ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD
ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD
ISTORIJA NA MAKEDONSKIOT NAROD
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>ISTORIJA</strong><br />
<strong>NA</strong> <strong>MAKEDONSKIOT</strong> <strong>NA</strong>ROD<br />
1
INSTITUTE OF <strong>NA</strong>TIO<strong>NA</strong>L HISTORY<br />
HISTORY<br />
OF THE MACEDONIAN PEOPLE<br />
SKOPJE 2008<br />
2
INSTITUT ZA <strong>NA</strong>CIO<strong>NA</strong>L<strong>NA</strong> <strong>ISTORIJA</strong><br />
<strong>ISTORIJA</strong><br />
<strong>NA</strong> <strong>MAKEDONSKIOT</strong> <strong>NA</strong>ROD<br />
SKOPJE 2008<br />
3
Urednik:<br />
prof. d-r Todor ^epreganov<br />
Avtori:<br />
prof. d-r Aneta [ukarova<br />
prof. d-r Mitko B. Panov<br />
prof. d-r Dragi \orgiev<br />
prof. d-r Krste Bitovski<br />
akad. Ivan Katarxiev<br />
prof. d-r Van~e Stoj~ev<br />
prof. d-r Novica Veljanovski<br />
prof. d-r Todor ^epreganov<br />
4
MAKEDONIJA<br />
VO PRAISTORISKO VREME<br />
Na teritorija na Makedonija e evidentiran aktiven `ivot u{te<br />
od najranite etapi na ~ovekovata praistorija. Klimata, geomorfologijata<br />
i drugite prirodni faktori na celata teritorija na Makedonija<br />
preduslovile organizirano `iveewe i sozdavawe razli~ni kulturi,<br />
~ija evolucija se odvivala kontinuirano od prvite zemjodelski<br />
zaednici do krajot na `eleznoto vreme. Arheolo{ko-antropolo{kite<br />
istra`uvawa na artefaktite od prvite naselbi vo Makedonija pretstavuvaat<br />
bazi~ni soznanija bez koi ne mo`e da se objasnat potekloto<br />
na podocne`nite populacii nitu, pak, istorisko-kulturnite vlijanija<br />
i dvi`ewa.<br />
Teritorijata na Makedonija se nao|a vo sredi{teto na balkanskite<br />
prirodni soobra}ajnici i gi povrzuva dvete golemi kulturni<br />
sferi: egejskata i anadolskata, kako `ari{ta na najstarite zemjodelsko-sto~arski<br />
zaednici, so vnatre{niot del na Balkanot i so Sredna<br />
Evropa. Posebna uloga vo toj pogled imaat prirodnite pati{ta po<br />
dol`inata na re~nite dolini; dolinata na Vardar, koja se nadovrzuva<br />
na dolinata na Morava, ovozmo`uva kontakti pome|u egejskiot svet i<br />
Panonija, a Strume{nica, preku dolniot tek na Struma, gi povrzuva<br />
jugoisto~na Trakija so predniot del na Mala Azija, dodeka dolinata<br />
na Drim so ju`noto jadransko krajbre`je. Golemo vlijanie imaat i<br />
pati{tata na planinskite prevoi na masivite okolu Ohridsko-prespanskiot<br />
region, koi go povrzuvaat ovoj region so kulturite vo Albanija,<br />
i Male{evskite i Osogovskite Planini koi, pak, ja povrzuvaat<br />
Makedonija so sredniot tek na Struma i so centralna Bugarija.<br />
Paleontolo{kite istra`uvawa gi otkrivaat podatocite za `ivotot<br />
vo paleolitot i mezolitot, posebno vo Pelagonija, vo okolina-<br />
5
ta na Veles, vo pe{terata Makarovec vo kawonot na rekata Babuna i<br />
vo [tipskiot region, kade {to se otkrieni materijalni naodi na<br />
prvite oru`ja i orudija od koska i od kamen (orudija od kamen vo<br />
oblik na klin na ~ovekot-lovec; vo grobniot naod vo [tipsko,<br />
pronajden e skelet na ~ovek, ~ija starost se datira okolu 9.000 g. pred<br />
n.e.). Artefaktite od mezolitskiot period (me|u 10.000 i 5.000 g. pred<br />
n.e.) – sekiri, ~ekani, kremeni no`iwa, kamewa za to~ewe, ~ukala,<br />
avani, igli, koskeni i rogovi dleta svedo~at za prvite zemjodelskosto~arski<br />
zaednici.<br />
Kartata na arheolo{kite nao|ali{ta poka`uva postoewe na<br />
okolu 160 neolitski nao|ali{ta (vo periodot od okolu 5.300 – 3.200 g.<br />
pred n.e.), glavno naselbi smesteni vo plodnite poliwa, po re~nite<br />
dolini i na planinskite podno`ja na Pelagoniskata, Skopskata,<br />
Kumanovskata, Strumi~kata, Radovi{kata i Polo{kata Kotlina,<br />
kako i vo Ov~epolsko-bregalni~kiot region i vo Ohridskiot basen.<br />
Vo isto~na Makedonija e karakteristi~na t.n. Anzebegovo-vr{ni~kata<br />
grupa, spored eponimnite naselbi i docnoneolitskata kultura<br />
nare~ena Angelci-Zelenikovo. Vo pove}eslojnite naselbi se domuvalo<br />
vo drveni `iveali{ta so ~etvrtesta ili pravoagolna osnova, so<br />
dvovoden pokriv, prema~kani so kal i bojadisani so bela ili so crvena<br />
boja, ponekoga{ ukrasuvani so plasti~ni ornamenti; vo sekoja ku}a<br />
imalo pe~ka, ogni{te, poretko i kulten objekt (Tumba Maxari). Podatocite<br />
od Tumba Maxari (Skopska Kotlina) uka`uvaat na gusto izgradeni<br />
ku}i, grupirani okolu zaedni~ko svetili{te i so podednakva<br />
orientacija. Vo Ohridskiot region naselbite imaat poinakov izgled;<br />
imeno, ima nakolni `iveali{ta, koi se analogii na kulturite od Jadranskata<br />
zona.<br />
Se pretpostavuva deka `itelite na pradrevna Makedonija se zanimavale<br />
so zemjodelstvo (odgleduvale `ita i me{unkasti rastenija),<br />
so sto~arstvo (ovci, kozi, sviwi i goveda), no i so lov i ribolov. Izrabotkata<br />
na kerami~ki sadovi ve}e ne bila samo za doma{na sekojdnevna<br />
upotreba (vo raniot neolit toa se grubo izraboteni sadovi, monohromni<br />
ili vo crvena boja, ukrasuvani so ornamenti i geometriski<br />
motivi vo bela boja – amfori i zaobleni dlaboki panici) tuku se<br />
obrnuvalo vnimanie i na likovno-estetskiot izraz (oblicite stanuvaat<br />
poraznovidni, so pogolemi dimenzii, vr~vi, }up~iwa, amfori,<br />
pehari na visoka konusna nogarka, slikana keramika so temnokafeavi<br />
geometriski figuri), a kultnata keramika se izrabotuvala vo zanaet-<br />
~iski rabotilnici. Me|u religisko-kultnite artefakti dominantno<br />
6
o`estvoto e bo`icata na plodnosta – Golemata Majka, pretstavena vo<br />
terakotna skulptura na `ensko telo, koe vo dolniot del preminuva vo<br />
oblik na ku}a; ovaa edinstvena srednoneolitska pretstava na bo`estvo<br />
od Skopskata Kotlina e za{titnik na domot i semejstvoto; se po~ituvale<br />
i kultot na ognot, doma{nite `ivotni, kultot na umreniot,<br />
site povrzani so razni religiozni obredi vo svetili{tata.<br />
Docniot neolit e vreme koga zapo~nale krupni op{testveni<br />
promeni, predizvikani od demografskite razdvi`uvawa na populaciite<br />
od sosednite oblasti.<br />
Preminot od kameno vo metalno doba, poznat kako eneolit (od<br />
krajot na IV milenium pred n.e.) e povrzan so golemite migracii, predizvikani<br />
od dvi`ewata na stepsko-nomadskite indoevropski narodi,<br />
koi se naseluvale na Balkanskiot Poluostrov i se asimilirale so<br />
avtohtonoto naselenie, {to dovelo do novi praistoriski etno-kulturni<br />
celini so specifi~na materijalna kultura, za koi ima golem broj<br />
arheolo{ki potvrdi. Poradi intenzivnoto koristewe i obrabotkata<br />
na bakarot, ovoj period e poznat kako bakarno vreme. Od bakarot se<br />
izrabotuvale nakit, oru`je i orudija, so {to se razvila trgovijata.<br />
Lu|eto od ovoj period se zanimavale so zemjodelstvo, sto~arstvo i lov.<br />
Karakteristi~na e regionalnata kulturna grupa [uplevec – Bakarno<br />
Gumno od Pelagonija, povrzana so lokalitetite vo Kumanovskata Kotlina<br />
(Nagori~ane) i vo Isto~nobregalni~kata Dolina; registrirani<br />
se eneolitski naselbi na Skopsko Kale, vo Pelagonija, vo Ohridskoprespanskiot<br />
basen i vo Ko~anskiot region. Naselbite bile gradeni<br />
prete`no na povisoki platoa – tumbi, prirodno za{titeni; isklu~ok<br />
se nakolnite `iveali{ta na Ohridskoto Ezero.<br />
Otkrienite artefakti na sitna plastika govorat za bogatata duhovnost<br />
na ovaa kulturna grupa i vo religiozna smisla: zoomorfni<br />
figuri, `enski i ma{ki pretstavi od Burli~evo, mala kerami~ka figura<br />
na ma{ko torzo vo sede~ka polo`ba od Govrlevo (kraj Skopje),<br />
poznata kako „Adam od Makedonija“, `enski statuetki vo sede~ka forma<br />
od Crnobuki i od Bakarno Gumno, kamen skiptar od [uplevec (potvrda<br />
za indoevropskoto poteklo na naselenieto), bakarni sekiri so<br />
se~ivo i kru`en otvor (Vrani{ta, Kravari, Prilepsko); tuka spa|a i<br />
nakitot izraboten od {kolki, modelirani belegzii i pe~ati, {to<br />
uka`uva na komunikaciite so narodite na Mediteranot.<br />
Bronzenoto doba vo Egejot i vo Makedonija zapo~nalo porano<br />
otkolku vo oblastite severno od niv. Podatoci od ovoj period ima najmnogu<br />
vo Pelagoniskata Kotlina (pred i do 1900 g. pred n.e.), izrazeni<br />
7
preku kulturnata grupa nare~ena Armenohori. Arheolo{kite naodi<br />
od ovaa kulturna grupa se sli~ni so naodite od pove}e nao|ali{ta vo<br />
Egejska Makedonija, a posebno so onie pronajdeni vo dolinata na Vardar<br />
i vo okolinata na Solun. Posebna sli~nost na ovie naodi, preku<br />
oblicite na peharite so dve i na ~a{ite so edna dr`alka, se otkriva<br />
so naodite od Albanija. Ovie grupi gi povrzuva i grubata siva keramika,<br />
kako i na~inot na nejzinoto ukrasuvawe. Spored naodite na orudijata<br />
i oru`jata, lu|eto se zanimavale so zemjodelstvo, sto~arstvo, lov,<br />
no i so zanaet~istvo (grn~arstvo, predewe, tkaewe). Naselbite bile<br />
pogolemi, izgradeni vrz prethodnite eneolitski naselbi; otkrieni se<br />
i tragi od nekropoli so izgoreni pokojnici, a vo Varo{ kaj Prilep<br />
ima nekropola nadvor od naselbata, so grobovi-cisti, ogradeni i pokrieni<br />
so kameni plo~i.<br />
Od ranoto bronzeno vreme vo Makedonija e pronajdena megalitska<br />
opservatorija, nare~ena Kokino (kaj Staro Nagori~ane, Kumanovsko);<br />
opservatorijata, sozdadena od vulkanski karpi, gi ozna~uva mestata<br />
od kade izgrevaat Sonceto i Mese~inata vo periodite na kratkodnevica,<br />
ramnodnevica i dolgodnevica. Kokino pretstavuva svetili{te<br />
od koe se sledele dvi`ewata na nebesnite tela za da se sozdade<br />
religiozen kalendar za odreduvawe na denovite za ritualni obredi;<br />
opservatorijata gi opredeluvala i denovite za izvr{uvawe na sezonskite<br />
raboti vo zemjodelstvoto i sto~arstvoto.<br />
Posebno mesto vo ovoj period ima obrabotkata na bronzata, t.n.<br />
„makedonska bronza“ (fibuli, |erdani, brazletni, visulki, bronzeni<br />
sat~iwa vo forma na bokal so ra~ka), pronajdena vo arheolo{kite lokaliteti<br />
vo seloto Patele kaj Ostrovskoto Ezero, Vardino vo dolniot<br />
tek na Vardar, vo Radawe, vo nekropolata Suva Reka kaj Gevgelija,<br />
vo Pelagonija i vo Ohridskiot region.<br />
Za ovoj period se karakteristi~ni trgovskite vrski so mikenskiot<br />
svet i so jugot voop{to, na trasata Tesalija – Halijakmon (Bistrica)<br />
– Pelagonija – Polog – Ibar, ili patot Pletvar – Vardar; za<br />
toa svedo~i i pronajdeniot mikenski me~ vo Tetovo.<br />
Na jugozapadniot del od centralniot Balkanski Poluostrov, od<br />
bronzeniot period do `eleznoto vreme, postoi kontinuitet na edna<br />
zna~ajna etni~ka populacija – Brigi. Starite avtori smetaat deka<br />
Brigite se najstariot narod na svetot. Spored arheolo{kite, onomasti~kite,<br />
lingvisti~kite i istoriskite istra`uvawa, Brigite migrirale<br />
i se naselile vo Mala Azija pod imeto Frigi (prvite migracioni<br />
branovi se okolu 1500/1504 g. pred n.e. i traat do 800/700 g. pred n.e.);<br />
8
pomalite etni~ki grupi {to ostanale na teritorija na Makedonija, vo<br />
anti~kiot period se asimilirale so anti~kite Makedonci, Pajoncite,<br />
Dasaretite, Edonite, Migdoncite i so drugi etnosi.<br />
Indoevropskiot na~in na pogrebuvawe pod mogili i, voop{to,<br />
materijalnata kultura (karakteristi~nite sadovi – bokali so dve dr-<br />
`alki) uka`uvaat na prisustvo na brigiska populacija vo Ohridskiot<br />
region, vo Pelagonija, isto~no od dolniot tek na Vardar, potoa vo<br />
severozapadna dene{na Grcija, vo Epir, kako i vo centralna, jugoisto~na<br />
i ju`na Albanija. No, spored interdisciplinarnite istra`uvawa,<br />
vo bronzeniot period imalo op{ta povrzanost na kulturite od<br />
Karpatite do Jadranot i do Pelagonija; vo ovoj {irok geografski<br />
areal vleguvaat i oblastite na centralniot Balkan, od Pomoravjeto i<br />
od Povardarieto.<br />
Arheolo{kite istra`uvawa na bronzenoto pa s¢ do `eleznoto<br />
vreme otkrivaat nekropoli na teritorijata {to bila naselena od<br />
pajonska populacija; Pajoncite, kako stara populacija, pretstavuvaat<br />
alka {to go povrzuva Balkansko-dolnopodunavskiot kompleks so Dolna<br />
Makedonija. Vo Skopskiot region (Dolno Sowe) i na lokalitetot<br />
Bolnica – Prilep se otkrieni grobovi-cisti so skeletno pogrebuvawe<br />
vo zgr~ena polo`ba, so grobni naodi na kerami~ki sadovi i kamena<br />
jabol~ica od bronzen me~. Ovaa etni~ka zaednica go naseluvala ju`niot<br />
del od centralniot Balkan: Homer pee za „krivolakite Pajonci“<br />
od „{irokiot Aksij“, a spored Herodot, ovie plemiwa bile naseleni<br />
vo blizina na Pangej, rekata Strimon i Prasijadskoto Ezero; Tukidid,<br />
pak, niv gi locira vo oblasta zapadno od Pela, s¢ do moreto.<br />
Vo XIII vek pred n.e. Balkanskiot Poluostrov bil zafaten so<br />
novi branovi nemiri i preseluvawa (t.n. „egejska preselba“), koi so<br />
sebe nosele novi kulturni elementi, so {to zapo~nala `eleznata epoha.<br />
Za ovoj period e zna~ajno vlijanieto na kulturite {to nastanuvale<br />
na Mediteranot, no i kulturata od karpatsko-podunavskiot prostor<br />
kade {to, pred krajot na IX vek pred n.e., zapo~nala da se raspa|a kulturata<br />
na `arnite poliwa. Kako potvrda za pristignuvaweto na ovie<br />
nomadski ili polunomadski plemiwa od ruskite stepi, koi vo branovi<br />
se dvi`ele kon Balkanot, se artefaktite vo keramika so `igosani<br />
ornamenti i so inkrustacija; ovie naodi se povrzuvaat i so naodite na<br />
Pont, kako i so formiraweto na stilot basarabi {to go opfa}a prostorot<br />
od Crno More do Vojvodina, so golemo vlijanie na zapad i vo<br />
Makedonija. Interesna e pojavata na kowska oprema i na noviot vid<br />
oru`je (sekiri, labrisi, kopja, streli i nova forma na me~ od `elezo,<br />
9
{titovi). Vo nekropolata kaj Trebeni{te (Ohridsko) se pronajdeni<br />
golem broj naodi (od VII vek pred n.e., s¢ do krajot na IV vek pred n.e.).<br />
Spored luksuznite materijalni naodi (zlatni pogrebni maski, zlatni<br />
sandali, narakvici, zlaten i srebren nakit, masivni bronzeni krateri,<br />
srebreni pehari i ritoni, bronzeni {lemovi i drugi kultni predmeti),<br />
ovie grobovi se nare~eni „kne`evski grobovi“, za{to o~igledno<br />
im pripa|aat na pokojnici od plemenskata aristokratija; vakvi<br />
naodi ima i vo nekropolata Sindos, blizu Solun i vo halkidi~ko-dolnopovardarskiot<br />
prostor.<br />
Ovoj period zavr{uva vo VIII vek pred n.e. so formiraweto na<br />
posebnite etni~ki zaednici so specifi~en istorisko-kulturen razvitok.<br />
So intenzivna primena na `elezoto za izrabotka na orudija i<br />
oru`ja nastanala promena vo materijalnata kultura koja, pak, povlekla<br />
promeni vo op{testvenata struktura; imeno, socijalnata i ekonomskata<br />
polo`ba se promenila, a so steknuvaweto bogatstvo na eden del<br />
od naselenieto do{lo do negovo klasno raslojuvawe. Vo tekot na postaroto<br />
`elezno vreme se sozdale prvite rodovski i plemenski zaednici<br />
vo koi, so koncentracijata na ekonomskata i politi~kata mo} kaj<br />
plemenskata aristokratija, se sozdale vladetelskata klasa, dr`avite<br />
i dr`avnite ureduvawa i nastanale naslednite monarhii i dinastii<br />
na anti~ka Makedonija.<br />
10
11<br />
MAKEDONIJA<br />
VO STARIOT SVET<br />
1. Istorisko-geografskite granici na anti~ka Makedonija<br />
(najstarite zapisi za Makedonija)<br />
Prvite zapisi za istorijata na Makedonija e epot na Homer Ilijada,<br />
vo koj se pee za „krivolakite Pajonci“ od „{irokiot Aksij“ i za<br />
najstarite toponimi Pierija i Ematija (Emathos). Imeto Ematija e<br />
potisnato od imeto Makedonija, ~ie postaro ime bilo Maketa i Makedon,<br />
zabele`ano kaj poetot Hesiod, koj vo Teogonija go opredeluva<br />
Makedon kako sin na Zevs i na Tija. Etimologijata na imeto Makedonija,<br />
najverojatno, poteknuva od supstratniot sloj na izumrenite balkanski<br />
jazici od indoevropsko poteklo.<br />
Spored geografskite karakteristiki, anti~ka Makedonija go<br />
opfa}ala severoisto~niot del od Balkanskiot Poluostrov; anti~kite<br />
avtori ja opi{uvaat kako planinska zemja so golem broj reki, bogati<br />
poliwa, {umi, ezera i rudni bogatstva. Skoro site makedonski reki<br />
(Vardar, Struma) se vlevaat vo Egejskoto More. Po dolinite na rekite<br />
ima golem broj ezera: Bolbe, Ludija, Kostursko Ezero, Malo i Golemo<br />
Prespansko Ezero i Lihnidsko Ezero. Plodnite poliwa ovozmo`uvale<br />
razvoj na zemjodelstvoto, gradinarstvoto i lozarstvoto; nadaleku<br />
bile poznati smokvite, lozjata i maslinkite. Bogatstvoto od gusti<br />
{umi na Makedonija £ ovozmo`uvalo da stane glaven izvoznik na najkvalitetno<br />
drvo i smola za izgradba na korabi na Mediteranot. Rudnite<br />
bogatstva pridonesuvale za brzo ekonomsko jaknewe na dr`avata;<br />
nao|ali{ta na zlato i srebro imalo isto~no od Aksios, vo blizina na<br />
Strimon na planinata Pangej, kaj ezeroto Prasijada i kaj mestoto<br />
Daton. Seto ova ovozmo`uvalo Makedonija da stekne stopanska nezavisnost.
