06.05.2013 Views

bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia

bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia

bagratis taZari saxelovnebaTmcodneo kvlevis ... - Ancient Georgia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

agratis <strong>taZari</strong><br />

<strong>bagratis</strong> taZris reabilitaciis proeqti<br />

I etapi<br />

<strong>saxelovnebaTmcodneo</strong> <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />

Seadgina<br />

xelovnebaTmcodne _ gia WaniSvilma<br />

Sps<br />

`restavratorebi da kompania~<br />

seqtemberi<br />

2008


<strong>saxelovnebaTmcodneo</strong> <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />

X-XI saukuneTa mijnaze agebuli <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> qarTuli<br />

xuroTmoZRvrebis ubrwyinvalesi Zeglia. igi Sesulia iuneskos egidiT<br />

aRiarebul msoflios umniSvnelovanes arqiteqturul ZeglTa siaSi.<br />

quTaisis RvTismSoblis saxelobis eklesia, romelsac Cven dRes <strong>bagratis</strong><br />

taZars vuwodebT, agebulia XI s-is dasawyisSi, gaerTianebuli<br />

saqarTvelos pirveli mefis _ bagrat III dros.<br />

<strong>bagratis</strong> taZris mSenebloba ganpirobebuli iyo im dros Camoyalibebuli<br />

erTiani saxelmwifos politikuri, ekonomikuri da kulturuli<br />

moTxovnilebebiT. mis xuroTmoZRvrul sxeulSi naTlad aisaxa<br />

mSeneblobis mravalsaukunovani xuroTmoZRvruli tradicia da is<br />

stilisturi cvlilebebic teqtonikasa da dekorSi, ramac I da II<br />

aTaswleulebis mijnaze iCina Tavi qarTul xuroTmoZRvrebaSi. taZarma<br />

srulad daakmayofila epoqis moTxovna, rogorc gansazRvruli<br />

xuroTmoZRvruli etapis damagvirgvinebelma nagebobam da ganviTarebis<br />

momavali mimarTulebac dasaxa.<br />

istoriuli TvalsazrisiT Zeglis mniSvneloba ganpirobebulia im<br />

garemoebiT, rom <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>s mSeneblobis da misi arsebobis<br />

istoria, TviT qveynis istoriis Tanmxvedria _ `bagrati~ saqarTvelos<br />

erTianobis simboloa da masSi asaxulia qveynis istoriis didebisa da<br />

Znelbedobis mravali furceli. `<strong>bagratis</strong>~ istoria ar Semoifargleba<br />

mxolod misi mSeneblobis dasawyisiT. taZarSi da mis garSemo<br />

Catarebuli ukanaskneli arqeologiuri gaTxrebis Sedegad am adgilas<br />

ufro adreuli nagebobebic aris dafiqsirebuli.<br />

`<strong>bagratis</strong> taZris~ Sesaxeb uamravi istoriuli cnoba, Canaweri,<br />

mecnieruli gamokvleva, foto da grafikuli masala arsebobs.<br />

taZris mSenebloba moxseniebulia mis Tanadroul istoriul qarTul<br />

wyaroSi _ `matiane qarTlisaÁ~, sadac aRniSnulia, rom bagrat III-m<br />

akurTxa `eklesia quTaTisa gangebiTa didiTa da miuwvdomeliTa~<br />

qarTvel didebulTa da ucxoel stumarTa TandaswrebiT. aqve naxsenebia,<br />

rom saqarTvelos mefe giorgi I quTaisSia dakrZaluli.<br />

bagrat III moxseniebulia taZris epigrafikul warweraSic:<br />

`† Ä meufeo, mflobelo y(ove)lTa suf(e)v(a)Tao, um(e)t(e)sad adide<br />

Zlieri b(a)gr(a)t k(u)r(a)p(a)l(a)ti, afx(a)zTa da q(a)rTv(e)lTa m(e)fÀ,<br />

Tana mamiT, dediT, dedofliT da ZiT m(a)TiT, a(me)n~<br />

aqvea 1003 wlis warwera taZris mSeneblobis Sesaxeb:<br />

`† odes g(a)nmtkicna iat(a)ki qr(oni)k(o)ni iyo 223~;<br />

fasadebze kidev mravali warweris fragmentia SemorCenili sadac<br />

aRniSnulia ucnobi istoriuli pirebi, xolo taZris antefiqsze<br />

SemorCenil warweraSi aRniSnulia mefe giorgi.<br />

1


aranakleb sainteresoa <strong>bagratis</strong> taZris xuroTmoZRvruli saxe. igi<br />

ganekuTvneba saqarTveloSi gavrcelebul arqiteqturul tips _ trikonqs.<br />

es <strong>taZari</strong> trikonqis erT-erTi saintereso nimuSia, romelSic tipis<br />

ZiriTad koncefciasTan Serwymulia qarTuli sakulto xuroTmoZRvrebis<br />

da samSeneblo xelovnebis tradiciuli niSnebic.<br />

<strong>taZari</strong> Seicavs qarTuli sakulto arqiteqturis xelmeore aRorZinebis<br />

xanis dasawyisis, Xs-is klasikis ZiriTad xuroTmoZRvrul sivrcobriv<br />

koncefciebs, mxatvrul-stilistur niSnebs da samSeneblo xerxebs da<br />

amasTan mis xuroTmoZRvrul sxeulSi naTlad ikveTeba axali<br />

arqiteqturuli azrovnebis _ cxovelxatuli stilis niSnebic.<br />

<strong>bagratis</strong> taZris mSenebeli<br />

faqtobrivad amTavrebs trikonqis<br />

Temis damuSavebas qarTul<br />

xuroTmoZRvrebaSi (odnav<br />

mogvianebiT agebul alaverdSi am<br />

Temis ganviTarebis mxriv<br />

aRaraferi xdeba, miuxedavad imisa,<br />

rom gegmareba Secvlilia da<br />

trikonqis gverdiTi absidebi ukve<br />

gareTa, erTian marTkuTxedSia<br />

Cawerili. Tema ukve aRar aris<br />

aqtualuri da yuradReba sxva<br />

mxriv maxvildeba). <strong>bagratis</strong> taZris mSeneblobas qveynis<br />

gaerTianebisaTvis simboluri mniSvneloba hqonda da xuroTmoZRvari<br />

marTlac aerTianebs taZris centralur sivrces. verdiTi maRali<br />

absidebi erTian organizmad aris wamoCenili gumbaTqveSa struqturaSi.<br />

trikonqis TemisTvis aq ukve moZebnilia qarTuli xuroTmoZRvrebis<br />

Sinagani bunebidan gamomdinare saxe da damorCilebulia mis mxatvrulesTetikur<br />

TviTSegnebas.<br />

<strong>bagratis</strong> taZris xuroTmoZRvari swored amgvari Semoqmedi aRmoCnda.<br />

misTvis problemas ar warmoadgenda axal esTetikaSi garkveva da<br />

sabaziso principebis SenarCuneba, magram stilisturi cvlilebebi ise<br />

swrafad xdeba, rom TviT es brwyinvale Semoqmedic ki ver aswrebs Tavisi<br />

qmnilebis Tavdapirveli CanafiqriT dasrulebas<br />

Tavad <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>a am mxatvrul-stilistur cvlilebaTa<br />

amsaxveli. taZris mSenebeli ukve axali stilistikiT Zerwavs nagebobis<br />

xuroTmoZRvrul sxeuls. mis mier dakvaluli gegma da sivrcobrivi<br />

Canafiqri novatorulia da arqiteqturuli modis ukanasknel Targze<br />

morgebuli. magram stilis ganviTareba ise Cqaria, rom mSeneblobis<br />

Tavdapirveli stilisturi Canafiqri mSeneblobis dasrulebamde<br />

Zveldeba. mSeneblobis procesSive xdeba misi koreqtireba da Tu taZris<br />

dasavleTi nawili jer kidev X s-is napirze devs, misi aRmosavleTi<br />

monakveTi xidiviTaa gadawvdili momdevno saukuneSi. rogorc Cans<br />

qveyanaSi taZrebis, sasaxleebis da sxva nagebobebis gamalebuli<br />

mSenebloba mimdinareobs da qveynis SemoqmedebiT ZarRvSi moZravi,<br />

mdidari tradiciebiT gajerebuli energia, axal mxatvrul samoseliT<br />

mocul SedevrebSi vlindeba.<br />

2


_ `matiane qarTlisaÁ~<br />

c n o b e b i s n u s x a<br />

XIs.<br />

`amanve (bagrat III-m) akurTxa eklesia quTaTisa gangebiTa didiTa da<br />

miuwvdomeliTa, rameTu Semokribna maxlobelni yovelni xelmwifeni da<br />

kaTolikosni, mRvdelmoZRvarni da yovelTa monasterTa winamZRuarni, da<br />

yovelni didebulni zemoni da qvemoni, mamulisa da samefosa misisa<br />

myofni, da sxuaTa yovelTa saxelmwifoTagani~<br />

1027w.<br />

`...gardaicvala giorgi (I) mefe ... qoronikonsa oras ormocdaSvidsa<br />

(1027w.), Tvesa agvistosa Teqvsmetsa ... wariyvanes da damarxes saydarsa<br />

quTaTissa~<br />

qarTlis cxovreba, t. I, Tb., 1955w., gv. 276, 281.<br />

XVs.<br />

_ ambrozio kontarini<br />

veneciis elCi sparseTSi _ 1473w.<br />

` ... 9 ivliss movediT patara qalaqs, quTaiss; aq, mcire goraze, aris cixe<br />

sul qviTkirisa. Sig cixeSi eklesia aris; rogorc etyoba, Zlier Zveli.<br />

gaviareT xidi, romelic gadebulia sakmaod did mdinareze, movediT<br />

patara mindorze. aq dgas sasaxle saqarTvelos mefis, <strong>bagratis</strong>~.<br />

italieli mogzaurebi saqarTveloSi - iosafa barbaro da ambrozio<br />

kontarini, `moambe~, 1894, #11, gv.51.<br />

XVIs.<br />

_ davTari quTaisis saydris<br />

gamosavali begarisa _ 1578w.<br />

aRwerilia Tu vis ra marTebda <strong>bagratis</strong> taZris sasargeblod.<br />

`Zveli saqarTvelo~, t. IV, tf., 1914 - 1915ww. ganyof. III, gv. 1-72.<br />

3


XVIIs.<br />

_ arqanjelo lamberti<br />

italieli mogzauri _ 1633 - 1653w.w.<br />

`...qalaqis Suaguls Camourbis fazisi, romelic orad hyofs qalaqs.<br />

mSvenieri xidi ki orive mxares aerTebs. goraze romelic gadahyurebs<br />

qalaqs, dgas eklesia. es eklesia daculia ufro bunebrivi mdebareobiT,<br />

vidre xelovnuri samxedro simagriT~.<br />

lamberti arqanjelo, samegrelos aRwera, Targmani italiuridan<br />

aleqsandre Wyoniasi. XVIIs. me-2 gamoc. levan asaTianis winasityvaobiT,<br />

redaqciiT da SeniSvnebiT. Tb., 1938w. gv.10.<br />

_ levan II dadianis<br />

mTavarangelozis xatis warwera _ 1646w.<br />

` ... (aleqsandre III imereTis mefes) sofia wmidis saydari (<strong>bagratis</strong><br />

