br />
warmoCenisaTvis sagangebo mniSvneloba eniWeba.<br />
aRm-is fasadi danarCenTan SedarebiT yvelaze cudad iyo SemorCenili.<br />
afeTqebam gaglija misi qveda centraluri nawili, sadac 1930 wels<br />
damWeri kedeli Seuyudes. fasadis marjvena nawili, CrdiloeTis<br />
saTavsebis umetesi nawiliT, sruliad iyo gamqrali. marcxena-samxreTis<br />
saTavsebis mxolod mopirkeTebis ramdenime kvadri iyo adgilze<br />
SemorCenili. ase rom, aRmosavleTis fasadis, araTu xuroTmoZRvruli<br />
gadawyveta, aramed misi mzidavi kedlebis didi nawili da gansakuTrebiT<br />
centraluri, savsebiT ganadgurebuli iyo. fasadis SemorCenili<br />
fragmentebis Seswavlis Sedegad SesaZlebeli gaxda fasadis mxatvruli<br />
gadawyvetis sqemis aRdgena. mTavari, rac am fasadis aRdgenisas adrec<br />
ipyrobda mklevarTa yuradRebas, iyo sakurTxevlis sarkmeli.<br />
dRemde yvela arsebul rekonstruqciaze erTi didi<br />
sarkmelia gamoxatuli. adgilze<br />
Catarebuli <strong>kvlevis</strong> dros interierSi<br />
mosalodneli sarkmelis qveviT aRmoCnda<br />
ori qva, romlebsac zedapiruli<br />
damuSavebis garda, erTs, sarkmlisaTvis<br />
damaxasiaTebeli CaqanebiT damuSavebuli<br />
ori mrudi hqonda. qveda mrudi ufro<br />
didi, zeda ki SedarebiT mcire diametriT iyo<br />
amoWrili. meore qvas zedapiris garda erTi mrudi<br />
hqonda, romlis diametri pirveli qvis mcire mrudis<br />
diametrs imeorebda. am qvebidan aRebuli Sabloni<br />
19
zeviT darCenil wyobis qvebs SevuTavseT da gamoirkva, rom moZiebuli<br />
ori qva, samsarkmliani kompoziciidan iyo SemorCenili. pirveli qvis<br />
qveda mrudi maRali marcxena sarkmlisa iyo, zeda ki – mrgvali<br />
sarkmlisa, romelsac meore qvis mrudi SeuTavsda. amrigad, gairkva, rom<br />
sakurTxevelSi meore xuroTmoZRvarma sami sarkmlidan<br />
Sedgenili is kompozicia gaimeora, romelic adre, pirvel<br />
xuroTmoZRvars hqonda ukve samxreTisa da CrdiloeTis<br />
mklavebSi gakeTebuli. es faqti kidev ufro naTeli gaxda,<br />
rodesac daviwyeT 1930 wels amoyvanili kedlis nawil-nawil<br />
daSla da kedlis Tavdapirveli xuroTmoZRvruli saxis<br />
aRdgena. aRmoCnda, rom 1930 wels wyobaSi Tavdapirvel<br />
adgilze SemorCenili iyo samsarkmliani kompoziciis qveda,<br />
didi, marcxena sarkmlis moCarCoebidan S ornamentiani<br />
fragmenti.<br />
proqtiT gaTvaliswinebuli iyo aRmosavleTis fasadis CrdiloaRmosavleTis<br />
kuTxis aRdgena, orive sarTulis saTavsebis absidiT da<br />
konqiT. rogorc ki es samuSaoebi dasrulda, gadavediT CrdiloeTis<br />
fasadze.<br />
CrdiloeTs fasadis aRmosavleTisa da dasavleTis nawilis aRdgenagamagrebis<br />
samuSaoebi Sesatyvis fasadebze samuSaos warmoebis dros<br />
SevasruleT, saukuneTa manZilze mzrunveli xelis gareSe darCenili<br />
CrdiloeTis mklavi ukiduresad cud mdgomareobaSi iyo. mas suro<br />
Semoxveoda da mravali aTeuli wlebis ganmavlobaSi fesvebiT RrRnida<br />
da Slida kvadrebis SemakavSirebel xsnars. daZruli iyo sapire wyoba,<br />
pilastrebisa da TaRnaris lilvebi svetisTavebiT. ngreva zevidanac<br />
ulmoblad mimdinareobda. mklavis gadaxurva, saburavis sagebeli da<br />
karnizebi mTlianad dakarguli iyo. konqis triumfaluri TaRi<br />
Camovardnili, CamoSlili iyo konqis erTi mesamedi, suroSi gaxveuli<br />
danarCensac Camongreva emuqreboda.<br />
aRdgena gamagrebis proeqtiT gaTvaliswinebuli iyo: suros mocileba,<br />
mklavis damxurav konqis aRdgena, daZruli kvadrebis moxsna, gawmenda da<br />
kvlav Tavis adgilze dabruneba. es saqme metad Sromatevadi aRmoCnda,<br />
vinaidan igi mklavis mopirkeTebis did nawils Seexo.<br />
sagangebod gvinda SevniSnoT, rom, rodesac CrdiloeT<br />
mklavze aRdgena-gamagrebis samuSaoebi daviwyeT, konqis<br />
TaRis gawmendis dros, CrdiloeTi fasadis axlos,<br />
Camoyril nangrevebs, naSal xsnarsa da mcenareTa Soris<br />
aRmoCnda, zemoT ukve aRniSnuli, ramdenime molurjomwvane<br />
WiquriT daferili warweriani, kramiti. es kramiti<br />
Tavisi formiT karnizis zeda pirveli rigisaTvis aris<br />
sagangebod damzadebuli. povnis adgilis mdebareoba<br />
gvafiqrebinebs, rom igi aq gumbaTidan Camovardnis<br />
Sedegad unda iyos moxvedrili. warweraSi, rogorc<br />
vTqviT, bagrat III-is Svili – giorgia moxsenebuli, rac,<br />
Tavis mxriv, Zeglis cxovrebis mniSnelovan etapebze mogviTxrobs.<br />
20
amgvarad, 1970 wlisaTvis zogadi proeqtiT gaTvaliswinebuli yvela<br />
samuSao dazustda da dasrulda. Zeglis periferiuli kedlebis<br />
restavraciis dasrulebis Semdeg, ferweruli suraTis mqone Zeglis<br />
nangrevebi gadaiqca ruinirebul arqiteqturul nagebobad. es gansazRvra<br />