Geografskata, etni~kata i jazi~nata granica pome|u makedonskata<br />
i helenskata teritorija na jug ja iscrtuvale planinata Olimp,<br />
rekata Penej (Peneijos, Pen~a) i bregot na Egejskoto More; na<br />
jugozapad granicata se dvi`ela do planinata Pind – trome|a pome|u<br />
Makedonija, Epir i Tesalija; zapadnata granica prodol`uvala po<br />
planinite od [arplaninskiot masiv (Jablanica, Korab, De{at), s¢ do<br />
planinata Skard ([ar Planina) – trome|a me|u Makedonija, Ilirija i<br />
Dardanija; severnata granica se spu{tala po padinite na planinata<br />
Jakupica, pominuvala me|u dene{nite gradovi Skopje i Veles i po<br />
rekata P~iwa izleguvala na Osogovskite Planini, s¢ do planinata<br />
Rila; na istok granicata odela od planinata Pirin do ustieto na<br />
rekata Nest (den. Mesta) vo Egejskoto More.<br />
Jadroto na makedonskata dr`ava od kade se {irele dr`avnite<br />
granici, spored Herodot, bila oblasta Ludija (pome|u rekite Ludija i<br />
Aksij). Anti~kite avtori primorska Makedonija ja narekuvaat Dolna<br />
Makedonija, a vnatre{niot planinski del – Gorna Makedonija. Dolna<br />
Makedonija go opfa}ala centralniot del na Makedonija i se prostirala<br />
me|u rekite Halijakmon (Bistrica) i Aksij (Vardar), kako i po<br />
dolnite tekovi na Strimon i Nest, so oblastite: Pierija, Botiaja,<br />
Almopija, Amfaksitida, Migdonija, Anatemunt, Botika, Krusida, Bisaltija,<br />
Krestonija, Pierida, Edonida i Eordaja. Gorna Makedonija go<br />
opfa}ala vnatre{niot del, prete`no planinski predeli so oblastite:<br />
Timfaja, Paravaja, Elimeja, Dasaretida, Orestida, Linkestida,<br />
Pelagonija, Deriop, Pajonija, Parorbelija, Sintika i Odomantika.<br />
Makedonskite vladeteli gi spoile ovie oblasti vo edinstvena makedonska<br />
dr`ava.<br />
Ovaa podelba gi pretstavuva geografsko-etni~kite i istoriskite<br />
sodr`ini na teritorijata na anti~ka Makedonija, no voedno ja<br />
pretstavuva i politi~kata granica na anti~kata makedonska dr`ava.<br />
Kaj anti~kite avtori, istoriografi, geografi, logografi, biografi,<br />
so vekovi se poso~uva na ovie geografsko-topografski i istoriskoetni~ki<br />
opredelbi, koi stanuvaat del od anti~kata dr`ava Makedonija.<br />
2. Etnogenezata na anti~kite Makedonci<br />
Anti~kite Makedonci se paleobalkanska populacija od indoevropsko<br />
poteklo. Kako poseben etnos se formirale vo VIII vek pr.<br />
12
n.e., od populacii koi u{te vo III milenium go naselile centralnobalkanskiot<br />
prostor. Kon krajot na III i vo po~etokot na II milenium pr.<br />
n.e., koga se slu~ile najgolemite dvi`ewa i preselbi vo evroaziskiot<br />
prostor, nastanal proces na „evropeizacija“ na populaciite na Balkanot.<br />
Centralnobalkanskata regija, poto~no, nejziniot jugozapaden del<br />
bil naselen so prastara brigiskata etni~ka zaednica (Brigite go<br />
naseluvale prostorot od planinata Pangej isto~no od Aksij do centralniot,<br />
jugoisto~niot i ju`niot del od dene{niot albanski prostor,<br />
Epir, Ohridskiot region i Pelagonija). Anti~kite avtori Brigite<br />
gi smetaat za najstar narod na svetot (Herodot) i za izumiteli na<br />
golem broj ve{tini (obrabotka na metali, kovewe pari, izum na trkaloto,<br />
koristewe `ito, sirinks – muzikata na Marsij).<br />
Arheolo{kite, istoriskite, onomasti~kite i lingvisti~kite<br />
istra`uvawa ja poka`uvaat etnografskata i jazi~nata povrzanost na<br />
Brigite so anti~kite Makedonci. Vo etnogenezata na Makedoncite<br />
vlegle pove}e etnosi {to `iveele vo teritorijata na anti~ka Makedonija:<br />
Brigi, Pajonci, Pelagonci, Linkesti, Engelanci, Dasareti,<br />
Oresti, Eordajci, Elimei, Botiajci, Pierijci, Almopi, Migdonci,<br />
Krestonci, Bisalti, Edonci i drugi pomali etnosi.<br />
Od VIII vek pr. n.e. zapo~nal procesot na obedinuvawe na makedonskite<br />
plemiwa vo edinstvena dr`ava na anti~kite Makedonci pod<br />
vlasta na makedonskite carevi od dinastijata Argeadi. Dr`avata zapo~nala<br />
da se {iri od teritoriite pome|u r. Aksij (Vardar), r. Ludija<br />
(Moglenica) i r. Halijakmon (Bistrica), svojot najgolem obem go<br />
dostignala za vreme na Filip II (359–336), a za vreme na Aleksandar III<br />
Makedonski (336–323) dobila svetski razmeri, ne samo so voenata i<br />
ekonomskata mo} tuku i spored civilizaciskoto zna~ewe od istoriska<br />
va`nost (vo globalisti~ka smisla do denes).<br />
Anti~kite izvori svedo~at za posebnosta i drugosta na anti~kite<br />
Makedonci nasprema drugite sosedni etnosi – Heleni, Trakijci,<br />
Iliri, Mezi; posebnosta i drugosta na anti~kite Makedonci vo odnos<br />
na Helenite najdobro se sogleduva vo dr`avnoto ureduvawe (anti~kite<br />
politikolozi pi{uvaat za makedonskata basileja bez koja Makedoncite<br />
„ne mo`at da `iveat“) – monarhija so nasleden vladetel i so dr`avni<br />
institucii koi vladeat spored „makedonski zakoni“; potoa, zabele-<br />
`ani se posebni makedonski obi~ai, obredi (svadbeni obredi), sve~enosti<br />
posveteni na makedonskite bo`estva (bahi, klodonki i mimalonki,<br />
menadi), mitovi za makedonskata carska dinastija (Karan,<br />
Temen, Makedon, Mida), makedonski kultovi (kult na vodata – Bedi,<br />
13
kult na sonceto, kult na ku~eto), kultovi na makedonski bo`estva<br />
(Bah, Sabazij, Zeirene, Herakle, Orfej, Muzi), a posvedo~en e i<br />
poseben makedonski jazik.<br />
3. Jazikot na anti~kite Makedonci<br />
Iako ima mnogubrojni potvrdi kaj anti~kite avtori za posebniot<br />
makedonski jazik, dosega oficijalno se objaveni okolu 150 makedonski<br />
glosi koi uka`uvaat deka makedonskiot jazik e indoevropski, sroden<br />
so brigiskiot jazik. Na primer, Plutarh (vo Aleksandar Makedonski)<br />
svedo~i za postoeweto na samosvoen jazik na Makedoncite: Aleksandar<br />
na makedonski jazik gi povikuva svoite {titonosci; ili, vojnicite<br />
go pozdravuvaat na makedonski jazik vojskovoditelot Evmen. Upotrebata<br />
na makedonskiot jazik e posvedo~ena i so eden zapis na egipetski<br />
papirus, koj se odnesuva na pratenikot Ksenij, koj zboruval makedonski.<br />
Za razlikite me|u makedonskiot i starogr~kiot jazik i za razli~nite<br />
obi~ai svedo~i i onoj del od istorijata na Kurtij Ruf vo koj<br />
Aleksandar prekorno mu se obra}a na vojskovoditelot Filota i go<br />
pra{uva dali na sudeweto pred Makedoncite }e im se obrati na<br />
makedonski jazik; Filota se opravduva deka tamu, pokraj Makedonci,<br />
prisutni se i mnogu drugi, koi polesno }e go razberat jazikot so<br />
koj{to se slu`i i Aleksandar (tuka misli na starogr~kiot jazik –<br />
koine, razbirliv ne samo za Makedoncite koi „se slu`at“ so nego iako<br />
ne im e maj~in jazik tuku i za narodite vo Persija); sepak, Aleksandar<br />
go osuduva Filota deka se „gnasi od maj~iniot jazik“ i deka e otu|en i<br />
od makedonskite obi~ai i od makedonskiot jazik.<br />
O~igledno koine (artificielen jazik, sli~en na ati~kiot) stanal<br />
svetski kni`even jazik, koj prodol`il da se upotrebuva vo kni-<br />
`evnosta na Rimskata Republika, a podocna i vo Rimskoto i vo Romejskoto<br />
Carstvo. Ovoj jazik se upotrebuval na makedonskiot dvor od<br />
pragmati~ni pri~ini, za da se olesni trgovskata, politi~kata i kulturnata<br />
komunikacija pome|u narodite na Stariot svet.<br />
Site helenski i rimski avtori, vsu{nost, Makedoncite gi pretstavuvaat<br />
kako poseben etnos, razli~en i tu| nasprema Helenite, so<br />
poinakov mentalitet, jazik i obi~ai. Naj~esto Makedoncite se pretstaveni<br />
kako „barbari“ i neprijateli na Helenite. I pokraj voenopoliti~kite<br />
sudiri, me|u Makedoncite i helenskite polisi imalo<br />
14
ogati trgovskite i kulturnite vrski, koi sozdavale su{tinski sosema<br />
nova epoha so civilizaciski pridobivki vo svetski ramki.<br />
4. Religijata na anti~kite Makedonci<br />
Drevnomakedonskite kultovi i mitovi ja odrazuvaat duhovnata<br />
kultura na anti~kite Makedonci. Drevnite kultovi i mitovi na anti~kite<br />
Makedonci, kako del od kultnata mitologija na anti~kite narodi<br />
{to ja naseluvale balkanskata teritorija, imale silno vlijanie<br />
i vrz helenskata misteriska i religiska stvarnost. Vo gr~kite i<br />
latinskite kni`evni zapisi makedonskite bo`estva, spored svoite<br />
atributi, dobivaat razli~ni interpretacii; imeno, helenskite i rimskite<br />
avtori gi predavaat makedonskite bo`estva so helenski i latinski<br />
ekvivalenti. Toa se slu~uva zatoa {to anti~kite Makedonci svojata<br />
religiozna sodr`ina ja zasnovale vrz kolektivnata memorija i narodnata<br />
tradicija taka {to za da se otkrie avtenti~nosta na ovaa<br />
duhovnost e neophodna metodata na analogija i sporedba so mitologiskite<br />
pretstavi na drugite indoevropski narodi i od indoevropskoto<br />
nasledstvo.<br />
Svetiot grad na Makedoncite – Dion vo Pierija pretstavuval<br />
centar na verskiot i kulturniot `ivot; od vremeto na Arhelaj I vo<br />
Dion se vospostavile Olimpiskite igri. Makedoncite gi slavele bo-<br />
`estvata Dion, Bah, Sabazij, Dionis; Bahoviot kult go slavele sledbeni~kite<br />
na ova bo`estvo – bahi, nare~eni klodonki, mimalonki i<br />
menadi; ovoj kult bil povrzan so kultot na Orfej i devette makedonski<br />
Muzi. Bo`estvoto Herakle (na makedonska glosa – Arotos/Aretos)<br />
e mitskiot rodona~alnik na makedonskata dinastija. Posebno se po~ituvale<br />
`enskite bo`estva Alkidemnos, Gigaja, Zeirene, Bendida, a na<br />
bo`estvata na prirodata `enite Pajonki i Trakijki im prinesuvale<br />
darovi zavitkani vo slama od p~enica (Herodot). Kultot na Sonceto i<br />
son~evata rozeta se vladetelski simboli kaj Makedoncite (bo`estvo<br />
Ma ima solarni obele`ja); specifi~en e kultot na „pro~istuvawe“ na<br />
vojskata, so magiskiot ritual – `rtva na ku~e; pogrebnite zlatni<br />
maski, p~elata, afionot i bo`estvoto Bedy – rekata Spasitelka se<br />
simboli na kultnite ritualni obredi na Makedoncite.<br />
15
5. Makedonskite carevi od dinastijata Argeadi<br />
Spored anti~kite zapisi, so imeto Argeadi se ozna~uva prvata<br />
carska dinastija vo Makedonija (Argeas e eponimniot heroj na Makedon),<br />
koja se povrzuva so gradot Arg vo Orestida. Kon krajot na VIII<br />
vek pr. n.e., pod vodstvo na makedonskite vladeteli, zapo~nuva proces<br />
na obedinuvawe na dolnomakedonskite i gornomakedonskite plemiwa<br />
vo edna dr`ava. Vladetelskata dinastija Argeadi e paradigma za organizirano<br />
vladeewe so vekovi, so edna edinstvena cel, Makedonija da<br />
stane mo}na dr`ava. Istoriskiot period na vladeeweto na makedonskite<br />
carevi od dinastijata Argeadi zapo~nuva vo 707 g. pr. n.e. i trae<br />
s¢ do 310/309 g. pr. n.e. Imiwata na makedonskite carevi po hronolo{ki<br />
red se: Perdika I, Argaj, Filip, Aerop I, Alketa, Aminta I, Aleksandar<br />
I, Perdika II, Arhelaj I, Orest, Aerop II, Aminta II, Pavsanij,<br />
Aminta III, Aleksandar II, Ptolemaj Alorski, Perdika III, Filip II,<br />
Aleksandar III, Filip III, Aleksandar IV (310/309 g. pr. n.e.). Mo}ta na<br />
makedonskata dr`ava se dol`i na sposobni vladeteli, ustremeni kon<br />
ekonomsko, politi~ko i socijalno jaknewe na dr`avata, nepovredlivost<br />
na dr`avnite granici, sozdavawe na mo}no voeno ustrojstvo, obezbeduvawe<br />
na povolna pozicija me|u dr`avite na Balkanot, so hegemonisti~ki<br />
pretenzii kon Helada. Makedonija i Makedoncite stanuvaat<br />
dominanten ~initel na Balkanot za vreme na Filip II Makedonski, so<br />
idejata za osvojuvawe na Svetot, realizirana od negoviot sin<br />
Aleksandar III Makedonski.<br />
Istorijata na najstarata makedonska dinastija nakuso e zabele-<br />
`ana vo istoriografiite na Herodot i na Tukidid. Vo ovie zapisi<br />
ima golem broj legendi za osnovaweto na makedonskata dinastija<br />
(legendata za trite bra}a, Perdika, Aerop i Gavan) i golem broj<br />
podatoci za drevnite obi~ai i mitovi na Makedoncite (mitolo{kata<br />
pretstava na Sonceto, rekata). Prviot makedonski basilevs Perdika I<br />
(ok. 707–659). zapovedal da bide pogreban vo Ajga, prvata makedonska<br />
prestolnina, taka {to ne samo negovite tuku i koskite na<br />
podocne`nite carevi da bidat tamu polagani (spored makedonskata<br />
legenda, na ovoj na~in carskata vlast ostanuvala vo semejstvoto).<br />
Za slednite vladeteli Argaj (ok. 659–645), Filip I (ok. 644–640)<br />
i Aerop I (ok. 639–574) ima malku podatoci, a se odnesuvaat na nivnoto<br />
vojuvawe so Ilirite. Aerop vojuva i so Trakijcite, ja jakne makedonskata<br />
voena organizacija i ja pro{iruva dr`avata.<br />
16
Poop{irni istoriski zapisi ima za makedonskiot car Aminta I<br />
i negoviot sin Aleksandar I. Vo ova vreme zapo~nuva voeniot pohod na<br />
persiskata vojska na Balkanot (513 g. pr. n.e.) i nejzinoto dvi`ewe<br />
preku Makedonija kon Helada. Aminta I (540–498) vo po~etok vladee so<br />
Pierija, Botiaja i Eordaja, no vlasta ja pro{iruva vo oblasta pokraj<br />
deltata na Aksij i zapadna Migdonija – oblasta Anatemunt, s¢ do<br />
severnata granica na dr`avata – planinata Disor. Aminta vospostavuva<br />
dobri politi~ki i trgovski vrski so Pizistratite od Atina. Po<br />
pohodot na Darej protiv Skitija, Makedonija e prinudena da ja priznae<br />
persiskata vlast.<br />
Sledniot vladetel e Aleksandar I (498–454), vo helenisti~ko<br />
vreme nare~en Filhelen (qubitel na Helenite), postar sin na Aminta<br />
I. Vladee vo Dolna Makedonija, od Olimp pa s¢ do rekata Strimon<br />
(Struma), kako i vo del od Gorna Makedonija (Linkestida, Orestida,<br />
Elimeja).<br />
Vo prvite godini od vladeeweto na Aleksandar I teritorijata na<br />
Makedonija e pod kontrola na ogromna vojska na persiskiot car<br />
Kserks vo koja vleguvaat vojski od site osvoeni etnosi na Balkanot; i<br />
makedonskata vojska u~estvuva vo Gr~ko-persiskata vojna na strana na<br />
Persijcite. Spored Herodot, Aleksandar ispra}a glasnici do helenskata<br />
vojska, smestena vo Tempe (480 g. pr. n.e.), premin od Dolna Makedonija<br />
kon Tesalija, za da gi predupredi Helenite na opasnosta i goleminata<br />
na persiskata vojska; istovremeno, Aleksandar e ispraten od<br />
Kserksoviot vojskovoditel Mardonij vo Atina za da im pora~a na atiwanite<br />
da vlezat vo sojuz so Persija; a pred bitkata kaj Plataja,<br />
„Aleksandar Makedonecot“ tajno izleguva od logorot na persiskata<br />
vojska za da im go prenese na atiwanite planot na Mardonij.<br />
Se ~ini deka site ovie epizodi od Gr~ko-persiskata vojna Herodot<br />
gi raska`uva za da gi opravda naklonosta i prijatelskite odnosi<br />
na Atina kon makedonskiot car, koj e proglasen za proksen i everget<br />
(dobro~initel i prijatel) na Atina, a po Gr~ko-persiskata vojna mu e<br />
postavena zlatna statua vo Delfi. Najverojatno naklonosta se dol`i<br />
i na postojanite trgovski vrski pome|u ovie dve dr`avi, posebno na<br />
isporakata na drven materijal od Makedonija, neophoden za atinskata<br />
flota.<br />
Od druga strana, povtorno spored Herodot, Aleksandar saka da<br />
se natprevaruva na Olimpiskite igri na Helenite, no Helenite ne mu<br />
dopu{taat, za{to „natprevarot ne e za barbari, tuku za Heleni“;<br />
poradi ova Aleksandar e prinuden da go doka`uva svoeto helensko<br />
17
poteklo, koristej}i ja homonimijata me|u Arg vo Orestida i Arg na<br />
Peloponez. Osven ovoj kni`even podatok, pobedata na Aleksandar na<br />
Olimpiskite igri ne e zabele`ana vo za~uvanite spisoci na<br />
olimpiskite pobednici.<br />
Po Gr~ko-persiskata vojna, so priklu~uvawe na novite teritorii<br />
na Edoncite na istok do rekata Strimon, Aleksandar I ekonomski<br />
ja zajaknuva dr`avata so eksploatacija na rudnikot za srebro na planinata<br />
Disor, so {to zapo~nuva monetokoveweto na makedonskite vladeteli.<br />
Po smrtta na Aleksandar I vlasta e podelena pome|u negovite<br />
sinovi: Perdika ja dobiva vrhovnata vlast vo Ajga, Filip vo Amfaksitida,<br />
za Alketa ne e poznato koj del od Carstvoto mu e daden, a<br />
Aminta i Menelaj ostanuvaat anonimni kako vladeteli.<br />
Perdika II (454/413–414/413) ja sledi osnovnata cel na prethodnite<br />
makedonski vladeteli – sozdavawe mo}na makedonska dr`ava, a za<br />
taa cel koristi slo`eni diplomatski igri, taktiki i strategii. Perdika<br />
II vladee za vreme na Peloponeskata vojna (Tukidid) i go koristi<br />
neprijatelstvoto na najgolemite helenski polisi Atina i Sparta;<br />
makedonskiot car go pottiknuva antagonizmot pome|u niv i diplomatski,<br />
spored interesite na svojata dr`ava, se priklonuva kon edniot<br />
ili drugiot polis.<br />
Vo ova vreme odnosite pome|u Makedonija i Atina se sudiraat<br />
na severniot breg na Egejskoto More, vo basenot na rekata Strimon,<br />
kade se formira atinskata kolonija Amfipol (437/436 g. pr. n.e.). Ovoj<br />
grad ima neverojatno zna~ajna strategiska polo`ba, za{to e smesten<br />
vo oblast {to e posebno zna~ajna za trgovijata so drven materijal,<br />
neophoden za korabogradbata, no i oblast koja na Atina £ ovozmo`uva<br />
kontrola nad kopneniot pat na `itoto od Krim.<br />
Makedonija e dvapati napadnata od atinskata vojska kaj Pidna i,<br />
blagodarenie na korintskata vojska, koja im se sprotivstavuva na atiwanite<br />
vo bitkata za Potidaja (432 g. pr. n.e.), zapiraat bitkite kaj<br />
Pidna.<br />
Voeniot sudir se obnovuva koga Perdika sklu~uva dogovor za<br />
voena pomo{ so Sparta, a Atina, zaedno so odriskiot vladetel Sitalk,<br />
se podgotvuva da ja napadne Makedonija. Mnogubrojnata vojska na<br />
Sitalk, preku Strumi~kata Kotlina i Dober (Valandovo), navleguva<br />
vo Amfaksitida i gi pusto{i Migdonija, Krestonija i Anatemunt. Po<br />
ednomese~no vojuvawe, Sitalk ne ja dobiva vetenata pomo{ od Atina i<br />
trakiskata vojska se povlekuva. Perdika sklu~uva miroven dogovor so<br />
18
Sitalk i ja ma`i svojata sestra Stratonika za idniot odriski<br />
naslednik.<br />
Zagrozeni od atinskite napadi, Makedonija i halkidi~kite gradovi<br />
baraat pomo{ od Sparta. Kako pomo{ vo Makedonija pristignuva<br />
spartanskata vojska na ~elo so vojskovoditelot Brasida, koj uspe{no<br />
vojuva i go zazema Amfipol. Spored dogovorot, Brasida so golema<br />
vojska mu pomaga na Perdika (424/423 g. pr. n.e.) da zavojuva protiv<br />
linkestiskiot vladetel Arabaj, koj se protivi na centralnata makedonska<br />
vlast; no spartansko-makedonskiot sojuz e raskinat za{to spartancite<br />
ostanuvaat sami da se borat so ilirskata vojska, koja vojuva na<br />
strana na Arabaj. Ovoj voen pohod na spartancite zavr{uva po bitkata<br />
kaj Amfipol, kade {to zaginuvaat spartanskiot vojskovoditel Brasida<br />
i atinskiot Kleon.<br />
Vo 417/416 g. pr. n.e. makedonskiot car e proglasen za atinski neprijatel,<br />
za{to vo bitkata za osvojuvawe na Amfipol ne im ispra}a<br />
voena pomo{ na atiwanite i se priklonuva povtorno kon Sparta. Atina<br />
ispra}a vojska na makedonskiot breg kaj Metona za da ja pusto{i<br />
zemjata. No, i po ovie nastani, istori~arot Tukidid zapi{uva deka<br />
Perdika povtorno vojuva zaedno so atiwanite kaj Amfipol (414 g. pr.<br />
n.e.).<br />
Vo ovoj istoriski period, nabien so voeni sudiri i silni politi~ki<br />
vlijanija na mo}nite polisi Atina i Sparta, Perdika uspeva da<br />
ja zajakne makedonskata dr`ava i da se pogri`i za kulturnoto izdigawe<br />
na Makedonija preku postojanite kulturni kontakti so helenskiot<br />
svet. Na dvorot na makedonskiot vladetel se prisutni mnogu u~eni Heleni<br />
(na primer, poznatiot lekar Hiperit i ditirambiskiot poet<br />
Melanipid).<br />
Idejata za politi~ki, voeno i kulturno mo}na Makedonija ja sledi<br />
i naredniot car Arhelaj I (413–399), sin na Perdika II. Vo ova vreme<br />
konstelacijata na voenite i politi~ki nastani vo helenskiot svet<br />
sozdava nov odnos na Atina sprema Makedonija; za vreme na Peloponeskata<br />
vojna atinskata voena i ekonomska mo} e uni{tena, a Makedonija<br />
dobiva golemo zna~ewe so isporakata na drvena gra|a za potrebite<br />
na flotata na atinskata demokratska stranka. Poradi zaemniot<br />
interes se vospostavuvaat podobri trgovski i prijatelski odnosi pome|u<br />
Arhelaj i Atina; taka, Arhelaj ja dobiva po~esnata atinska titula<br />
proksen; sepak, spored Trasimah, Arhelaj e „barbarin“ nasprema<br />
Helenite i zatoa ne mo`e da stane ~len na Peloponeskiot sojuz.<br />
19
Novite politi~ki odnosi mu ovozmo`uvaat na makedonskiot car<br />
da ja zacvrsti i da ja pro{iri dr`avata so sproveduvawe voeni i monetarni<br />
reformi. Arhelaj voeno i politi~ki im ja nametnuva svojata<br />
vlast na gornomakedonskite oblasti vo koi vladeele Arabaj (Linkestida)<br />
i Sira. Spored Tukidid, Arhelaj gradi golem broj tvrdini, ramni<br />
pati{ta, organizira s¢ {to e potrebno za vojuvawe: kowi, oru`je i<br />
druga oprema, pouspe{no od site drugi carevi {to vladeele pred nego.<br />
Najverojatno od geostrategiski i ekonomski pri~ini, Arhelaj ja<br />
prenesuva prestolninata od Ajga vo Pela, koja vo vreme na Filip II se<br />
izdiga do vistinska prestolnina. Centralnata pozicija na noviot politi~ki<br />