<strong>taZari</strong>) meTofeebiT aevso da gaemagrebia~.<br />

qarTul xelnawerTa instituti _ dimitri meRvineTuxucesis fondi # 15.<br />

_ aleqsi ievlevi<br />

ruseTis elCi saqarTveloSi _ 1650 - 1652ww.<br />

` ...quTaisis cixe-galavani qvis aris. galavnis kedlebi simaRliT sami<br />

saJeni iqneba. cixis kedlebze, sakrebulo taZris pirdapir, oTxi didi<br />

palatia. gviambes, rom am palatebSi kaTalikosebi cxovrobdneno.<br />

galavnisa da koSkebis kedlebi ara erT adgilas Camongreulia. gviambes,<br />

rom wina wlebSi, Turqebis laSqari movida da Setevis dros is kedlebi<br />

da koSkebi zarbaznebiT Camoangrieso. amJamad es dangreuli kedlebi da<br />

koSkebi keTdebao.<br />

cixe-galavanze TxuTmeti didi da mcire koSkia. am didi cixe-galavanis<br />

saerTo moculoba aTasorasocdaaTi `didi saJenia~. cixe-galavani<br />

mdinare rionze, maRla mTazea gadamdgari. quTaisis im did cixegalavanSi<br />

qvis, sakrebulo <strong>taZari</strong>a _ erTgumbaTiani, saucxood agebuli.<br />

gumbaTi gadaxurulia spilenZiT, Teqvsmet waxnagad. saydari didi Tlili<br />

qvebiT aris agebuli, saJnianiT da zogjer meti sididis. am sakrebulo<br />

taZris saerTo gare wris zoma oTxmocdaeqvsi `didi saJenia~,<br />

sakrebulo taZars garSemo qvis galavani aqvs Semoyolebuli _ ori<br />

saJenis simaRlis. sisqiT naxevari saJeni. galavanTan misvlamde, wminda<br />

alayafis karebamde ,sami didi palatia, rva-rva saJniani. galavanSive<br />

qvisgan agebuli samrekloa _ mrgvali. zed erTi zaria, rva fuTi iqneba;<br />

Sig ori ena aqvs. galavnis wre asoci `didi saJenia~.<br />

4


sakrebulo <strong>taZari</strong> RvTismSoblis miZinebis saxelobis aris. Sig, winaT<br />

kedlis mxatvroba yofila. saydarSi mrgvalad Tlili rva svetia.<br />

saydarSi am svetebze iqeT-aqeT gverdebze, TaRebs qvemoT kamarebia<br />

(patronike) SesaniSnavad gakeTebuli. am kamarebze asavali Signidan,<br />

saydarSi aris. gviambes, rom roca dResaswaulia da mefe-dedofali<br />

mwuxrs, ciskars da wirvas eswreba, maSin dedofali, sxva didebulTa<br />

meuRlebiTurT, am kamarebze imyofeba. dedofals galoba esmis, iq myofT<br />

yvelas xedavs, magram xalxi mas ver dainaxavs. saydarSi marjvena mxares,<br />

svetTan, qvisagan gakeTebuli mefis adgilia, zed mefeebia daxatuli.<br />

roca mefe im sakrebulo taZarSi modis, im Tavis adgilze dgeba. am<br />

adgilis pirdapir, sakurTxevlis kedelze, yovladwminda RvTismSoblis<br />

adgilobrivi (qarTuli) xatia, welszemoT gamosaxuli. xatis gvirgvini<br />

oqrosia, gvirgvinis samkaulebi minanqriT aris gakeTebuli.<br />

RvTismSobels da macxovars samoseli, saxate da misi karebi oqroTi<br />

daferili vercxliT aqvs moWedili. samoselis moWedilobaze saRvTo<br />

dResaswaulebi da wmindanebia amotvifruli. adgili sagangebod<br />

mowyobilia, xati Tavis budiT qviT aris amoSenebuli. xati iseT<br />

simaRleze dgas, rom xeliT Tu miwvdeba kaci, amitom xatis budemde sami<br />

qvis safexuria asasvleli, raTa xatis mTxveva SesaZlebeli iyos...<br />

aRsavlis karebis marcxena mxares, blaqernis yovladwminda<br />

RvTismSoblis xati maradiuli yrmiT, adgilobrivi xelovnebisaa.<br />

gvirgvini da Sua nawili oqroTi aris moWedili, gvirgvinis samkauli<br />

minanqriTaa Semkuli. RvTismSoblis gvirgvinSi laJvardisferi, didi<br />

iagundebia Casmuli. gverdebze mimagrebulia oqros ori patara kidobani.<br />

gviTxres, rom Sig wmida Toma mociqulis nawilebiao... xats arSiebi, bude<br />

da budis karebi amotvifruli vercxliT aqvs moWedili... moWediloba<br />

oqroSia daferili. gviambes, rom is yovladwminda RvTismSoblis xati,<br />

konstantinepolidan aris motanili da winaT blaqernis saydarSi idgao.<br />

im xatiTao, konstantine mefem, Tavisi qaliSvili akurTxao, roca mas<br />

imereTis mefe daviTze aTxovebdao, am qalma ki xati quTaisSi Tan<br />

wamoasvenao...~<br />

aleqsandre ievlevis 1650-1652ww. imereTis samefoSi elCobis<br />

saangariSo aRweriloba, rusuli teqsti da<br />

qarTuli Targmani gamosacemad moamzadaA<br />

iase cincaZem, Tb., 1969w. gv.136.<br />

М. Полиевктов - Посольство стольника Толчанова и дьяка Иевлева в<br />

Имеретию 1650-1652, Тб., 1926, стр. 151.<br />

_ vaxuSti batoniSvili<br />

qarTveli istorikosi da geografi _ 1691w.<br />

` ... gamovidnen cixidam osmalni da Semusres quTaTisis eklesia yovlad<br />

wmidisa, did Suenierad gebuli ...~<br />

qarTlis cxovreba, t. IV, Tb., 1973w. gv. 854.<br />

5


XVIIIs.<br />

_ vaxuSti batoniSvili<br />

qarTveli istorikosi da geografi _ 1745w.<br />

`aqa aRaSena nv mefeman bagrat yovlad wmidisa eklesia Suenieri,<br />

gumbaTiani, sruliad sofiis kenWiT Sinagan qmnuli da marmariloTa<br />

spetakiTa, wiTliTa da WreliTa, da suetebiTa misiTave, da yovliTa<br />

SemkobilebiTa sruli, da friad didi. dasua episkopozi, mwyemsi<br />

imereTisa da guriisa, TÂnier raWa-leCxumisa. zis awca da arRara<br />

egdeniTa samwysoTi. daflul arian nv mefe bagrat, (IV) nz mefe giorgi<br />

(II). aramed welsa CqJb, qarTulsa tp (1692w.) Semusres osmalTa, da<br />

wariRes suetni misni da marmariloni samcxes~.<br />

qarTlis cxovreba, t. IV, Tb., 1973w. gv. 761.<br />

`garna iqmna sagloveli rameTu gamovidnen cixidam osmalni da Semusres<br />

quTaTisis eklesia yovlad wmidisa, did Suenierad gebuli, vinaiTgan<br />

avnebdnen cixesa munidam friad, qsa CqJa, qarT toT (1691w.)~.<br />

qarTlis cxovreba, t.IV, Tb., 1973w. gv. 854.<br />

_ ioane xucesis<br />

dRiuri _ 1770w.<br />

`quTaTisis cixes rusebma zarbaznebis srola dauwyes mwvane yvavilaTgan<br />

... rusebi zarbazans da yumbaras esrodnen cixes dReSi aszed metsa ...~<br />

S. lomsaZe _ gviani Sua saukuneebis saqarTvelos<br />

istoriidan, axalcixuri qronikebi, Tb.,<br />

1973w. gv. 129.<br />

_ i. giuldenStedti<br />

germaneli naturalisti<br />

ruseTis akademiis namdvili wevri _ 1772w.<br />

`...qalaqis SigniT, koSkis dasavleTis kedlis zemoT, dgas dangreuli<br />

qarTuli qristianuli eklesia, romelic sididiT mcxeTis eklesiis<br />

tolia. saxeldobr, 45 nabijis sigrZisa (saidanac 15 nabiji uWiravs<br />

samkveTlo-salaros roomelsac amfiTeatris saxe aqvs da 30 nabiji<br />

siganisaa. mTavari kedlis SigniT, is aris 20 nabiji siganisa, xolo<br />

SuaSi ovaluria da 5 nabijiTaa Seweuli yovel mxares. amiT eklesias<br />

jvris forma aqvs. am gamoweul adgilebSi aris patara Sesasvlelebi da<br />

amaTTan, kidev 10 nabijis moSorebiT, karibWeebia amoyvanili, romelTa<br />

msgavsic dasavleTis karis winac aris. yoveli grZeli kedlis bolosTan<br />

aris 5 sveti, 3 saJenis wrewirisa, romlebsac, albaT, TaRi eWiraT.<br />

svetebisagan mxolod qveda nawilebi dgas, saxuravi mTlianad<br />

Camoqceulia. 6 saJenis simaRlis kedlebi naSenia aguriT da riyis qviT,<br />

6


xolo garedan da Signidan maT Tlili qvis perangi aqvT. mTavari karis<br />

garSemo aris ramdenime, qvaSi sufTad amokveTili jvari; eklesiaSi ki<br />

arc suraTebia da arc warwerebi. am eklesiaSi devs ori marmarilos<br />

svetis naSTi. marmarilo gadatexis adgilas aris brWyviala. momwvano da<br />

moTeTro elferiT daUmuStisodena Savi laqebiT; es aris Cveulebrivi<br />

narevi. eklesiis maxloblad dgas patara samreklo. sCans Turqebma es<br />

eklesia daangries, roca qalaqi daipyres.<br />

roca grafma totlebenma 1770w. 6 agvistos ieriSiT gamoglija quTaisi<br />

Turqebs da solomon mefes daubruna, mefem yvela kedeli, gansakuTrebiT<br />

ki cixe, mTlianad daangrevina. Turqebi quTaisSi isxdnen 120 weli, ris<br />

gamoc axlac yovelive dangreulia. kedlis CrdiloeT da agreTve<br />

dasavleT mxareze Cans winaqalaqis nangrevebi ori eklesiis naSTiT.<br />

dasavleT kedlidan 100 nabijis moSorebiT, napirze, aris 20 nabijis<br />

ganikveTis abano~.<br />

giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, t.I, germanuli<br />

teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca da<br />

gamokvleva daurTo g. gelaSvilma, Tb., 1962w.<br />

gv. 139-143.<br />

_ iakob reinegsi<br />

LAgermaneli diplomati _ 1780-iani ww.<br />

`...Zveli qalaqi quTaisi gaSenebulia fazisis marjvena mxares, sakmaod,<br />

maRal, TiTqmis wawvetebul mTaze ... iq moCans qvisgan aSenebuli, Zalian<br />

lamazi eklesiis nangrevebi. misi arqiteqturuli stili da gareTa<br />

morTuloba didi gulmodginebiTaa gamoZerwili da asaxavs im epoqas,<br />

rodesac xelovnebam konstantinepolSi ukve dakarga Tavisi is wminda<br />

xasiaTi, rac didi xnis ganmavlobaSi sxvebisagan ansxvavebda berZnul<br />

monumentebs. mezobel imerlebs, didi xnis manZilze Robeebis<br />

gasakeTeblad aqedan mihqondaT kolonebis zogirTi nawilebi, kedlis<br />

qvebi. miuxedavad amisa, Senobis aqamde moRweuli naSTebi asaxaven am<br />

mxaris pirveli qristiani mefeebis RvTismorwmunebas da xelovnebis<br />

mdgomareobas iustinianes dros.<br />

am nangrevebis garSemo ganlagebulia xis Senobebi, romlebic<br />

warmoadgenen arqiepiskoposis rezidencias. ramdenime saxli ukavia misi<br />

eklesiis mRvdlebs da miwismoqmedT. aqve mdebareobs Tofiswamlis<br />

sawyobi. mezoblad aris SesaniSnavi wylis Semcveli wyaroebi~.<br />

reinegsi iakob _ kavkasiis zogadi istoriul-topografiuli<br />

aRwera, naw. II, germanulidan Targmna<br />

s. kakabaZem, 1979w. gv 40.<br />

7


XIXs.<br />

_ Jak fransua gamba<br />

safrangeTis konsuli TbilisSi _ 1824w.<br />

`aq aris qviT nagebi Zalze lamazi eklesiis nangrevebi~<br />

Jak fransua gamba - mogzauroba samxreT ruseTSi, kerZod<br />

amierkavkasiaSi,, frang. Targmna mzia<br />

mgalobliSvilma, Tb., 1987w. gv132.<br />

J. F. Gamba - Voyage dans la Rusie meridionale fait depuis 1820<br />

wigns darTuli aqvs taZris Canaxati, 1824w.<br />

_ diubua deьmonpere<br />

Sveicarieli bunebismetyveli da mogzauri _ 1833w.<br />

`bagrat III daiwyo, xolo bagrat IV daasrula quTaisis <strong>taZari</strong>. am meore<br />

bagrats colad hyavda romaeli imperatoris - argiris qaliSvili elene<br />

da simamrisgan man mziTvad miuRia arqiteqtorebi da muSebi eklesiis<br />

dasasruleblad, romelic stiliT bizantiur-somxuri tipisaa.<br />

bizantiuri jvris saxiT agebuli <strong>taZari</strong> sigrZiT 112 franguli futi,<br />