exeboda Zeglis garegan saxes, sadac Tavdapirveli saxiT Semonaxuli iyo<br />
mdidari dekoraciuli morTuloba, didi raodenobis mxatvruli<br />
detalebiT. interierSi ki, Cangreulia sivrcobriv formaTa Semqmneli<br />
yvela elementi: gumbaTis damWeri boZebi, svetebi da TaR-kamarebi,<br />
sivrcis gamyofi kedlebi da, bolos, TviT gumbaTic; e.i. gamqralia<br />
Sinagani sivrcis agebulebis ideac ki da sivrciTi formebis<br />
damokidebuleba nagebobis garegan masebTan da fasadebis dekorTan.<br />
1972 wels saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis meTodur sabWos<br />
movaxseneT Zeglis interierSi nawilobrivi aRdgeniTi samuSaoebis<br />
Catarebis aucileblobis Sesaxeb. sabWom moiwona es winadadeba da miiRo<br />
gadawyvetileba misi ganxorcielebis Sesaxeb. SevudeqiT proeqtis<br />
Sedgenas, romlis mTavar ideas warmoadgens Zeglze, interierSi,<br />
SemorCenili elementebis nawilobrivi aRdgeniT, Tavdapirveli sivrcis<br />
gamomJRavneba im zomamde, rom aRdgenilma nawilma nagebobis interieris<br />
mxatvruli arsis aRqmis saSualeba mogvces. am dros darCenili detalebi<br />
moTavsdeboda maTs Tavdapirvel adgilze. saWiroebis SemTxvevaSi,<br />
ZeglisaTvis esTetikuri funqciebis dabrunebis SesaZlebloba<br />
dasaSvebadaa miCneuli italiis “restavratorTa qartiaSic”.<br />
<strong>bagratis</strong> taZris interieris<br />
warmosadgenad ZiriTad aqcents iZlevian<br />
gumbaTqveSa boZebi, romelTa bazebi<br />
darCenilia adgilze. SemorCenilia<br />
agreTve maTi kapitelebi. oTxi boZidan<br />
Cven erTi, Crdilo-aRmosavleTis,<br />
aRvadgineT mTel simaRleze. sxva boZebi<br />
da svetebi avamaRleT sxvadasxva<br />
simaRleze, rogorc es interieris sivrcis<br />
warmoCenisaTvis miviCnieT saWirod. 1979w. maisiT daTariRebuli proeqti<br />
zeviT aRniSnuli samuSaoebis gagrZelebas iTvaliswinebs da eyrdnoba<br />
1978w. 9 ivnisis, Zeglze samecniero sabWos mier miRebul dadgenilebas.<br />
“vinaidan arsebobs yvela monacemi sakurTxevlis konqis aRsadgenad,<br />
konqi aRdges ise, rom misi CrdiloeTis nawili bemis CrdiloeTis<br />
kedliT daukavSirdes gumbaTqveSa Crdilo-aRmosavleTis boZs, rac<br />
uzrunvelyofs Crdilo-aRmosavleTis boZisa da kuTxis simtkices”. amave<br />
sxdomis oqmSi gaTvaliswinebulia sxva, mcire samuSaoTa Catareba.<br />
proeqti iTvaliswinebs agreTve<br />
sakurTxevlis win SerCenil, feradi<br />
xsnariT Sesrulebuli “mozaikuri”<br />
iatakis dacvas. iataki unda mTlianad<br />
gaTavisufldes mis dasacavad dayrili<br />
miwisgan. mozaika unda aRdges gamagrdes<br />
da momzaddes saCveneblad. naleqebisagan<br />
dasacavad gaTvaliswinebulia liTonis<br />
konstruqciaze minis safaris mowyoba.<br />
21
wvimis wyali gadayvanili iqneba RariT. amave RariT moxdeba<br />
sakurTxevelSi dagrovili naleqebis gayvana interieris gareT. 1979 wliT<br />
daTariRebuli proeqtiT gaTvaliswinebuli samuSaoebi dasasruls<br />
uaxlovdeba.<br />
aRniSnuli proeqtis ganmartebiT baraTSi naTqvamia: am samuSaos<br />
“SesrulebiT damTavrdeba TviT taZris restavracia, Zeglis mecnieruli<br />
dacvis Semdegi etapi ki iTvaliswinebs 1833 wels dangreul dasavleTis<br />
karibWis aRdgenas”.<br />
1985 wels v. cincaZis xelmZRvanelobiT restavratorTa jgufma (iv.<br />
gremelaSvili, d. berbiWaSvili i. banZelaZe) daiwyo samxreT mklavis<br />
frontonis da satriumfo TaRis aRdgena. aRdgenas am SemTxvevaSic win<br />
uswrebda SemorCenili konstruqciuli nawilebis safuZvliani kvleva.<br />
amave dros daiwyo mudmivmoqmedi arqeologiuri gaTxrebi (1984w.) da<br />
taZris teritoriis ganTavisufleba zedmeti nagebobebisgan. am saqmeTa<br />
wamomwyebi da mxarSi mdgomi iyo quTaisis maSindeli xelmZRvaneli mamuka<br />
aslanikaSvili. 1986w. dasrulda samxreT mklavis aRdgena da dadga<br />
dasavleT karibWis aRdgenis jeri. vaxtang cincaZe Tavis statiaSi<br />
gvauwyebs:<br />
`dasavleTis karibWis naSTebis adgilze<br />
Catarebulma kvlevam, misi arqiteqturuli<br />
da ornamentuli fragmentebis aRricxvaazomvam<br />
da Seswavlam dagvarwmuna, rom XIX<br />
s. 30-ian wlebSi Sesrulebuli Cernecovis<br />
Canaxati, karibWis sakmaod zust suraTs<br />
iZleva. Cernecovis dros karibWes bevrgan<br />
aklda sapire wyoba; dangreuli iyo<br />
samxreTis kedeli, Camocvenili iyo<br />
karnizebi, Camoqceuli Cans suraTze gumbaTi<br />
da gadaxurva, rasac mowmobs zevidan Camosuli SuqiT ganaTebuli<br />
gumbaTis afra da SigniT Camocvenili didi raodenobis qvebi.<br />
dasavleTis karibWis aRsadgenad yvela saWiro monacemi<br />
aRmoCnda: gumbaTis damWeri TaRebis profilebi, am TaRebis<br />