i administrativen centar na Carstvoto – Pela ovozmo`uva<br />
da se kontrolira celata teritorija na dr`avata: na zapad, do planinata<br />
Pind, na istok do rekata Strimon, na sever – patot po dolinata na<br />
Aksij, a na jug – moreto so pristani{teto ne ezeroto Ludija – Fakos.<br />
Arhelaj ekonomski ja zajaknuva svojata dr`ava so sproveduvawe<br />
„monetarni reformi“, t.e. promena na monetarniot sistem vo lidiskopersiski;<br />
od negovo vreme ima golem broj novi moneti, koi se koristele<br />
dolgo vreme i na mnogu {iroka teritorija.<br />
Arhelaj I vospostavuva makedonski Olimpiski igri (gimnasti~ki,<br />
muzi~ki i dramski natprevari vo ~est na Dios i Muzite) vo svetiot<br />
grad Dion. Makedonskiot car stanuva „mecena“ na umetnosta, a<br />
Pela – kulturen centar na Balkanot, grad-doma}in na vidni ma`i:<br />
istori~arot Tukidid, tragi~arot Agaton, epskiot poet Hojril od<br />
Samos, kitaristot Timotej od Milet, zografot Zevksij, koj go islikal<br />
dvorecot vo Pela i ja osnoval makedonskata slikarska {kola; tragi~arot<br />
Evripid poslednite godini od `ivotot gi pominuva na<br />
makedonskiot dvor, kade {to gi pi{uva dramata Arhelaj (posvetena na<br />
vladetelot) i tragediite Bahii i Ifigenija vo Avlida. Evripid<br />
po~inal vo Makedonija (408 g. pr. n.e.), a pogreban e vo gradot Aretusa;<br />
nadgrobniot epitaf go sostavuva makedonskiot poet Adaj. Ima<br />
podatok deka Atina gi pobarala posmrtnite ostanki na Evripid, no<br />
Makedonskoto narodno sobranie go odbiva ova barawe.<br />
Pred krajot na `ivotot Arhelaj vojuva so linkestiskiot vladetel<br />
Arabaj i so Sira za prevlast vo Makedonija. Makedonskiot vladetel<br />
e ubien za vreme na lov.<br />
20
6. Borbite za makedonskiot prestol<br />
Vo periodot po ubistvoto na Arhelaj do vladeeweto na Filip II,<br />
vo Makedonija {est godini se vodat dinasti~ki borbi koi ja oslabuvaat<br />
mo}ta na makedonskata dr`ava. Prvite tri godini vladee Aerop II<br />
(ok. 396–393) kako regent na maloletniot Orest, sin na Perdika II. Vo<br />
ovoj, relativno miren period za Makedonija, Aerop vospostavuva vnatre{na<br />
stabilnost so poddr{ka od makedonskite blagorodnici.<br />
Po negovata smrt, prestolot go nasleduva negoviot sin Pavsanij.<br />
Spored kovaweto na monetite od 394/393 pr. n.e., Pavsanij izvesno vreme<br />
vladee so Aminta II, nare~en Maliot, a po edna godina na vlast doa-<br />
|a Aminta III, sinot na Aridaj.<br />
Aminta III (393/392–370/369) se `eni so Evridika (}erkata na<br />
Sira, blagorodnik od Pelagonija), so koja ima tri deca, idnite makedonski<br />
carevi: Aleksandar II, Perdika III i Filip II.<br />
Vo ovoj period zapadnata granica na Makedonija e na udar na<br />
ilirskite plemiwa koi, pod vodstvo na Bardilis, navleguvaat i gi<br />
ograbuvaat gornomakedonskite oblasti.<br />
Makedonskite vladeteli imaat postojani vrski so tesalskite<br />
aristokrati i voeno im pomagaat so namera da ja pro{irat svojata teritorija.<br />
Taka, vo eden period, Aminta uspeva golem del od severna<br />
Tesalija da postavi pod svoj protektorat, a koga tiraninot Jason od<br />
Fera ja osvojuva Tesalija, Aminta so nego sklu~uva politi~ki dogovor.<br />
Vo ova vreme Aminta sklu~uva voen i ekonomski sojuz so Halkidi~kiot<br />
sojuz na pedeset godini, no dogovorot nabrzo e raskinat zatoa<br />
{to Halkidi~kiot sojuz ne samo {to ne £ pomaga na Makedonija koga e<br />
napadnata od Ilirite tuku i ja napa|a, pa duri i navleguva vo Pela.<br />
Aminta bara pomo{ od spartanskite hopliti, koi go napa|aat Olint<br />
(382 g. pr. n.e.), za{to ovoj najmo}en halkidi~ki grad vleguva vo sojuz<br />
so Teba i so Atina i pretstavuva opasnost ne samo za Makedonija tuku<br />
i za Sparta. Spartancite, zaedno so kowanicite na Aminta i na Derda<br />
od Elimeja vojuvaat s¢ do 379 g. pr. n.e., koga Olint se predava; spored<br />
misleweto na Isokrat, spartancite ne vodat smetka za panhelenskite<br />
interesi, tuku vojuvaat i ginat (zaginuva spartanskiot basilevs i<br />
negoviot brat) vo polza na makedonskiot vladeteli.<br />
So obnovuvawe na Atinskiot pomorski sojuz, Makedonija stanuva<br />
glaven snabduva~ na drven materijal za brodogradba, {to e pri~ina<br />
Atina i Makedonija povtorno da vlezat vo sojuz, pred s¢ da sklu~at<br />
21
trgovski dogovor. Makedonskiot vladetel zema u~estvo na op{tiot<br />
sobir svikan vo Sparta (371 g. pr. n.e.) kade {to go priznava pravoto<br />
na Atina da vladee so Amfipol.<br />
Po smrtta na Aminta III, makedonskiot prestol go nasleduva dvaesetgodi{niot<br />
Aleksandar II, najstariot od trite sina na Aminta i na<br />
Evridika. Aleksandar prodol`uva da vodi vojna vo Tesalija i gi<br />
osvojuva gradovite Larisa i Kranon. Politi~ki presvrt nastanuva<br />
koga Teba na ~elo so Pelopida gi istisnuva makedonskite vojski od<br />
Tesalija. Po smrtta na Aleksandar II, makedonskiot prestol go osvojuva<br />
Ptolemaj od Alor i koj, verojatno, imal poddr{ka i od Evridika.<br />
Kako garancija za voeniot sojuz, Teba zema triesetina zalo`nici od<br />
Makedonija, me|u koi e i Filip II, najmaliot sin na Aminta III. Idniot<br />
golem car Filip II Makedonski vo Teba pominuva tri godini, tuka<br />
dobiva helensko obrazovanie i se obu~uva vo slavnite tebanski voenite<br />
ve{tini i strategii.<br />
Ptolemaj od Alor, kako staratel na Perdika i na Filip, vladee<br />
s¢ do 365 g. pr. n.e., koga na vlast doa|a Perdika III, koj go vra}a Filip<br />
od zalo`ni{tvo. Noviot vladetel vospostavuva dobri odnosi so Teba,<br />
za {to e proglasen za proksen i everget (prijatel i dobrodetel). Perdika<br />
ima dobri odnosi i so Atina, a u~estvuval i vo voeni dejstva na<br />
stranata na Atina za povtorno osvojuvawe na Amfipol, Potidaja i<br />
drugi gradovi na Halkidik. Po promenata na politi~kite priliki,<br />
Perdika III se svrtuva protiv Atina i vo 359 g. pr. n.e. go osvojuva Amfipol.<br />
Vo isto vreme Ilirite, predvodeni od stariot vojskovoditel<br />
Bardilij, napa|aat na Orestida i Perdika zaginuva vo bitka so ~etiri<br />
iljadi makedonski vojnici (359 g. pr. n.e.).<br />
Vo ovie krizni momenti za makedonskata dr`ava, Makedonskoto<br />
sobranie za nov makedonski car go proglasuva Filip II, najmaliot sin<br />
na Aminta III.<br />
7. Podemot na makedonskata dr`ava – Filip II Makedonski<br />
Sudbonosna to~ka vo razvitokot na makedonskata dr`ava e prezemaweto<br />
na vlasta od Filip II (359–336). Filip II ja osvojuva vlasta<br />
na 23-godi{na vozrast, no negovata mladost ne zna~i neiskustvo i neukost<br />
vo vodeweto na dr`avni~kite raboti. Naprotiv, Filip, sin na<br />
Aminta III, kako zalo`nik vo Teba dobiva odli~no obrazovanie vo voe-<br />
22
nata strategija i organizacija i vo voenite ve{tini, a ja izu~uva i<br />
pitagorejskata filozofija.<br />
Poradi ova, vo anti~kata istorija Filip II e zabele`an kako<br />
najgolem vladetel vo Evropa (Diodor). Politikologot Isokrat (vo<br />
spisot Filip) mu se voshituva na Filip za{to „se zdobil so takva<br />
mo} so koja ne bil nieden od onie {to ja naseluvaat Evropa...,<br />
podvizite na Filip se herojski, za{to i drugi osvojuvale gradovi, no<br />
nitu eden tolku narod“. Isokrat obrazovanieto na Filip }e go<br />
iskoristi kako argument za da go pribli`i makedonskiot vladetel do<br />
Helenite, poznati ksenofobi; taka, Isokrat im objasnuva na<br />
atinskite intelektualci deka Filip, iako e vladetel na „tu|oroden<br />
narod“, „helenski“ e obrazovan i mo`e da se pridobie zatoa {to im e<br />
blizok, ne spored rodovata, tuku spored duhovnata srodnost (vo<br />
Panegirik).<br />
Kako golem vladetel, Filip II prezema golemi grade`ni zafati:<br />
novi gradovi, svetili{ta i hramovi. Strabon zapi{uva deka Pela, s¢<br />
do vladeeweto na Filip, e mala, no, blagodarenie na Filip, se izgraduva<br />
po dol`ina i stanuva pogolema od Atina; nejzinite yidini se dolgi<br />
okolu 6,5 km; akropolata e smestena na utvrden ostrov, nare~en Fakos,<br />
na ezeroto Ludija, kade {to Filip go smestuva svoeto bogatstvo.<br />
Ezeroto e pretvoreno vo {iroko pristani{te povrzano so Aksij preku<br />
ve{ta~ki kanal po koj plovidbata e kontrolirana so porti preku<br />
Ludija i bez plima. Ova bi bilo prvo poznato pristani{te na re~no<br />
ustie vo Evropa; tuka mo`elo da se vleze od Termajskiot Zaliv vo koe<br />
bilo vreme, a vlezot mo`el da bide zatvoren vo slu~aj na opasnost (ova<br />
pristani{te e model za Aleksandrovite pristani{ta na Istokot, na<br />
Nil, Eufrat i Ind).<br />
7.1. Dr`avata na Filip II – paradigma za op{testveno-<br />
-politi~koto ureduvawe na anti~kite Makedonci<br />
Filip II nasleduva dr`ava, vospostavena nasledna monarhija (basileija):<br />
spored Isokrat, Makedoncite ne mo`at da si go zamislat `ivotot<br />
bez dinastija, za{to od iskoni imale dinastija. Ovoj tip monarhija<br />
e karakteristi~en za po~etniot period na dr`avata, a pretstavuva<br />
vladeewe, kako {to zapi{al Arijan, ne so sila, tuku spored zakonite;<br />
vladetelot se imenuva od Makedonskoto sobranie, spored praviloto<br />
na primogeniturata. Zna~i, pokraj vlasta na basilevsot, ima i drugi<br />
institucii (Sobranie, Sovet na tagosi, hetajri...) so sovetodavna i<br />
23
so sudska vlast. Aleksandar III vospostavuva izmenet oblik na staroto<br />
ureduvawe – apsolutna monarhija, karakteristi~na za periodot na dijadosite:<br />
voljata na basilevsot e najvisok zakon. Za vreme na vtorata<br />
makedonska dinastija Antigonidi, povtorno se vra}a staroto ureduvawe<br />
– tradicionalnata monarhija. Vsu{nost, Makedoncite ne se podanici<br />
na dr`avata, tuku se gra|ani na dr`avata. Vo anti~kite izvori i<br />
vo oficijalnite dokumenti (voeni sojuzi, sklu~uvani pome|u Makedoncite<br />
i helenskite polisi), ovie gra|ani se zapi{ani kako „Makedonci“,<br />
a imeto na dr`avata kako „zaednica na Makedoncite“.<br />
Makedonskiot basilevs e vrhoven vojskovoditel, prvosve{tenik<br />
i sudija. Vladetelot ja predvodi vojskata i sekoga{ se bori vo prviot<br />
boen red; za signalizacija vo bitkite koristi belo, purpurno i crveno<br />
zname. Aleksandar III, pak, kako znak za borba koristel crveno zname<br />
raspnato na vrvot od sarisa.<br />
Vladetelskite insignii, ednakvi za site makedonski vladeteli,<br />
se: bela lenta, kausija, dijadema, purpurna obleka, `ezol, pe~at. Belata<br />
lenta se nosela na glavata, imala dva kraja zavrzani na tilot (na<br />
ovoj na~in e pretstaven likot na oktodrahmata na Aleksandar I Filhelen<br />
i na tetradrahmata na Filip II). Lentata se vrzuvala i okolu poznatata<br />
makedonska kapa kausija, koja imala uloga na kruna. Makedonskite<br />
vladeteli nosele i metalna dijadema (spored materijalnite naodi<br />
vo Vergina i vo Beroja). Najpoznata e zlatnata dijadema, za koja se<br />
pretpostavuva deka mu pripa|a na Filip II, no i prethodnite basilevsi<br />
se kitele so dijademi (likovite na Aleksandar I i Filip II na moneti).<br />
Konstantin VII Porfirogenit zapi{al deka makedonskite vladeteli<br />
se oven~uvaat so ko`a od lav {to ja imaat kako kruna i ukras (monetata<br />
na Aleksandar Makedonski). Za vreme na posledniot makedonski<br />
basilevs Persej se govori za purpurnata obleka i oru`jeto na Makedoncite,<br />
odneseni kako plen vo Rim. Makedonskiot vladetel zape~atuva<br />
dokumenti so prsten-pe~at (spored Diodor i Plutarh, {esnaesetgodi{niot<br />
Aleksandar e ~uvar na carskiot pe~at, dodeka tatko mu go<br />
opsaduva Bizantij; spored Arijan, Aleksandar ispra}a `ito za vojskata<br />
na Nearh i go zape~atuva so prstenot; Diodor, Justin i K. Ruf zapi-<br />
{ale deka Aleksandar mu go predal svojot prsten na Perdika). Makedonskite<br />
vladeteli nosat i sve~eno oru`je so koe se zakopuvaat vo<br />
carskite grobnici-mogili (primer e mogilata vo Vergina).<br />
Basilevsot-sve{tenik pred sekoe politi~ko dejstvuvawe ili na<br />
po~etokot na gozbite za vreme na verskite praznici prinesuva `rtvi<br />
vo imeto na narodot – prostasija, a koga doa|a vo nekoj grad e do~eku-<br />
24
van so guala (vid na ~a{a) za da napravi `rtva leanka – libatio. Lovot<br />
na divi `ivotni, posebno lavovi (simbolot lav, prisuten na monetite<br />
i freskite) ima i religisko-magisko zna~ewe.<br />
Makedonskiot car e vrhoven sudija i go vodi sudeweto pred<br />
Makedonskoto sobranie vo uloga na javen obvinitel, a Sobranieto<br />
donesuva odluki za smrtna presuda. Makedonskoto sobranie, koe naj-<br />
~esto go pretstavuvaat Makedonci pod oru`je, ima golem broj dr`avni~ki<br />
kompetencii, me|u koi najzna~ajno e proglasuvaweto na noviot<br />
vladetel.<br />
Vo smisla na jaknewe na dr`avata, Filip sproveduva voeni reformi<br />
{to imaat golemo socijalno i politi~ko zna~ewe, imeno, ja<br />
sozdava pro~uenata makedonska falanga i ja opremuva so bojno oru`je.<br />
Glavna cel na voenite reformi e da se sozdade profesionalna vojska,<br />
preku gradewe visoka svest za me|usebnata povrzanost, po~it, drugarstvo<br />
i, se razbira, pred s¢ bezuslovna poslu{nost. Istori~arite<br />
(Pompej Trog, Polibij, K. Ruf) zabele`uvaat deka takvo voeno ustrojstvo<br />
nemala nitu edna dr`ava vo toa istorisko vreme. Jadroto na makedonskata<br />
falanga go so~inuvaat vooru`enite pe{adinci. Falangata<br />
se razlikuva od helenskiot boen red spored golemata dlabo~ina i<br />
oru`jeto, a toa se makedonskite sarisi, dolgi kopja {to se protegaat<br />
preku nekolku voeni redovi. Falangata e te{ko probojna poradi zdru-<br />
`enite, zgusnati bojni redovi, „{uma“ od zbieni kopja. Taka, organizirana<br />
kako kompaktna celina, makedonskata vojska navleguvala kako<br />
klin vo neprijatelskiot boen red.<br />
Vojskata na Makedoncite imala i blagorodni~ka kowica (vo antikata<br />
kowot e simbol na visoko blagorodie, bogatstvo i mo}), opremena<br />
so {lemovi, panciri i vooru`ena so me~evi i kopja. Me|u ovie<br />
udarni eskadroni na prvo mesto stoi carskata agema – li~nata garda<br />
na carot ili pro~uenite hetajri – carskite pridru`nici (drugari).<br />
Ovie pridru`nici na basilevsot se od blagorodni~ko poteklo i imaat<br />
zada~i na sovetnici, pratenici, pregovara~i, vojskovodci.<br />
Me|u kowicata i falangata dejstvuvaat hipaspisti koi mo`at da<br />
se dvi`at polesno od falangistite i naemnicite-vojnici, podgotvuvani<br />
za brz pohod i napad.<br />
Filipovata dr`ava osobeno zajaknuva koga vo nejziniot sostav<br />
vleguvaat oddelni „kne`evstva“ i plemiwa: Elimeja, Orestida i Linkestida.<br />
Svedo{tvo za nivno vklu~uvawe se nazivite na oddelni voeni<br />
odredi, nare~eni spored imiwata na plemiwata: Linkestidi, Orestidi,<br />
Elimejci, Timfaejci, Eordejci.<br />
25
Promisleno i uporno Filip ja jakne voenata mo}, a so toa i politi~kata<br />
sila na makedonskata dr`ava, za{to ima vojska koja vo sekoj<br />
moment e podgotvena za borba, a carot-vojskovoditel e postojano me|u<br />
vojskata, pottiknuva i hrabri so vetuvawa i nagradi.<br />
So prvata faza od ambiciozniot plan na Filip postignata e<br />
vnatre{na dr`avna stabilnost, preku obezbeduvawe na dr`avnite granici<br />
i ekonomskata samostojnost na Makedonija i toa so osvojuvaweto<br />
na pomorskiot pat, koristeweto na zlatoto i srebroto od Pangejskata<br />
oblast i kovaweto na srebreni i zlatni moneti (filipiki, stater).<br />
7.2. Voenite i politi~kite uspesi na Filip II<br />
Pred da trgne na istoriskiot pohod protiv Helada, Filip II vojuva<br />
so Ilirite i Trakijcite za da gi osvoi teritoriite zapadno i isto~no<br />
od negovata dr`ava. Prvata uspe{na bitka Filip ja izvojuva vo<br />
358 g. pr. n.e. protiv ilirskiot vladetel Bardilis, osvojuvaj}i ja teritorijata<br />
do Lihnidskoto Ezero.<br />
Sledniot ~ekor e osvojuvaweto na helenskite kolonii na makedonsko-trakiskiot<br />
breg; najzna~ajniot napad e osvojuvaweto na najgolemiot<br />
strategiski grad na ovoj breg – Amfipol. Diodor raska`uva za<br />
`estokosta na opsadata, izvedena so postojani napadi so voeni ma{ini<br />
do samite gradski bedemi. Otkako go osvojuva gradot (357 g. pr. n.e.), gi<br />
proteruva onie {to bile neprijatelski raspolo`eni sprema Makedonija,<br />
a so drugite se odnesuval velikodu{no. So proteruvaweto na politi~kite<br />
protivnici, helenskite kolonisti, Filip go pridobiva avtohtonoto<br />
naselenie, koe bilo neprijatelski raspolo`eno sprema<br />
Atina. Od ovoj nastan, zaradi koj atiwanite se ~uvstvuvaat izmameni,<br />
pa s¢ do 346 g. pr. n.e., Atina vojuva so Filip.<br />
Vo tekot na 356/355 g. pr. n.e. Filip go razbiva neprijatelskiot<br />
voen sojuz sklu~en pome|u trakiskiot vladetel Ketripor, ilirskiot<br />
Grab i pajonskiot Lipej. Istata godina dodeka Filip ja osvojuva Potidaja,<br />
spored Plutarh, toj dobiva tri radosni vesti: Ilirite se razbieni<br />
od negoviot vojskovodec Parmenij, negoviot kow pobeduva na<br />
Olimpiskite igri, a `ena mu Olimpijada go ra|a idniot car – Aleksandar<br />
Makedonski (Filip, 357 g. pr. n.e., se `eni so princezata Olimpijada,<br />
}erka na epirskiot vladetel Neoptolem).<br />
Slednite voeni uspesi se slu~uvaat vo tekot na 353 g. pr. n.e.,<br />
koga Filip gi osvojuva gradovite Abdera i Maroneja, atinski sojuznici,<br />
i podgotvuva napad na trakiskiot Herson. Spored Strabon, po ovie<br />
26
osvojuvawa e postavena isto~nata granica na Makedonija so Trakija –<br />
rekata Mesta. Vo ovaa zlatonosna oblast na planinata Pangej toj go<br />
osnova gradot Krenidi, podocna go preimenuva spored svoeto ime –<br />
Filipi, vo kogo naseluva mnogu makedonski preselnici; zlatnite rudnici,<br />
koi mu nosat prihodi od pove}e iljadi talanti, zapo~nuva da gi<br />
koristi za kovewe na zlatnite moneti „filipiki“, poznati niz celiot<br />
Mediteran, vo Egipet, vo centralna Evropa i vo ju`na Rusija.<br />
Vo taa nasoka, osvojuvawata na makedonsko-pieriskiot breg na<br />
Filip mu bile zna~ajni zatoa {to preku niv makedonskata dr`ava izleguvala<br />
na more: osvoena e atinskata kolonija Pidna (357/356 g. pr.<br />
n.e.), a otkako ja osvojuva Metona, vo 353 g. pr. n.e. (vo bitkata Filip go<br />
gubi desnoto oko), gradot go naseluva so Makedonci na koi im dodeluva<br />
zemja.<br />
Taka, Filip (spored istoriskite izvori) gi napravil Makedoncite<br />
gospodari, a Ilirite i „mnogu dale~ni narodi“ gi prinudil da im<br />
pla}aat danok, gi pot~inil Tribalite, ja dr`el pod svoja vlast Trakija<br />
i gospodarel nad mnogu gr~ki plemiwa. Prvite golemi voeni uspesi<br />
go pravat Filip do taa mera mo}en {to ve}e ne postoi sila koja mo`e<br />
da gi spre~i negovite osvojuva~ki pohodi na Helada. Po osvojuvawata<br />
vo Trakija, na Halkidik i vo Termajskiot Zaliv, makedonskiot vladetel<br />
se spu{ta na jug, vo Tesalija, od kade e vlezot vo helenskiot svet.<br />
7.3. Probivot kon teritorijata na helenskite plemiwa<br />
Za realizacija na svojata politi~ko-voena programa Filip gi<br />
koristi neslogata na helenskite polisi vo Amfiktionskiot sojuz i<br />
politi~kite igri i intrigi me|u polisite, voobi~aeni za polisnite<br />
dr`avi. Makedonskiot car se zame{uva vo t.n. „Sveta vojna“ za teritorii<br />
okolu svetili{teto Delfi.<br />
Tebancite i Tesalcite, pla{ej}i se nekoj od nivniot rod da ne<br />
dobie pregolema vlast na teritorijata na helenskite polisi, go povikuvaat<br />
Filipa napomo{ kako „mirotvorec“. Vo tekot na 352 g. pr. n.e.<br />
Filip so makedonska vojska navleguva vo Tesalija, se soedinuva so tesalskite<br />
vojski i trgnuva kon Pagasa. Po pobedata nad fokidskiot tiranin<br />
Onomarh kaj Kronos Pole, komu mu pomagaat Atina i Sparta,<br />
Filip e izbran za do`ivoten voda~ na Tesalskiot sojuz i ja dobiva najvisokata<br />
po~esna titula arhont – vrhoven vojskovoditel na povtorno<br />
obnoveniot Tesalski sojuz. Vo mnogu utvrduvawa, me|u koi e i Magnezija,<br />
Filip postava makedonski vojski a Tesalcite, vo znak na blago-<br />
27
darnost, mu gi otstapuvaat dohodite od pristani{tata i pazarite kako<br />
ot{teta za voenite rashodi i se zadol`uvaat da mu pomagaat so vojska.<br />
Na ovoj na~in Filip uspeva da izleze na more na tri mesta: kaj<br />
Amfipol, na Termajskiot Zaliv (Metona) i kaj Pagasa, a so toa £ nanesuva<br />
golem udar na atinskata pomorska sila, koja dotoga{ neograni~eno<br />
vladee na Egejskoto More.<br />
7.4. Politi~kite govori na Demosten, Isokrat i Ajshin<br />
– istorisko svedo{tvo za antagonizmot pome|u Makedonija i<br />
helenskite polisi<br />
Avtenti~ni i verodostojni istoriski podatoci za vladeeweto na<br />
Filip II se nao|aat vo politi~kite govori i vo drugi retori~ki spisi<br />
na atinskite politi~ari-retori, sovremenici na makedonskiot car i<br />
u~esnici vo site politi~ki i voeni dejstva {to gi prezema Makedonecot<br />
Filip II.<br />
Ekspanzionisti~kata politika na Filip direktno ja zagrozuva<br />
Atina, koja ne mo`e da se pomiri so gubeweto na osvoenite teritorii.<br />
Kolku {to Filip napreduva voeno tolku vo Atina se dr`at `estoki<br />