xolo siganiT 26-ia. jvris centrSi oTx rvakuTxa svets ekava gumbaTi,<br />

diametriT 26 futi. kapitelebi sapire mxridan, cxovelTa<br />

gamosaxulebebiT iyo morTuli. aq ZiriTadad Svlebze da irmebze<br />

monadire vefxvebia. gairCeva raRac sfinqsebi da sqel yelsabamiani<br />

frinvelebi adamianis gamosaxulebebiT, romelTac brWyalebiT gvelebi<br />

da mtredebi uWiravT.<br />

eklesiis Sida sivrce SebaTqaSebuli da moxatuli yofila, romlisgan<br />

naSTebiRa SemorCa. Sida gaformebaSi mefobs bizantiuri stili.<br />

garegnulad ki kievis lavris eklesias hgavs. mTels Senobaze mxolod 4<br />

warweraa _ yvela qarTuli. erT-erTi gvauwyebs, rom Senoba dafuZnebula<br />

223 wels qoronikoniT,anu 1003wels. bareliefi erTia _ wina fasadis<br />

yvelaze maRal da mdidrulad morTul sarkmelis TaRis patara niSaSi<br />

warmodgenilia angelozi, romelsac xeli aqvs CaWidebuli bagratze.<br />

imave kedelze, ufro maRla jvaria amokveTili. sarkmlis CarCoze<br />

vasiliski da grifonia gamosaxuli ucnaurad - Tavebi maT marjvniv aqvT,<br />

kudebi ki marcxniv. aseTive grifonebi aRmosavleTis TiTqmis yvela<br />

Zeglze gvxvdeba, pantikapeionis samarxebidan persipolisis nangrevebamde.<br />

Turqebs 1691w. dauwyiaT taZris ngreva. giuldenStets jer kidev 1772w.<br />

ramdenime Sida sveti fexze mdgomi unaxavs, axla ki aRaraferia<br />

darCenili, arc gumbaTis da arc kamarebis didi nawilisgan. taZarSi<br />

asaflavebdnen mdidar WirisufalTa micvalebulebs. samxreTiT<br />

miSenebulia ekvderi, romelSic egzarqosi swiravs. erTxel im adgilis<br />

maxloblad sadac egzarqosi swiravda qva Camovardnila da igi kinaRam<br />

gauWyletia. ubeduri SemTxvevis Tavidan asacileblad mas gamouTxovia<br />

taZris im nawilis dangreva romelic masze miSenebul ekvders daqcevas<br />

uqadda. jer kidev 1772w. quTaisSi abxazeTis patriarqs daqvemdebarebuli<br />

mitropolitis kaTedra yofila. patriarqi Cveulebriv geguTSi<br />

cxovrobda. amJamad patriarqis da mitropolitis valdebulebebi<br />

gaerTianebulia imereTis arqiepiskoposis saxiT~.<br />

8


F. Dubois de montpereux - Voyage autcur du Caucase..., t.I, Paris, 1839, p.418.<br />

F. Dubois de montpereux - Atlas, serie d`architectur, ou IIIe serie, Neuchatel en Suisse, 1840,<br />

tab. XII _ XVII.<br />

Ф. Дюбуа де Монпере - Путешествие вкруг Кавказа, I, пер. сфранц. Н. А.<br />

Данкевич-Пущиной, c. 5.<br />

_ a. p. muraviovi<br />

rusi mogzauri _ 1848w.<br />

`...manande sanam <strong>bagratis</strong> poetur nangrevebs vixilavdiT meufesTan erTad<br />

SevediT dRevandel miZinebis saxelobis eklesiaSi, romelic<br />

moridebulad aris ganTavsebuli uZvelesi da umSvenieresi taZris<br />

samxreT karibWeSi ...<br />

taZris CrdiloeTis kedeli yvelaze ukeT aris SemorCenili da sarkmlis<br />

qveS, aq RvTismSoblis gamosaxulebaa ...<br />

vinc Sexedavs am eklesiis TaRiT daxurul SiSvel kedlebs, xolo<br />

Semdeg <strong>bagratis</strong> taZris didebul nangrevebs, ver daijerebs, rom aq<br />

bagrationTa STamomavalni mefobdnen. SedarebiT Zveli ieri aqvs<br />

samreklos, sadac patara ekvderic arsebobda. aqve SeimCneva mefis<br />

karmidamos nakvalevi; misgan axla darCenilia qvis terasa rionze da<br />

saukunovani cacxvebi...~.<br />

А. П. Муравьев - Грузия и Армения, ч. 3. СПБ., 1848.<br />

_ mixeil selezniovi<br />

rusi mogzauri _ 1847w.<br />

`...rionis marjvena mxareze aRmarTulia 100 saJeni simaRlis TiTqmis<br />

Sveuli gora, romlis Tavze, Zvelad dafuZnebuli iqna qalaqi quTaisi,<br />

romelic Semdeg gadaitanes xeobaSi. amas gvemowmeba irgvlivi qvis<br />

kedeli; agreTve, taZrebisa da SenobaTa naSTebi; amaTgan marjvniv aris<br />

citadeli, romelic rusebma waarTves Turqebs: igi axla SekeTebulia da<br />

gamagrebuli. mis axlos aris Xs-is dasasruls agebuli wm. samebis<br />

saxelobis grandiozuli taZris naSTebi. taZris kedlebi Semosilia<br />

Tlili qviT. rogorc Cans, taZars SigniT hqonda didi kolonebi, maRali<br />

gumbaTi da berZnuli mxatvroba, rac nawilobriv axlac Cans da Tavisi<br />

sidiadiT aocebs yvela mecnier mogzaurs. <strong>taZari</strong> daangries Turqebma<br />

bagrat Tvaldavsilis dros, roca aiRes citadeli, ris Sedegad, ori<br />

saukunea dacarielebuli dgas.<br />

am taZris axlo, amwvanebul daqanebaze, dgas patara eklesia, sadac<br />

inaxeba Zveli, adrindeli taZris wm. mariam qalwulis xati. eklesias<br />

emijneba arqiepiekoposis Senoba, seminaria da saxli samRvdeloTaTvis...<br />

citadelSi aris grZeli saidumlo gvirabebi rionze da gamoqvabulebSi,<br />

sadac aqaurTa rwmeniT, inaxeba maTi Zveli sxvadasxva iaraRi da<br />

nivTebi...~.<br />

М. Селезнѐв - Руководство к познанию Кавказа, кн. 2, СПБ., 1847, с.72-74.<br />

9


w a r w e r e b i<br />

I. warwera. 1003w. aRmosavleT mklavis CrdiloeT fasadze,<br />

sarkmlis qvemoT, marjvniv:A<br />

G`† odes g(a)nmtkicna iat(a)ki qr(oni)k(o)ni iyo<br />

223~<br />

FHFH<br />

II. warwera. 1001-1008ww. aRmosavleT mklavis CrdiloeT fasadze,<br />

sarkmlis qvemoT, marcxniv:<br />

`† Ä meufeo, mflobelo y(ove)lTa suf(e)v(a)Tao, um(e)t(e)sad<br />

adide Zlieri b(a)gr(a)t k(u)r(a)p(a)l(a)ti, afx(a)zTa da<br />

q(a)rTv(e)lTa m(e)fÀ, Tana mamiT, dediT, dedofliT da ZiT<br />

m(a)TiT, a(me)n~<br />

III. warwera. XIs. aRmosavleT fasadze, ormagi sarkmlebis zemoT,<br />

arqivoltis qveda arSiaze: PP<br />

`[†] S(e)w(e)vn(i)Ta R(mr)Tis(a)ÁTa, b(a)gr(a)tis(a)g(a)n<br />

n(e)b(i)Ta R(mr)T[i]s(a)ÁTa afx(a)zTa da q(a)rTv(e)lTa<br />

m(e)f[(i)sa da k(u)r(a)p(a)l(a)t(i)sa da d(e)d(i)sa<br />

m(a)]Tisa g(u)r(a)nd(u)xt d(e)d(o)flisa,<br />

aR(e)S(e)na w(mida)Á ese s(a)yd(a)ri, Â(e)liTa [...]~<br />

10


IV. warwera. XIs. aRmosavleT fasadze,<br />

centraluri TaRis marjvena svetisTavis<br />

zemoT, samkuTxa segmentSi:<br />

`q(rist)e, S(eiwyal)e i(ova)ne~<br />

V. warwera. XIs. taZris samkveTlos CrdiloeT kedelSi wyobis qveda<br />

meoTxe rigSi:<br />

`[ . . . ]m(a)S(ene)b(eli)~ an `[?] mS(o)b(eli)~<br />

VI. warwera. XIs. taZris CrdiloeT mklavis aRmosavleT kedelze,<br />

wyobis qveda mexuTe rigSi:<br />

`w(mida)o R(mr)T(i)s[m]Sobelo [. . . ]~<br />

VII. warwera. XIs. taZris ra nawilSi iyo moTavsebuli ucnobia.<br />

SemorCenilia mxolod warweris fotonegativi:<br />

`q(rist)e, S(eiwyal)e [. . . ]<br />

am(a)s z(ed)a [. . . ]<br />

iw( )maa [. . . ] ~<br />

11


VIII. warwera. XIs. taZris samxreT-dasavleTi kuTxis cokolis<br />

erT-erT qvaze, samxreTis mxares:<br />

`oqropÁrsa~<br />

IX. warwera. XVIs. taZris dasavleTi Sesasvlelis marcxniv, cokolis<br />

erT-erT qvaze:<br />

`TurmanisZesa zaqarbersa [Seundven RmerTman]~.<br />

X. warwera antefiqsze. XIs. monacrisfro - movardisfro Tixa, 12X7.7 sm.<br />

inaxeba quTaisis saxelmw. istoriul muzeumSi:<br />

`q(rist)e ad(id)e~<br />

12


X1. warwera antefiqsze. XIs. wiTeli Tixa, 15X10sm. inaxeba quTaisis<br />

saxelmw.<br />

istoriul muzeumSi:<br />

`g(iorg)i m(ef)e~<br />

XII. warwera antefiqsze. X-XIs. wiTeli Tixa, 11X12.5sm. inaxeba quTaisis<br />

arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />

`q(rist)e ad(id)e~<br />

XIII. warwera antefiqsze. X-XIs. wiTeli Tixa, 12X9 sm. inaxeba quTaisis<br />

arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />

`q(rist)e ad(id)e~<br />

13


XIV. warwera antefiqsze. XIs. moWiquli wiTeli Tixa, 15X9.5 sm. inaxeba<br />

quTaisis saxelmw. istoriul muzeumSi:<br />

`[q(rist)e] ad(id)e~<br />

XV. warwera antefiqsze. X-XI ss. wiTeli Tixa, 12X8 sm. inaxeba quTaisis<br />

arqeologiuri gaTxrebis bazaze:<br />

`ant(o)ni~<br />

warwerebis wakiTxva mocemulia v. silogavas mixedviT. ix. bibl. 22 da 23.<br />

14


taZris gamagrebis da aRdgenis istoria<br />

taZris Seswavlas jer kidev XIX s-Si Seudgnen, magram misi safuZvliani,<br />

mecnieruli gamokvleva mxolod XX s-is me-2 meoTxedidan daiwyo.<br />

nagebobam daungrevlad moaRwia XVII s-is bolomde, im dromde sanam igi<br />

osmalebma aafeTqes denTiT 1691wels. amas daemata general totlebenis<br />

mier uqimerionis cixis dabombva (1770w.), ramac mTlianad Seiwira taZris<br />

zeda nawilebi. Tumca im droisTvis samive karibWe da gumbaTqveSa<br />

svetebis qveda monakveTebi jer kidev fexze idga. dasavleTis karibWe 1833<br />

wels Camoingra. amave xanebSi gadaakeTes samxreTis karibWe samrevlo<br />

eklesiad. taZris kedlebi TandaTan iSleboda, nangrevebi imoseboda<br />

suroTi, xolo misi teritoria gadaiqca saamSeneblo masalis ioli<br />

mopovebis obieqtad.<br />

<strong>taZari</strong> pirvelad gamoikvlia da misi grafikuli restavracia, gumbaTis<br />

yelianad Seasrula diubua de monperem¹ (1833w.). eklesiis momdevno gegma<br />

ekuTvnis mari broses¹ (1851w.). a. pavlinovma ki nagebobis gegmasTan erTad<br />

gamoaqveyna eklesiis Wrilebis da fasadebis grafikuli restavraciis<br />

naxazebi¹ (1893w.). am mkvlevarTa monacemebi gansxvavdeba erTmaneTisgan da<br />

amasTan ar asaxavs nagebobis realur saxes.<br />

1925-26ww.-Si <strong>taZari</strong> moinaxules da mis Sesaxeb mosazrebebi<br />

gamoTqves g. CubinaSvilma da n. severovma¹. nagebobis zusti anazomi ki<br />

mxolod 1937-39ww. Sesrulda (n. severovi) da praqtikulad im droidan<br />

iwyeba misi mecnieruli kvleva.<br />

ra mdgomareobaSi daxvdaT mkvlevarebs <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>?<br />