mimarTuleba, maTi quslebis adgilebi da gvirgvinis agebis<br />
konstruqcia. amas garda, adgilze darCenilia svetebis bazebi,<br />
svetebi svetisTavebiT, taZris dasavleTis fasadze Semonaxulia<br />
pilastrebi, TaRebis quslebi, kedlebze ki SemorCenilia TaRebis<br />
anabeWdebi. yvela aman ganapiroba karibWis aRdgenis saWiro da<br />
SesaZlebeli sizuste.<br />
mniSnelovani faqtia isic, rom dasavleTisa da samxr. karibWeTa<br />
teqtonika identuria; ufro metic, Sesrulebis manera da mxatvruli<br />
Semoqmedebis alRo imdenad axlosaa erTmaneTTan, rom SegviZlia erTi<br />
ostatis xelic ki vivaraudoT. dasavleTisa ufro metad paradulia, xom<br />
ar aris es SemkveTis surviliT gansazRvruli? Cven vfiqrobT, rom es ase<br />
unda iyos~.<br />
22
dasavleTi karibWe Tavdapirveli saxiT aRdga 1992w. v. cincaZesTan erTad<br />
mis aRdgenaze muSaobda restavratori iv. gremelaSvili. zemoT moyvanili<br />
teqsti daibeWda Tbilisis samxatvro akademiis samecniero Sromebis 1985<br />
wlis krebulSi. amis Semdeg sicocxlis ukanasknel dRemde prof. v.<br />
cincaZe muSaobda monografiaze <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>. Seasrula taZris<br />
interieris dasavleTi nawilis patronikenis aRdgenis proeqti, romlis<br />
ganxorcieleba aRar dascalda da mowafeebs dautova anderZad.<br />
samSeneblo fenebi:<br />
I _ etapi X-XIss-s mijna, taZris ZiriTadi moculobis ageba<br />
aRmosavleT mklavis da gumbaTis garda;<br />
II _ etapi XIs-is dasawyisi, taZris aRmosavleT mklavis gadakeTeba<br />
da gumbaTis ageba;<br />
III etapi _ XIs-is I meoTxedi, Crdilo-dasavleT koSkis da<br />
garSemosavlelis ageba.<br />
23
taZris ngrevis, dazianebis da aRdgenis dasuraTebuli<br />
nusxa<br />
1691w. _ denTiT aafeTqes Turqebma (am dros Camoingra gumbaTi).<br />
` ... gamovidnen cixidam osmalni da Semusres quTaTisis eklesia yovlad<br />
wmidisa, did Suenierad gebuli ...~ ix. bibl. 26.<br />
1770w. _ zarbaznis yumbarebiT daangria rusma generalma totlebenma (am<br />
dros unda iyos mTlianad Camongreuli taZris zeda nawilebi).<br />
`quTaTisis cixes rusebma zarbaznebis srola dauwyes mwvane yvavilaTgan<br />
... rusebi zarbazans da yumbaras esrodnen cixes dReSi aszed metsa ...~<br />
_ioane xucesis dRiuri, ix. bibl. 14.<br />
samrevlo eklesiad gadakeTebuli karibWe<br />
1820-iani ww. _ rusulma saeklesio mmarTvelobam samxreTis karibWe<br />
daagrZela da gadaakeTa samrevlo eklesiad (gaxsnes karibWis aRmos. da<br />
dasavl. kedlebi da aRm-dan miadges sakurTxevlis absidi, xolo<br />
das-dan _ axali saTavsi. samxreTis samTaRedi ki amoaSenes da mTeli es<br />
nageboba SeaTeTres ix. bibl. 24;<br />
1830-iani ww. _ vinaidan dazianebuli kedlebidan qvebi cvivoda axlad<br />
gadakeTebul samxreTis eklesiis saxuravze, rusulma saeklesio<br />
mmarTvelobam, kerZod imereTis arqiepiskoposma sofronma gadawyvita am<br />
kedlebis dangreva, magram sabednierod es ZviradRirebuli samuSao ver<br />
ganaxorcieles, ix. bibl. 24.<br />
1833w. _ Camoingra dasavleTis karibWe;<br />
912-13 ww. _ quTaisis sazogadoebam moawesriga galavni, ix. bibl. 11, gv. 50.<br />
XIXs. me-2 nax. _ taZris qvebi gamoiyeneba skolis da sacxovrebeli<br />
saxlebis mSeneblobisaTvis, ix. bibl. 11, gv. 49.<br />
1930w. _ aRmosavleT fasadis Sua nawilis gamagrebis mizniT, qvis wyobis<br />
axali kedliT amoaSenes aRmos. mklavis SuaSi garRveuli kedeli da<br />
Sekres samxreT-dasavleTis gaglejili kuTxe. imave dros Crdilo<br />
kedlis remontisas amoaSenes samkveTlos sarkmeli da mcire zomis<br />
filebiT Semoses, Crdilo fasadis aRm. nawili. samuSao Caatara<br />
`rionhesma~. aRdgena uxarisxod Catarda, Tumca am samuSaoebma Zegli<br />
faqtobrivad gadaarCina dangrevas.<br />
24
XIX s. 1930 w.<br />
Crdilo fasadi samxreTis karibWe aRdgenamde<br />
1939-41ww. samxreTis karibWeze moixsna XIXs-is danamatebi da arasaTanado<br />
wyobiT amoSenda karibWis aRm. da dasavl. kedlebi. gaixsna aseve<br />
samxreTis samTaRedi.<br />
araswori meTodologiiT aRdgenili samxreTis karibWe<br />
25
taZris aRdgena-SekeTeba dafuZnebuli sarestavracio meTodologiaze<br />
daiwyo 1950-ian wlebSi, arqiteqt-restavratori. v. cincaZe.<br />
1952-54ww. aRdgena-gamagrebis I etapi.<br />
_ restavratori v. cincaZe.<br />
samxreT fasadis aRmosavleT nawilis da samx. aRmosavleT kuTxis<br />
aRdgena, aRmosavleT fasadis mimdebare samxreTis monakveTiT.<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
cokoli, bazebi, pilastrebi, lilvebi, kapitelebi, TaRedebi, kedlis<br />