politi~ki govori so koi se podgotvuvaat atinskite gra|ani za vojna so<br />
Filip. Osvojuvawata na Filip pretstavuvaat pri~ina Demosten da gi<br />
napi{e govorite protiv Filip – Filipiki i Olintiki, za Filipovite<br />
zazemawa na Olint i na drugite bogati gradovi na Halkidi~kiot<br />
Poluostrov. So ve{ti diplomatski igri Filip ja koristi nemo}ta na<br />
Atina i go zazema Olint, go ograbuva i go sramnuva so zemja, a gra|anite<br />
gi prodava kako robovi (349 g. pr. n.e.). Drugite gradovi na Halkidik<br />
mu se predavaat, no Filip se odnesuva `estoko i kon niv. Me|u<br />
ovie gradovi e i Stagira, rodniot grad na Aristotel, koj poradi po~it<br />
kon golemiot filosof e vozobnoven spored novite zakoni.<br />
So osvojuvawe na centralnata balkanska teritorija Filipovata<br />
dr`ava izleguva na more, zazema golemo obrabotlivo zemji{te, ima<br />
bogati {umi i pasi{ta, bujni reki, rudno bogatstvo i razvieni gradski<br />
centri. Seto ova e pri~ina za brz razvoj na ekonomijata i trgovijata;<br />
Makedonija gradi sopstvena flota, koja obezbeduva nejzin probiv<br />
i po morskite pati{ta; Filipovata dr`ava gi steknuva site uslovi da<br />
stane svetska sila; se javuva streme` za vodewe zavojuva~ka politika,<br />
{to najmalku £ se dopa|a na Atina, za{to i taa gi ima istite hegemonisti~ki<br />
te`nenija. Voeniot zafat na Filip so koj makedonskiot vladetel<br />
zazema teritorija od 1.000 km, od Termopilite do Propontida,<br />
28
gi zastra{uva atiwanite i gi prinuduva da razmisluvaat kako da mu se<br />
sprotivstavat na makedonskiot basilevs. Ovie nastani go pretvoraat<br />
Atinskoto sobranie vo arena na koja govornicite vodat `estoki bitki<br />
za doka`uvawe na nivnite politi~ki stavovi. Najvlijatelna politi~ka<br />
li~nost i najvlijatelen politi~ki govornik e Demosten, koj dr-<br />
`i brojni govori naso~eni protiv Filip: kolku {to raste silata na<br />
Filip na bojnoto pole tolku raste i silata na Demosten kako politi-<br />
~ar, no seto toa, paradoksalno, na {teta i na atiwanite i na Demosten;<br />
Filip ja izvr{uva svojata dr`avni~ka cel, a Demosten do`ivuva<br />
politi~ki i li~en poraz; ednovremeno vakviot poraz go spodeluva i<br />
Atina. Me|utoa, bez ogled na ishodot (sre}en za Filip, za Demosten –<br />
nesre}en), i edniot i drugiot se zdobivaat so besmrtna slava; vo istorijata<br />
nivnite imiwa se vrzani vo „dijalekti~ko edinstvo na sprotivnosti“!<br />
7.5. Anti~kiot svet na helenskite polisi podelen pome|u<br />
„filipomizi“ i „filipofili“<br />
Pro~ueniot atinski politikolog Isokrat, so `elba da £ pomogne<br />
na Atina, no i na helenskata zaednica, koja e politi~ki i ekonomski<br />
rastroena, ja zagovara idejata za panhelenizam, spored koja helenskite<br />
polisi bi se obedinile so edna cel – da se spasat od vnatre{nata<br />
kriza, no i od opasnosta od nadvore{niot neprijatel. Ova go pottiknuva<br />
Isokrat da razmisluva za avtokratska vlast, ~ija volja i mo} }e<br />
se nametne vrz neslo`nite helenski polisi i }e gi obedini vo panbasileja.<br />
Za realizacija na ovaa ideja Isokrat go odbira makedonskiot<br />
vladetel Filip, koj vo toa vreme izleguva na svetskata politi~ka<br />
scena kako najgolemiot monarh-basilevs, mo}en, slavoqubiv i samouveren,<br />
a istovremeno vladetel na dr`ava so koja Helenite imale pove-<br />
}evekovni „prijatelski“ odnosi. Isokrat kaj Filip II otkriva karakteristiki<br />
na hegemon {to e sposoben da ja ponese „golemata“ ideja za<br />
panbasileja; stariot retor ja prezema ulogata na „sovetodavec“ na makedonskiot<br />
basilevs, za{to strahuva od negovata „tiranska“ priroda i<br />
od toa kolku (ne)prijatelski }e se odnesuva so Helenite, a od druga<br />
strana se pla{i so kolkava doverba }e ja prifatat Helenite ovaa<br />
ideja.<br />
Drugata politi~ka programa, za koja se zalaga Demosten, e odbranata<br />
na demokratijata i demokratskite polisi od oligarhiskoto i tiranskoto<br />
ureduvawe. Govornikot smeta deka ova e pogodna prilika<br />
29
Atina da se poka`e kako spasitelka na site Heleni od opasnosta {to<br />
im se zakanuva od oligarsite i barbarite, koi ja zagrozuvaat slobodata<br />
na polisite, poso~uvaj}i go Filip, ili kako {to go narekuva<br />
„~umata makedonska“, koja uni{tuva s¢ {to e helensko.<br />
Vo Filipikite Demosten so `alewe im ja poso~uva na atiwanite<br />
golemata zaguba na Pidna, Potidaja, Metona, Termopilite, Herson,<br />
Olint i na site okolni mesta, kako i na mnogu drugi gradovi koi vo toj<br />
mig bile so Filip, a nekoga{ bile atinski kolonii. Imeno, Demosten<br />
smeta deka glavni vinovnici za lo{ata politi~ka sostojbata na Atina<br />
se samite tie, nivnata za~maenost i nebre`nost i deka e krajno vreme<br />
da se zainteresiraat za dr`avata i da se napravi finansiski i strategiski<br />
plan za vojuvawe so Filipovata dr`ava. Od druga strana, Demosten<br />
smeta deka Atina ne e vo sostojba da podgotvi pogolema vojska, dodeka<br />
Filip ima silna i dobro izve`bana vojska na koja atiwanite ne<br />
mo`at da £ se sprotivstavat; poradi ova Demosten prepora~uva da se<br />
vodi „gerilska“ vojna so Filip, vojuvaweto da se soobrazi so Filipovata<br />
strategija, da se spre~at Filipovite grabe`i na „nebroeni pari“,<br />
da se spre~i odveduvaweto na nivnite gra|anite vo ropstvo... Osnovno,<br />
naglasuva Demosten, e Atina da sfati deka toj ~ovek (Filip)<br />
im e „du{man“ na Helenite, deka gi li{uva od nivnoto i deka dolgo<br />
vreme besnee.<br />
Vo sredinata na IV vek pr. n.e. vo demokratska Atina najgolema<br />
poddr{ka ima oportunisti~kata politi~kata programa na atinskiot<br />
dr`avnik Evbul i negovite privrzanici; naglaska na nivnata programa<br />
e – miroven dogovor so Filip, koj }e £ koristi na dr`avata mnogu<br />
pove}e otkolku vojnata. Atina zapo~nuva da vodi dvojna politika, od<br />
edna strana, fiktiven mir so Filip, a od druga, mir i sorabotka so helenskite<br />
polisi vo borba protiv Filip. Mirovnite pregovori zapo~nuvaat<br />
vo Atina kade {to doa|aat, od edna strana, pratenici na Helenite,<br />
a od druga, Filipovite pratenici. Vo isto vreme nastapuva i<br />
Isokrat, zalagaj}i se za Filip, pa duri i sostavuva poslanie do makedonskiot<br />
vladetel (Filip) vo koe mu se obra}a kako na dobrotvor koj<br />
treba da gi obedini Helenite; voedno go slavi kako hrabar vojskovodec<br />
koj mo`e da trgne vo vojna protiv persiskiot car.<br />
Poradi opasnosta deka Filip }e navleze preku Termopilite vo<br />
sredna Helada, i toa kako sojuznik na Teba, atiwanite brzaat da go<br />
sklu~at mirovniot dogovor. Po predlog na Filokrat, atiwanite odreduvaat<br />
deset pratenici koi }e otpatuvaat vo Pela za da gi razgledaat<br />
dvete mo`nosti za mir i za zaedni~kiot interes na atiwanite i Fi-<br />
30
lip. Me|u pratenicite se nao|aat politi~arite Filokrat, Demosten,<br />
Ajshin i glumecot Aristodem. Politi~koto re{enie na Atina e, bez<br />
razlika {to Filip postavuva nepovolni uslovi, mirot i sojuzot treba<br />
da se prifatat kako privremeno re{enie, za da ja otklonat momentalnata<br />
opasnost od Filip. Imeno, oligarsite i del od u~enite sofisti<br />
o~ekuvaat ekonomska blagosostojba od ovie dogovori; Demosten konstatira<br />
deka Filip ima „prijateli“ vo mnogu helenski gradovi; nekoi<br />
od niv se oficijalni pretstavnici, izbrani od Filip ili nazna~eni<br />
od Makedonskoto sobranie; no ima i intelektualci koi od ideolo{ki<br />
pri~ini (kako Isokrat) go zastapuvaat Filip i koi od antimakedonskata<br />
partija se narekuvani „predavnici“.<br />
Vo tekot na mirovnite dogovori sledi Vtoroto prateni{tvo: od<br />
Atina se isprateni pratenici vo Pela za da dobijat potvrda od Filip,<br />
so {to bi go zavr{ile dogovorot; pratenicite patuvaat 23 dena do<br />
Pela, a potoa 27 dena mirno go ~ekaat Filip, koj vojuva so Kersoblept<br />
i gi osvojuva site kreposti na trakiskiot breg, s¢ do Propontida.<br />
Od ova vreme Filip stanuva glavna politi~ka li~nost na Balkanot.<br />
Centarot na politi~kite sobitija se prefrla od Atina vo Pela.<br />
Vo makedonskata prestolnina pristignuvaat pratenici od cela Helada,<br />
nadevaj}i se na pomo{ i za{tita od Filip.<br />
Makedonskiot vladetel ja koristi ovaa svoja pozicija i podgotvuva<br />
strategija (podocna dobro poznatata imperijalisti~ka taktika<br />
divide et impera); prvo, kako pobednik vo „Svetata vojna“, Filip im<br />
se nametnuva na helenskite polisi i dobiva najgolemo vlijanie vo odlukite<br />
na Amfiktionskiot sovet (sovet organiziran okolu svetili{teto<br />
vo Delfi). Vo delfiskite spisoci na hramostroitelite Makedoncite<br />
se pratenici na Filip, koi se gri`at za gradbite i za za~uvuvawe<br />
na hramot. Namesto Atina, Filip ja dobiva prednosta pri obra-<br />
}aweto vo Delfiskoto svetili{te.<br />
Po site ovie nastani, atiwanite se vo pani~en strav: se evakuira<br />
okolnoto naselenie, se krie podvi`niot imot, a begalcite od Bojotija<br />
i od Fokida se prifa}aat vo gradot. Filip na Atina £ ispra}a<br />
ultimativno pismo vo koe, drsko i otvoreno, gi nalaga uslovite za<br />
mir: atiwanite }e bidat napadnati ako ne mu se priklonat, a toj nema<br />
da ~uvstvuva nikakva gri`a za raskinuvaweto na mirovniot dogovor.<br />
Od 346 g. pr. n.e. politi~kata scena na Atina e podelena me|u<br />
onie {to se za Filip: filipisti, plutokrati, panhelenisti i pobornici<br />
za mir, a od drugata strana – privrzanicite na Demostenovata politika:<br />
radikali, militantni demokrati, t.e. patrioti. Demosten smeta<br />
deka privrzanicite na Filip se predavnici, potkupeni od Filip,<br />
31
kako na primer Filokrat, za kogo veli deka od Filip dobil zlato,<br />
srebro i tovari drvena gra|a, a Ajshin imoti.<br />
Plutokratskoto dejstvuvawe dobiva i ideolo{ka poddr{ka vo<br />
retorskite pamfleti na Isokrat, koj go povikuva makedonskiot basilevs<br />
da ja prezeme mirovnata uloga vo Helada za da stane dobro~initel<br />
na site Heleni i da gi povede vo vojna protiv Persija. Ovaa vojna bi<br />
gi re{ila socijalnite i ekonomski problemi, a so kolonizacijata vo<br />
Mala Azija bi se oslobodile Helenite vo Azija i bi se otvoril<br />
prostor za da se naselat bezdomnicite od helenskite polisi.<br />
7.6. Makedonija – dominanten istoriski faktor vo<br />
anti~kiot svet<br />
Dodeka atiwanite intenzivno se zanimavaat so politi~ki procesi<br />
i postojano se vodat sudski parnici, Filip se gri`i za zacvrstuvaweto<br />
na zapadnata i severnata granica i za zajaknuvaweto na makedonskata<br />
dr`ava; postoi svedo{tvo za eden pohod od 344 g. pr. n.e. protiv<br />
Ilirite vo koj makedonskiot vladetel osvojuva mnogu novi mesta<br />
s¢ do Jadranskoto More; vojuva i so Dardancite, koi ~esto ja napa|aat<br />
Makedonija; dejstvuva i na more, otkako ja zasiluva svojata flota,<br />
sproveduva kolonizacija vo novi oblasti, vo koi naseluva Makedonci,<br />
Heleni i Trakijci.<br />
Prestolninata na makedonskata dr`ava, Pela, stanuva sredi{te<br />
na poznati umetnici, kni`evnici i nau~nici. Filip odr`uva postojani<br />
diplomatski i prijatelski odnosi so mnogu helenski ma`i i politi~ki<br />
dejci. Vo makedonskiot dvor kako u~itel na mladiot Aleksandar<br />
pristiga filosofot Aristotel od Stagira, ~ij{to tatko Nikomah<br />
e lekar i blizok prijatel na Aminta III.<br />
Voeniot pohod na makedonskiot vladetel prodol`uva kon Peloponez.<br />
Vo tekot na 433 g. pr. n.e. gi koristi politi~kite presmetki<br />
pome|u Sparta i polisite na Peloponez (Arg, Mesena i Megalopolis)<br />
i povtorno kako „spasitel“ navleguva so svojata vojska; Arkadijcite,<br />
kako izraz na blagodarnost, mu podigaat bronzena statua na Filip.<br />
Vo toj mig Atina zaborava na antagonizmot sprema Sparta, na<br />
scena povtorno izleguva Demosten i strasno govori protiv Filip,<br />
predupreduva na opasnosta od nego, a na Sparta £ predlaga sojuz protiv<br />
zaedni~kiot neprijatel. Demosten zapo~nuva da povikuva na zaedni~ka<br />
odbrana na site Heleni, za{to site se zagrozeni od makedonskiot neprijatel,<br />
koj im gotvi „gibel“.<br />
32
Vo naredniot period na politi~kata scena doa|a do golem presvrt:<br />
vo politi~kite igri i nastani se vme{uva Persija koja, imaj}i ja<br />
predvid neslogata i rascepkanosta na helenskite polisi, a strahuvaj-<br />
}i od makedonskiot vladetel, brza da sklu~i sojuz so polisite protiv<br />
Filip. Za taa cel, golemiot car Artakserks Ohos ispra}a pratenici<br />
vo helenskite polisi, vo Teba i vo Arg, da soberat platenici, a na<br />
Atina £ nudi da go obnovat zaedni~koto neprijatelstvo protiv Filip.<br />
Persiskiot car im vetuva golema finansiska poddr{ka za da zapo~nat<br />
vojna so Makedonecot.<br />
Atiwanite povtorno gi otfrlaat sklu~enite dogovori so Filip,<br />
zazemaat negativen stav sprema filipistite, go osuduvaat na smrt<br />
Filokrat za predavstvo i korumpiranost. Demosten ja koristi ovaa<br />
prilika da go napadne Ajshin kako predavnik i da go obvini za izmamite<br />
i za la`nite izve{tai {to gi napravil, za{to raboti vo polza<br />
na Filip.<br />
Po naru{uvaweto na mirovniot dogovor pome|u Filip i Atina,<br />
makedonskiot car po~nuva da dejstvuva otvoreno neprijatelski i trgnuva<br />
na pohod (342/341 g. pr. n.e.) vo osvojuvawe na celata isto~na strana<br />
na Trakija, s¢ do Crno More; so silna vojska vo nekolku napadi ja<br />
osvojuva Trakija, £ nalo`uva danok (desetok) i obvrska da ispra}a vojska<br />
za potrebite na Makedonija; Trakija e postavena pod uprava na makedonskiot<br />
strateg, a helenskite gradovi, oslobodeni od trakiskata<br />
opasnost, dobrovolno vleguvaat vo sojuz so Filip. Na osvoenata teorija<br />
Filip zasnovuva makedonski kolonii so koi ja obezbeduva novata<br />
teritorija i gi koristi nivnite prirodni bogatstva. Najva`en mu e<br />
gradot Filipopol, potoa Kabile (ili Kalibe) na rekata Tunxa, seloto<br />
Beroe (Stara Zagora).<br />
So ovie dejstva se zagrozeni atinskite kolonii od golemo zna~ewe<br />
– morskite tesneci od Hersones do Bizantion (Dardanelite i Bosfor),<br />
izvonredno zna~ajni pati{ta za helenskata trgovija. Toga{ Demosten<br />
go dr`i svojot najsilen govor protiv Filip – Tretata filipika,<br />
vo koja govornikot pora~uva: kone~no da se prifati faktot deka<br />
Filip vojuva so nivnata dr`ava i deka toj go kr{i mirot, pa spored<br />
toa, edinstvenata zada~a na Sobranieto treba da bide {to polesno i<br />
posigurno da se odbranat od Filip. Govorot ima uspeh, a Demosten e<br />
oven~an so zlaten venec. Vo tekot na 340 g. pr. n.e. Atina zapo~nuva voeni<br />
dejstva protiv Filip: im ispra}a voena pomo{ na `itelite na Bizantion,<br />
sklu~uva sojuz so Teba i gi prezema na Termopilite. Davaj}i<br />
33
mu pomo{ na Bizantion, Atina povtorno go osvojuva bosforskiot trgovski<br />
pat; so ova Atina oficijalno vleguva vo vojna so Makedonija.<br />
Seto ova kako da ne go obespokojuva makedonskiot vladetel, koj<br />
se dvi`i po strogo zacrtan plan; na red e odbranata na severnata makedonska<br />
granica napadnata od Skitite i od Tribalite; trakiskata dinastija<br />
e soborena, a vladetelite na severnite plemiwa Pajonci, Arkani<br />
i Iliri se postaveni vo „vazalen“ odnos.<br />
Po ovie uspesi, Filip go osvojuva preminot od severna vo sredna<br />
Helada, od kade samo za eden den mo`e da stigne vo Bojotija, a za tri vo<br />
Atina. Demosten trogatelno go opi{uva ovoj sudbonosen moment za<br />
Atina. Atinski pratenici na ~elo so Demosten odat vo Teba za da<br />
sklu~at sojuz. Ednovremeno vo Teba doa|aat i pratenicite na Filip so<br />
namera da gi razubedat tebancite od sojuzot so Atina, a so predlog zaedno<br />
da napadnat na Atika ili da gi propu{tat makedonskite vojski da<br />
pominat nepre~eno preku Bojotija. Dilemata vo Tebanskoto sobranie<br />
e re{ena po strasnite govori na Demosten, koi budat ~uvstva na patriotizam<br />
i ~estoqubie: helenskite polisi: Evbeja, Megara, Korint, Levkada,<br />
Korkira, Ahaja i Akarnanija vleguvaat vo sojuz protiv Filipovata<br />
dr`ava; Arkadija, Mesenija, Elida i Sparta ostanuvaat nastrana<br />
od ovie nastani.<br />
Vojnata zapo~nuva vo Bojotija. Atina i Teba na dvapati imaat<br />
voen uspeh kaj Parapotami i Filip ne uspeva da navleze vo Bojotija.<br />
Ovie uspesi u{te pove}e ja zgolemuvaat popularnosta na politi~arot<br />
Demosten, koj donesuva odluka vo Narodnoto sobranie so koja mu se objavuva<br />
vojna na Filip. Kako nagrada za ovie politi~ki aktivnosti vo<br />
polza na dr`avata i nejzinite gra|ani, Demosten povtorno e oven~an<br />
so zlaten venec.<br />
Me|utoa, nastanite po~nuvaat da odat vo polza na Filip. So odli~na<br />
procena na sostojbite, Filip gi naveduva helenskite sojuznici<br />
da pomislat deka se povlekuva vo Trakija, navodno, za da go zadu{i tamo{noto<br />
vostanie. Helenskite vojski se povlekuvaat kaj Hajroneja, a<br />
Filip napa|a na Amfis i na Nafpakt i gi uni{tuva ahajskite vojski.<br />
8. Bitkata kaj Hajroneja – istoriska presvrtnica vo Stariot svet<br />
Vojnata pome|u Filip Makedonski i helenskite polisi zapo~nuva<br />
i zavr{uva so edna bitka, vodena kaj Hajroneja vo avgust 338 g. pr.<br />
n.e. Makedonskata falanga napa|a na sojuzni~kite helenski vojski,<br />
34
koi se nao|aat vo hajronejskata ramnina. Filip ima 30.000 pe{adija,<br />
pribli`no kolku i helenskata, no so taa razlika {to makedonskite<br />
vojnici se prekaleni vo mnogu bitki, verni i dosledni na nivniot vojskovodec<br />
Filip. Demosten u~estvuva vo bitkata kako hoplit. Nasproti<br />
atiwanite stoi Filip so svojata falanga: Filip na desnoto krilo,<br />
a mladiot Aleksandar na ~elo na levoto krilo nasproti tebancite.<br />
Po dolgata iscrpuva~ka bitka, Aleksandar ja razbiva pe{adijata na<br />
tebancite i nivnite sojuznici, a Filip ja sovladuva atinskata vojska;<br />
ishodot e – golemi zagubi za helenskite polisi.<br />
Bitkata kaj Hajroneja e eden od pozna~ajnite istoriski nastani<br />
za anti~kiot svet zatoa {to po pobedata na makedonskata dr`ava se<br />
menuvaat istoriskite tekovi na antikata i zapo~nuva nova epoha vo<br />
koja makedonskite vladeteli }e upravuvaat so celiot toga{en civiliziran<br />
svet i }e sozdadat nov svetski poredok.<br />
Po slavnata bitka, Filip najsve~eno ja praznuva svojata pobeda,<br />
prinesuva `rtvi, gi nagraduva site {to se odlikuvale vo bitkata, gi<br />
spaluva mrtvite tela na svoite vojnici, dodeka zaginatite atinski vojnici<br />
gi pogrebuva so site po~esti.<br />
Kako sekoj golem osvojuva~, Filip gi ureduva politi~kite raboti<br />
so porazenite: sprema Teba se odnesuva odmazdni~ki, neprijatelite<br />
se kazneti so smrt ili so progonstvo, smestuva makedonski vojski i postava<br />
oligarhiska vlast; sprema Atina (koja bila vo stra{na panika)<br />
se odnesuva velikodu{no, sakaj}i da ja pridobie za natamo{nite politi~ki<br />
i voeni dejstva; gi predava atinskite zarobenici bez otkup, gi<br />
vra}a posmrtnite ostanki na zaginatite borci (za koi posmrten govor<br />
dr`i Demosten). Vo Atina Filip ispra}a svoi pretstavnici, me|u koi<br />
se sin mu Aleksandar, vojskovodecot Antipatar i Alkimah, za da im gi<br />
soop{tat uslovite za mir. So ovoj nov dogovor Atina ja za~uvuva svojata<br />
avtonomija, svojata teritorija i sferata na dominacija na ostrovite<br />
Delos, Samos, Skiros, Imbros i Lemnos; najgolemata kazna za Atina<br />
e gubeweto na Herson, {to zna~i makedonska kontrola vrz uvozot<br />
na `itoto, rasturawe na Atinskiot pomorski sojuz i vleguvawe na<br />
Atina vo nov pomorski sojuz pod hegemonija na Filip.<br />
Po primerot na Atina i drugite helenski dr`avi sklu~uvaat<br />
mir so pobednikot. Otkako gi ureduva rabotite vo sredna Helada, Filip<br />
trgnuva kon Peloponez. Vo mnogu polisi privrzanicite na Filip<br />
ja prezemaat vlasta, Megara i Korint se predavaat, a vo korintskata<br />
tvrdina e postavena makedonska vojska. Ahajskite polisi na Peloponez<br />
poedine~no sklu~uvaat sojuz so Filip. Vojnicite na Arkadija, Me-<br />
35
senija i Elida, zaedno so makedonskata vojska trgnuvaat na pohod protiv<br />
Sparta, za{to edinstveno spartancite se sprotivstavuvaat na sojuzot<br />
so Makedonija. Filipovata vojska navleguva vo Lakonija i ja<br />
opusto{uva, no Sparta, i pokraj toa {to nema sila da se sprotivstavi,<br />
ne se predava. Od druga strana, Filip nema namera da ja uni{ti Sparta,<br />
verojatno poradi istite pri~ini kako i vo slu~ajot so Atina.<br />
Po sklu~uvaweto na mirovniot dogovor, na makedonskiot vladetel<br />
mu se predadeni mnogu po~esti: Filip i Aleksandar, kako prijateli<br />
na Atina, dobivaat atinsko gra|ansko pravo; na Filip mu e podignata<br />
statua vo ime na blagodarnost; Antipatar i Alkimah dobivaat<br />
po~esni tituli – prokseni na Atina, za{titnici na atinskite gra|ani<br />
koi patuvaat vo Makedonija. Na Peloponez vo znak na blagodarnost mu<br />
pravat golemi po~esti: vo Megalopol e izgraden pokrien pazar so kolonadi,<br />
nare~en „Filip“, vo Olimpija mu posvetuvaat kru`no zdanie,<br />