1937 wlisTvis mTlianad iyo Camongreuli nagebobis zeda nawili gumbaTkamarebianad.<br />

aRar iyo adgilze gumbaTqveSa svetebi da dasavleTis<br />

patronikeTa sistema. SedarebiT ukeT iyo SemorCenili CrdiloeTis<br />

absidi, samxreTisa ki morRveuliyo Sewyvilebul sarkmlebs zeviT. aseve<br />

garRveuli iyo aRm. mklavis centraluri are (1930w. es narRvevi gaamagres<br />

droebiTi kedliT) da frontoni, xolo dasavleT fasadis samxreTi<br />

nawili _ TiTqmis mTlianad mongreuli. kedlebi praqtikulad<br />

SemoZarculi iyo sapire wyobisgan. mTlianad iyo dangreuli Crdilo da<br />

dasavleTis karibWeebi da garsSemosavleli, Crd. dasavleTis kuTxis<br />

koSki ki _ dazianebuli da moSlili. samxreTis karibWe daumaxinjebiaT<br />

XIX s-Si miSenebuli kedlebiT. <strong>taZari</strong> SigniT da gareT avsebula qva-<br />

RorRiT, kedlebi ki dafarula xSiri mcenareulobiT.<br />

miuxedavad amgvari savalalo mdgomareobisa, <strong>bagratis</strong> taZris nangrevebi<br />

didebuli sanaxavi iyo da swored aseTi _ suromodebuli da ferweruli<br />

nangrevebi iwvevda mnaxvelSi esTetikur tkbobas da erTgvar rids da<br />

mowiwebas misi ZnelbediTi istoriisadmi.<br />

_ qvemoT CamoTvlili sarestavracio samuSaoebis sruli sailustracio<br />

masala mocemulia dabla _ aRdgenis dasuraTebul nusxaSi.<br />

15


1930w. aRmosavleT fasadis Sua nawilis gamagrebis mizniT, erTiani<br />

kedliT amoaSenes misi Sua are. Sekres samxreT-dasavleTis gaglejili<br />

kuTxe da mcire zomis filebiT Semoses, Crdilo fasadis aRm. nawili.<br />

samuSao Caatara `rionhesma.~<br />

1939-41ww. samxreTis karibWeze moixsna XIXs-is danamatebi. arasaTanado<br />

wyobiT amoSenda karibWis aRm. da dasavl. kedlebi da gaixsna samxreTis<br />

samTaRedi. Tumca es ar iyo Zeglis mecnieruli restavracia, radgan<br />

karibWes ar dabrunebia Tavdapirveli saxe. Semdeg II msoflio omma<br />

samuSaoebi Seaferxa da igi gagrZelda mxolod 1950-iani wlebidan.<br />

nagebobis zust arqeologiur anazomze dafuZnebuli, taZris<br />

Tavdapirveli saxis dadgenis pirveli meTodologiuri kvleva,<br />

ganaxorciela arqit. n. severovma da Seadgina grafikuli restavraciis<br />

proeqti. man gamoTqva zogierTi sarekonstruqcio mosazrebac¹. es<br />

proeqti ZiriTadad taZris nangrevebSi SemorCenil monacemebzea agebuli<br />

da mis mixedviT interieri Semdegnairadaa gadawyvetili:<br />

16 sarkmliani gumbaTi afrebis saSualebiT eyrdnoba, mrgval bazebze<br />

dafuZnebul, oTx Tavisuflad mdgom rvawaxnaga burjs. aRmosavleTiT<br />

ganTavsebulia centr. sakurTxevlis absidi da misi mimdebare<br />

orsarTuliani pastoforiebi, xolo dasavleT mklavSi _ Crdilo da<br />

samxreT navebis meore sarTulebis momcveli da dasavleTis kedelTan<br />

gaerTianebuli, svetebze Semomdgari patronikeni. am sivrciT<br />

ganzomilebaTa forma da doneebi, iseve rogorc lavgardanebis,<br />

frontonebis da kexis simaRle, n. severovma daadgina nangrevebze<br />

SemorCenili realiebiT.<br />

n. severovis mier gamoTqmuli mosazrebebi meTodologiurad gamarTulia,<br />

Tumca zogierTi maTgani ar daadastura Semdgomma kvlevebma. magaliTad<br />

mas miaCnda, rom taZris Crdilo-dasavleTis samsarTuliani koSkis<br />

analogiuri moculoba unda yofiliyo aRmarTuli, mis mopirdapire,<br />

samxreT-dasavleT mxaresac, xolo cent. sakurTxevlis win, kuTxeebSi<br />

unda mdgariyo mrgval svetebze dafuZnebuli ¾ moculobis mrgvali<br />

svetebi. Surfebis gaTxris Sedegad koSkis da svetebis naSTebi<br />

miTiTebul adgilebSi ar dadasturda. aseve ar dadasturda jvruli<br />

kveTis svetebi dasavleTis patronikensa da gumbaTqveSa burjebs Soris<br />

da centraluri sakurTxevlis fasadis erTsarkmlianoba.<br />

1951w-dan <strong>bagratis</strong> taZris Seswavlas da aRdgena-gamagrebis proeqtis<br />

Sedgenas Seudga arqiteqtor-restavratori vaxtang cincaZe.<br />

dasawyisidanve ganisazRvra restavraciis strategia. gaTvaliswinebuli<br />

iqna taZris fizikuri mdgomareoba da aqedan gamomdinare, daiwyo<br />

nagebobis gegmazomieri aRdgena-gamagrebis rTuli da xangrZlivi procesi<br />

da rogorc Tavad v. cincaZe ixsenebs, `saerTo proeqtiT<br />

gaTvaliswinebuli samuSaoebi ixveweboda calkeuli ubnebis, Zeglis<br />

saerTo fonze mecnieruli gamokvleva Seswavlis dros da mxolod amis<br />

Semdeg xdeboda ama Tu im ubnis samuSao proeqtis Sedgena da misi<br />

adgilze ganxorcieleba~.¹<br />

16


1951-52ww.-Si v. cincaZis xelmZRvanelobiT ganxorcielda Semdegi<br />

samuSaoebi:<br />

a). dadginda dacviTi zonebi <strong>bagratis</strong> taZris garSemo da ganisazRvra<br />

zedmeti nagebobebis aReba, taZris istoriuli teritoriis ukeT<br />

Seswavlis da dacvis mizniT;<br />

b). daiwyo taZris gawmenda gars Semomdgari 2m. simaRlis miwisa da qva-<br />

RorRisgan. aizoma da daxarisxda miwiT dafaruli, taZridan Camocvenili<br />

arqit. detalebi;<br />

g) ganxorcielda Zeglis sruli fiqsacia _ Canaxatebi, arqeologiuri<br />

anazomi, fotofiqsacia;<br />

(taZris gawmendaSi monawileobas iRebdnen arqiteqtori m. dvali,<br />

arqeologi b. ramiSvili da g. masxaraSvili. anazomi Sesrulda arqit. T.<br />

kandelakis da d. morbedaZis monawileobiT).<br />

d) nagebobis safuZvlebis da gegmis srulyofilad dadgenis mizniT<br />

gaiTxara Surfebi da Catarda saamSeneblo masalis petrografiuli<br />

analizi (dadginda, rom saamSeneblo masalad gamuyenebiaT kirqva,<br />

romelic dResac moipoveba quTaisis maxloblad eklaris samtexloze);<br />

e). am mosamzadebeli samuSaoebis Semdeg, Sedga nagebobis zogadi da<br />

samxreT-aRmosavleT monakveTis aRdgena-gamagrebis samuSao proeqti.<br />

proeqti damtkicda saqarTvelos mecnierebaTa akademiis prezidiumTan<br />

arsebuli meToduri sabWos mier, xolo samuSaoebis warmoeba daevala<br />

saqarTvelos kulturis saministros, kulturis ZeglTa dacvisa da<br />

restavraciis saqmeTa sammarTvelosTan 1952w. gaxsnil, samecniero-<br />

sarestavracio sawarmoo saxelosnos, dasavleT saqarTvelos ubans. am<br />

ubnis ufrosad dainiSna quTaiseli inJineri grigol (griSa) asaTiani,<br />

romelic SemdgomSi, wlebis ganmavlobaSi xelmZRvanelobda <strong>bagratis</strong><br />

taZris samSeneblo warmoebas.<br />

sarestavracio strategiiT gansazRvruli iyo Tavdapirvelad taZris<br />

gamagreba mTel perimetrze. aRdgena unda ganxorcielebuliyo<br />

Tanamedrove sarestavracio meTodologiis mixedviT, rac iTvaliswinebda<br />

nagebobis srulyofil kvlevas da Camongreuli nawilebis ardgenas<br />

<strong>kvlevis</strong>a da adgilze moZiebuli konstruqciuli detalebis da kedlebze<br />