perangi, sarkmlebi, reliefuri gamosaxulebebi, lavgardanebi _ aRdga<br />
adgilze moZiebuli konstruqciuli detalebis da SemorCenili kvlebis<br />
mixedviT.<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
26
1958-59ww. aRdgena-gamagrebis II etapi.<br />
aRdga samxreTis karibWe.<br />
_ restavratori - v. cincaZe, konstruqtori - d. lomaZe;<br />
karibWes daubrunda Tavdapirveli<br />
saxe. daiSala arasaTanado wyobiT<br />
amoSenebuli aRm. da dasavl. kedlebi,<br />
aRdga kedlis dekori da moxsna<br />
CuqurTmebSi Camjdari nalesobis da<br />
SeTeTrebis naSTebi. aseve daiSala<br />
misi frontoni da kamara, gamagrda<br />
betonis Semkravi saSualebiT da<br />
xelaxla aewyo (gamagrebiT samuSaoebs<br />
awarmoebda inJiner-konstruqtori d.<br />
lomaZe). aseve aRdga samxreT mklavis<br />
centraluri nawili.<br />
v. cincaZe<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
27
1960-iani ww. aRdgena-gamagrebis III etapi.<br />
samx. dasavleT kuTxe aRdga da rkina-betonis qamriT daukavSirda, aseve<br />
aRdgenil dasavleT fasadis samxreT nawils.<br />
_ restavratori - v. cincaZe<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
amgvarad Seikra taZris samxreT-dasavleTis monakveTi da gamoikveTa<br />
nagebobis arqiteqtonika;<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
aRdga aseve dasavleT mklavis xuTTaRedi.<br />
28
1960-iani ww. – aRdga dasavleT mklavis frontoni<br />
_ restavrat. v. cincaZe;<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
aRdga aseve Crd. dasavleTis samsarTuliani koSki.<br />
29
f a s a d i<br />
i n t e r i e r i<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
bolos taZris dasavleT mklavma, aRdgenis Semdeg amgvari saxe miiRo.<br />
30
1960-iani ww. aRdgena-gamagrebis IV etapi.<br />
aRmos. fasadis sruli aRdgena, centraluri<br />
samsarkmliani kompoziciiT.<br />
– restavrat. v. cincaZe.<br />
XIX s. 1930 iani ww. remonti<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg aRdgenis Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
31
1960-iani ww. – aRdgena-gamagrebis V etapi.<br />
Crd. mklavis aRdgena fasadis da interieris mxridan<br />
– restavrat. v. cincaZe;<br />
aRdgenamde, XIX s. aRdgenis Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg 1930w. remonti aRdg. Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg warweriani antefiqsebi<br />
mklavis saxuravidan<br />
32
1974 w. – aRdgena-gamagrebis V etapi.<br />
Crd. aRm. gumbaTqveSa burjis aRdgena da misi TaRiT dakavSireba<br />
Crd. absidTan. danarCeni sami svetis sxvadasxva simaRleze aRdgena.<br />
– restavrat. v. cincaZe;<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
mozaikuri iatakis aRdgena<br />
sakurTxevelis win<br />
33
1979 w. – aRm. mklavis konqis aRdgena da Crd. bemis dakavSireba Crd. aRm.<br />
gumbaTqveSa burjTan. Mmozaikuri iatakis aRdgena sakurTxevelis win.<br />
– restavrat. v. cincaZe;<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
1985 w. – samx. mklavis Tavdapirveli saxiT aRdgena;<br />
– restavrat. v. cincaZe;<br />
aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />
34
1994 w. – aRdgena-gamagrebis bolo etapi<br />
dasavleT karibWis Tavdapirveli saxiT aRdgena.<br />
_ restavratorebi: v. cincaZe, iv. gremelaSvili<br />
XIX s. 30-ian wlebSi Sesrulebuli Cernecovis Canaxati, karibWis sakmaod<br />
zust suraTs iZleva. garda amisa, dasavleTis karibWis aRsadgenad yvela<br />
saWiro monacemi aRmoCnda: gumbaTis damWeri TaRebis profilebi, am<br />
TaRebis mimarTuleba, maTi quslebis adgilebi da gvirgvinis agebis<br />
konstruqcia. amas garda, adgilze darCenilia svetebis bazebi, svetebi<br />
svetisTavebiT. taZris dasavleTis fasadze Semonaxulia pilastrebi,<br />
TaRebis quslebi, kedlebze ki SemorCenilia TaRebis anabeWdebi. yvela<br />
aman ganapiroba karibWis aRdgenis saWiro da SesaZlebeli sizuste.<br />
Cernecovis Canaxati 1833w. aRdgenamde<br />
karibWis sveti<br />
aRdgenis procesSi aRdgenis Semdeg<br />
35
nagebobis aRnusxvis da Seswavlis istoria<br />
XX s-de<br />
1650 w. – aRweres aleqsi ievlevma da nikifore tolCanovma (ruseTis<br />
xelmwifis elCebi saqarTveloSi). maT aRniSnuli aqvT, rom taZars<br />
dasavleT nawilSi hqonda hatronikeni, xolo gumbaTi iyo 16 waxnagiani,<br />
ix. bibl. 9.<br />
1737 w._ timoTe gabaSvilma Seadgina<br />
imereTis ruka sadac aRniSnilia quTaisi<br />
da <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> (quTaTeli<br />
mitropoliti, diplomati da mogzauri);<br />
am rukaze gamosaxulia uqimerionis cixe,<br />