„Filipeijon“, so statui na Filip, na negovite roditeli, na Olimpijada<br />
i na sin mu Aleksandar.<br />
Esenta 338 g. pr. n.e., otkako Filip vospostavuva poedine~ni dogovori<br />
so helenskite polisi, osven so Sparta, gi svikuva site Heleni<br />
na sobir vo Korint, kade {to se donesuva t.n. Korintski sojuz, so odluka<br />
za op{t mir. Del od dogovorot e za~uvan na dve par~iwa od stela na<br />
Akropol. Poznat e del od tekstot na dogovorot koj, vsu{nost, pretstavuva<br />
zakletva na Helenite pred Filip deka nema da dignat oru`je ni<br />
na kopno ni na more protiv onie {to ja po~ituvaat zakletvata; deka<br />
nema da posegnat po carskata vlast na Filip i na negovite naslednici<br />
nitu, pak, }e bidat protiv dr`avnite uredbi, prifateni od site (u~esnici)<br />
koi se zakolnale na mir; deka }e trgnat napomo{ i }e vodat vojna<br />
so onie {to go naru{uvaat op{tiot mir, kako {to }e im bide pora-<br />
~ano i kako {to }e zapoveda hegemonot... Organiziran e op{t sojuzen<br />
sovet – Sinedrion, so sedi{te vo Korint, vo koj site helenski ~lenki<br />
ispra}aat svoi pretstavnici spored proporcionalen princip. Sinedrionot<br />
e ovlasten da prezema re{enija, da izdava zakoni, da presuduva<br />
okolu raspravite pome|u sojuznicite i da se proiznesuva za kr{ewe na<br />
dogovorot. Filip e izbran za hegemon na Sojuzot, t.e. za glaven vojskovoditel<br />
na sojuzni~kite vojski. Kako zaedni~ki vojskovoditel na makedonskata<br />
i helenskata vojska, Filip go planira aziskiot pohod protiv<br />
zaedni~kiot neprijatel, golemiot basilevs.<br />
Jasno e deka spored ovoj dogovor Makedonija e apsoluten pobednik<br />
i mo`e da postavuva bezuslovni barawa no, sepak, makedonskiot<br />
vladetel taktizira, sakaj}i da ja zapazi formata na miroven dogovor.<br />
36
Na poslednata sve~enost na Filip vo Ajga, esenta 336 g. pr. n.e.,<br />
podgotvena vo ~est na `enidbata na }erka mu Kleopatra so bratot na<br />
Olimpijada, Aleksandar Epirski, a voedno i triumfalna sve~enost vo<br />
koja makedonskiot vladetel sakal da gi proslavi site svoi pobedi, pokaneti<br />
se gosti od sekade. Pratenicite od Atina nosat zlatni venci i<br />
mnogu podaroci za Filip i mlado`encite; organizirani se bleskavi<br />
igri, muzi~ki natprevari; vo sve~enata procesija, noseni se statuite<br />
na dvanaesette olimpiski bo`estva, a kako trinaesetta e statuata na<br />
Filip. Denot koga trebalo da se prika`at teatarski pretstavi, Filip<br />
e vo pridru`ba na sin mu Aleksandar i zetot Aleksandar Epirski,<br />
a tolpa narod e sobrana da go vidi najgolemiot vladetel na Evropa.<br />
Toga{ eden mlad makedonski aristokrat, Pavsanij, go napa|a Filip<br />
i go proboduva so keltski me~. Ubiecot e faten i ubien od Filipovite<br />
telohraniteli Perdika i Leonat.<br />
Narodnoto sobranie na Makedoncite vedna{ go proglasuva<br />
Aleksandar III za svoj car. Istovremeno, bez razlika na helenskite politi~ki<br />
pravila i odnosi, a spored dinasti~koto nasledno pravo na<br />
Makedonija, Aleksandar III ja prezema ulogata na hegemon na Korintskiot<br />
sojuz.<br />
9. Politi~kite dejstva na Demosten za vreme na Aleksandar III<br />
Makedonski i na Antipatar<br />
Demosten, kako `estok neprijatel na makedonskite basilevsi,<br />
prodol`uva da govori protiv Aleksandar, ednakvo kako {to govorel<br />
protiv Filip. Vo ovaa nova antimakedonska kampawa se vme{uva persiskiot<br />
car Darej III Kodoman, koj strahuva od aziski pohod i znae deka<br />
uni{tuvaweto na makedonskata mo} }e zna~i i otklonuvawe na opasnosta.<br />
Persiskiot car pottiknuva antimakedonsko vostanie vo Helada<br />
i im nudi pari~na pomo{ na helenskite polisi. Vo ovie planovi glaven<br />
pomo{nik e povtorno Demosten koj, 335 g. pr. n.e., gi pottiknuva<br />
helenskite polisi na vostanie. Teba, so pomo{ na gradovite na Peloponez,<br />
se obiduva da ja protera makedonskata posada i da vospostavi<br />
demokratija. Vo svoite besedi Demosten izmisluva deka Aleksandar<br />
zaginal vo Trakija, vo bitkata so Tribalite. No, Aleksandar se vra}a<br />
i, kako glaven vojskovoditel na Korintskiot sojuz, ja sramnuva so zemja<br />
Teba, a `itelite gi prodava kako robovi. Atina e povtorno vo panika,<br />
no nastanite se povtoruvaat i Aleksandar, kako i Filip, ja po{te-<br />
37
duva Atina; me|utoa Aleksandar bara da mu se predade Demosten, zaedno<br />
so drugite protivnici. Atiwanecot Demad go smiruva Aleksandar,<br />
govorej}i deka na ovoj na~in bi se povredile ~uvstvata na atiwanite,<br />
koi predavstvoto na svoite dr`avnici bi go po~uvstvuvale kako op-<br />
{to predavstvo.<br />
Po ovie nastani odnesuvaweto na Demosten se menuva, kako da se<br />
ispla{il ili da se izmoril tvrdoglaviot retor, ili ve}e sfatil deka<br />
helenskite polisi ne mo`at da im se sprotivstavat na makedonskite<br />
vladeteli. Demosten e vozdr`an, mo`ebi se nadeva deka Aleksandroviot<br />
pohod }e propadne, pa toga{ atiwanite }e dobijat mo`nost da se<br />
oslobodat.<br />
Pred da zamine na aziskiot pohod (proletta 334 g. pr. n.e.), Aleksandar<br />
apelira Helenite da se vozdr`at od vostanija i pobuni dodeka<br />
e otsuten. No, vostanie e podignato na Rodos, a Sparta, otfrlaj}i gi<br />
site voeni i politi~ki dogovori so Aleksandar, stapuva vo vrska so<br />
voda~ite na persiskata flota.<br />
Od druga strana Demosten, povtorno osilen, se obiduva da gi<br />
spre~i atinskite brodovi da trgnat kako zasiluvawe na vojskata na<br />
Aleksandar, smetaj}i deka koga Aleksandar }e se vrati, so niv }e trgne<br />
protiv Atina.<br />
Dodeka Aleksandar go osvojuva Dale~niot Istok, vo Helada zapo~nuvaat<br />
nemiri, no vojskovoditelot Antipatar, koj ostanuva da rakovodi<br />
so Makedonija i so Helada, brzo go zadu{uva vostanieto na<br />
spartanskiot basilevs Agis (330 g. pr. n.e.). Demosten smeta deka ne e<br />
vreme atiwanite da zapo~nat vostanie i gi spre~uva da im se pridru-<br />
`at na spartancite.<br />
Godinite od 330 do 323 pr. n.e. za Atina pretstavuvaat godini na<br />
glad, nezadovolstvo i ogromno netrpenie sprema makedonskata vlast.<br />
Ajshin podiga tu`ba protiv predlozite Demosten da bide oven~an so<br />
zlaten venec zaradi zaslugite {to gi napravil za Atina. Vsu{nost,<br />
tu`bata e kritika na politi~kata dejnost na Demosten. Vo apologetskiot<br />
govor Za venecot, Demosten gi brani svoite politi~ki stavovi<br />
i smeta deka vo tie te{ki momenti gra|anite na Atina go odbrale najispravnoto<br />
re{enie, bez razlika {to krajniot ishod e katastrofalen<br />
za cela Helada, za{to vo vremeto koga Filip gotvel vlast i tiranija<br />
nad Helenite, nim ni{to drugo ne im preostanuvalo osven da se borat<br />
za svojata sloboda. Sepak, Demosten sramno bega od Atina, za{to e obvinet<br />
za golem broj gre{ki i za potkup.<br />
38
Po smrtta na Aleksandar vo Babilon (13 juni 323 g. pr. n.e.), Demosten<br />
se vra}a so golemi po~esti. Vesta za smrtta na Aleksandar<br />
pretstavuva mo`nost za osloboduvawe na Helada od makedonskata okupacija.<br />
Taka, Atina, Ajtolija i Tesalija pottiknuvaat vostanija vo cela<br />
Helada. Vo ovie presudni momenti atiwanite povtorno mu se obra-<br />
}aat na glavniot protagonist na nivnoto osloboduvawe – Demosten.<br />
Na po~etokot na vostanieto Helenite imaat uspeh i makedonskiot<br />
strateg Antipatar e opkolen vo tvrdinata Lamija. No, najdobriot helenski<br />
strateg Leosten umira, a fenikisko-makedonskata flota ja porazuva<br />
atinskata. Ovoj pat uslovite {to gi postavuva makedonskiot<br />
pobednik Antipatar se te{ki i porazitelni: Atina mora da ja prifati<br />
makedonskata posada vo edna od tvrdinite na Pirej – Munihij i mora<br />
da se otka`e od svoeto vekovno demokratsko ureduvawe i da vovede<br />
eden vid plutokratska politeja. Najbolna e naredbata da se predadat<br />
neprijatelite na Makedonija, Demosten i Hiperid; Hiperid e faten i<br />
surovo kaznet, a Demosten bega na maliot ostrov Kalaurija. Neumoliviot<br />
Antipatar, nemaj}i nikakvo ~uvstvo sprema Atina i golemiot<br />
retor, go goni Demosten, koj ispiva otrov i umira vo hramot na Posejdon.<br />
Smrtta na Demosten ozna~uva umirawe na edno burno vreme na<br />
`estok antagonizam pome|u Makedoncite i Helenite i `estoka bitka<br />
na idei i ideali na tri golemi istoriski li~nosti – Filip, Aleksandar<br />
i Demosten; toa e veli~estvena bitka so tragi~en kraj: trite istoriski<br />
li~nosti od isto istorisko vreme, no od razli~en istoriski<br />
prostor, so protivstavena istoriska energija, umiraat sogoreni od<br />
tragi~nata volja da go izmenat svetot; porazena e istro{enata polisna<br />
Helada, pobeduva Makedonija, go prezema svetot, no i samata biduva<br />
prezemena od „svetot“. Po smrtta na dvajcata veliki Makedonci, stariot<br />
svet stanuva poinakov, ni podobar ni polo{, no sekako sosema<br />
razli~en i mnogu po{irok vo ramkite na drugosta i razli~nosta: se<br />
rasprsnuvaat dvete drevni kulturi – helenskata i makedonskata, se oblikuva<br />
edna nova kultura vrz koja se zasnovuva re~isi celokupnata<br />
svetska civilizacija.<br />
39
ALEKSANDAR III MAKEDONSKI (336—323)<br />
MAKEDONIJA — SVETSKA IMPERIJA<br />
Za da se razbere istorijata za Aleksandar Makedonski, negoviot<br />
svetski pohod, negoviot svetogled koj{to ja menuva slikata na ~ovekovata<br />
istorija, potrebno e da se znae negovata poteklo, posebnata bujna<br />
priroda, negovoto vospituvawe, odli~no obrazovanie i `elbata za<br />
slava i mo}. Aleksandar e edinstven sin na Filip II i na Olimpijada,<br />
}erka na moloskiot vladetel Neoptolem; roden e 356 g. pr. n.e. vo Pela<br />
(den. Postol). Rimjanite mu go davaat prekarot Magnus, za{to e „Velikiot“<br />
osvojuva~ na Svetot. Od detski godini Aleksandar e vospituvan<br />
vo duhot na makedonskata aristokratska tradicija; na 13-godi{na vozrast<br />
e podu~uvan od filosofot Aristotel vo maloto mesto Miesa<br />
(blizu do Beroja); negovoto obrazovanie opfa}a: poezija, astronomija,<br />
geometrija, retorika/eristika, natprevar vo gimnasti~ki ve`bi, javawe<br />
i lov. Interesot kon prirodnite nauki }e go natera Aleksandar<br />
negovite osvojuva~ki vojni na Persija ~esto da gi pretvora vo istra-<br />
`uva~ki ekspedicii povrzani so razni disciplini: geografija, etnologija,<br />
biologija, botanika, meteorologija. Ambicijata na mladiot<br />
Aleksandar najdobro ja pretstavuva Plutarh (Aleksandar), koj raska-<br />
`uva deka Aleksandar ne sakal da dobie od tatko mu nitu bogatstvo,<br />
nitu rasko{, nitu u`ivawe, tuku carstvo {to }e mu ovozmo`i vojni i<br />
dela ispolneti so slava i so ~est.<br />
Na 16-godi{na vozrast Filip mu ja doveruva prvata politi~ka<br />
zada~a – da upravuva so Makedonija (340 g. pr. n.e.) dodeka toj e na pohod<br />
protiv Bizantion. Prviot voen pohod na Aleksandar e protiv Majdite<br />
(pleme od gorniot tek na r. Strimon); ovaa bitka e i prvata negova<br />
pobeda, pa tuka go zasnovuva i gradot Aleksandropolis. Na 18 godini<br />
Aleksandar u~estvuva vo slavnata bitka kaj Hajroneja (338 g. pr. n.e.),<br />
41
predvodej}i go levoto krilo na makedonskata vojska protiv „Svetata<br />
~eta“ na tebancite i, zaedno so tatko mu Filip, gi pobeduva zdru`enite<br />
sili na Helenite.<br />
Po ubistvoto na Filip (336 g. pr. n.e.) Makedonskoto sobranie,<br />
spored makedonskiot obi~aj, go proglasuva Aleksandar III za vladetel<br />
na Makedonija. Negovata prva voena akcija e naso~ena kon helenskite<br />
polisi, koi se obiduvaat da ja otfrlat makedonskata vlast; makedonskiot<br />
car gi prinuduva da gi priznaat odlukite na Korintskiot dogovor<br />
so koj Aleksandar ja nasleduva titulata hegemon na Helenite.<br />
Vo pohodot protiv Tribalite ja pominuva rekata Dunav (335 g.<br />
pr. n.e.) i gi porazuva i nivnite sojuznici Getite; vo izvorite se spomnuvaat<br />
i keltskite plemiwa od Jadranot, koi Aleksandar gi najmil za<br />
odbrana na severnata granica na makedonskata dr`ava. Na vesta za pobuna<br />
na Ilirite, Aleksandar se vra}a i gi razbiva vo boj.<br />
Po ovie voeni uspesi, Aleksandar so brz mar{ se spu{ta od<br />
ilirskata teritorija vo Helada, kade povtorno izbuvnuva antimakedonsko<br />
vostanie (pottiknato od Demosten), a `ari{teto e vo Teba;<br />
otkako ne uspeva da gi ubedi tebancite da se predadat, gi porazuva vo<br />
bitka i nosi odluka Teba da se sramni so zemja, a naselenieto da bide<br />
prodadeno vo ropstvo (po{tedeni se samo hramovite i ku}ata na poetot<br />
Pindar). Poradi politi~ki pri~ini se odnesuva velikodu{no<br />
sprema Atina, ne ja napa|a, a gradot povtorno go prifa}a ponudeniot<br />
miroven dogovor.<br />
Po ureduvaweto na politi~ko-voenite odnosi na Balkanot, Aleksandar<br />
se podgotvuva za pohodot protiv Persija, isplaniran u{te od<br />
Filip II. Vojskovoditelot Antipatar ostanuva da upravuva so Makedonija,<br />
kako „strateg na Evropa“, so 12.000 pe{adinci i 1.500 hetajri da<br />
ja branat zemjata. Aleksandar trgnuva na pohod (334 g. pr. n.e.) so 40.000<br />
vojnici, od koi jadroto go so~inuva makedonskata falanga so hetajrite:<br />
9.000 peyetajri, te{ko vooru`eni falangisti, 3.000 hipaspisti,<br />
lesno vooru`eni pe{adinci, 1.500 hetajri, 300 kowanici od carskata<br />
ila. Helenskite polisi (so isklu~ok na Sparta), obvrzani so Korintskiot<br />
dogovor, ispra}aat 7.000 helenski hopliti, 5.000 naemnici i<br />
8.000 lesno vooru`eni strelci, frla~i na kopja i pra~ka{i, kako i<br />
1.600 voeni brodovi. Vojskata na Aleksandar e malubrojna vo odnos na<br />
ogromnata persiska vojska, na ~ie ~elo stoi persiskiot car Darej III<br />
Kodoman; persiskata vojska e sobrana od golem broj dr`avi i narodi<br />
od teritorija na Mala Azija, pa s¢ do Indija, zaedno so Egipet i<br />
Sirija. Pohodot e zabele`an od istori~arite Kalisten i Aristobul<br />
42
koi go sledele, kako i mnogu drugi u~eni (diplomati, filosofi, pisateli,<br />
kartografi, biolozi).<br />
1. Pohodot kon Istok<br />
Aleksandrovata vojska navleguva vo Mala Azija preku Helespont<br />
kaj Sest; prvata stanica e drevniot grad Troja, kade vo hramot<br />
na Atena Aleksandar prinesuva `rtva, posvetuvaj}i £ go na bo`icata<br />
svoeto oru`je i zemaj}i go oru`jeto od hramot, so svetiot {tit na<br />
bo`estveniot Ahilej (sledej}i gi herojskite dela od epot Ilijada).<br />
Prviot voen sudir so persiskata vojska se slu~uva kaj rekata<br />
Granik na Propontida (334 g. pr. n.e.). Vojskata na Persijcite, pridru-<br />
`ena od helenskite naemnici-hopliti, gi zazema poziciite na strmiot<br />
desen breg i vozvi{enijata okolu rekata taka {to lesno go sledi dvi-<br />
`eweto na makedonskata vojska. Za Aleksandar ovaa bitka e golem<br />
predizvik za da ja poka`e silata na makedonskata vojska i da gi istakne<br />
sopstvenite strate{ki sposobnosti. Toj dava naredba da se pregazi<br />
rekata i zaedno so negovite hetajri napa|a vo najgusto zbienite redovi<br />
na neprijatelot. Vo `estokata borba Aleksandar e ranet v ramo. Persijcite<br />
imaat iljadnici zaginati vojnici i 2.000 zarobeni od koi<br />
naemnicite – Heleni Aleksandar gi ispra}a vo Makedonija na prinudna<br />
rabota.<br />
Pobedata nad persiskata vojska, predvodena od maloaziskite satrapi<br />
na Lidija, helespontska Frigija, Golema Frigija, Karija, mu go<br />
otvora patot na Aleksandar kon Mala Azija; lidiskiot grad Sard se<br />
predava bez borba, kako i gradovite na Ajolida i na Jonija, me|u koi e<br />
Efes. Makedonskiot car e do~ekan kako osloboditel od persiskoto<br />
ropstvo; edinstveno Milet i Halikarnas, so golema persiska vojska,<br />
davaat otpor (334 g. pr. n.e.).<br />
Po ovie osvojuvawa, Aleksandar ja deli vojskata na dva dela: edniot<br />
del na ~elo so vojskovoditelot Parmenion da prezimi vo Sard, a<br />
drugiot trgnuva na pohod preku Karija, Likija i Pamfilija, osvojuvaj-<br />
}i gi site gradovi i tvrdini. Slednata 333 godina celata vojska se sobira<br />
vo Gordion, prestolninata na frigiskite kralevi (Gordij i<br />
Mida); spored edna legenda, Aleksandar go presekuva so me~ nerazvrzliviot<br />
jazol na jaremot na ko~ijata na kralot Mida, so {to go ispolnuva<br />
proro{tvoto deka }e zagospodari so Azija.<br />
43
Vo osvoenite teritorii Aleksandar naj~esto go zadr`uva postojniot<br />
administrativen sistem: satrapiite se osnovni administrativni<br />
edinici so koi upravuvaat satrapi, naj~esto Persijci, koi ja imaat civilnata<br />
i voenata vlast (osven vo Lidija, kade {to e postaven Makedonec),<br />
dodeka so finansiskata vlast rakovodat Makedonci. Makedonskite<br />
vojskovoditeli so makedonska vojska ja kontroliraat osvoenata<br />
teritorija.<br />
Prvata bitka so „golemiot car“ Darej III se slu~uva kaj Is (333 g.<br />
pr. n.e.). Dvi`ej}i se po krajbre`ieto na Mala Azija kon Sirija, Aleksandar<br />
gi ostava bolnite vojnici vo gradot Is i prodol`uva da gi<br />
goni Persijcite. No, Darej trgnuva so vojskata kon Kilikija, stignuva<br />
vo Is i gi ubiva makedonskite vojnici. Aleksandar se vra}a i vo tesnecot<br />
kaj Is, pome|u moreto i visokite planini, na rekata Pinar se<br />
odigruva vtorata golema bitka pome|u Makedoncite i Persijcite.<br />
Persiskata vojska e ogromna: te{ko vooru`eni pe{adinci, helenski<br />
naemnici, kowanica; vojskata e pridru`uvana od beskraen karavan na<br />
koli i baldahini so carskiot harem. Darej ne predviduva deka vakva<br />
golema vojska ne mo`e da manevrira vo tesniot prostor na rekata; za<br />
razlika od nego, genijalniot strateg Aleksandar vo od ja postrojuva<br />
vojskata vo nov borben red, ne dozvoluvaj}i mu na Darej da go napadne<br />
od grb. Makedonskata vojska ja pregazuva rekata i navaluva so stra{en<br />
udar; Aleksandar se nafrla na bornata kola na Darej; te`ok e sudirot<br />
pome|u makedonskata falanga i helenskite naemnici, a od druga strana,<br />
levoto krilo so makedonskiot vojskovoditel Parmenion se bori<br />
protiv persiskata kowica. Persijcite se obeshrabreni koga go gledaat<br />
svojot car kako bega od bojnoto pole. Aleksandar ne trgnuva vedna{<br />
vo potera po Darej, tuku £ pomaga na svojata falanga, a po zavr{uvawe<br />
na bitkata go goni carot do docna vo no}ta. Darej uspeva da se spasi, no<br />
Aleksandar gi zaplenuva negovata borna kola, lakot, {titot i nametkata<br />
i se vra}a vo persiskiot voen logor kade e i zaplenetoto semejstvoto<br />
na Darej, `enata i decata; Aleksandar se odnesuva so dostoinstvo<br />
sprema caricata-majka i nejzinite }erki. Parmenion e ispraten vo<br />
Damask za da go zapleni ogromnoto persisko bogatstvo. @rtvite na<br />
persiska strana se ogromni, spored Ptolemaj, okolu 100.000 vojnici, a<br />
od makedonska strana – 300 pe{adinci i 150 kowanici. So ovaa bitka<br />
Aleksandar gi osvojuva prednoaziskite zemji na Persiskoto Carstvo.<br />
Slednoto osvojuvawe e utvrdeniot grad Tir, kade {to Aleksandar<br />
saka da prinese `rtva na vrhovniot fojnikiski bog Melkart (Herakle).<br />
Gradot, smesten na ostrov, odbiva da se predade, smetaj}i na<br />
44
svoeto odli~no utvrduvawe, no vojskata pravi ve{ta~ki nasip do<br />
ostrovot i, po dolga opsada, Tir stanuva makedonska tvrdina. Istata<br />
sudbina ja ima i gradot Gaza.<br />
2. Osvojuvaweto na Egipet<br />
Od Fojnikija Aleksandar trgnuva za Egipet, kade e do~ekan kako<br />
osloboditel od Persiskoto Carstvo. Vo Memfis egipetskite sve{tenici<br />
mu ja predavaat dvojnata kruna na egipetskite faraoni. Aleksandar<br />
se odnesuva so posebna po~it sprema egipetskite obi~ai i kultovi<br />
i prisustvuva na site ceremonii na koi se pretstavuva kako faraon na<br />
Egipet, sin na Amon-Ra. Patuva vo Libiskata Pustina do oazata Siva,<br />
kade e svetili{teto na egipetsko-libiskiot bog Amon (kultot na<br />
Amon vo Makedonija e posvedo~en kako Zevs-Amon). Na ustieto na Nil<br />
go osnova (331 g. pred n.e.) gradot Aleksandrija (teritorijata na gradot<br />
ja iscrtuva so bra{no od ja~men, spored drevniot makedonski obi~aj).<br />
3. Aleksandar – car na Azija<br />
Preku Sirija, Aleksandar navleguva vo severna Mesopotamija;<br />
vojskata pominuva preku rekata Eufrat; na leviot breg na rekata Tigar<br />
i kaj Gavgamela za posleden pat se sudiraat dvete golemi vojski<br />
(331 g. pred n.e.). Aleksandar go predvodi desnoto krilo, ~ija glavna<br />
udarna mo} ja so~inuvaat makedonskite kowanici; na levoto krilo, so<br />
tesalskata kowica, komanduva Parmenion, a vo sredinata na borbenata<br />
linija e falangata. ^elnata borbena linija na Persijcite e<br />
zna~itelno podolga od makedonskata, zatoa Aleksandar pravi odli~en<br />
strate{ki plan so voveduvawe vtor borben red; zad sekoe krilo postava<br />
odredi koi, vo slu~aj neprijatelot da gi napadne od grb ili od<br />
strana, mo`at da se svrtat i, spored potrebata, da napravat zatvoren<br />
pravoagolen red so glavnata borbena linija. Glavniot udar Aleksandar<br />
go naso~uva kon centarot kade {to se nao|a Darej, opkru`en od negovite<br />
elitni vojski, Indijci na slonovi, baktriskata, persiskata i<br />