SemorCenili budeebis mixedviT.<br />

1952-54ww. aRdgena-gamagrebis I etapi _ restavratori v. cincaZe.<br />

samxreT fasadis aRmosavleT nawilis da samx. aRmosavleT kuTxis<br />

aRdgena, aRmosavleT fasadis mimdebare samxreTis monakveTiT. cokoli,<br />

bazebi, pilastrebi, lilvebi, kapitelebi, TaRedebi, kedlis perangi,<br />

sarkmlebi, reliefuri gamosaxulebebi, lavgardanebi _ aRdga adgilze<br />

moZiebuli konstruqciuli detalebis da SemorCenili kvlebis mixedviT.<br />

aRdgenis procesSi gairkva, rom aRm. mklavis kedlebi 50sm-iT viwro da<br />

gansxvavebuli teqtonikuri agebulebis yofila, nagebobis danarCen<br />

kedlebTan SedarebiT, rac mis Semdegdroindelobaze unda miuTiTebdes.<br />

17


SurfebiT aseve dadginda cent. sakurTxevlis win, kuTxeebSi ori<br />

burjis baza, romlebic aseve mSeneblobis pirvel etaps ekuTvnoda.<br />

mSeneblobis meore etapze ki es bazebi gadauTliaT da rvawaxnaga<br />

burjebis magivrad aq sakurTxevliswina pilonebi aRumarTavT. aseve<br />

gamovlinda karg mdgomareobaSi myofi mZlavri saZirkvlebi, ramac<br />

daasabuTa, rom Senobis ngreva ganpirobebuli yofila gareSe<br />

faqtorebiT. Surfebis gaTxriT aseve ar dadasturda koSkis arseboba<br />

dasavleT fasadis samxreT kuTxeSi.<br />

1958-59ww. aRdga samxreTis karibWe _ restavratori v. cincaZe.<br />

karibWes daubrunda Tavdapirveli saxe. daiSala arasaTanado wyobiT<br />

amoSenebuli aRm. da dasavl. kedlebi, aRdga kedlis dekori da moxsna<br />

CuqurTmebSi Camjdari nalesobis da SeTeTrebis naSTebi. aseve daiSala<br />

misi frontoni da kamara, gamagrda betonis Semkravi saSualebiT da<br />

xelaxla aewyo (gamagrebiT samuSaoebs awarmoebda inJiner-konstruqtori<br />

d. lomaZe). karibWesTan erTad aRdga samxreT mklavis centraluri<br />

nawili samsarkmliani kompoziciiT da zemodan daedo sakonservacio<br />

fena.<br />

1960-iani wlebidan daiwyo taZris dasavleT monakveTis aRdgena. v. cincaZe<br />

Tavis angariSSi aRniSnavs: “samxreT-dasavleTis kuTxe afeTqebis Zalam<br />

gaglija (igulisxmeba taZris afeTqeba Turqebis mier 1691 w.). kuTxis<br />

qveda nawili, cokolidan zeviT-samiode metris simaRleze dauzianebeli<br />

aRmoCnda, Tu ar CavTliT sapire wyobas, romelic mogvianebiT unda iyos<br />

Camoclili. ngreva ufro zeviT gavrcelda. Camoingra dasavleTis<br />

fasadis marjvena nawilis TiTqmis mTeli simaRlis ori<br />

mesamedi.samxreTis fasadze ki Camoingra xuTTaRedis zeda nawili. TviT<br />

kedeli, patronikenis iatakis doneze gadatyda da Sveulidan 16-18 sm-iT<br />

gadmoixara. droTa ganmavlobaSi, gamofituli, Camocvenili da<br />

dakarguli iyo rogorc TaRnaris nawili, aseve sapire wyoba. ase rom, Tu<br />

dasavleTis fasadis aRniSnuli nawili srulebiT dakarguli iyo, aq,<br />

samxreTiT, kedlis zeda nawils jer kidev marTlac rom “suli kbiliT<br />

eWira”.<br />

proeqti iTvaliswinebda samxreT-dasavleTis kuTxis dakarguli nawilis<br />

aRdgenas. es aucilebeli piroba iyo upirvelesad imisaTvis, raTa<br />

gadagverCina 20-22 metris simaRleze damoukideblad ayudebuli<br />

dasavleTis fasadis didi nawili. mas davukavSirebdiT samxreTis<br />

xuTTaRedian kedels da SevkravdiT wyobaSi moTavsebuli rkina-betonis<br />

qamriT. es, Tavis mxriv, uzrunvelyofda rogorc samxreTis kedlis<br />

simtkices, aseve mis konservacias; rac Seexeba samxreTis kedlis zeda<br />

nawilis gadmoxras, saSiSi ar iqneboda, vinaidan kedels sawinaaRmdego<br />

mxridan sagrZnoblad didi masa unda mimateboda. amgvarad, proeqtiT<br />

ganxorcielebuli aRdgena-gamagrebiTi samuSaoebis Catarebis Sedegad,<br />

aRdgenili iqna rogorc am ubnis simtkice, ise nagebobis Tavdapirveli<br />

arqiteqtonikuri gadawyveta, romelic yvela, dRemde arsebul<br />

rekonstruqciaSi ar iyo sworad warmodgenili.<br />

18


dasavleTis fasadsa da Crdilo-dasavleTis kuTxeSi mdebare<br />

samsarTuliani sacxovrebeli koSkis aRdgenagamagreba,<br />

ZiriTadad, exeboda am koSkis saxuravis<br />

gamarTvas da dakarguli sapire an xuroTmoZRvrul<br />

formaTa ganmsazRvreli qvebis aRdgena-konservaciis<br />

samuSaoebs; dasavleTis fasadze ki koSkiT<br />

dafaruli nawilis dazianebuli qveda-narteqsis da<br />

zeda-patronikenis sarkmlebis aRdgeniT,<br />

vertikalurad CamoSlili nawilis Sekvras. rogorc<br />

avRniSneT, dasavleTi mklavis fasadis centraluri<br />

nawili, gavamagreT samxreT-dasavleTis kuTxeze Catarebuli samuSaoebis<br />

Sedegad. darCenili gvqonda Crdilo-dasavleTis kuTxeze SemorCenili<br />

karnizis Tavdapirveli mdebareobisa da misi struqturis aRdgena.<br />

adgilze <strong>kvlevis</strong> dros davrwmundiT, rom: kuTxe, romelzedac iyo<br />

gamagrebuli karnizi, ar iyo Tavdapirveli saxiT SemorCenili; misi<br />

wyobis rigebi areuli iyo, TviT kuTxe ki gamosuli _ Sveuli<br />

mimarTulebidan; rTuli profilis batiyela karnizi, rogorc amas Tla<br />

gvikarnaxebda, ar ido sworad; arc karnizis kuTxis Semklavebuli<br />

nawili iyo Tavis rigze gamarTuli da a.S. mogvixda Crdilo-dasavleTis<br />

kuTxis wyobis daSla da misi Tavdapirvels miaxlovebuli saxiT aRdgena,<br />

rac moxerxda karnizis nawilebis Seswavlisa da urTierTSepirispirebiT<br />

morgebiT. aviReT misi Sabloni, ris saSualebiTac davamzadeT da<br />

davawyveT axali, e.i. gavzardeT karnizis sigrZe. Seqmnili kexi taZris<br />

mklavebis zeda nawilis erTaderTi damafiqsirebeli adgilia da mas,<br />

rogorc saerTod nagebobis, ise mis calkeul xuroTmoZRvrul formaTa<br />

warmoCenisaTvis sagangebo mniSvneloba eniWeba.<br />

aRm-is fasadi danarCenTan SedarebiT yvelaze cudad iyo SemorCenili.<br />

afeTqebam gaglija misi qveda centraluri nawili, sadac 1930 wels<br />

damWeri kedeli Seuyudes. fasadis marjvena nawili, CrdiloeTis<br />

saTavsebis umetesi nawiliT, sruliad iyo gamqrali. marcxena-samxreTis<br />

saTavsebis mxolod mopirkeTebis ramdenime kvadri iyo adgilze<br />

SemorCenili. ase rom, aRmosavleTis fasadis, araTu xuroTmoZRvruli<br />

gadawyveta, aramed misi mzidavi kedlebis didi nawili da gansakuTrebiT<br />

centraluri, savsebiT ganadgurebuli iyo. fasadis SemorCenili<br />

fragmentebis Seswavlis Sedegad SesaZlebeli gaxda fasadis mxatvruli<br />

gadawyvetis sqemis aRdgena. mTavari, rac am fasadis aRdgenisas adrec<br />

ipyrobda mklevarTa yuradRebas, iyo sakurTxevlis sarkmeli.<br />

dRemde yvela arsebul rekonstruqciaze erTi didi<br />

sarkmelia gamoxatuli. adgilze<br />

Catarebuli <strong>kvlevis</strong> dros interierSi<br />

mosalodneli sarkmelis qveviT aRmoCnda<br />

ori qva, romlebsac zedapiruli<br />

damuSavebis garda, erTs, sarkmlisaTvis<br />

damaxasiaTebeli CaqanebiT damuSavebuli<br />

ori mrudi hqonda. qveda mrudi ufro<br />

didi, zeda ki SedarebiT mcire diametriT iyo<br />

amoWrili. meore qvas zedapiris garda erTi mrudi<br />

hqonda, romlis diametri pirveli qvis mcire mrudis<br />

diametrs imeorebda. am qvebidan aRebuli Sabloni<br />

19


zeviT darCenil wyobis qvebs SevuTavseT da gamoirkva, rom moZiebuli<br />

ori qva, samsarkmliani kompoziciidan iyo SemorCenili. pirveli qvis<br />

qveda mrudi maRali marcxena sarkmlisa iyo, zeda ki – mrgvali<br />

sarkmlisa, romelsac meore qvis mrudi SeuTavsda. amrigad, gairkva, rom<br />

sakurTxevelSi meore xuroTmoZRvarma sami sarkmlidan<br />

Sedgenili is kompozicia gaimeora, romelic adre, pirvel<br />

xuroTmoZRvars hqonda ukve samxreTisa da CrdiloeTis<br />

mklavebSi gakeTebuli. es faqti kidev ufro naTeli gaxda,<br />

rodesac daviwyeT 1930 wels amoyvanili kedlis nawil-nawil<br />

daSla da kedlis Tavdapirveli xuroTmoZRvruli saxis<br />

aRdgena. aRmoCnda, rom 1930 wels wyobaSi Tavdapirvel<br />

adgilze SemorCenili iyo samsarkmliani kompoziciis qveda,<br />

didi, marcxena sarkmlis moCarCoebidan S ornamentiani<br />

fragmenti.<br />

proqtiT gaTvaliswinebuli iyo aRmosavleTis fasadis CrdiloaRmosavleTis<br />

kuTxis aRdgena, orive sarTulis saTavsebis absidiT da<br />

konqiT. rogorc ki es samuSaoebi dasrulda, gadavediT CrdiloeTis<br />

fasadze.<br />

CrdiloeTs fasadis aRmosavleTisa da dasavleTis nawilis aRdgenagamagrebis<br />

samuSaoebi Sesatyvis fasadebze samuSaos warmoebis dros<br />

SevasruleT, saukuneTa manZilze mzrunveli xelis gareSe darCenili<br />

CrdiloeTis mklavi ukiduresad cud mdgomareobaSi iyo. mas suro<br />

Semoxveoda da mravali aTeuli wlebis ganmavlobaSi fesvebiT RrRnida<br />

da Slida kvadrebis SemakavSirebel xsnars. daZruli iyo sapire wyoba,<br />

pilastrebisa da TaRnaris lilvebi svetisTavebiT. ngreva zevidanac<br />

ulmoblad mimdinareobda. mklavis gadaxurva, saburavis sagebeli da<br />

karnizebi mTlianad dakarguli iyo. konqis triumfaluri TaRi<br />

Camovardnili, CamoSlili iyo konqis erTi mesamedi, suroSi gaxveuli<br />

danarCensac Camongreva emuqreboda.<br />

aRdgena gamagrebis proeqtiT gaTvaliswinebuli iyo: suros mocileba,<br />

mklavis damxurav konqis aRdgena, daZruli kvadrebis moxsna, gawmenda da<br />

kvlav Tavis adgilze dabruneba. es saqme metad Sromatevadi aRmoCnda,<br />

vinaidan igi mklavis mopirkeTebis did nawils Seexo.<br />

sagangebod gvinda SevniSnoT, rom, rodesac CrdiloeT<br />

mklavze aRdgena-gamagrebis samuSaoebi daviwyeT, konqis<br />

TaRis gawmendis dros, CrdiloeTi fasadis axlos,<br />

Camoyril nangrevebs, naSal xsnarsa da mcenareTa Soris<br />

aRmoCnda, zemoT ukve aRniSnuli, ramdenime molurjomwvane<br />

WiquriT daferili warweriani, kramiti. es kramiti<br />

Tavisi formiT karnizis zeda pirveli rigisaTvis aris<br />

sagangebod damzadebuli. povnis adgilis mdebareoba<br />

gvafiqrebinebs, rom igi aq gumbaTidan Camovardnis<br />

Sedegad unda iyos moxvedrili. warweraSi, rogorc<br />

vTqviT, bagrat III-is Svili – giorgia moxsenebuli, rac,<br />

Tavis mxriv, Zeglis cxovrebis mniSnelovan etapebze mogviTxrobs.<br />

20


amgvarad, 1970 wlisaTvis zogadi proeqtiT gaTvaliswinebuli yvela<br />

samuSao dazustda da dasrulda. Zeglis periferiuli kedlebis<br />

restavraciis dasrulebis Semdeg, ferweruli suraTis mqone Zeglis<br />

nangrevebi gadaiqca ruinirebul arqiteqturul nagebobad. es gansazRvra<br />

exeboda Zeglis garegan saxes, sadac Tavdapirveli saxiT Semonaxuli iyo<br />

mdidari dekoraciuli morTuloba, didi raodenobis mxatvruli<br />

detalebiT. interierSi ki, Cangreulia sivrcobriv formaTa Semqmneli<br />

yvela elementi: gumbaTis damWeri boZebi, svetebi da TaR-kamarebi,<br />

sivrcis gamyofi kedlebi da, bolos, TviT gumbaTic; e.i. gamqralia<br />

Sinagani sivrcis agebulebis ideac ki da sivrciTi formebis<br />

damokidebuleba nagebobis garegan masebTan da fasadebis dekorTan.<br />

1972 wels saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis meTodur sabWos<br />