galavanSi moqceul nagebobebianad da<br />
<strong>bagratis</strong> gumbaTiani <strong>taZari</strong>, soboris<br />
eklesiis saxelwodebiT. rionis marcxena<br />
napirze ori eklesia da sacxovrebeli<br />
saxlebia datanili. ufro maRla ki<br />
gelaTis monasteria. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> aq<br />
dauzianeblad aris gamosaxuli. igi ki,<br />
am droisTvis ukve afeTqebuli iyo<br />
Turqebis mier _ 1691w. Tumca SesaZloa<br />
gumbaTi mas nawilobriv mainc hqonda<br />
SemorCenili, ix. bibl. 15.<br />
1772 w. – aRwera iohan giuldenStedtma (germaneli naturalisti da<br />
mogzauri), ix. bibl. 6.<br />
1824 w. – Jak fransua gambas wignSi<br />
daculia taZris Canaxati (frangi<br />
konsuli TbilisSi), ix. bibl. 5.<br />
1830 w. – rusma mxatvarma n. g. Cernecovma<br />
Seqmna taZris dasavleT fasadis Canaxati<br />
dasavleT karibWiTurT, ix. bibl. 45., il. 81.<br />
1833 w. – aRwera da anazomebi gaakeTa<br />
diubua de monperem (Sveicarieli<br />
mecnieri da mogzauri). mis wignSi<br />
gamoqveynebulia taZris gegma,<br />
TariRiani warwera da xedebi, aRmos.<br />
fasadis sruli grafikuli<br />
aRdgeniT, gumbaTianad, ix. bibl. 40.<br />
36
1847 w. – aRwera da warwerebi gamoikvlia mari brosem (frangi<br />
qarTvelologi). mis wignSi gamoqveynebulia taZris gegma da ornamentuli<br />
detalebi, ix. bibl. 37.<br />
1875 w. – italielma mxatvarma ludvig premacim Seasrula taZris<br />
Canaxati;<br />
1888 w. – <strong>taZari</strong> Seiswavla da anazomebi gaakeTa a. m. pavlinovma (rusi<br />
arqiteqtori). mis wignSi gamoqveynebulia taZris gegma, Wrilebi da<br />
fasadebi grafikuli rekonstruqciiT, ix. bibl. 43.<br />
XIX s. II nax. – <strong>bagratis</strong> taZris fotofiqsacia ermakovis mier.<br />
XX saukune<br />
1911 w. – siZveleTa mkvlevarma s. gorgaZem gamosca pirveli qarTuli<br />
wigni <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb, ix. bibl. 7.<br />
1925 w. – g. CubinaSvilis statia <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb, ix. bibl. 35.¹<br />
1926 w. – g. CubinaSvilma da n. severovma moinaxules <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, ix.<br />
bibl. 45., gv. 100.<br />
A<br />
1937-39 ww. – Catarda taZris azomva – arqit. n.severovi, ix. bibl. 45, gv. 91.<br />
1942 w. – n. severis statia <strong>bagratis</strong> taZris restavraciaze, ix. bibl. 45.<br />
1951 w. – daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris nangrevebis srulyofili Seswavla,<br />
gaiwminda <strong>taZari</strong>. Catarda srulyofili arqeologiuri azomva _<br />
restavrat.<br />
v. cincaZe (monawileobdnen: arqit. m. dvali, T. kandelaki, d. morbedaZe,<br />
arqeolog. b. ramiSvili, da g. masxaraSvili), ix. bibl. 47, gv. 112.<br />
1951 w. – Catarda saamSeneblo masalis petrografiuli analizi, ix. bibl.<br />
47. A gv. 112<br />
1951 w. – gaiTxara Surfebi, ix. bibl. 47, gv.112.<br />
1950-iani ww. – daiwyo sarestavracio samuSaoebi¹ (restavrat. v. cincaZe);<br />
1959 w. – gamoqveynda n. severovis statia taZris restavraciaze, ix. bibl.<br />
45.<br />
1959 w. – gamoqveynda v. cincaZis statia restavraciaze, ix. bibl. 47, gv.<br />
112.<br />
1960-70 ww. – grZeldeba taZris Seswavla da sarestavracio samuSaoebi<br />
(restavrat. v. cincaZe);<br />
1980 w. _ v. silogavas statia <strong>bagratis</strong> taZris warwerebze, ix. bibl. 22 da<br />
23 ;<br />
37
1980-ian ww. – daiwyo taZris mimdebare teritoriis Seswavla da misi<br />
ganTavisufleba zedmeti nagebobebisagan;<br />
1984 w. – daiwyo mudmivmoqmedi arqeologiuri eqspedicia;<br />
1992 w. – dasavleT karibWis restavraciiT dasrulda <strong>bagratis</strong> taZris<br />
Seswavlis da aRdgena-gamagrebis ZiriTadi etapi (restavrat. v. cincaZe);<br />
1994 w. _ daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris grafikuli rekonstruqciis proeqtis<br />
Sedgena (restavratorebi: iv. gremelaSvili, i. banZelaZe da d. jinWaraZe);<br />
2003 w. _ daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris srulyofili Seswavla, grafikuli<br />
rekonstruqciis proeqtis saboloo saxis Sedgena da ~<strong>bagratis</strong> taZris<br />
mecnieruli dacvis koncefciis~ Camoyalibeba;<br />
2003 – 2007ww. _ Catarda arqeologiuri gaTxrebi, ris Sedegadac taZris<br />
interierSi gamovlinda adrindel nagebobaTa saZirkvelebis naSTebi,<br />
romelTa samSeneblo fenebi arqeologiuri masaliT IV _ VIII ss-iT<br />
TariRdeba;<br />
2008 w. daiwyo taZris reabilitaciis proeqtis Sedgena (arqiteqtorTa da<br />
xelovnebaTncodneTa jgufi. xelmZRvaneli arqiteqtor-restavratori iv.<br />