skitskata kowica, so srponosni koli. Vo tekot na borbata Aleksandar<br />
go javnuva svojot star kow Bukefal i zaedno so hetajrite i hipaspistite<br />
se vturnuva vo centarot na Persijcite, gi razbiva, a Darej povtorno<br />
bega od bojnoto pole. Aleksandar ne go progonuva zatoa {to ostanuva<br />
45
da im pomogne na Makedoncite od levoto krilo. Na 100 km od Gavgamela<br />
zapleneti se bogatstvoto na Darej, negovata borna kola i oru`jeto.<br />
Po ovaa golema bitka, koja ja menuva sudbinata na Persija, Aleksandar<br />
se proglasuva za car na Azija i carski vleguva vo drevniot grad<br />
Babilon, glaven centar na Persiskoto Carstvo, kade gi obnovuva hramovite<br />
razurnati od Kserks. Makedonskite vojski ja osvojuvaat i vtorata<br />
persiska prestolnina – Suza, kade se nao|a najbogatata carska<br />
riznica (ottuka Aleksandar mu ispra}a na Antipatar vo Makedonija<br />
3000 talanti za vojna so spartancite). Preku „Persiskata porta“, 330g.<br />
pr. n.e., Aleksandar vleguva vo prestolninata na Aheajmenidite – Persepol,<br />
kade se odnesuva odmazdni~ki, palej}i gi carskite dvorci. Vo<br />
drevniot grad Egbatana, spored Korintskiot dogovor, Aleksandar<br />
kako hegemon na Sojuzot gi raspu{ta helenskite vojski i gi vra}a doma.<br />
Osvojuva~kiot pohod na Istok prodol`uva so makedonskata vojska.<br />
Vo novoosvoenata persiska prestolnina Ekbatana go ostava stariot<br />
vojskovoditel Parmenion, zaplenetoto persisko bogatstvo mu go<br />
doveruva na Harpal, a samiot trgnuva vo potera po Darej. Poznat e<br />
brziot naporen mar{ na vojskata koja za edinaeset dena pominuva rastojanie<br />
od 600 km i vo Hekantopil go nao|a mrtvoto telo na carot,<br />
ubien od persiskiot satrap Bes. Aleksandar mu uka`uva najgolemi po-<br />
~esti na mrtviot persiski car i go pogrebuva vo carskata grobnica vo<br />
Pasargada.<br />
Voeniot pohod Aleksandar go prodol`uva kako car na Azija, zakonski<br />
naslednik na Persiskoto Carstvo, a so prstenot-pe~at na<br />
Darej gi odobruva site naredbi {to se odnesuvaat na isto~niot,<br />
aziskiot del na Carstvoto.<br />
Makedonskata vojska prodol`uva da se dvi`i na sever kon Hirkanija<br />
i Partija, oblasti na jug od Kaspiskoto More, zemji so mnogu<br />
surova klima i reljef. Periodot od 330 do 327 g. pr. n.e., koga prestojuva<br />
vo Baktrija i vo Sogdijana se najte{kite godini vo voeniot pohod,<br />
i toa poradi divata i surova priroda, visokite planini i golemite<br />
pustini; makedonskata vojska e napa|ana od kowi~kite odredi na<br />
tamo{nite plemiwa koi vodat gerilska vojna. Golemite napori predizvikuvaat<br />
nezadovolstvo i bunt na vojskata; toa pridonesuva da se<br />
sozdade otpor i zagovor protiv Aleksandar. Poradi predavstvoto,<br />
Aleksandar gi osuduva na smrt zagovornicite, me|u koi se i negovite<br />
bliski soborci i prijateli Filota, Parmenion, a podocna Klejtos i<br />
istori~arot Kalisten.<br />
46
Vo tek na ~etiri godini makedonskata vojska gi osvojuva site<br />
zemji od Sredniot Istok. Pokraj osvojuvawata, Aleksandar gradi novi<br />
gradovi, nare~eni Aleksandrii, vo Arija, vo Baktrija, vo Sogdijana<br />
(Alexandria Eschate – najoddale~ena, krajna Aleksandrija). Vo Baktrija<br />
(327 g. pr. n.e.) Aleksandar se `eni so edna od najubavite `eni,<br />
Irankata Roksana koja, po negovata smrt, go ra|a sinot Aleksandar IV.<br />
Spored Plutarh, Aleksandar trgnuva na pohod vo Indija so<br />
120.000 pe{adija i 15.000 kowica, no i so dolga „povorka“ od pomo{ni<br />
slu`bi, tehni~ari, brodograditeli, trgovci, slu`iteli, `eni i deca<br />
na vojnicite. Za vreme na pohodot se izgradeni i novi brodovi koi<br />
zaplovuvaat po rekata Ind, a preku izgradeniot most na Ind se<br />
prefrla drugata vojska.<br />
Na bregovite na rekata Hidasp, makedonskata vojska ja vodi svojata<br />
~etvrta i posledna golema bitka so Por, kralot na Penxab, (326 g.<br />
pr. n.e.). Po ovaa pobeda Aleksandar gi prisoedinuva i zemjite od onaa<br />
strana na Ind; na mestoto na pobedata carot go osnova gradot Nikai, a<br />
vo blizina i gradot nare~en Bukefala, vo spomen na negoviot slaven<br />
kow Bukefal so koj gi izvojuval site svoi bitki. Na bregovite na rekata<br />
Hifast Aleksandar podignuva dvanaeset `rtvenici na bogovite<br />
i stolb na koj pi{uvalo: „Ovde zastanal Aleksandar“.<br />
Me|utoa, vojskata sobrana na sobranie gi odbiva ideite na carot<br />
– pohodot da prodol`i vo Indija do rekata Gang i Isto~noto More.<br />
Vra}aweto se odviva vo dva pravca: po edniot trgnuva Aleksandar so<br />
flotata, koja plovi po rekata Ind, a po drugiot Krater, koj predvodi<br />
drug del od vojskata, so falangata, bornite slonovi, del od strelcite<br />
i del od Makedoncite koi treba da se vratat vo Makedonija. So brodovite<br />
komanduva vojskovoditelot Nearh. Po bregot na Ind Aleksandar<br />
osnovuva nova Aleksandrija, prezema ekspedicija za istra`uvawe na<br />
deltata na Ind, gradi pristani{ta i brodogradili{ta. Na bregot na<br />
Indiskiot Okean vojskite se delat: edniot del pod vodstvo na Aleksandar<br />
se dvi`i po kopno, drugiot pod vodstvo na Nearh plovi 80 dena<br />
po more.<br />
4. Svetata svadba vo Suza<br />
Vo 324 g. pr. n.e. celata makedonska vojska se sobira vo Suza, kade<br />
{to carot prireduva „Golema sveta svadba“ na koja se ven~avaat 10.000<br />
Makedonci so Persijki; me|u niv se i site hetajri i samiot Aleksan-<br />
47
dar, koj se `eni so dve }erki na Darej, Brasida i Parisatida, no i so<br />
Ohos, najmalata }erka na Artakserks. Na sve~enosta {to trae nekolku<br />
dena prisustvuvaat gosti od celoto carstvo, me|u koi se i satrapite od<br />
novoosvoenite zemji so 30.000 mladi Iranci, persiski kowanici, sogdiski<br />
i skitski strelci na kowi i pe{a~ki odredi koi Aleksandar gi<br />
narekuva epigoni, vooru`eni i izve`bani za borba na makedonski<br />
na~in. „Svetata svadba“ ja simbolizira „svadbenata“ zaednica na Stariot<br />
svet.<br />
Po ova, okolu 10.000 veterani, bogato nagradeni, vrateni se vo<br />
Makedonija, a nivnite novi `eni i deca ostanuvaat vo Azija; za niv<br />
treba da se gri`i dr`avata, decata da se vospituvaat na makedonski<br />
na~in, a koga }e porasnat, da bidat vrateni vo Makedonija.<br />
Aleksandar planira natamo{ni pohodi koi imaat mnogu pove}e<br />
istra`uva~ki i nau~en karakter otkolku voena cel; se podgotvuvaat<br />
proekti za izgradba na pati{ta i hramovi, novi ekspedicii za istra-<br />
`uvawe na Kaspiskoto More, za pomorsko patuvawe okolu Arabiskiot<br />
Poluostrov do Kartagina i do ostrovite na Herakle (ili Melkart),<br />
najstariot tesnec me|u Evropa i Afrika (den. Gibraltar); Aleksandar<br />
se podgotvuva da gi pokori Sicilija i Italija, da plovi okolu Arabija<br />
i Afrika i da go trasira noviot pat od Atlanskiot Okean do Sredozemnoto<br />
More.<br />
Ovie planovi propa|aat poradi smrtta na „Velikiot“ vladetel.<br />
Po golemata taga za smrtta na najbliskiot drugar i soborec Hefajstion,<br />
i po posledniot voen pohod so golemi napori protiv voinstvenite<br />
plemiwa vo Medija i vo Suzijana, Aleksandar se vra}a vo Babilon i<br />
planira gradewe na pristani{te za iljadnici brodovi. Me|utoa, na<br />
gozbata vo Babilon Aleksandar dobiva treska i po sedum dena, na 13<br />
juni 323 g. pr. n.e., umira na trieset i tri godini, po dvanaeset godini i<br />
osum meseci vojuvawe i vladeewe.<br />
5. Idejata za svetska imperija<br />
Vladeeweto na makedonskiot car Aleksandar ΙΙΙ, negoviot slaven<br />
pohod i osvojuvaweto na Istokot (Persiskoto Carstvo) e najzna-<br />
~ajniot del vo istorijata na ~ove{tvoto. Epohata vo koja Aleksandar<br />
go promenil anti~kiot svet }e ostane zabele`ana kako istorija na<br />
herojstva, slava, mo}, no i po~etok na ona {to e najva`no – spojot na<br />
48
mnogu kulturi, narodi i dr`avi od tri kontinenti – Evropa, Afrika<br />
i Azija.<br />
Vo svetskata istorija, no i vo legendite na site narodi od Stariot<br />
svet, Aleksandar e zapi{an i zapameten kako najgolem svetski<br />
vojskovoditel i nepobedliv voin, odli~en strateg i mudrec, duri i bog<br />
vo apoteoza. Vo realna istoriska smisla, Aleksandar e tvorec na noviot<br />
svet, na novata epoha, na noviot poredok – na idejata za globalizacija<br />
vo civilizaciska smisla, koja i denes e aktuelna. Ednovremeno,<br />
Aleksandar e golem graditel, osnoval 77 novi Aleksandrii, izgradil<br />
pristani{ta, hramovi, mostovi, istoriski spomenici, koi gi<br />
spojuvaat narodite na Evropa i Azija i vo golema mera gi nadminuvaat<br />
etni~kite, kulturnite i jazi~nite barieri. Navistina, Aleksandar e<br />
mitski heroj, bog za narodite od Afrika i od Azija; narodite na Azija<br />
imaat mitski prikazni i likovni pretstavi vo koi Aleksandar e<br />
„naturaliziran“ doma{en heroj, obo`uvan zaradi herojskite dela.<br />
Velikiot Aleksandar Makedonski gi uriva starite polisni sistemi<br />
i ogromnoto Persisko Carstvo za da izgradi novo svetsko carstvo.<br />
Vo Aleksandrovata dr`ava se slu~uva ekspanzija na finansiskiot,<br />
trgovskiot i stopanskiot `ivot, intenziven protok na idei i lu|e,<br />
golemi nau~ni otkritija, za{to sekoj pohod e i ekspedicija vo koja<br />
nau~nicite gi prou~uvaat istoriskite, geografskite i kulturnite<br />
obele`ja na osvoenite narodi, biolozite ja opi{uvaat prirodata na<br />
zemjite i moriwata, florata i faunata na moriwata i okeanite,<br />
`ivotinskiot svet na pra{umite i pustinite, klimatskite uslovi na<br />
cela Azija. Aleksandar, filosofski obrazovan, znae deka negoviot<br />
pohod ne e samo voen tuku i nau~noistra`uva~ki, pa zatoa so sebe vodi<br />
ogromen broj u~eni od site oblasti na naukite, koi gi zapi{uvaat prirodnite<br />
i kulturnite fenomeni, vodi i golem broj umetnici i grade`nici,<br />
koi na novoto carstvo mu davaat nov lik.<br />
Preku osvojuvawata, Aleksandar go izgradil noviot svetski poredok<br />
vo koj Makedoncite se nositeli na dr`avnoto ureduvawe –<br />
monarhija, prilagodena na razli~nite op{testveni uslovi, {to zaviselo<br />
od specifikite na osvoenite narodi. Aleksandrovoto svetsko<br />
carstvo imal nov politi~ki oblik na ureduvawe i nova kosmopolitska<br />
kultura.<br />
Ogromen e brojot na istoriografi, hronografi, biografi, geografi,<br />
nau~nici, planeri na voena strategija i stratezi, mnogu drugi<br />
u~eni i poeti koi od antikata do denes pi{uvaat i go analiziraat, go<br />
tolkuvaat i go vospevaat Aleksandroviot svetski pohod. Me|u ovie<br />
49
u~eni spa|aat anti~kite istoriografi, biografi i hronografi: Plutarh,<br />
Arijan, Kvint Kurtij Ruf, Justin, Diodor, Polibij, Strabon,<br />
koi gi prezemaat zapisite od zagubenite istoriski spisi na Kalisten,<br />
Aristobul, Ptolemaj, sovremenici i pridru`nici na Aleksandar.<br />
50
FORMIRAWETO<br />
<strong>NA</strong> MAKEDONSKITE CARSTVA<br />
PO SMRTTA<br />
<strong>NA</strong> ALEKSANDAR III MAKEDONSKI<br />
Ovaa epoha zapo~nuva so vladeeweto na Aleksandar Makedonski<br />
(336–323 g. pred n.e.) i negoviot pohod na Istok (osvojuvawe na Persiskoto<br />
Carstvo), a zavr{uva so rimskite osvojuvawa (I vek pr. n.e.) na makedonskite<br />
monarhii osnovani na teritorija na Aleksandrovoto Carstvo.<br />
Imeno, ovaa epoha go sodr`i isklu~itelniot istoriski fenomen<br />
– makedonskata panbasileja, ostvaruvawe na idejata na Filip i na<br />
Aleksandar Makedonski za ekumenska dr`ava i za edna obedineta<br />
civilizacija, so koja se obedinuva celiot Star svet. Zna~i, tvorecot<br />
na ovaa epoha e Aleksandar Makedonski, nea ja odr`uvaat negovite<br />
naslednici, dijadosite – vladetelite na golemite dr`avi vo Evropa,<br />
vo Afrika i vo Azija; nositelite na ovaa civilizacija se nau~nici,<br />
misliteli, filosofi, obrazovani lu|e koi se naseleni vo administrativnite,<br />
ekonomskite i kulturnite centri na Aleksandrija, Antiohija,<br />
Pergam, Rodos. Vo istoriska smisla, prostornata i vremenskata<br />
granica e u{te pogolema; ovaa epoha, koja sozdava nov na~in na poimawe<br />
na Svetot, pretstaven vo simbioza na mnogu kulturi, ima golemo<br />
vlijanie na Rimskoto i Romejskoto Carstvo i trae s¢ do krajot na<br />
antikata, a povtorno e obnovena niz italijanskiot humanizam od XIV<br />
do XVI vek.<br />
Zna~i, ovaa zna~ajna istoriska epoha, vo civilizaciska smisla,<br />
na anti~kite narodi od Evropa, od Azija i od Afrika nepravedno se<br />
obele`uva so terminot helenizam (germanski – Helenismus, termin na<br />
51
istori~arot G. Drojzen od XIX vek, spored starogr~kiot – e(llhnismov –<br />
podra`avawe na helenskiot na~in na `ivot, prifa}awe na helenskata<br />
kultura i koristewe na kodificiran starogr~ki jazik koine), i<br />
pokraj toa {to vo ovoj period helenskite polisi vleguvaat vo zonata<br />
na istoriska i kulturna provincijalizacija, nasproti novite svetski<br />
centri sozdadeni od: Aleksandar, Ptolemaj, Perdika, Kasandar, Antigon,<br />
Demetrij, Lisimah, Selevk, Antioh. Spored toa, vo sovremenoto<br />
izu~uvawe na istorijata se nametnuva nov termin za ovoj epohalen<br />
„tranziciski“ vek – aleksandrizam ili makedonizam, za{to se<br />
sozdava nova kulturna istorija, sproveduvaj}i ja blagorodnata ideja na<br />
Aleksandar Veliki za „Svetata svadba“ me|u narodite. Ovoj epohalen<br />
„tranziciski“ vek govori na jazikot na svetskite misliteli, na Platonoviot<br />
i Aristoteloviot filosofski jazik, prisno imenuvan kako<br />
„zaedni~ki jazik“ (koine glosa); ovaa ideja ja apsolvira genijalniot<br />
vizioner i sestrano obrazovaniot Aleksandar Makedonski, koj ja<br />
nametnuva potrebata od zaedni~ki svetski jazik za razmena na<br />
mislewata, ideite, umuvaweto, zapi{ani na dolgi svitoci papirusi i<br />
pergamenti vo „aleksandriskite“ centri.<br />
Glaven istoriski fakt e deka Carstvoto Makedonija e onaa<br />
istoriska kategorija pod ~ij pritisok se uriva polisniot sistem i se<br />
sozdava era na dinastii i monarhii, prosveteni i prosvetitelski vladeteli,<br />
era na biblioteki i muzei, era na sobirawe duhovni realii i<br />
na vtemeluvawe na mnogu nauki. Makedonskata dinastija pretstavuva<br />
vtemeluva~ na monarhiskoto ureduvawe ne samo na Rimskoto i<br />
Romejskoto Carstvo tuku i na evropskoto monarhisti~ko ureduvawe.<br />
Po smrtta na Aleksandar Makedonski, osvoenite teritorii vo<br />
Helada, Egipet i Persiskoto Carstvo gi nasleduvaat makedonskite<br />
vojskovodci, nare~eni dijadosi, a podocna nivnite naslednici-epigoni.<br />
Zna~i, vladeteli na novite dr`avi se Makedonci, najbliskite hetajri<br />
(vojskovodcite na Aleksandar). Vo Makedonija i vo Helada vladeat<br />
Antipatar i Kasandar, a pri kraj vladetelite od dinastijata<br />
Antigonidi; vo Egipet vladeat Ptolemaidite, a na Istokot, po mnogute<br />
makedonski vladeteli, vlasta ja prezema dinastijata Selevkidi.<br />
Makedonskite vladeteli go prilagoduvale upravuvaweto so novite<br />
dr`avi spored op{testvenite priliki i obi~ai na narodite so koi<br />
vladeele.<br />
52
1. Sudbinata na Aleksandrovoto carstvo po smrtta na carot<br />
Sudbinata na novoto carstvo zapo~nuva da se „kroi“ vo persiskata<br />
prestolnina Babilon, vedna{ po smrtta na Aleksandar Makedonski.<br />
Imeno, spored istoriskite izvori, se spomenuvaat {estmina<br />
hetajri pred odarot na makedonskiot car. Me|u niv najvlijatelen i<br />
najstar e Perdika, komu Aleksandar pred smrtta mu go ostava carskiot<br />
prsten-pe~at, koj treba da se predade na idniot vladetel. No, spored<br />
makedonskiot obi~aj, nositelot na suverenitetot e makedonskata vojska,<br />
koja vo toa vreme ne e vo celosen sostav, za{to del od vojnicite na<br />
~elo so Krater zaminale za Makedonija, a del se vo Makedonija so<br />
Antipatar, „strategot na Evropa“.<br />
Zna~i, re{enie za noviot vladetel trebalo da donese makedonskata<br />
vojska vo Babilon; makedonskata falanga na ~elo so Meleagar se<br />
opredeluva za polubratot na Aleksandar, Aridej, nezakonski sin na<br />
Filip, za kogo se govorelo deka e mentalno i fizi~ki slab, pa zatoa<br />
Perdika predlaga da se po~eka poroduvaweto na Roksana, a vo me|uvreme<br />
da se odredat regenti koi }e vladeat so Carstvoto. Od druga strana,<br />
Antigon i Nearh go predlagaat Herakle – sinot na Aleksandar i<br />
pergamskata princeza Barsina, a Ptolemaj saka da formira zaedni~ka<br />
uprava od najvisokite vojskovodci. U{te tuka zapo~nuvaat dinasti~kite<br />
borbi pome|u makedonskata aristokratija, najbliskite sorabotnici<br />
na Aleksandar Makedonski, i traat za vreme na celiot ovoj period.<br />
Na krajot, Makedoncite go prifa}aat za car Aridaj pod imeto<br />
Filip III, dodeka se rodi Aleksadar IV, sinot na Roksana (Filip-Aridaj<br />
vladee do 317 g. pr. n.e.); po negovata smrt Aleksandar e proglasen<br />
za car, no pred polnoletstvoto, 310/309 g., i toj e ubien).<br />
Najvisokite dr`avni funkcii se delat pome|u najvidnite Aleksandrovi<br />
vojskovodci: Krater, Antipatar i Perdika; Antipatar,<br />
kako „strateg na Evropa“, ja obedinuva voenata i civilnata vlast vo<br />
Makedonija i helenskite oblasti i obezbeduva ispra}awe regruti vo<br />
Azija. Krater dobiva visoka dr`avna funkcija kako prostates (za{titnik,<br />
opolnomo{tenik, poverenik) i vrhoven zapovednik na carskata<br />
vojska, a Perdika kako hilijarh (najzna~ajna politi~ka funkcija) i<br />
epitrop (namesnik, za{titnik, ~uvar) upravuva so civilnata vlast nad<br />
aziskiot del od Carstvoto i gi podgotvuva site dr`avni raboti. Ptolemaj<br />
upravuva so Egipet, Libija i grani~niot del na Arabija so<br />
Egipet. Del od satrapijata Sirija na zapad od Eufrat dobiva Leomedont,<br />
Fenikija gi zadr`uva svoite doma{ni vladeteli, Tir i Gaza sta-<br />
53
nuvaat kolonii na makedonski posadi, a sli~na polo`ba ima i Kipar.<br />
So satrapiite Pamfilija i Likija upravuva Antigon Ednookiot i kon<br />
niv, 333 g. pr. n.e., dodadena e i Fenikija; vo tekot na deset godini ovoj<br />
vladetel ja zacvrstuva vlasta vo Mala Azija; podocna Antigon ja pro-<br />
{iruva vlasta i vo Pisidija. Na jug, satrapijata Paflagonija, zaedno<br />
so Kapadokija i Pontskata oblast ja prezema Evmen. Na zapadniot del<br />
na Mala Azija trite satrapii, Karija, Lidija i helespontska Frigija,<br />
mu se dodeleni na Leonat, koj e najbliskiot sorabotnik na Perdika.<br />
Vrhovnata vlast vo Evropa ja dobiva Antipatar, koj zaedno so<br />
Krater vladee vo Makedonija, Epir, helenskite oblasti, kako i so<br />
Ilirite, Tribalite i Agrijanite. Trakija mu pripa|a na Lisimah, koj<br />
mo`ebi kako i drugite vladeteli e zavisen od vrhovnata vlast na<br />
Perdika vo Babilon.<br />
Centralnite oblasti na Carstvoto opfa}aat {est satrapii, koi<br />
za vreme na Aleksandar imaat iranski satrapi; nekoi od niv ostanuvaat<br />
nezavisni, drugi pod kontrola na Perdika. Isto~nite oblasti se<br />
pod voena kontrola na Makedoncite, kralot Por vladee so Penxab, a<br />
so satrapijata Indija vladee Pejton.<br />
Od najvidnite Aleksandrovi vojnici edinstveno Selevk ostanuva<br />
kako zapovednik na hetajrite vo Babilon i ne dobiva satrapija.<br />
1.1. Voenite sudiri pome|u dijadosite<br />
Sudirite pome|u dijadosite ne mo`ele da se spre~at nitu so obidite<br />
da se podeli Carstvoto i sekoj da dobie dostoen del za vladeewe,<br />
nitu so rodninskoto povrzuvawe vo bra~ni zaednici. Osnovnata ni{ka<br />
{to gi povrzuvala naslednicite na Aleksandar bila Makedonija;<br />
imeno, sekoj od niv, bez razlika kolkava teritorija vladeel, te`neel<br />
da ja osvoi teritorijata na Makedonija i da se proglasi za car na<br />
Makedoncite. Zna~i, naj~esto Makedonija bila pri~inata za nivnite<br />
me|usebni sudiri.<br />
Prviot sudir e pome|u Perdika, od edna strana, i Antigon, Ptolemaj,<br />
Krater i Antipatar, od druga. Edna od najgolemite kavgi pome|u<br />
dijadosite e kade }e bide pogreban Aleksandar Makedonski. Vo Babilon<br />
bilo dogovoreno Aleksandar da bide zakopan vo oazata Siva, kako<br />
sin na Amon-Ra, na sveta zemja koja nikoj od dijadosite ne ja poseduva.<br />
Dve godini e podgotvuvana ceremonijata na zakopot, specijalno e izraboten<br />
sarkofagot i e napravena monumentalna pogrebna ko~ija. Veli-<br />
~estvenata pogrebna povorka, koja se dvi`ela od Babilon do Libija,<br />
54
sledena e od voena pridru`ba, tehni~ari i graditeli na pati{ta; lu|e<br />
od site strani na svetot mu oddavale posledna po~it na Aleksandar<br />
Makedonski. No, na patot do oazata, Ptolemaj ja naso~uva povorkata<br />
vo Memfis, za da go pogreba Aleksandar vo svoeto carstvo, so namera<br />
da izgradi mavzolej. Toa go razlutuva Perdika, koj imal namera Aleksandroviot<br />
grob da bide vo Makedonija, vo starata prestolnina na<br />
Argeadite – Ajga, spored makedonskite obi~ai.<br />
Vo tekot na 321 g. pr. n.e. Perdika, smetaj}i go Ptolemaj za najgolem<br />
neprijatel, so vojskata navleguva vo Egipet, no e spre~en od nadojdeniot<br />
Nil. Po nekolku neuspe{ni obidi vo pominuvawe na rekata, no<br />