movaxseneT Zeglis interierSi nawilobrivi aRdgeniTi samuSaoebis<br />

Catarebis aucileblobis Sesaxeb. sabWom moiwona es winadadeba da miiRo<br />

gadawyvetileba misi ganxorcielebis Sesaxeb. SevudeqiT proeqtis<br />

Sedgenas, romlis mTavar ideas warmoadgens Zeglze, interierSi,<br />

SemorCenili elementebis nawilobrivi aRdgeniT, Tavdapirveli sivrcis<br />

gamomJRavneba im zomamde, rom aRdgenilma nawilma nagebobis interieris<br />

mxatvruli arsis aRqmis saSualeba mogvces. am dros darCenili detalebi<br />

moTavsdeboda maTs Tavdapirvel adgilze. saWiroebis SemTxvevaSi,<br />

ZeglisaTvis esTetikuri funqciebis dabrunebis SesaZlebloba<br />

dasaSvebadaa miCneuli italiis “restavratorTa qartiaSic”.<br />

<strong>bagratis</strong> taZris interieris<br />

warmosadgenad ZiriTad aqcents iZlevian<br />

gumbaTqveSa boZebi, romelTa bazebi<br />

darCenilia adgilze. SemorCenilia<br />

agreTve maTi kapitelebi. oTxi boZidan<br />

Cven erTi, Crdilo-aRmosavleTis,<br />

aRvadgineT mTel simaRleze. sxva boZebi<br />

da svetebi avamaRleT sxvadasxva<br />

simaRleze, rogorc es interieris sivrcis<br />

warmoCenisaTvis miviCnieT saWirod. 1979w. maisiT daTariRebuli proeqti<br />

zeviT aRniSnuli samuSaoebis gagrZelebas iTvaliswinebs da eyrdnoba<br />

1978w. 9 ivnisis, Zeglze samecniero sabWos mier miRebul dadgenilebas.<br />

“vinaidan arsebobs yvela monacemi sakurTxevlis konqis aRsadgenad,<br />

konqi aRdges ise, rom misi CrdiloeTis nawili bemis CrdiloeTis<br />

kedliT daukavSirdes gumbaTqveSa Crdilo-aRmosavleTis boZs, rac<br />

uzrunvelyofs Crdilo-aRmosavleTis boZisa da kuTxis simtkices”. amave<br />

sxdomis oqmSi gaTvaliswinebulia sxva, mcire samuSaoTa Catareba.<br />

proeqti iTvaliswinebs agreTve<br />

sakurTxevlis win SerCenil, feradi<br />

xsnariT Sesrulebuli “mozaikuri”<br />

iatakis dacvas. iataki unda mTlianad<br />

gaTavisufldes mis dasacavad dayrili<br />

miwisgan. mozaika unda aRdges gamagrdes<br />

da momzaddes saCveneblad. naleqebisagan<br />

dasacavad gaTvaliswinebulia liTonis<br />

konstruqciaze minis safaris mowyoba.<br />

21


wvimis wyali gadayvanili iqneba RariT. amave RariT moxdeba<br />

sakurTxevelSi dagrovili naleqebis gayvana interieris gareT. 1979 wliT<br />

daTariRebuli proeqtiT gaTvaliswinebuli samuSaoebi dasasruls<br />

uaxlovdeba.<br />

aRniSnuli proeqtis ganmartebiT baraTSi naTqvamia: am samuSaos<br />

“SesrulebiT damTavrdeba TviT taZris restavracia, Zeglis mecnieruli<br />

dacvis Semdegi etapi ki iTvaliswinebs 1833 wels dangreul dasavleTis<br />

karibWis aRdgenas”.<br />

1985 wels v. cincaZis xelmZRvanelobiT restavratorTa jgufma (iv.<br />

gremelaSvili, d. berbiWaSvili i. banZelaZe) daiwyo samxreT mklavis<br />

frontonis da satriumfo TaRis aRdgena. aRdgenas am SemTxvevaSic win<br />

uswrebda SemorCenili konstruqciuli nawilebis safuZvliani kvleva.<br />

amave dros daiwyo mudmivmoqmedi arqeologiuri gaTxrebi (1984w.) da<br />

taZris teritoriis ganTavisufleba zedmeti nagebobebisgan. am saqmeTa<br />

wamomwyebi da mxarSi mdgomi iyo quTaisis maSindeli xelmZRvaneli mamuka<br />

aslanikaSvili. 1986w. dasrulda samxreT mklavis aRdgena da dadga<br />

dasavleT karibWis aRdgenis jeri. vaxtang cincaZe Tavis statiaSi<br />

gvauwyebs:<br />

`dasavleTis karibWis naSTebis adgilze<br />

Catarebulma kvlevam, misi arqiteqturuli<br />

da ornamentuli fragmentebis aRricxvaazomvam<br />

da Seswavlam dagvarwmuna, rom XIX<br />

s. 30-ian wlebSi Sesrulebuli Cernecovis<br />

Canaxati, karibWis sakmaod zust suraTs<br />

iZleva. Cernecovis dros karibWes bevrgan<br />

aklda sapire wyoba; dangreuli iyo<br />

samxreTis kedeli, Camocvenili iyo<br />

karnizebi, Camoqceuli Cans suraTze gumbaTi<br />

da gadaxurva, rasac mowmobs zevidan Camosuli SuqiT ganaTebuli<br />

gumbaTis afra da SigniT Camocvenili didi raodenobis qvebi.<br />

dasavleTis karibWis aRsadgenad yvela saWiro monacemi<br />

aRmoCnda: gumbaTis damWeri TaRebis profilebi, am TaRebis<br />

mimarTuleba, maTi quslebis adgilebi da gvirgvinis agebis<br />

konstruqcia. amas garda, adgilze darCenilia svetebis bazebi,<br />

svetebi svetisTavebiT, taZris dasavleTis fasadze Semonaxulia<br />

pilastrebi, TaRebis quslebi, kedlebze ki SemorCenilia TaRebis<br />

anabeWdebi. yvela aman ganapiroba karibWis aRdgenis saWiro da<br />

SesaZlebeli sizuste.<br />

mniSnelovani faqtia isic, rom dasavleTisa da samxr. karibWeTa<br />

teqtonika identuria; ufro metic, Sesrulebis manera da mxatvruli<br />

Semoqmedebis alRo imdenad axlosaa erTmaneTTan, rom SegviZlia erTi<br />

ostatis xelic ki vivaraudoT. dasavleTisa ufro metad paradulia, xom<br />

ar aris es SemkveTis surviliT gansazRvruli? Cven vfiqrobT, rom es ase<br />

unda iyos~.<br />

22


dasavleTi karibWe Tavdapirveli saxiT aRdga 1992w. v. cincaZesTan erTad<br />

mis aRdgenaze muSaobda restavratori iv. gremelaSvili. zemoT moyvanili<br />

teqsti daibeWda Tbilisis samxatvro akademiis samecniero Sromebis 1985<br />

wlis krebulSi. amis Semdeg sicocxlis ukanasknel dRemde prof. v.<br />

cincaZe muSaobda monografiaze <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>. Seasrula taZris<br />

interieris dasavleTi nawilis patronikenis aRdgenis proeqti, romlis<br />

ganxorcieleba aRar dascalda da mowafeebs dautova anderZad.<br />

samSeneblo fenebi:<br />

I _ etapi X-XIss-s mijna, taZris ZiriTadi moculobis ageba<br />

aRmosavleT mklavis da gumbaTis garda;<br />

II _ etapi XIs-is dasawyisi, taZris aRmosavleT mklavis gadakeTeba<br />

da gumbaTis ageba;<br />

III etapi _ XIs-is I meoTxedi, Crdilo-dasavleT koSkis da<br />

garSemosavlelis ageba.<br />

23


taZris ngrevis, dazianebis da aRdgenis dasuraTebuli<br />

nusxa<br />

1691w. _ denTiT aafeTqes Turqebma (am dros Camoingra gumbaTi).<br />

` ... gamovidnen cixidam osmalni da Semusres quTaTisis eklesia yovlad<br />

wmidisa, did Suenierad gebuli ...~ ix. bibl. 26.<br />

1770w. _ zarbaznis yumbarebiT daangria rusma generalma totlebenma (am<br />

dros unda iyos mTlianad Camongreuli taZris zeda nawilebi).<br />

`quTaTisis cixes rusebma zarbaznebis srola dauwyes mwvane yvavilaTgan<br />

... rusebi zarbazans da yumbaras esrodnen cixes dReSi aszed metsa ...~<br />

_ioane xucesis dRiuri, ix. bibl. 14.<br />

samrevlo eklesiad gadakeTebuli karibWe<br />

1820-iani ww. _ rusulma saeklesio mmarTvelobam samxreTis karibWe<br />

daagrZela da gadaakeTa samrevlo eklesiad (gaxsnes karibWis aRmos. da<br />

dasavl. kedlebi da aRm-dan miadges sakurTxevlis absidi, xolo<br />

das-dan _ axali saTavsi. samxreTis samTaRedi ki amoaSenes da mTeli es<br />

nageboba SeaTeTres ix. bibl. 24;<br />

1830-iani ww. _ vinaidan dazianebuli kedlebidan qvebi cvivoda axlad<br />

gadakeTebul samxreTis eklesiis saxuravze, rusulma saeklesio<br />

mmarTvelobam, kerZod imereTis arqiepiskoposma sofronma gadawyvita am<br />

kedlebis dangreva, magram sabednierod es ZviradRirebuli samuSao ver<br />

ganaxorcieles, ix. bibl. 24.<br />

1833w. _ Camoingra dasavleTis karibWe;<br />

912-13 ww. _ quTaisis sazogadoebam moawesriga galavni, ix. bibl. 11, gv. 50.<br />

XIXs. me-2 nax. _ taZris qvebi gamoiyeneba skolis da sacxovrebeli<br />

saxlebis mSeneblobisaTvis, ix. bibl. 11, gv. 49.<br />

1930w. _ aRmosavleT fasadis Sua nawilis gamagrebis mizniT, qvis wyobis<br />

axali kedliT amoaSenes aRmos. mklavis SuaSi garRveuli kedeli da<br />

Sekres samxreT-dasavleTis gaglejili kuTxe. imave dros Crdilo<br />

kedlis remontisas amoaSenes samkveTlos sarkmeli da mcire zomis<br />

filebiT Semoses, Crdilo fasadis aRm. nawili. samuSao Caatara<br />

`rionhesma~. aRdgena uxarisxod Catarda, Tumca am samuSaoebma Zegli<br />

faqtobrivad gadaarCina dangrevas.<br />

24


XIX s. 1930 w.<br />

Crdilo fasadi samxreTis karibWe aRdgenamde<br />

1939-41ww. samxreTis karibWeze moixsna XIXs-is danamatebi da arasaTanado<br />

wyobiT amoSenda karibWis aRm. da dasavl. kedlebi. gaixsna aseve<br />

samxreTis samTaRedi.<br />

araswori meTodologiiT aRdgenili samxreTis karibWe<br />

25


taZris aRdgena-SekeTeba dafuZnebuli sarestavracio meTodologiaze<br />

daiwyo 1950-ian wlebSi, arqiteqt-restavratori. v. cincaZe.<br />

1952-54ww. aRdgena-gamagrebis I etapi.<br />

_ restavratori v. cincaZe.<br />

samxreT fasadis aRmosavleT nawilis da samx. aRmosavleT kuTxis<br />

aRdgena, aRmosavleT fasadis mimdebare samxreTis monakveTiT.<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

cokoli, bazebi, pilastrebi, lilvebi, kapitelebi, TaRedebi, kedlis<br />

perangi, sarkmlebi, reliefuri gamosaxulebebi, lavgardanebi _ aRdga<br />

adgilze moZiebuli konstruqciuli detalebis da SemorCenili kvlebis<br />

mixedviT.<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

26


1958-59ww. aRdgena-gamagrebis II etapi.<br />

aRdga samxreTis karibWe.<br />

_ restavratori - v. cincaZe, konstruqtori - d. lomaZe;<br />

karibWes daubrunda Tavdapirveli<br />

saxe. daiSala arasaTanado wyobiT<br />

amoSenebuli aRm. da dasavl. kedlebi,<br />

aRdga kedlis dekori da moxsna<br />

CuqurTmebSi Camjdari nalesobis da<br />

SeTeTrebis naSTebi. aseve daiSala<br />

misi frontoni da kamara, gamagrda<br />

betonis Semkravi saSualebiT da<br />

xelaxla aewyo (gamagrebiT samuSaoebs<br />

awarmoebda inJiner-konstruqtori d.<br />

lomaZe). aseve aRdga samxreT mklavis<br />

centraluri nawili.<br />

v. cincaZe<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

27


1960-iani ww. aRdgena-gamagrebis III etapi.<br />

samx. dasavleT kuTxe aRdga da rkina-betonis qamriT daukavSirda, aseve<br />

aRdgenil dasavleT fasadis samxreT nawils.<br />

_ restavratori - v. cincaZe<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

amgvarad Seikra taZris samxreT-dasavleTis monakveTi da gamoikveTa<br />

nagebobis arqiteqtonika;<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

aRdga aseve dasavleT mklavis xuTTaRedi.<br />

28


1960-iani ww. – aRdga dasavleT mklavis frontoni<br />

_ restavrat. v. cincaZe;<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

aRdga aseve Crd. dasavleTis samsarTuliani koSki.<br />

29


f a s a d i<br />

i n t e r i e r i<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

bolos taZris dasavleT mklavma, aRdgenis Semdeg amgvari saxe miiRo.<br />

30


1960-iani ww. aRdgena-gamagrebis IV etapi.<br />

aRmos. fasadis sruli aRdgena, centraluri<br />

samsarkmliani kompoziciiT.<br />

– restavrat. v. cincaZe.<br />

XIX s. 1930 iani ww. remonti<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg aRdgenis Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