gremelaSvili);<br />
amJamad dasrulebulia proeqtis I etapi. Cveni mizani iyo srulyofili<br />
saarqivo-bibliografiuli da aqamde warmoebuli istoriularqiteqturuli<br />
kvlevebis srulyofili masalis mopoveba, raTa am<br />
masalebis da naturaSi <strong>kvlevis</strong> analizis safuZvelze SevimuSaoT<br />
rekomendaciebi.<br />
38
winaswari rekomendaciebi<br />
taZris SemorCenili nawilebis Tavdapirveli saxis dasadgenad unda<br />
gairkves Tu ra utyuari monacemebi SegviZlia movipovoT taZris<br />
SemorCenil kedlebze arsebuli da Camocvenili arqiteqturuli<br />
detalebis saSualebiT da ra unda dadgindes proporciuli analizisa<br />
da analogiebis moSveliebiT.<br />
masala saSualebas iZleva dadgindes taZris fasadebis, interieris,<br />
kamarebis da gumbaTis (sarkmelTa raodenoba) garkveuli sasimaRlo<br />
doneebi da struqtura. xerxdeba taZris gadaxurvis da gumbaTis TiTqmis<br />
yvela kvanZis da dekoris srulad dadgena, xolo misi Tavdapirveli<br />
saxis srulad warmodgena mindobilia proporciul analizsa da<br />
analogiebze.<br />
pirvel rigSi unda dadgindes reabilitaciis meTodi. meTodis dadgena<br />
bevrad iqneba damokidebuli nagebobis arsebul monacemebze.<br />
mniSvnelovania, rom taZris reabilitacia ganxorcieldes etapobrivad da<br />
SemuSavdes reabilitaciis procesis sruli programa da mosazrebebi<br />
proeqtirebisa da aRdgeniTi samuSaoebis Tanamimdevrobaze.<br />
unda gaanalizdes taZris kedlebze arsebuli da Zirs Camocvenili<br />
arqiteqturuli kvanZebisa da detalebis naturaSi <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />
saarqivo masalebTan erTian konteqstSi da da gakeTdes Sesabamisi<br />
daskvnebi taZris aRsadgeni nawilebis konstruqciul detalebisa da<br />
sivrculi masebis ganTavsebis adgilis, maTi sasimaRlo doneebis, formis<br />
da mxatvruli saxis Sesaxeb.<br />
aucileblad unda gamoswordes xarvezebi. Ddabrundes taZris Sesabamis<br />
adgilze gvian moZiebuli arqiteqturuli detalebi da moixsnas<br />
rkinabetoniT amoyvanili burjebi.<br />
Catarebul samuSaoTa angariSebis da dokumenturi masalis Senaxvis<br />
adgili da bibliografia ix. qvemoT.<br />
39
arsebuli dokumentacia da bibliografia<br />
pasportebi:<br />
#15 _ <strong>bagratis</strong> kompleqsi, 2 furceli danarTiT, m. abaSiZe, 1992w.<br />
#16 _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, O3 furceli danarTiT, m. abaSiZem, 1992w.<br />
teqsturi masala: saqaRalde _ ##82,83<br />
sainJinro daskvna, RuduSauri, 1955w;<br />
quTaisis Zeglebis aRwera, boWoriZe, 1934w;<br />
pr. dasabuTeba, lomaZe, 1954w.<br />
grafikuli masala<br />
quTaisis topogegma<br />
t-2 #2793, T kobaxiZe, kalkebi_69, niqabaZe, 1956w.<br />
K<br />
<strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, akvareli<br />
#370, n. severovi, 1938w.;<br />
taZris anazomebi:<br />
saq. _ 14, #214-215, Wrilebi samxreTis da CrdiloeTis, n. severovi, 1937w.<br />
VII-3, #1975-1976, v. cincaZe, 1951w.;<br />
#2266-2275, v. cincaZe, 1953w.<br />
kalkebi_69, (inaxeba v. cincaZis pirad arqivSi)<br />
VII-3, #7791-7792, n. zazuniSvili, 1978w.<br />
Kkr. 7793, n. gelaSvili, 1978w.<br />
Crd. minaSeni, samxreT karibWe, kroki XXI;<br />
Kkalkebi_69, anazomis kalkebi.<br />
Pproeqtebi:<br />
X-6, #764-765, galumovi, 1940w.;<br />
IX-4, #4590, (rkinis karebi), g. WeiSvili, 1955w.<br />
X-6, #4741-4745, v. cincaZe, 1956w;<br />
#4756-4761, v. cincaZe, 1956w;<br />
X-6, #6447, (4 kalka), lomouri, 1958w;<br />
X-6, #6672, v. cincaZe, 1974w;<br />
X-6, #7801-7802, n. zazuniSvili, 1978w.<br />
Crd. minaSeni, samx. Sesasvleli (kalkebi);<br />
X-6, #4329-4334, 4395, (Sablonebi), v. cincaZe, 1959w;<br />
X-6, #4869-4869 a , 4870, (Sabloni) Crd. karibWe v. cincaZe, 1965w;<br />
X-6, #5221, (Sablonebi) v. cincaZe, 1966w;<br />
X-6, #5306,5330, 5499, (Sablonebi), v. cincaZe, 1967w;<br />
X-6, #5500, (Sabloni) v. cincaZe, 1968w;<br />
X-6, #3352, (galavani) v. cincaZe, 1956w.<br />
inaxeba saqarTvelos kulturis, ZeglTa dacvisa da sportis<br />
saministrosTan arsebul sainformacio sammarTvelos arqivSi.<br />
taZris anazomebi:<br />
inaxeboda g. CubinaSvilis sax. qaruli xelovnebis istoriis institutis<br />
arqivSi. ganadgurda Senobis xanZris dros 1991w.<br />
40
fotofiqsacia<br />
Eermakovis koleqciidan<br />
#869-872;<br />
##46323-46338/794<br />
taZris saerTo xedebi da detalebi:<br />
##832-872/51-54, foto i. gilgendorfis _ 1939w.;<br />
##873-931/54, foto n. CubinaSvilis _ 1948w.;<br />
restavraciamde<br />