i poradi nezadovolstvoto na vojskata i vojskovoditelite, Perdika e<br />
ubien vo voeniot logor. Po smrtta na Perdika vojskata preminuva na<br />
stranata na Ptolemaj.<br />
Dve godini po smrtta na Aleksandar brojot na dijadosite se namaluva,<br />
a zdru`enite makedonski vojski vleguvaat vo nov sojuz. Sega<br />
Antipatar, kako najstar i najvlijatelen, stanuva namesnik so neograni~ena<br />
vlast i dobiva zada~a da izvr{i reorganizacija vo dr`avata.<br />
Vo novata reorganizacija najgolema mo} dobiva Antigon, kako naslednik<br />
na Perdika, da zapoveda so aziskite voeni sili. Sinot na Antipatar,<br />
Kasandar, stanuva zapovednik na kowicata; Ptolemaj dobiva neograni~ena<br />
vlast vo Egipet, a Antipatar, kako strateg-avtokrator na<br />
Evropa, se povlekuva vo Makedonija, zaedno so makedonskite carevi.<br />
Antipatar, posledniot Filipov sorabotnik, umira na 80-godi{na<br />
vozrast (319 g. pr. n.e.); veren na tradiciite na Argeadite, toj<br />
uspeal da ja so~uva i da ja zajakne makedonskata dr`ava, a istovremeno,<br />
i pokraj mnogubrojnite vostanija na helenskite polisi (kako Lamiskata<br />
vojna), da ja zadr`i vlasta vo osvoenite helenski teritorii. Noviot<br />
pretendent na makedonskiot prestol, Kasandar, komandant na kowicata<br />
na hetajrite, saka da go zazeme mestoto {to go imal tatko mu koj,<br />
pak, go opredelil Poliperhont za svoj naslednik, smetaj}i deka kako<br />
postar }e se gri`i za carskoto semejstvo. Poliperhont stanuva epimelet<br />
(za{titnik) na makedonskite carevi, mo`ebi sprotivno na<br />
makedonskite zakoni, bez soglasnost od Makedonskoto sobranie. Toa<br />
doveduva do nov sudir me|u dijadosite i do nov voen konflikt, sega<br />
naso~en protiv Poliperhont; od edna strana e Kasandar so vojska i<br />
flota od Antigon, Lisimah i Ptolemaj, koi se borat na teritorijata<br />
na Helada, a od druga Poliperhont so Evmen se sudira so vojskata na<br />
Antigon vo Mala Azija; na strana na Poliperhont e i Olimpijada,<br />
majkata na Aleksandar Makedonski, na koja Poliperhont £ ja doveruva<br />
55
gri`ata za Aleksandroviot sin, Aleksandar IV i negovata majka Roksana.<br />
Kako pobednik Kasandar postava makedonska posada vo Atina i<br />
za svoj namesnik go opredeluva Demetrij od Faleron, filosof i u~enik<br />
na Aristotel. Ottuka se upatuva vo Makedonija, ja prezema vojskata<br />
(zaedno so slonovite {to gi donel Antipatar) i se spu{ta na Peloponez.<br />
Za vreme na negovoto otsustvo Olimpijada i Poliperhont (317<br />
g. pred n.e.) gi likvidiraat Filip-Aridaj i `ena mu Evridika, vnuka<br />
na Filip II, zaedno so rodnini i prijateli na Kasandar. Za ova surovo<br />
se odmazduva Kasandar koj, otkako ja osvojuva Pidna, kade se zasolnile<br />
Olimpijada, Roksana i maliot Aleksandar, ja zarobuva Olimpijada i<br />
ja predava na sud; ~udno e kako na majkata na Aleksandar Makedonski<br />
ne £ e ovozmo`eno da se brani pred makedonskata vojska, tuku<br />
obvinitelite ja ubivaat, a Roksana i maloletniot Aleksandar se<br />
zarobeni vo Amfipol.<br />
Po ovie nastani, Kasandar stanuva vladetel vo Makedonija (316<br />
g. pred n.e. Carskoto semejstvo, Filip-Aridaj, `ena mu Evridika i<br />
nejzinata majka Kinina sve~eno se pogrebani vo carskata grobnica vo<br />
Ajga. Za da stane vistinski car na Makedonija, Kasandar se `eni so<br />
Tesalonika, }erka na Filip II, i vo nejzina ~est, na Termajskiot Zaliv<br />
go osnova gradot Tesalonika; noviot vladetel osnova u{te eden grad i<br />
spored svoeto ime go imenuva Kasandreja, na mestoto na starata Potidaja<br />
na Halkidik. Za da zavladee i so teritorijata na Helada, Kasandar<br />
so vojska navleguva niz Termopilite, ja obnovuva Teba, gi napa|a<br />
Ajtolcite kade e zasolnet Poliperhont i osvojuva nekoi gradovi na<br />
Peloponez.<br />
1.2. Prevlasta na Antigon i na Demetrij I<br />
Otkako go sovladuva Evmen, Antigon stanuva edinstven vladetel<br />
vo Azija. Vo Babilon mu se uka`ani carski po~esti (Selevk kako satrap<br />
e smenet od Babilon i bega kaj Ptolemaj). So golemoto bogatstvo<br />
od Istokot, Antigon so voena povorka, vo koja ima i karavani od kamili,<br />
trgnuva na nov pohod kon zapad. Seto ova predizvikuva strav me|u<br />
drugite dijadosi, koi povtorno se organiziraat, sega protiv Antigon.<br />
Pri opsadata na gradot Tir (315 g. pr. n.e.), Antigon ja svikuva makedonskata<br />
vojska na sobranie za da go re{i pra{aweto za najvisokata<br />
vlast; Antigon govori kako edinstven pretstavnik na makedonskite<br />
carevi, go obvinuva Kasandar za ubistvoto na Olimpijada i za apsewe-<br />
56
to na maliot Aleksandar i majka mu Roksana i bara da bidat oslobodeni.<br />
Vo 311 g. pr. n.e. sklu~en e miroven dogovor pome|u dijadosite, no<br />
pri toa u{te edna{ se deli Carstvoto: Kasandar ostanuva strateg na<br />
Evropa, do polnoletstvoto na Aleksandar IV; Lisimah e gospodar na<br />
Trakija; Ptolemaj na Egipet; dodeka na Antigon mu e dadena „cela<br />
Azija“, osven isto~niot del, vo koj go vladee Selevk.<br />
O~igledno e deka so Carstvoto po~nuvaat da vladeat novi vladeteli,<br />
koi ve}e ne se gri`at za carskata familija. Od 310/309 ili<br />
308/307 g. pr. n.e., koga Kasandar tajno vo Amfipol gi ubiva Aleksandar<br />
IV i negovata majka Roksana, zavr{uva vladeeweto na carskata<br />
dinastija Argeadi.<br />
Vo periodot od 311 do 301 g. pr. n.e. dijadosite vojuvaat nasekade,<br />
i na teritorijata na Trakija, i na onaa na Helada, i vo Mala Azija i vo<br />
isto~noto Sredozemje.<br />
Antigon vojuva so Selevk vo Babilonija, a vo tekot na 307 g. pr.<br />
n.e. mu ispra}a na svojot sin Demetrij I golema flota od 250 broda i<br />
pari za naemnici za da navleze vo Atina. Po pobedata nad makedonskata<br />
vojska na Kasandar, Demetrij proglasuva osloboduvawe na Atina i<br />
vra}awe na nejzinata demokratska vlast. Gradot so voodu{evuvawe gi<br />
proglasuva Demetrij i Antigon za spasiteli i dobro~initeli, im podiga<br />
zlatni statui i im pravi u{te mnogu drugi po~esti i sve~enosti.<br />
Vo poznatata opsada kaj dobro utvrdeniot grad Salamina, Demetrij<br />
go dobiva svojot slaven prekar Poliorket, za{to za prv pat ja<br />
primenuva svojata ve{tina na opsaduvawe gradovi; na podno`jeto na<br />
yidovite gradi napravi za opsadi, me|u koi e xinovskata sprava heliopolis,<br />
visoka 44 metri, na devet kata, montirana na ~etiri trkala,<br />
na~i~kana so ovnovi (naprava za urivawe na yidovi), katapulti i<br />
balisti (naprava za frlawe kamewa). Vo Salaminskoto pristani{te<br />
se sudiraat vojskite na Demetrij i na Ptolemaj – koj ja gubi bitkata, a<br />
delovi od negovata vojska i kowica preminuvaat na stranata na<br />
Demetrij.<br />
Antigon i Demetrij zagospodaruvaat so Egejskoto More i so<br />
isto~noto Sredozemje, a so aklamacija na vojskata se proglasuvaat za<br />
basilevsi. Po ovoj primer Ptolemaj, Lisimah, Kasandar i Selevk, vo<br />
tekot na 306/305 g. pr. n.e., se proglasuvaat za basilevsi – carevi na<br />
onoj del od Carstvoto so koj vladeat. So toa Carstvoto na Aleksandar<br />
e podeleno na pet dela.<br />
57
Antigon ne se pomiruva so svojata teritorija i saka da zavladee<br />
so Egipet; sli~no kako i Perdika, i toj e spre~en od nadojdeniot Nil,<br />
a eden del od negovata vojska preminuva na stranata na Ptolemaj. Za da<br />
go blokira Egipet, Antigon go napa|a Rodos, a Demetrij (305/304 g. pr.<br />
n.e.) ja organizira najgolemata opsada vo istorijata: anga`irana e<br />
ogromna vojska, upotrebeni se brodovi, voeni napravi i xinovski<br />
ma{ini (povtorno heliopolisot, sega montiran na osum trkala, za ~ie<br />
pridvi`uvawe bile potrebni 3.400 vojnici). Opsadata trae cela godina,<br />
gra|anite na Rodos o~ajni~ki se branat, a na krajot se stasuva do<br />
pregovori. Po ovaa opsada za Demetrij se govorelo deka nitu eden grad<br />
ne mo`e da mu se sprotivstavi.<br />
Po osvojuvawe na gradovite na Peloponez, vo 302 g. pr. n.e. Demetrij<br />
gi povikuva Helenite vo Korint za da potpi{at dogovor za sojuz,<br />
koj so sodr`inata e ist kako onoj od 337 g. pr. n.e., sklu~en pome|u<br />
Filip II i helenskite polisi, so taa razlika {to Antigon i Demetrij<br />
se zapi{ani kako basilevsi, a ne kako hegemoni. Navistina, Demetrij<br />
i se odnesuva kako apsolutist i vo Atina neograni~eno ja izrazuva<br />
svojata volja.<br />
Vo sledniot voen sojuz se zdru`uvaat Kasandar, Lisimah i Ptolemaj,<br />
sekoj so svoj interes, protiv Antigon i Demetrij. Presudnata<br />
bitka se slu~uva vo Frigija kaj Ips (302 g. pr. n.e.). Pri~inata za porazot<br />
mo`ebi e starosta na Antigon, koj ve}e ima osumdeset godini. Po<br />
ovaa bitka, vo koja zaginuva Antigon, aziskiot del na Carstvoto povtorno<br />
e podelen: Lisimah ja prezema Mala Azija do Tavros, Selevk –<br />
Ermenija, Kapadokija, Mesopotamija i Sirija, a Ptolemaj ostanuva vo<br />
Egipet.<br />
2. Demetrij I Poliorket – noviot car na Makedonija<br />
Sojuzni{tvoto i voenite konflikti pome|u dijadosite prodol-<br />
`uvaat i vo naredniot period. Zna~ajna istoriska figura e Demetrij<br />
Poliorket, koj ne se otka`uva od `elbata da zavladee so celoto<br />
carstvo; ovoj odli~en vojskovoditel ima najgolema flota vo<br />
isto~noto Sredozemje, gospodari so Moreto i ima sigurni bazi vo<br />
razli~ni delovi na primorjeto. Po smrtta na Kasandar (297 g. pr. n.e.),<br />
Demetrij navleguva vo Makedonija, se sudira so vojskite na epirskiot<br />
vladetel Pir, koj isto taka pretendira za vlast vo Makedonija.<br />
58
Vo 294 g. pr. n.e. Demetrij uspeva da go ubie Aleksandar, sinot na<br />
Kasandar, i se proglasuva za car na Makedonija. I pokraj voenite<br />
uspesi i golemata osvoena teritorija (Makedonija i teritorijata na<br />
Helada), Demetrij se podgotvuva za novo osvojuvawe na Istokot i za<br />
taa cel gradi 500 ogromni voeni broda. No, po sedum godini vladeewe<br />
go napa|aat Pir, Lisimah i Ptolemaj, a negovata vojska preminuva na<br />
stranata na protivni~kiot sojuz. Po ovoj sudir, za makedonski car e<br />
proglasen Pir (288/287 g. pr. n.e.), a na Lisimah mu pripa|a isto~na<br />
Makedonija, mo`ebi do Aksios.<br />
Demetrij se povlekuva vo Azija i prodol`uva da se bori, sega so<br />
golema vojska naemnici; no porazen od Selevk, umira kako zarobenik<br />
vo Sirija (283 g. pr. n.e.). Po negovata smrt Lisimah, eden od vernite<br />
hetajri na Aleksandar Makedonski, stanuva najmo}niot vladetel na<br />
evroaziskiot prostor (na Hersones go gradi svojot grad Lisimaheja).<br />
Toj se proglasuva za makedonski car zatoa {to gi poseduva Makedonija<br />
i Tesalija. Kako po nekoja tradicija, povtorno se sudiraat, no sega<br />
dvajcata dijadosi Lisimah i Selevk. Pobednikot Selevk povtorno go<br />
obedinuva isto~niot so zapadniot del na Carstvoto i se proglasuva za<br />
car na Makedonija. No i ovoj uspeh zavr{uva tragi~no, Selevk e ubien<br />
od Ptolemaj Keraun, sin na Ptolemaj Lag, osnova~ot na dinastijata na<br />
Ptolemaidite, kogo vojskata go proglasuva za car (280 g. pr. n.e.).<br />
3. Novata generacija vladeteli-epigoni<br />
Od ova vreme zapo~nuvaat da vladeat sinovite na dijadosite – generacijata<br />
epigoni; taka, Ptolemaj go nasleduva Ptolemaj Filadelf,<br />
Selevk – Antioh, a Demetrij – Antigon Gonat (eden od dinastijata Antigonidi,<br />
koi vladeat vo Makedonija do nejzinoto osvojuvawe od Rim).<br />
Imeno, makedonskata dinastija Selevkidi (312–64 g. pr. n.e.) vladee<br />
so Siriskoto Carstvo vo Mala Azija i vo Babilon, s¢ do Indija;<br />
vo II vek pr. n.e. teritorijata se sveduva na Severna Sirija i Kilikija.<br />
Pozna~ajni vladeteli od ovaa dinastija se: Antioh I Soter (281–261),<br />
Antioh II (261–246), Selevk II (246–226/227), Antioh (241–228). Od 64/63<br />
g. pred n.e., po rimskite osvojuvawa, dr`avata stanuva rimska provincija<br />
(Provincija Sirija).<br />
Makedonskata dinastija Ptolemaidi (323–30 g. pr. n.e.) vladee so<br />
Egipet. Osnova~ot Ptolemaj, sin na Lag, roden vo Eordaja, drugar i soborec<br />
na Aleksandar Makedonski, go nasleduva negoviot sin Ptolemaj<br />
59
II Filadelf (283–246), vo ~ie vladeewe Egipet prerasnuva vo najmo}na<br />
voena i ekonomska sila na Isto~niot Mediteran. Pozna~ajni vladetelite<br />
na Egipet se: Ptolemaj III (246–221), Ptolemaj IV Filopator (221–<br />
205), Ptolemaj V Epifan (204–180). Posledna nasledni~ka od makedonskata<br />
dinastija Ptolemaidi e Kleopatra VII (51/52–30). Nejziniot<br />
`ivot i vladeewe se povrzani so Rimskata Republika, so Gaj Julij<br />
Cezar i so konzulot Marko Antonij, so kogo se bori protiv Oktavijan<br />
Avgust. Poslednata bitka vo koja se porazeni vojskite na Kleopatra i<br />
na Antonij e kaj Akcij (31 g. pr. n.e.), po {to caricata se samoubiva.<br />
Po nejzinata smrt, Egipet potpa|a pod rimska vlast i stanuva rimska<br />
provincija.<br />
Makedonskata dinastija Antigonidi pretstavuva II makedonska<br />
dinastija vladeteli (277–168 g. pr. n.e.). Osnova~i se Antigon Gonat<br />
(277–239) i negoviot sin Demetrij II (239–229), a niv gi nasleduvaat<br />
novata generacija carevi – Antigon Doson (229–222/221), Filip V<br />
(221–179) i Persej (179–168), posledniot vladetel vo Makedonija, koj<br />
zaedno so Filip V gi vodi Makedonsko-rimskite vojni.<br />
Antigon II Gonat (277–239) sin na Demetrij II Poliorket i na<br />
Fila, }erka na Antipatar, go prezema makedonskiot prestol po<br />
pobedata nad Keltite kaj Lisimaheja. Kako dobar vojskovoditel i<br />
ve{t diplomat, vojuva so epirskiot vladetel Pir i ja pro{iruva<br />
makedonskata vlast do Korint. Vojuva vo Hremonidskata vojna (261–<br />
255 g. pr. n.e.) i kako pobednik ja potvrduva dominacijata na<br />
Makedonija nad helenskite polisi. Toj ja zajaknuva pomorskata flota,<br />
{to mu ovozmo`uva da ja pobedi flotata na egipetskiot kral<br />
Ptolemaj II (255 g. pr. n.e.) i da vospostavi prevlast vo Egejskoto More.<br />
Antigon e qubitel na filosofijata i kni`evnosta, no poznat e i kako<br />
graditel: Antigoneja, edna od trite negovi gradovi, se spomenuva kako<br />
soseden grad na Stobi; spored Tabula Pojtingerijana, taa e na 12<br />
rimski milji od Stobi na patot za Tesalonika.<br />
Antigon III Doson (229–221) e tretiot vladetel od dinastijata<br />
Antigonidi, odli~en voen strateg i diplomat; vo po~etok vladee kako<br />
regent na osumgodi{niot sin na Antigon Gonat, Filip V. Proglasen e<br />
za legitimen vladetel otkako se `eni so majkata na Filip i go posinuva<br />
mladiot car. Gi zacvrstuva granicite na Makedonija, ja<br />
obezbeduva severnata granica, zagrozena od Dardancite i povtorno<br />
vospostavuva makedonska vlast vo Tesalija. Politi~ki ja zacvrstuva<br />
dr`avata i ja obnovuva nejzinata dominacija na Balkanot. Kako<br />
vrhoven komandant na kopnenite i morskite sojuzni~ki sili, se<br />
60
sojuzuva so Ahajskiot sojuz protiv Sparta; vo voeniot pohod na<br />
Peloponez gi osvojuva Korint, Arg i drugi gradovi i tvrdini vo<br />
Arkadija i vo Ajtolija, so {to vospostavuva povtorna dominacija na<br />
Makedonija nad helenskite polisi. Po pobedata nad Ilirite vo Gorna<br />
Makedonija zaboluva od tuberkuloza i umira.<br />
4. Voeniot sudir na Makedonija i Rim<br />
za vreme na Filip V (221–179)<br />
Filip V, sin na Antigon Doson, na {esnaesetgodi{na vozrast e<br />
izbran za nov car, so pet regenti koi vladeat do negovoto polnoletstvo.<br />
I ovoj makedonski car, kako i site negovi prethodnici, se gri`i<br />
za mo}ta na Makedonija kako najgolema sila na Balkanot. Vodi uspe{ni<br />
vojni protiv Dardancite na sever i so Ajatolskiot sojuz na jug, so<br />
{to nametnuva nova makedonska dominacija nad helenskite polisi;<br />
voedno gi osvojuva i teritoriite okolu Lihnidskoto Ezero.<br />
Filip V vleguva vo sojuz so ilirskiot vladetel Demetrij<br />
Farski koj, po neuspe{nite vojuvawa so Rimjanite, se podgotvuva za<br />
nova vojna zaedno so Filip. So flota od stotina brodovi Filip<br />
trgnuva kon Ilirija (216 g. pr. n.e.), no Rimjanite uspevaat da go<br />
odbranat gradot Apolonija. Voenite i politi~ki interesi na<br />
Makedonija se sudiraat so ekspanzijata na rimskata dr`ava. Voeniot<br />
sudir doveduva do t.n. Prva makedonsko-rimska vojna (215–205 g. pr.<br />
n.e.), koja zavr{uva povolno za Makedonija. Vo 215 g. pr. n.e. Filip<br />
sklu~uva voen sojuz so Hanibal, neprijatelot na Rim. Ovaa strategija<br />
na po~etokot e uspe{na, no kaj Apolonija makedonskata vojska e<br />
porazena i pri povlekuvaweto Filip e prinuden da ja zapali makedonskata<br />
flota, blokirana od rimskite brodovi. Zatoa, sledniot napad<br />
Filip go prezema po kopno i go zazema jadranskoto pristani{te Lis<br />
(212 g. pr. n.e.). Slednata godina Filip izvr{uva voen pohod vo<br />
Ilirija, gi napa|a Dardancite i vojuva so Medite. Prvata makedonsko-rimska<br />
vojna zavr{uva so miroven dogovor so koj Makedonija<br />
gi zadr`uva Lihnidskata oblast i Skodra, a Rim gradovite Epidamen,<br />
Apolonija, Orik, Lisos i ju`niot del na Korkira.<br />
Za vreme na petgodi{noto primirje, so obnovenata makedonska<br />
flota i vo sojuz so vladetelot Prusija, Filip osvojuva pove}e krajbre`ni<br />
gradovi na Helespont, kako i ostrovite Samos, Milet i Hios.<br />
61
Od druga strana Rim, po pobedata nad kartaginskiot vladetel Hanibal,<br />
se podgotvuva za nova vojna so Makedonija.<br />
Vtorata makedonsko-rimska vojna (200–197 g. pr. n.e.) zavr{uva so<br />
neuspeh za makedonskata dr`ava. Vo ovaa vojna Rimjanite napa|aat<br />
zaedno so vojskite na Ilirite, Dardancite i od nekoi helenski dr`avi,<br />
me|u koi e Atina, potoa Rodos i Pergam. Prvite godini od ovaa vojna<br />
makedonskata vojska uspe{no £ se sprotivstavuva na rimskata vojska,<br />
koja napa|a od Ilirija, s¢ do bitkata kaj Kinoskefali (197 g. pr.<br />
n.e.), koga makedonskata falanga, i pokraj po~etnite uspesi, celosno e<br />
razbiena: zaginuvaat 8.000 vojnici, a 5.000 se zarobeni; pri povlekuvawe<br />
vo Larisa. Filip V ja zapaluva carskata arhiva, so dokumenti zna-<br />
~ajni za Makedonija, pred gradot da padne v race na Rimjanite. Kaj<br />
Tempe e sklu~eno ~etirimese~no primirje i Filip V so vojskata se<br />
povlekuva vo Makedonija.<br />
Filip mora da se otka`e od site osvoeni teritorii nadvor od<br />
Makedonija, no za kuso vreme uspeva da ja konsolidira Makedonija i da<br />
ja podgotvi za nova vojna so Rim. Imaj}i go predvid najuspe{niot makedonski<br />
vladetel Filip II, posebno vnimanie posvetuva na razvojot<br />
na gradovite, ekonomijata, zemjodelieto, sto~arstvoto i gi obnovuva<br />
starite rudnici za zlato i srebro.<br />
5. Persej (179–168), posledniot makedonski car od<br />
dinastijata Antigonidi<br />
Ovoj vladetel ja prodol`uva politikata na svojot tatko, gi obezbeduva<br />
severnite granici na Makedonija, vodi bitki so Trakijcite, go<br />
obnovuva dogovorot so Rim za da bide priznat za car na Makedonija i<br />
ja vodi Tretata makedonsko-rimska vojna.<br />
Po dolgi podgotovki za vojna, Rim £ objavuva vojna na Makedonija<br />
(171 g. pr. n.e.). Triesetiljadna rimska vojska se istovaruva vo Ilirija,<br />
a im pomagaat i vojski od helenskite polisi. Persej, na sobirot<br />
na Makedonskoto sobranie, nosi odluka za vojna, sobira ~etiriesetiljadna<br />
makedonska vojska i ogromni voeni rezervi za desetgodi{en<br />
voen period. Vo tekot na prvata godina od vojnata Persej gi blokira<br />
preminite od Tesalija vo Makedonija i go onevozmo`uva probivot na<br />
rimskata vojska. Odbranata na Makedonija ne e probiena i so vtoriot<br />
rimski napad slednata godina. Ohrabren, Persej uspe{no vojuva i so<br />
62
Dardancite, a na vra}awe im nanesuva poraz i na Rimjanite kaj<br />
Penestija i Ilirija.<br />
Vo tekot na 169 g. pr. n.e., konzulot Mark Filip go napa|a i po<br />
more (Tesalonika, Kasandreja, Eijon i Antigonija) i po kopno (navleguva<br />
vo Dion). Persej se povlekuva vo Pela, no uspeva da go spre~i napreduvaweto<br />
na rimskata vojska. Noviot rimski napad zapo~nuva pod<br />
vodstvo na rimskiot konzul Emilij Pavel (168 g. pr. n.e.); eden del od<br />
vojskata navleguva preku severna Tesalija i preminot Tempe, a drug<br />
nejzin del vojuva so ilirskiot vladetel Gencij kaj Skodra. Po osvojuvaweto<br />
na Skodra, ilirskiot vladetel, koj mu bil sojuznik na Persej, i<br />
celoto negovo semejstvo, odneseni se kako zarobenici vo Rim. Makedonskite<br />
primorski gradovi se napadnati od rimskata flota. Persej<br />
ispra}a 10.000 vojnici da im pomognat na Amfipol, Eijon, Pela,<br />
Demetrijada i Kasandreja, {to doveduva do makedonski poraz kaj Petra.<br />
Persej se povlekuva kaj Pidna. Po `estoka i kusa bitka (168 g. pr.<br />
n.e.), vo koja obete strani vojuvaat so 40.000 vojnici, makedonskata<br />
falanga e razbiena, 20.000 Makedonci se ubieni a 6.000 zarobeni. Po<br />
porazot Persej se povlekuva vo Amfipol, a rimskata vojska ja pusto-<br />
{i Makedonija. Persej so celoto semejstvo i ogromno bogatstvo se zasolnuva<br />
na ostrovot Samotraki, kade e zaroben. Potoa Makedonija e<br />