31


1960-iani ww. – aRdgena-gamagrebis V etapi.<br />

Crd. mklavis aRdgena fasadis da interieris mxridan<br />

– restavrat. v. cincaZe;<br />

aRdgenamde, XIX s. aRdgenis Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg 1930w. remonti aRdg. Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg warweriani antefiqsebi<br />

mklavis saxuravidan<br />

32


1974 w. – aRdgena-gamagrebis V etapi.<br />

Crd. aRm. gumbaTqveSa burjis aRdgena da misi TaRiT dakavSireba<br />

Crd. absidTan. danarCeni sami svetis sxvadasxva simaRleze aRdgena.<br />

– restavrat. v. cincaZe;<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

mozaikuri iatakis aRdgena<br />

sakurTxevelis win<br />

33


1979 w. – aRm. mklavis konqis aRdgena da Crd. bemis dakavSireba Crd. aRm.<br />

gumbaTqveSa burjTan. Mmozaikuri iatakis aRdgena sakurTxevelis win.<br />

– restavrat. v. cincaZe;<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

1985 w. – samx. mklavis Tavdapirveli saxiT aRdgena;<br />

– restavrat. v. cincaZe;<br />

aRdgenamde aRdgenis Semdeg<br />

34


1994 w. – aRdgena-gamagrebis bolo etapi<br />

dasavleT karibWis Tavdapirveli saxiT aRdgena.<br />

_ restavratorebi: v. cincaZe, iv. gremelaSvili<br />

XIX s. 30-ian wlebSi Sesrulebuli Cernecovis Canaxati, karibWis sakmaod<br />

zust suraTs iZleva. garda amisa, dasavleTis karibWis aRsadgenad yvela<br />

saWiro monacemi aRmoCnda: gumbaTis damWeri TaRebis profilebi, am<br />

TaRebis mimarTuleba, maTi quslebis adgilebi da gvirgvinis agebis<br />

konstruqcia. amas garda, adgilze darCenilia svetebis bazebi, svetebi<br />

svetisTavebiT. taZris dasavleTis fasadze Semonaxulia pilastrebi,<br />

TaRebis quslebi, kedlebze ki SemorCenilia TaRebis anabeWdebi. yvela<br />

aman ganapiroba karibWis aRdgenis saWiro da SesaZlebeli sizuste.<br />

Cernecovis Canaxati 1833w. aRdgenamde<br />

karibWis sveti<br />

aRdgenis procesSi aRdgenis Semdeg<br />

35


nagebobis aRnusxvis da Seswavlis istoria<br />

XX s-de<br />

1650 w. – aRweres aleqsi ievlevma da nikifore tolCanovma (ruseTis<br />

xelmwifis elCebi saqarTveloSi). maT aRniSnuli aqvT, rom taZars<br />

dasavleT nawilSi hqonda hatronikeni, xolo gumbaTi iyo 16 waxnagiani,<br />

ix. bibl. 9.<br />

1737 w._ timoTe gabaSvilma Seadgina<br />

imereTis ruka sadac aRniSnilia quTaisi<br />

da <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> (quTaTeli<br />

mitropoliti, diplomati da mogzauri);<br />

am rukaze gamosaxulia uqimerionis cixe,<br />

galavanSi moqceul nagebobebianad da<br />

<strong>bagratis</strong> gumbaTiani <strong>taZari</strong>, soboris<br />

eklesiis saxelwodebiT. rionis marcxena<br />

napirze ori eklesia da sacxovrebeli<br />

saxlebia datanili. ufro maRla ki<br />

gelaTis monasteria. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> aq<br />

dauzianeblad aris gamosaxuli. igi ki,<br />

am droisTvis ukve afeTqebuli iyo<br />

Turqebis mier _ 1691w. Tumca SesaZloa<br />

gumbaTi mas nawilobriv mainc hqonda<br />

SemorCenili, ix. bibl. 15.<br />

1772 w. – aRwera iohan giuldenStedtma (germaneli naturalisti da<br />

mogzauri), ix. bibl. 6.<br />

1824 w. – Jak fransua gambas wignSi<br />

daculia taZris Canaxati (frangi<br />

konsuli TbilisSi), ix. bibl. 5.<br />

1830 w. – rusma mxatvarma n. g. Cernecovma<br />

Seqmna taZris dasavleT fasadis Canaxati<br />

dasavleT karibWiTurT, ix. bibl. 45., il. 81.<br />

1833 w. – aRwera da anazomebi gaakeTa<br />

diubua de monperem (Sveicarieli<br />

mecnieri da mogzauri). mis wignSi<br />

gamoqveynebulia taZris gegma,<br />

TariRiani warwera da xedebi, aRmos.<br />

fasadis sruli grafikuli<br />

aRdgeniT, gumbaTianad, ix. bibl. 40.<br />

36


1847 w. – aRwera da warwerebi gamoikvlia mari brosem (frangi<br />

qarTvelologi). mis wignSi gamoqveynebulia taZris gegma da ornamentuli<br />

detalebi, ix. bibl. 37.<br />

1875 w. – italielma mxatvarma ludvig premacim Seasrula taZris<br />

Canaxati;<br />

1888 w. – <strong>taZari</strong> Seiswavla da anazomebi gaakeTa a. m. pavlinovma (rusi<br />

arqiteqtori). mis wignSi gamoqveynebulia taZris gegma, Wrilebi da<br />

fasadebi grafikuli rekonstruqciiT, ix. bibl. 43.<br />

XIX s. II nax. – <strong>bagratis</strong> taZris fotofiqsacia ermakovis mier.<br />

XX saukune<br />

1911 w. – siZveleTa mkvlevarma s. gorgaZem gamosca pirveli qarTuli<br />

wigni <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb, ix. bibl. 7.<br />

1925 w. – g. CubinaSvilis statia <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb, ix. bibl. 35.¹<br />

1926 w. – g. CubinaSvilma da n. severovma moinaxules <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, ix.<br />

bibl. 45., gv. 100.<br />

A<br />

1937-39 ww. – Catarda taZris azomva – arqit. n.severovi, ix. bibl. 45, gv. 91.<br />

1942 w. – n. severis statia <strong>bagratis</strong> taZris restavraciaze, ix. bibl. 45.<br />

1951 w. – daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris nangrevebis srulyofili Seswavla,<br />

gaiwminda <strong>taZari</strong>. Catarda srulyofili arqeologiuri azomva _<br />

restavrat.<br />

v. cincaZe (monawileobdnen: arqit. m. dvali, T. kandelaki, d. morbedaZe,<br />

arqeolog. b. ramiSvili, da g. masxaraSvili), ix. bibl. 47, gv. 112.<br />

1951 w. – Catarda saamSeneblo masalis petrografiuli analizi, ix. bibl.<br />

47. A gv. 112<br />

1951 w. – gaiTxara Surfebi, ix. bibl. 47, gv.112.<br />

1950-iani ww. – daiwyo sarestavracio samuSaoebi¹ (restavrat. v. cincaZe);<br />

1959 w. – gamoqveynda n. severovis statia taZris restavraciaze, ix. bibl.<br />

45.<br />

1959 w. – gamoqveynda v. cincaZis statia restavraciaze, ix. bibl. 47, gv.<br />

112.<br />

1960-70 ww. – grZeldeba taZris Seswavla da sarestavracio samuSaoebi<br />

(restavrat. v. cincaZe);<br />

1980 w. _ v. silogavas statia <strong>bagratis</strong> taZris warwerebze, ix. bibl. 22 da<br />

23 ;<br />

37


1980-ian ww. – daiwyo taZris mimdebare teritoriis Seswavla da misi<br />

ganTavisufleba zedmeti nagebobebisagan;<br />

1984 w. – daiwyo mudmivmoqmedi arqeologiuri eqspedicia;<br />

1992 w. – dasavleT karibWis restavraciiT dasrulda <strong>bagratis</strong> taZris<br />

Seswavlis da aRdgena-gamagrebis ZiriTadi etapi (restavrat. v. cincaZe);<br />

1994 w. _ daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris grafikuli rekonstruqciis proeqtis<br />

Sedgena (restavratorebi: iv. gremelaSvili, i. banZelaZe da d. jinWaraZe);<br />

2003 w. _ daiwyo <strong>bagratis</strong> taZris srulyofili Seswavla, grafikuli<br />

rekonstruqciis proeqtis saboloo saxis Sedgena da ~<strong>bagratis</strong> taZris<br />

mecnieruli dacvis koncefciis~ Camoyalibeba;<br />

2003 – 2007ww. _ Catarda arqeologiuri gaTxrebi, ris Sedegadac taZris<br />

interierSi gamovlinda adrindel nagebobaTa saZirkvelebis naSTebi,<br />

romelTa samSeneblo fenebi arqeologiuri masaliT IV _ VIII ss-iT<br />

TariRdeba;<br />

2008 w. daiwyo taZris reabilitaciis proeqtis Sedgena (arqiteqtorTa da<br />

xelovnebaTncodneTa jgufi. xelmZRvaneli arqiteqtor-restavratori iv.<br />

gremelaSvili);<br />

amJamad dasrulebulia proeqtis I etapi. Cveni mizani iyo srulyofili<br />

saarqivo-bibliografiuli da aqamde warmoebuli istoriularqiteqturuli<br />

kvlevebis srulyofili masalis mopoveba, raTa am<br />

masalebis da naturaSi <strong>kvlevis</strong> analizis safuZvelze SevimuSaoT<br />

rekomendaciebi.<br />

38


winaswari rekomendaciebi<br />

taZris SemorCenili nawilebis Tavdapirveli saxis dasadgenad unda<br />

gairkves Tu ra utyuari monacemebi SegviZlia movipovoT taZris<br />

SemorCenil kedlebze arsebuli da Camocvenili arqiteqturuli<br />

detalebis saSualebiT da ra unda dadgindes proporciuli analizisa<br />

da analogiebis moSveliebiT.<br />

masala saSualebas iZleva dadgindes taZris fasadebis, interieris,<br />

kamarebis da gumbaTis (sarkmelTa raodenoba) garkveuli sasimaRlo<br />

doneebi da struqtura. xerxdeba taZris gadaxurvis da gumbaTis TiTqmis<br />

yvela kvanZis da dekoris srulad dadgena, xolo misi Tavdapirveli<br />

saxis srulad warmodgena mindobilia proporciul analizsa da<br />

analogiebze.<br />

pirvel rigSi unda dadgindes reabilitaciis meTodi. meTodis dadgena<br />

bevrad iqneba damokidebuli nagebobis arsebul monacemebze.<br />

mniSvnelovania, rom taZris reabilitacia ganxorcieldes etapobrivad da<br />

SemuSavdes reabilitaciis procesis sruli programa da mosazrebebi<br />

proeqtirebisa da aRdgeniTi samuSaoebis Tanamimdevrobaze.<br />

unda gaanalizdes taZris kedlebze arsebuli da Zirs Camocvenili<br />

arqiteqturuli kvanZebisa da detalebis naturaSi <strong>kvlevis</strong> Sedegebi<br />

saarqivo masalebTan erTian konteqstSi da da gakeTdes Sesabamisi<br />

daskvnebi taZris aRsadgeni nawilebis konstruqciul detalebisa da<br />

sivrculi masebis ganTavsebis adgilis, maTi sasimaRlo doneebis, formis<br />

da mxatvruli saxis Sesaxeb.<br />

aucileblad unda gamoswordes xarvezebi. Ddabrundes taZris Sesabamis<br />

adgilze gvian moZiebuli arqiteqturuli detalebi da moixsnas<br />

rkinabetoniT amoyvanili burjebi.<br />

Catarebul samuSaoTa angariSebis da dokumenturi masalis Senaxvis<br />

adgili da bibliografia ix. qvemoT.<br />

39


arsebuli dokumentacia da bibliografia<br />

pasportebi:<br />

#15 _ <strong>bagratis</strong> kompleqsi, 2 furceli danarTiT, m. abaSiZe, 1992w.<br />