##10099-10135/418-419, foto bartiSevskis _ 1951w.<br />
restavraciis dros<br />
##11720-11741/466, foto bartiSevskis _ 1952w.<br />
##13752-13757/502, foto bartiSevskis _ 1954w.<br />
##12790-12793/489, foto Simanskis _ 1951w.<br />
##17534-17542/548, foto Simanskis _ 1956w.<br />
##11743-11784/467, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />
##11785-11795, foto s. xandamirovis _ 1952w.<br />
##11796-11831, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />
##13310-13369/495, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />
samxreT karibWe<br />
##17192-172008/544, foto v. cincaZis _ 1956w.<br />
restavraciis dros<br />
##14415-14449/510, foto v. cincaZis _ 1954w.<br />
##21137-21142/584, foto v. cincaZis _ 1954w.<br />
##21143-21179/584, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />
##14991-14998/517, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />
##14999-15020/517, foto g. masxaraSvili _ 1955w.<br />
restavraciis Semdeg<br />
##15845-15851/526, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />
##21180-21185/584, foto v. cincaZis _ 1959w.<br />
##21186-21236/584, foto v. cincaZis _ 1960w<br />
##21237-21254/584, foto v. cincaZis _ 1961w<br />
##21255-21289/584, foto v. cincaZis _ 1962w<br />
##21290-21296/585, foto m. dvali _<br />
##21297-21336/585, foto i. zenko _ 1966w.<br />
##30256-30269/671, foto i. pinaevi _ 1971w.<br />
##32428-32433/688, foto ir. zenko _ 1973w.<br />
##36169-36202/720, foto ir. zenko _ 1974w.<br />
##49893/818, foto g. asaTiani _ 1970w.<br />
restavraciis dros<br />
##58691-58716/873, foto i. zenko _ 1985w.<br />
##61487-61538/891, foto i. zenko _ 1986w.<br />
restavraciis Semdeg<br />
##70937-79943/950, foto i. zenko _ 1990w.<br />
samreklo restavraciis Semdeg<br />
##64577-64584/909, foto i. zenko _ 1987w.<br />
samxreT karibWe<br />
##52771-52866/836, foto il zenko _ 1983w.<br />
inaxeba saqarTvelos kulturis, ZeglTa dacvisa da sportis<br />
saministrosTan arsebul sainformacio sammarTvelos arqivSi.<br />
fotoebi g. CubinaSvili, `Архитектура Кахетий ~, Tb., 1959w.<br />
41
i b l i o g r a f i a<br />
2. i. banZelaZe _ sigrZis sazomi erTeuli da nagebobis gegmis dakvalvis<br />
xerxebi Zvel saqarTveloSi, Tbilisis samxatvro akademiis Sromebis<br />
krebuli, Tb., 1988w. gv.70.<br />
3. v. beriZe _ gumbaTiani arqiteqturis aspeqtebi, XI-XIIIss., Tb., 1976w.<br />
4. g. boWoriZe _ imereTis istoriuli Zeglebi, Tb., 1995w. gv. 125.<br />
5. gamba, Jak fransua - mogzauroba samxreT ruseTSi, kerZod<br />
amierkavkasiaSi,, frang. Targmna mzia mgalobliSvilma, Tb., 1987w. gv132.<br />
6. g. gelaSvili - giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, t. I, Tb.,<br />
1962, gv. 139-141.<br />
7. s. gorgaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, istoriul-arqeologiuri aRwera, tf.,<br />
1911w.<br />
8. davTari quTaisis saydris gamosavali begarisa _ 1578w .aRwerilia Tu<br />
vis ra marTebda <strong>bagratis</strong> taZris sasargeblod.<br />
9. al. ievlevis 1650-1652ww. imereTis samefoSi elCobis saangariSo<br />
aRweriloba, rusuli teqsti da qarTuli Targmani gamosacemad<br />
moamzadaAiase cincaZem, Tb., 1969w. gv.136.<br />
10. italieli mogzaurebi saqarTveloSi - iosafa barbaro da ambrozio<br />
kontarini, `moambe~, 1894, #11, gv.51.<br />
11. krebuli _ statiebi bagratze, quTaisi:<br />
omar lanCava - aietidan bagratamde;<br />
nodar janberiZe - oSkidan <strong>bagratis</strong> taZramde;<br />
guram gabunia - aTasi wlis win;<br />
vaxtang beriZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>;<br />
Tamaz naTiZe - xelovnebaTmcodne vaxtang cincaZe;<br />
petre vaWriZe, mixeil nikoleiSvili - <strong>bagratis</strong> taZris istoriidan;<br />
nanuli cxvediani - bagrati da Tanamedroveoba;<br />
12. a. lamberti _ samegrelos aRwera, Tb., 1938w.<br />
13.1 o. lanCava _ arqeologiuri gaTxrebi quTaisSi, `Zeglis megobari~<br />
#4, 1986w. gv. 36;<br />
13. o. lanCava _ uqimerionis cixe<br />
14. S. lomsaZe _ gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan,<br />
axalcixuri qronikebi, Tb., 1973w. gv. 129.<br />
15. el. metreveli _ timoTe gabaSvilis mimosvla, Tb., 1956w. gv.086.<br />
16. h. mosuliSvili _ <strong>bagratis</strong> kompoziciis kanonzomierebani, `Zeglis<br />
megobari~ .#52 1979w.<br />
17. mosuliSvili _ qarTuli Zeglebis struqtura, Tb., 1983w. (<strong>bagratis</strong><br />
<strong>taZari</strong>s proporciebi).<br />
18. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #1 _ publicistur - liriuli<br />
statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />
fondSi.<br />
19. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #2 _ publicistur - liriuli<br />
statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />
fondSi.<br />
20. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #3 _ publicistur - liriuli<br />
statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />
fondSi.<br />
42
21. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #4 _ publicistur - liriuli<br />
statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />
fondSi.<br />
sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqis uwmidesisa da unetaresis<br />
Uilia meoris sityva Tqmuli quTaisSi, <strong>bagratis</strong> taZrisa da misi<br />
kompleqsis aRorZinebis fondis dafuZnebisas, Ubedoba dRes _ 1994w. 15<br />
ianvars.<br />
22. v. silogava _ dasavleT saqarTvelos warwerebi, nakv.I (IX_XIIIss.)<br />
qarTuli lapidaruli warwerebis korpusi II, Tb.,<br />
1980w.<br />
23. v. silogava _ epigrafikuli masala <strong>bagratis</strong> taZridan da misi<br />
midamoebis arqeologiuri gaTxrebidan, quTaisis universitetis moambe,<br />
1995 #4. gv.55.<br />
24. s. c. s. a. _ fondi 489, saqme # 3 072.<br />
25. qarTlis cxovreba _ t.I, Tb., 1955w., gv. 281.<br />
26. qarTlis cxovreba _ t. IV, Tb., 1973w. gv. 761, 854.<br />
27. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, albomi, Tb., 1964w. ( qarTul,<br />
rusul da inglisur enebze, naxazebi da fotoebi).<br />
28. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, `Zeglis megobari~ #1 1964w.<br />
29. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> quTaisSi, g. CubinaSvilis saxelobis<br />
qarTuli xelovnebis istoriis institutis XIX sesia, 25. 06. 1993w.<br />
Tezisebi.<br />
30. v. cincaZe _ zogierTi sakiTxi mecnieruli dacvisa (bagrati,<br />
Telovani, kabeni), g. CubinaSvilis saxelobis qarTuli xelovnebis<br />
istoriis institutis VII sesia, 15. 06. 1953w. Tezisebi.<br />
31. v. cincaZe _ quTaisis Zveli qalaqi da <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, Zveli<br />
qarTuli arqiteqtura, samxatvro akademiis Sromebis krebuli, 1985w.<br />
31.1 v. cincaZe _ quTaisis Zveli qalaqis SesawavlisaTvis, `Zeglis<br />
megobari~ 1986w. #4, gv. 42 ;<br />
32. `Zveli saqarTvelo~ _ t. IV, tf., 1914 - 1915ww. ganyof. III, gv. 1-72.<br />
33. a. SaniZe _ qarTuli orTografiis istoriidan, `droSa~, 10, 1967. gv. 15.<br />
34. d. CakvetaZe _ Zegli uqimerionze, Tb., 1954, gv. 17,28.<br />
35. g. CubinaSvili _ qarTuli xuroTmoZRvreba saSualo saukuneebSi da<br />
misi sami mTavari kaTedrali, iv. javaxiSvilisadmi miZRvnili krebuli<br />
`arili~, 1925w. gv. 107-126.<br />
36. iv. javaxiSvili _ Jurnali `promeTe~ 1918w. #1.GG<br />
37. M. Brosset - Rapports sur un voyage archeologique...XII, SPB., 1851, p.55.<br />
38. J. F. Gamba - Voyage dans la Russie meridionale fait depuis 1820 gusquen 1824 fait par<br />
le chevalier Gamba. wigns darTuli aqvs 1824w. taZris Canaxati.<br />
39. F. Dubois de montpereux - Voyage autcur du Caucase..., t.I, Paris, 1839, p.418.<br />
40. F. Dubois de montpereux - Atlas, serie d`architectur, ou IIIe serie, Neuchatel en Suisse,<br />
1840, tab. XII _ XVII.<br />
41. Ф. Дюбуа де Монпере - Путешествие вкруг Кавказа, I, пер. сфранц. Н. А. Данкевич-<br />
Пущиной, c. 5.<br />
42. А. Муравьев - Грузия и Армения, ч. 3. СПБ., 1848, с. 129.<br />
43. А. Павлинов - Кутаиский собор, "Материалы по Археологии Кавказа", III, М.<br />
1893г.стр.30.<br />
44. М. Полиевктов - Посольство стольника Толчанова и дьяка Иевлева в Имеретию<br />
1650-1652, Тб., 1926, стр. 151.<br />
45. Н. Северов - Опит реконструкции Кутаиского храма Баграта, `qarTuli<br />
xelovneba~ #5. 1955w. gv. 91.П<br />
43
46. М. Селезнёв - Руководство к познанию Кавказа, кн. 2, СПБ., 1847, с.72-74.<br />
47. В. Цинцадзе - Краткий отчот по консервации храма баграта, `qarTuli<br />
xelovneba~ #5. 1955w. gv. 111.<br />
48. В. Цинцадзе<br />
Р. Меписашвили - Кутаиси, Гелати, Гегути, Тб., 1977.<br />
49. А. Хаханов - Сванские рукописные Евангелия, МАК,ЧIX, 1904, c. 32.<br />
50. Г. Чубинашвили - Грузинская средневековая архитектура и три ее величайщих<br />
кафедрала , "Вопросы истории искусства", т. I . Тб., 1970.<br />
51. Г. Чубинашвили - Из историй средневекового искусства Грузий, М., 1990, gv. 34.<br />
52. А. Шанидзе - Новооткрытый алфавит кавказских албанцев , `enimkis moambe~, IV,<br />
1938, gv.24.<br />
xelovnebaTmcodne _ gia WaniSvili<br />
30.09.08<br />
44