#16 _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, O3 furceli danarTiT, m. abaSiZem, 1992w.<br />

teqsturi masala: saqaRalde _ ##82,83<br />

sainJinro daskvna, RuduSauri, 1955w;<br />

quTaisis Zeglebis aRwera, boWoriZe, 1934w;<br />

pr. dasabuTeba, lomaZe, 1954w.<br />

grafikuli masala<br />

quTaisis topogegma<br />

t-2 #2793, T kobaxiZe, kalkebi_69, niqabaZe, 1956w.<br />

K<br />

<strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, akvareli<br />

#370, n. severovi, 1938w.;<br />

taZris anazomebi:<br />

saq. _ 14, #214-215, Wrilebi samxreTis da CrdiloeTis, n. severovi, 1937w.<br />

VII-3, #1975-1976, v. cincaZe, 1951w.;<br />

#2266-2275, v. cincaZe, 1953w.<br />

kalkebi_69, (inaxeba v. cincaZis pirad arqivSi)<br />

VII-3, #7791-7792, n. zazuniSvili, 1978w.<br />

Kkr. 7793, n. gelaSvili, 1978w.<br />

Crd. minaSeni, samxreT karibWe, kroki XXI;<br />

Kkalkebi_69, anazomis kalkebi.<br />

Pproeqtebi:<br />

X-6, #764-765, galumovi, 1940w.;<br />

IX-4, #4590, (rkinis karebi), g. WeiSvili, 1955w.<br />

X-6, #4741-4745, v. cincaZe, 1956w;<br />

#4756-4761, v. cincaZe, 1956w;<br />

X-6, #6447, (4 kalka), lomouri, 1958w;<br />

X-6, #6672, v. cincaZe, 1974w;<br />

X-6, #7801-7802, n. zazuniSvili, 1978w.<br />

Crd. minaSeni, samx. Sesasvleli (kalkebi);<br />

X-6, #4329-4334, 4395, (Sablonebi), v. cincaZe, 1959w;<br />

X-6, #4869-4869 a , 4870, (Sabloni) Crd. karibWe v. cincaZe, 1965w;<br />

X-6, #5221, (Sablonebi) v. cincaZe, 1966w;<br />

X-6, #5306,5330, 5499, (Sablonebi), v. cincaZe, 1967w;<br />

X-6, #5500, (Sabloni) v. cincaZe, 1968w;<br />

X-6, #3352, (galavani) v. cincaZe, 1956w.<br />

inaxeba saqarTvelos kulturis, ZeglTa dacvisa da sportis<br />

saministrosTan arsebul sainformacio sammarTvelos arqivSi.<br />

taZris anazomebi:<br />

inaxeboda g. CubinaSvilis sax. qaruli xelovnebis istoriis institutis<br />

arqivSi. ganadgurda Senobis xanZris dros 1991w.<br />

40


fotofiqsacia<br />

Eermakovis koleqciidan<br />

#869-872;<br />

##46323-46338/794<br />

taZris saerTo xedebi da detalebi:<br />

##832-872/51-54, foto i. gilgendorfis _ 1939w.;<br />

##873-931/54, foto n. CubinaSvilis _ 1948w.;<br />

restavraciamde<br />

##10099-10135/418-419, foto bartiSevskis _ 1951w.<br />

restavraciis dros<br />

##11720-11741/466, foto bartiSevskis _ 1952w.<br />

##13752-13757/502, foto bartiSevskis _ 1954w.<br />

##12790-12793/489, foto Simanskis _ 1951w.<br />

##17534-17542/548, foto Simanskis _ 1956w.<br />

##11743-11784/467, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />

##11785-11795, foto s. xandamirovis _ 1952w.<br />

##11796-11831, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />

##13310-13369/495, foto v. cincaZis _ 1952w.<br />

samxreT karibWe<br />

##17192-172008/544, foto v. cincaZis _ 1956w.<br />

restavraciis dros<br />

##14415-14449/510, foto v. cincaZis _ 1954w.<br />

##21137-21142/584, foto v. cincaZis _ 1954w.<br />

##21143-21179/584, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />

##14991-14998/517, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />

##14999-15020/517, foto g. masxaraSvili _ 1955w.<br />

restavraciis Semdeg<br />

##15845-15851/526, foto v. cincaZis _ 1955w.<br />

##21180-21185/584, foto v. cincaZis _ 1959w.<br />

##21186-21236/584, foto v. cincaZis _ 1960w<br />

##21237-21254/584, foto v. cincaZis _ 1961w<br />

##21255-21289/584, foto v. cincaZis _ 1962w<br />

##21290-21296/585, foto m. dvali _<br />

##21297-21336/585, foto i. zenko _ 1966w.<br />

##30256-30269/671, foto i. pinaevi _ 1971w.<br />

##32428-32433/688, foto ir. zenko _ 1973w.<br />

##36169-36202/720, foto ir. zenko _ 1974w.<br />

##49893/818, foto g. asaTiani _ 1970w.<br />

restavraciis dros<br />

##58691-58716/873, foto i. zenko _ 1985w.<br />

##61487-61538/891, foto i. zenko _ 1986w.<br />

restavraciis Semdeg<br />

##70937-79943/950, foto i. zenko _ 1990w.<br />

samreklo restavraciis Semdeg<br />

##64577-64584/909, foto i. zenko _ 1987w.<br />

samxreT karibWe<br />

##52771-52866/836, foto il zenko _ 1983w.<br />

inaxeba saqarTvelos kulturis, ZeglTa dacvisa da sportis<br />

saministrosTan arsebul sainformacio sammarTvelos arqivSi.<br />

fotoebi g. CubinaSvili, `Архитектура Кахетий ~, Tb., 1959w.<br />

41


i b l i o g r a f i a<br />

2. i. banZelaZe _ sigrZis sazomi erTeuli da nagebobis gegmis dakvalvis<br />

xerxebi Zvel saqarTveloSi, Tbilisis samxatvro akademiis Sromebis<br />

krebuli, Tb., 1988w. gv.70.<br />

3. v. beriZe _ gumbaTiani arqiteqturis aspeqtebi, XI-XIIIss., Tb., 1976w.<br />

4. g. boWoriZe _ imereTis istoriuli Zeglebi, Tb., 1995w. gv. 125.<br />

5. gamba, Jak fransua - mogzauroba samxreT ruseTSi, kerZod<br />

amierkavkasiaSi,, frang. Targmna mzia mgalobliSvilma, Tb., 1987w. gv132.<br />

6. g. gelaSvili - giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi, t. I, Tb.,<br />

1962, gv. 139-141.<br />

7. s. gorgaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, istoriul-arqeologiuri aRwera, tf.,<br />

1911w.<br />

8. davTari quTaisis saydris gamosavali begarisa _ 1578w .aRwerilia Tu<br />

vis ra marTebda <strong>bagratis</strong> taZris sasargeblod.<br />

9. al. ievlevis 1650-1652ww. imereTis samefoSi elCobis saangariSo<br />

aRweriloba, rusuli teqsti da qarTuli Targmani gamosacemad<br />

moamzadaAiase cincaZem, Tb., 1969w. gv.136.<br />

10. italieli mogzaurebi saqarTveloSi - iosafa barbaro da ambrozio<br />

kontarini, `moambe~, 1894, #11, gv.51.<br />

11. krebuli _ statiebi bagratze, quTaisi:<br />

omar lanCava - aietidan bagratamde;<br />

nodar janberiZe - oSkidan <strong>bagratis</strong> taZramde;<br />

guram gabunia - aTasi wlis win;<br />

vaxtang beriZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>;<br />

Tamaz naTiZe - xelovnebaTmcodne vaxtang cincaZe;<br />

petre vaWriZe, mixeil nikoleiSvili - <strong>bagratis</strong> taZris istoriidan;<br />

nanuli cxvediani - bagrati da Tanamedroveoba;<br />

12. a. lamberti _ samegrelos aRwera, Tb., 1938w.<br />

13.1 o. lanCava _ arqeologiuri gaTxrebi quTaisSi, `Zeglis megobari~<br />

#4, 1986w. gv. 36;<br />

13. o. lanCava _ uqimerionis cixe<br />

14. S. lomsaZe _ gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan,<br />

axalcixuri qronikebi, Tb., 1973w. gv. 129.<br />

15. el. metreveli _ timoTe gabaSvilis mimosvla, Tb., 1956w. gv.086.<br />

16. h. mosuliSvili _ <strong>bagratis</strong> kompoziciis kanonzomierebani, `Zeglis<br />

megobari~ .#52 1979w.<br />

17. mosuliSvili _ qarTuli Zeglebis struqtura, Tb., 1983w. (<strong>bagratis</strong><br />

<strong>taZari</strong>s proporciebi).<br />

18. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #1 _ publicistur - liriuli<br />

statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />

fondSi.<br />

19. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #2 _ publicistur - liriuli<br />

statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />

fondSi.<br />

20. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #3 _ publicistur - liriuli<br />

statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />

fondSi.<br />

42


21. Jurn. <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, 1994w. #4 _ publicistur - liriuli<br />

statiebi <strong>bagratis</strong> taZris Sesaxeb da Senatanebis sia <strong>bagratis</strong> taZris<br />

fondSi.<br />

sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqis uwmidesisa da unetaresis<br />

Uilia meoris sityva Tqmuli quTaisSi, <strong>bagratis</strong> taZrisa da misi<br />

kompleqsis aRorZinebis fondis dafuZnebisas, Ubedoba dRes _ 1994w. 15<br />

ianvars.<br />

22. v. silogava _ dasavleT saqarTvelos warwerebi, nakv.I (IX_XIIIss.)<br />

qarTuli lapidaruli warwerebis korpusi II, Tb.,<br />

1980w.<br />

23. v. silogava _ epigrafikuli masala <strong>bagratis</strong> taZridan da misi<br />

midamoebis arqeologiuri gaTxrebidan, quTaisis universitetis moambe,<br />

1995 #4. gv.55.<br />

24. s. c. s. a. _ fondi 489, saqme # 3 072.<br />

25. qarTlis cxovreba _ t.I, Tb., 1955w., gv. 281.<br />

26. qarTlis cxovreba _ t. IV, Tb., 1973w. gv. 761, 854.<br />

27. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, albomi, Tb., 1964w. ( qarTul,<br />

rusul da inglisur enebze, naxazebi da fotoebi).<br />

28. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, `Zeglis megobari~ #1 1964w.<br />

29. v. cincaZe _ <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong> quTaisSi, g. CubinaSvilis saxelobis<br />

qarTuli xelovnebis istoriis institutis XIX sesia, 25. 06. 1993w.<br />

Tezisebi.<br />

30. v. cincaZe _ zogierTi sakiTxi mecnieruli dacvisa (bagrati,<br />

Telovani, kabeni), g. CubinaSvilis saxelobis qarTuli xelovnebis<br />

istoriis institutis VII sesia, 15. 06. 1953w. Tezisebi.<br />

31. v. cincaZe _ quTaisis Zveli qalaqi da <strong>bagratis</strong> <strong>taZari</strong>, Zveli<br />

qarTuli arqiteqtura, samxatvro akademiis Sromebis krebuli, 1985w.<br />

31.1 v. cincaZe _ quTaisis Zveli qalaqis SesawavlisaTvis, `Zeglis<br />

megobari~ 1986w. #4, gv. 42 ;<br />

32. `Zveli saqarTvelo~ _ t. IV, tf., 1914 - 1915ww. ganyof. III, gv. 1-72.<br />

33. a. SaniZe _ qarTuli orTografiis istoriidan, `droSa~, 10, 1967. gv. 15.<br />

34. d. CakvetaZe _ Zegli uqimerionze, Tb., 1954, gv. 17,28.<br />

35. g. CubinaSvili _ qarTuli xuroTmoZRvreba saSualo saukuneebSi da<br />

misi sami mTavari kaTedrali, iv. javaxiSvilisadmi miZRvnili krebuli<br />

`arili~, 1925w. gv. 107-126.<br />

36. iv. javaxiSvili _ Jurnali `promeTe~ 1918w. #1.GG<br />

37. M. Brosset - Rapports sur un voyage archeologique...XII, SPB., 1851, p.55.<br />

38. J. F. Gamba - Voyage dans la Russie meridionale fait depuis 1820 gusquen 1824 fait par<br />

le chevalier Gamba. wigns darTuli aqvs 1824w. taZris Canaxati.<br />

39. F. Dubois de montpereux - Voyage autcur du Caucase..., t.I, Paris, 1839, p.418.<br />

40. F. Dubois de montpereux - Atlas, serie d`architectur, ou IIIe serie, Neuchatel en Suisse,<br />

1840, tab. XII _ XVII.<br />

41. Ф. Дюбуа де Монпере - Путешествие вкруг Кавказа, I, пер. сфранц. Н. А. Данкевич-<br />

Пущиной, c. 5.<br />

42. А. Муравьев - Грузия и Армения, ч. 3. СПБ., 1848, с. 129.<br />

43. А. Павлинов - Кутаиский собор, "Материалы по Археологии Кавказа", III, М.<br />

1893г.стр.30.<br />

44. М. Полиевктов - Посольство стольника Толчанова и дьяка Иевлева в Имеретию<br />

1650-1652, Тб., 1926, стр. 151.<br />

45. Н. Северов - Опит реконструкции Кутаиского храма Баграта, `qarTuli<br />

xelovneba~ #5. 1955w. gv. 91.П<br />

43


46. М. Селезнёв - Руководство к познанию Кавказа, кн. 2, СПБ., 1847, с.72-74.<br />

47. В. Цинцадзе - Краткий отчот по консервации храма баграта, `qarTuli<br />

xelovneba~ #5. 1955w. gv. 111.<br />

48. В. Цинцадзе<br />

Р. Меписашвили - Кутаиси, Гелати, Гегути, Тб., 1977.<br />

49. А. Хаханов - Сванские рукописные Евангелия, МАК,ЧIX, 1904, c. 32.<br />

50. Г. Чубинашвили - Грузинская средневековая архитектура и три ее величайщих<br />

кафедрала , "Вопросы истории искусства", т. I . Тб., 1970.<br />

51. Г. Чубинашвили - Из историй средневекового искусства Грузий, М., 1990, gv. 34.<br />

52. А. Шанидзе - Новооткрытый алфавит кавказских албанцев , `enimkis moambe~, IV,<br />

1938, gv.24.<br />

xelovnebaTmcodne _ gia WaniSvili<br />

30.09.08<br />

44

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!