stavena pod rimski protektorat.<br />
Na krajot treba da se ka`e deka makedonskata dr`ava e navistina<br />
edinstvena vo toga{na Evropa, a silna, bogata i dostoinstvena monarhija<br />
samo vo vremeto na Filip II Makedonski. Voedno treba da se<br />
priznae deka svetskata imperija na Aleksandar III Makedonski, koja se<br />
protegala od Skitija do Indija, pretstavuva virtuelna dr`ava no koja,<br />
paradoksalno, stanuva realno ramni{te za mnogu monarhii od Evropa,<br />
od Azija i od Afrika. Treba da se priznae, isto taka, deka po smrtta<br />
na Aleksandar Makedonski prodol`uva istoriski da su{testvuva makedonskata<br />
dr`ava, no nejzinoto realno su{testvuvawe e, najblago re-<br />
~eno, dramati~no, vo sekoj slu~aj – neuramnote`eno, nasilno, kataklizmi~no.<br />
Me|utoa, tokmu vo ovaa istoriska zona se izdiga svetskiot Aleksandrov<br />
grad – Aleksandrija, koe e novo `ari{te na svetskata kultura,<br />
jadro na pove}eto humanisti~ki, pa i egzaktni nauki; vo aleksandriskata<br />
Biblioteka se obedinuva celokupnata umstvena energija na<br />
Stariot svet, energija {to silno ja obzema kulturata na noviot svetski<br />
gospodar – Rim, i ottamu gi „poplavuva“ i Zapadnoto i Isto~noto<br />
Carstvo, probivaj}i se vo narednite vekovi na svetskata istorija. Vo<br />
63
ova le`i golemata uloga na Aleksandrovite podvizi, na negoviot<br />
mitski i istoriski heroizam, a so ovaa uloga i Makedonija stanuva<br />
energetski topos na svetskata istorija. Tokmu vrz ovoj Aleksandrov<br />
grad – Aleksandrija se vtisnuva „carskiot pe~at“ na Makedonskoto<br />
Carstvo.<br />
64
MAKEDONIJA ZA VREME<br />
<strong>NA</strong> RIMSKOTO VLADEEWE<br />
(od 168 g. pr. n.e. — do krajot na III vek)<br />
1. Teritorijalnata podelba na Makedonija<br />
Rimskoto osvojuvawe na Makedonija (168 g. pr. n.e.) go ozna~ilo<br />
krajot na Makedonskoto Carstvo. Definiraweto na noviot status na<br />
Makedonija bilo sankcionirano edna godina podocna vo Amfipol,<br />
kade {to konzulot Emilij Pavel, vo prisustvo na carot Persej i na<br />
makedonskata elita, objavil deka „Makedoncite }e bidat slobodni, vo<br />
niven posed }e bidat gradovite i poliwata kako i dotoga{, }e gi<br />
koristat svoite zakoni i obi~ai i }e izbiraat sekoja godina svoi magistrati“.<br />
Pritoa, Makedoncite bile obvrzani da mu pla}aat „danok<br />
na rimskiot narod“ i toa „polovinata od onoj {to im go pla}ale na carevite“.<br />
Vakvata prividno podarena „sloboda“ imala formalen karakter,<br />
bidej}i Makedonija istovremeno bila podelena na ~etiri oddelni<br />
avtonomni oblasti (meridi). Prvata oblast, so glaven grad Amfipol,<br />
gi opfa}ala oblastite me|u rekite Strimon i Nest, vklu~uvaj}i gi i<br />
oblastite na istok od Nest do rekata Hebros, dodeka zapadno od Strimon<br />
vleguvala cela Bisaltija, zaedno so gradot Herakleja Sintika.<br />
Vtorata oblast, so sedi{te vo Tesalonika, na istok grani~ela so<br />
Strimon, bez Herakleja Sintika i Bisaltija, dodeka na zapad se<br />
protegala do rekata Aksij, vklu~uvaj}i go i regionot isto~no od rekata.<br />
Teritorijata me|u rekite Aksij na istok i Penej na zapad, planinata<br />
Vermium na sever, vklu~uvaj}i ja i Peonija zapadno od Aksij, so gradovite<br />
Edesa i Beroja, vleguvale vo tretata oblast, so Pela kako glaven<br />
grad. ^etvrtata oblast, so sedi{te vo Pelagonija, se grani~ela so<br />
Epir, Ilirija, Dardanija, kako i so nezavisnite oblasti Orestida i<br />
65
Dasaretija. Merkite na Rim predviduvale zabrana na trgovija i vospostavuvawe<br />
bra~ni vrski pome|u podelenite oblasti, kako i prekinuvawe<br />
na rudnata produkcija na zlato i na srebro. Iskonstruiranata podelba<br />
bila naso~ena kon onevozmo`uvawe na obedinuvaweto na Makedoncite<br />
i kon spre~uvawe na restavracijata na politi~kata, voenata i<br />
ekonomskata mo} na Makedonija. Najpogubnata merka bila prisilnoto<br />
odveduvawe vo Rim na carot Persej i negovoto semejstvo, kako i na makedonskata<br />
elita, vklu~itelno i na ma{kite deca nad 15-godi{na<br />
vozrast. Persej bil prefrlen vo zato~eni{tvo vo Alba, kade {to pod<br />
nejasni okolnosti, me|u 163 i 161 g. pr. n.e., go zavr{il svojot `ivot.<br />
2. Vostanieto na Andrisk (149–148 g. pr. n.e.)<br />
Novoto ureduvawe Makedoncite go smetale za nametnato, a administrativnata<br />
podelba na ~etiri oblasti kako merka {to go razoruvala<br />
makedonskoto tkivo. Toa najilustrativno go predo~uva Livij, koj<br />
konstatiral deka na Makedoncite „im se gledala Makedonija taka<br />
ras~ere~ena, kako `ivotno raskinato na delovi, koi zaemno si<br />
trebaat eden so drug“. Te`nenijata na Makedoncite za restavracija na<br />
Carstvoto se odrazile niz {irokata poddr{ka na liderstvoto na<br />
Andrisk, koj se pretstavuval kako sin na posledniot makedonski car<br />
Persej. Toa mu ovozmo`ilo na Andrisk da bide oficijalno proglasen<br />
vo Pela za makedonski car vo 149 g. pr. n.e. Pod vodstvoto na Andrisk,<br />
za kratko vreme vostanatite Makedonci oslobodile pogolem del od<br />
teritorijata na Makedonija. Upotrebuvaj}i ja taktikata na razdor,<br />
Rimjanite uspeale katastrofalno da gi porazat Makedoncite kaj Pidna<br />
(148 g. pr. n.e.). Prebegnatiot Andrisk bil zaroben i likvidiran, so<br />
{to propadnal obidot na Makedoncite za restavracija na Makedonskoto<br />
Carstvo.<br />
3. Makedonija – prva rimska provincija na Balkanot<br />
Likvidiraweto na vostanieto na Andrisk bilo prosledeno so<br />
ukinuvaweto na site formi na prividna vnatre{na avtonomija. So<br />
odluka na Senatot vo 148 g. pr. n.e. Makedonija bila pretvorena vo<br />
rimska provincija. Voveduvaweto na direktna rimska administrativna<br />
uprava, so postojan rimski namesnik so sedi{te vo Tesalonika,<br />
66
ilo prosledeno so rasporeduvawe na postojani rimski garnizoni.<br />
Kon provincijata Makedonija bile priklu~eni i Ilirija i Epir, so<br />
{to administrativnata teritorija ja nadminuvala geografskata i<br />
etni~kata i se protegala od Jonskoto More na zapad do rekata Nest na<br />
istok, nejzinata ju`na granica bila planinata Olimp, a severna<br />
gorniot tek na rekata Aksij. Rimskite avtori, sepak, pravele jasno<br />
razgrani~uvawe me|u geografsko-etni~kata i provinciskata granica<br />
na Makedonija, identifikuvaj}i gi Makedoncite kako mnozinski<br />
`iteli na makedonskata teritorija. Vospostavuvaweto na novata provinciska<br />
organizacija ne bilo prosledeno so pogolemi promeni vo zakonite.<br />
Meridite i ponatamu bile zadr`ani, me|utoa, tie go izgubile<br />
svoeto politi~ko zna~ewe. Zaedni~kiot sinedrion, najverojatno, bil<br />
transformiran vo makedonski koinon (zaednica), kako svoevidno prodol`enie<br />
na stariot koinon od vremeto na Makedonskoto Carstvo. So<br />
cel da go adaptira novoto municipalno ureduvawe na prethodnite<br />
tradicii, Rim dozvolil makedonskite gradovi da go zadr`at svoeto<br />
staro ureduvawe. Me|utoa, toa ne bilo dovolno za da stivnat tendenciite<br />
na Makedoncite za restavrirawe na Makedonskoto Carstvo.<br />
4. Novite tendencii na Makedoncite za<br />
restavrirawe na dr`avata<br />
Vo 142 g. Makedoncite odnovo vostanale protiv rimskata vlast,<br />
ovoj pat pod liderstvoto na Aleksandar, koj se povikuval na svoeto<br />
carsko poteklo kako sin na Persej. Iako Makedoncite uspeale da<br />
vostanovat kontrola vo oblasta okolu rekata Nest, navremenata<br />
intervencija na Rim go li{ila vostanieto od pomasoven karakter i<br />
toa bilo brzo likvidirano.<br />
Od 141 g. pr. n.e. zapo~nal dolgogodi{niot period na re~isi neprekinati<br />
napadi na Makedonija od strana na srednobalkanskite plemiwa<br />
Skordisci, Dardanci, Denteleti, Medi i dr. Za vreme na eden od<br />
takvite sudiri (112/111 g. pr. n.e.) Makedoncite povtorno se mobilizirale<br />
protiv rimskata vlast. Ovaa „makedonska vojna“ im sozdavala<br />
seriozni problemi na Rimjanite, koi so golemi napori gi sovladale<br />
Makedoncite vo 110 g. pr. n.e.<br />
Mobilizacijata na Makedoncite bila posledica i od primenata<br />
na novata strategija na Rim, naso~ena kon iskoristuvaweto na geostrategiskata<br />
pozicija na Makedonija na Balkanskiot Poluostrov za<br />
67
ealizirawe na ekspanzionisti~kite planovi kon Dunav i kon Mala<br />
Azija. Vo toj kontekst, Rim ja iniciral izgradbata na magistralniot<br />
pat Via Egnatija so cel da ja podobri kopnenata komunikacija, {to<br />
dopolnitelno go istaknalo strategiskoto zna~ewe na Makedonija.<br />
Vo 88 g. pr. n.e. Makedoncite odnovo go manifestirale otvorenoto<br />
nezadovolstvo od rimskata vlast so krevawe oru`eno vostanie. Koristej}i<br />
go vme{uvaweto na pontskiot vladetel Mitridat na Balkanot,<br />
Makedoncite oslobodile pogolem del od teritorijata na Makedonija,<br />
proglasuvaj}i go za svoj car Eufan. Rimjanite so golemi te{kotii<br />
gi sovladale pobunetite Makedonci, ~ija{to tendencija bila da<br />
se restavrira „Carstvoto na Makedoncite“. Toa bilo poslednoto<br />
izvorno registrirano vostanie na Makedoncite za osloboduvawe od<br />
rimskata vlast.<br />
Tendencijata za obedinuvawe i obnovuvawe na Carstvoto bila<br />
prisutna i vo naredniot period, no so izmeneti metodi, {to bilo<br />
rezultat i na promenata vo rimskata politika sprema Makedoncite.<br />
Za toa osobeno se zalagal Ciceron, koj smetal deka samo ~esniot odnos<br />
sprema Makedoncite mo`el da gi osigura interesite na rimskiot<br />
narod.<br />
5. Makedonija – prva hristijanska zemja vo Evropa<br />
Koga vo 49 g. od n.e. apostolot Pavle ja zapo~nal misijata za prenesuvawe<br />
na hristijanskoto u~ewe vo Evropa, prvata zemja {to ja posetil<br />
bila Makedonija. Vo Biblijata e posvedo~eno deka Pavle ja izbral<br />
Makedonija zaradi videnieto vo koe Makedoncite go povikuvale<br />
da dojde vo nivnata zemja za da im pomogne. Toj i negovite pridru`nici<br />
vedna{ se upatile kon Makedonija za da mu go propovedaat „evangelieto<br />
na tamo{niot narod“. Kon krajot na 49 g. Pavle pristignal vo makedonskiot<br />
grad Filipi, kade ja odr`al i prvata hristijanska propoved<br />
na evropska po~va. Kliment Aleksandriski istaknuva deka so toa<br />
Pavle „stanal prenesuva~ na bo`estveniot glas pri obra}aweto na<br />
Makedoncite“, osnova~ na prvata hristijanska zaednica vo Makedonija<br />
i voop{to vo Evropa. Po razotkrivaweto na misijata, Pavle bil prinuden<br />
da go prodol`i misionerskoto patuvawe kon Tesalonika. Hristijanskata<br />
misija na Pavle nai{la na {irok priem kaj gra|anite, koi<br />
„vo golemi maki so radost“ go primile hristijanstvoto. Po prinudnoto<br />
napu{tawe na Tesalonika, poradi protestot na Evreite, Pavle i<br />
68
negovite pridru`nici ja prodol`ile hristijanskata misija vo Beroja.<br />
Vo tamo{nata evrejska sinagoga Pavle prodol`il da go propoveda<br />
hristijanstvoto, no naskoro bil prinuden da ja prekine apostolskata<br />
misija poradi protestot na gra|anite, pottiknat od Evreite od Tesalonika.<br />
Iako onevozmo`en vo celost da ja ostvari apostolskata misija<br />
vo Makedonija, Pavle gi postavil za~etocite na hristijanskoto<br />
organizirawe vo Makedonija, a so toa i vo Evropa. Na toa upatuvaat i<br />
poslanijata na Pavle do crkvite vo Filipi i vo Tesalonika, kako i<br />
negovoto povtorno prisustvo vo Makedonija (56 i 57 g.).<br />
Me|u prodol`uva~ite na deloto na apostol Pavle vo Makedonija<br />
bile negovite pridru`nici Jason, Aristarh i Sekund, koi podocna<br />
bile proglaseni za svetci. Makedonecot Aristarh, spored zapi{anata<br />
crkovna tradicija, bil prviot episkop na Tesalonika {to ma~eni~ki<br />
nastradal za vreme na imperatorot Neron. Prifa}aweto na hristijanstvoto<br />
od Makedoncite, sepak, se odvivalo niz postepen proces, vo<br />
isto vreme so {irokoto po~ituvawe na paganskite bo`estva.<br />
6. Makedonija vo periodot na Rimskite gra|anski vojni<br />
(49–31 g. pr. n.e. )<br />
Od 49 g. pr. n.e. Makedonija se na{la vo sredi{teto na Prvata<br />
rimska gra|anska vojna, koja izbuvnala po raspadot na sojuzot pome|u<br />
Cezar i Pompej. Po begstvoto od Rim, Pompej pristignal vo Makedonija<br />
vo zimata 49 g. pred n.e., koncentriraj}i go svoeto politi~ko<br />
sedi{te vo Tesalonika, kade {to bil transferiran re~isi celiot<br />
sostav na Rimskiot senat. Nemo}ni za sopstveno voeno-politi~ko<br />
organizirawe, Makedoncite aktivno se vklu~ile vo vojskata na<br />
Pompej, zaedno so pove}e narodi i plemiwa. Strate{kata motivacija<br />
na Pompej, za {to podocna bil obvinet vo Senatot, bila „da sozdade<br />
sopstveno carstvo vo Makedonija“, {to upatuva na obezbedenata silna<br />
poddr{ka od Makedoncite. Vo re{ava~kiot sudir so Cezar kaj Farsala<br />
vo Tesalija (48 g. pr. n.e.), vojskata na Pompej bila celosno razbiena.<br />
Prezemaj}i ja upravata na Makedonija, Cezar se vme{al i vo dinasti~kiot<br />
sudir na makedonskata dinastija Ptolemeidi, promoviraj}i<br />
ja Kleopatra VII za nova egipetska carica.<br />
Po ubistvoto na Cezar (mart 44 g. pr. n.e.) Makedonija povtorno<br />
se na{la vo fokusot na interesot na rimskata politi~ka elita. Po<br />
napu{taweto na Italija, zagovornicite Mark Junij Brut i Gaj Kasij<br />
69
Longin se naso~ile kon bogatite provincii Makedonija i Sirija.<br />
Pristignuvaweto na Brut vo Makedonija (kon krajot na 44 g. pr. n.e.)<br />
rezultiralo so brzo obezbeduvawe na poddr{kata od Makedoncite, od<br />
koi „formiral dve legii, koi gi obu~uval za vojna na rimski na~in“.<br />
Dion procenuva deka aktivnoto u~estvo na Makedoncite vo vojskata na<br />
Brut bilo motivirano od dobivaweto „korist za nivnata zemja“, {to<br />
gi ilustrira nivnite ambiciozni o~ekuvawa od ishodot na<br />
gra|anskata vojna. Me|utoa, Brut napravil strate{ka gre{ka po zaminuvaweto<br />
vo Sirija, so namera da gi zdru`i vojskite so Kasij. Toa na<br />
sojuznicite Antonij, Oktavijan i Lepid im ovozmo`ilo da ja prezemat<br />
kontrolata nad Makedonija. Vo dvete posledovatelni bitki kaj gradot<br />
Filipi (esenta, 42 g. pr. n.e.) Kasij i Brut bile porazeni, po {to izvr-<br />
{ile samoubistvo. Makedoncite i ovoj pat ne gi ostvarile planiranite<br />
celi, iako vo zavr{niot period od gra|anskata vojna gi<br />
poddr`uvale Antonij i Oktavijan, {to vo izvesna mera go odredil i<br />
nejziniot kraen ishod. Sepak, Tesalonika bil promoviran vo sloboden<br />
grad (civitates liberae), {to dopolnitelno ja istaknalo negovata pozicija<br />
kako vode~ki makedonski grad. Voedno Rimjanite zapo~nale da<br />
sproveduvaat organizirana kolonizatorska politika vo Makedonija,<br />
koncentrirana vo gradovite Kasandreja, Dion, Filipi, Pela i Skupi.<br />
Preku `enidbata so egipetskata carica Kleopatra VII (37 g. pr.<br />
n.e.), koja bila edinstveniot pretstavnik na makedonskata dinastija<br />
Ptolemeidi, Antonij gi navestil svoite imperijalisti~ki planovi,<br />
koi ja vklu~uvale i Makedonija. Ambiciite na Antonij i negoviot<br />
sojuz so Kleopatra predizvikale kategori~en voen odgovor na Oktavijan,<br />
koj rezultiral so krupna pobeda vo klu~nata pomorska bitka kaj<br />
Akcij (31 g. pr. n.e.). Toa mu ovozmo`ilo na Oktavijan mo{ne brzo da<br />
vospostavi vlast vo Makedonija i na Balkanot. Po presmetkata so<br />
Antonij i so Kleopatra VII, koi si go odzele `ivotot, Oktavijan go<br />
osvoil i Egipet (30 g. pr. n.e.), a so toa £ stavil kraj na poslednata<br />
makedonska dinastija Ptolemeidi.<br />
7. Makedonija vo periodot na Pax romana<br />
Po 31 g. pred n.e. vo Rimskata Imperija nastapil period na t.n.<br />
Rimski mir (Pax romana). Favoriziraweto na makedonskiot koinon<br />
od strana na Oktavijan Avgust pridonesuvalo za postepeno smiruvawe<br />
na separatisti~kite tendencii na Makedoncite. Politikata na Rim<br />
70
da se sozdava pretstava za slobodno politi~ko izrazuvawe pridonesuvala<br />
za postepeno integrirawe na Makedoncite vo rimskata<br />
zaednica, {to bilo prosledeno so za~uvuvawe na etni~kiot identitet<br />
i tradicii. Toa mo{ne ilustrativno go poka`uva ~esta {to mu ja<br />
uka`ale soluwanite na provinciskiot upravnik Kalpurnij Pizon-<br />
Pontifeks so dozvolata da ja nosi makedonskata kapa kausija od<br />
vremeto na Aleksandar zatoa {to go odbranil gradot od Trakijcite<br />
(11 g. pr. n.e.). Od I vek od n.e. edinstvoto na Makedoncite, me|u<br />
drugoto, bilo simbolizirano i preku glavniot makedonski grad<br />
Tesalonika, koj go steknal epitetot „Majka na cela Makedonija“. Na<br />
odr`uvaweto na kompaktnosta na Makedoncite vlijaela i tendencijata<br />
na imperatorskite dinastii vo Rim od II i od III vek za<br />
imitirawe na Aleksandar (immitatio Alexandri), koja se odrazila na<br />
nivniot silen interes za Makedonija. Imperatorot Hadrijan (117–138)<br />
li~no ja posetil Makedonija (132 g.) i prestojuval vo gradot Pela. Po-<br />
~ituvaweto na Aleksandar Makedonski posebno do{lo do izraz kaj dinastijata<br />
Severi (193–235). Imperatorot Mark Antonij Karakala<br />
(211–217) postavuval Makedonci na visoki funkcii samo poradi<br />
nivnoto etni~ko poteklo. Toj formiral {esnaesetiljadna falanga,<br />
„sostavena isklu~ivo od Makedonci“, koja ja narekol „Aleksandrova<br />
falanga“. Istovetna tendencija spodeluval i imperatorot Aleksandar<br />
Sever (222–235), koj vo Makedonija formiral „falanga od 3.000 lu-<br />
|e, na koja £ naredil da se narekuvaat falangarii“. Vakvata rimska politika<br />
korespondirala so odr`uvaweto na kolektivnata memorija kaj<br />
Makedoncite za nivnite carevi Filip i za Aleksandar, {to pretstavuvalo<br />
zna~aen segment vo za~uvuvaweto na etni~kata posebnost i kulturnite<br />
tradicii vo periodot na rimskoto vladeewe.<br />
71
MAKEDONIJA POME\U ISTOKOT<br />
I ZAPADOT (IV–V vek)<br />
1. Makedonija vo periodot na tetrarhijata<br />
Periodot na Pax romana bil naru{en vo sredinata na III vek koga<br />
Gotite, za kratko vreme, se nametnale kako seriozna opasnost, od ~ii-<br />
{to napadi direktno bila zasegnata i teritorijata na Makedonija.<br />
Nekolkudeceniskata upravna i ekonomska kriza {to nastapila vo<br />
Rimskata Imperija bila nadminata za vreme na imperatorot Dioklecijan<br />
(284–305). Negovata inovacija so voveduvaweto na tetrahriskoto<br />
ureduvawe ja istaknala pozicijata na cezarot i naslednik Maksimijan<br />
Galerij (293–311), komu mu bila doverena vo vladenie provincijata<br />
Makedonija, inkorporirana vo novoformiranata dioceza Mizija. Tendencijata<br />
na Galerij za poistovetuvawe so Aleksandar Makedonski i<br />
za pridavawe te`i{na uloga na Makedonija vo ambicioznite imperijalisti~ki<br />
planovi bila manifestirana niz izborot na Tesalonika za<br />
negovo glavno sedi{te (298 g.). So odluka na Galerij, vo po~etnite<br />
godini od IV vek, bile formirani novite provincii Tesalija i Nov<br />
Epir, ~ie{to izdvojuvawe od provincijata Makedonija bilo sledeno<br />
so reoformuvawe na istoriskite granici na Makedonija. Me|utoa, ambicijata<br />
na Galerij go dovela vo direktna konfrontacija so drugite<br />
vladeteli, so {to Rimskata Imperija se pretvorila vo arena na `estoki<br />
sudiri. Vo ekot na voenite presmetki, koi dovele do raspad na<br />
tetrarhijata, Galerij nenadejno zabolel i po~inal (311 g.). Neposredno<br />
pred smrtta, Galerij go objavil ediktot za tolerancija sprema hristijanite,<br />
so {to bil navesten po~etokot na sproveduvaweto na novata<br />
ideolo{ka politika vo Imperijata, vo koja Makedonija dobila<br />
centralna pozicija na Balkanot.<br />
73
2. Makedonija za vreme na Konstantin I (306–337)<br />
i negovite naslednici<br />
Vo voenite presmetki pome|u tetrarhiskite vladeteli, kako neprikosnoveni<br />
lideri na Zapadot i Istokot se nametnale Konstantin I<br />
(306–337) i Licinij (308–324). Vo tekot na 317 g. Konstantin uspeal da<br />
ja nametne vlasta na pogolemiot del od Balkanot, vklu~itelno i vo<br />
Makedonija. Koncentracijata na politi~kata i voenata vlast vo<br />
novoto sedi{te Tesalonika, kako i primenata na tolerantnata religiska<br />
politika, zasnovana na Milanskiot edikt od 313 g., mu obezbedile<br />
na Konstantin I brzo da gi konsolidira poziciite vo Makedonija.<br />
Crkovnite avtori go akcentiraat faktot deka Makedoncite,<br />
kako i drugite narodi, mo`ele slobodno da ja po~ituvaat svojata vera,<br />
blagodarenie na Konstantin I.<br />
Izdignuvaweto na Konstantin kako nesporen vladetel vo Imperijata,<br />
po superiornata pobeda nad Licinij (324 g.), bilo prosledeno<br />
so zaokru`uvaweto na administrativnite i religiskite reformi. Toa<br />
direktno se odrazilo vrz izdignuvaweto na administrativniot status<br />
na Makedonija i nejzinoto promovirawe vo dioceza vo 325 g. Zgolemeniot<br />
politi~ki status na Makedonija bil prosleden i so nejzinoto<br />
raste~ko zna~ewe vo religiskata politika, manifestirano preku<br />
presti`nata pozicija na makedonskite episkopski centri pri utvrduvaweto<br />
na dogmatskoto definirawe na hristijanstvoto na Vselenskiot<br />
sobor vo Nikeja (325 g.).<br />
So tendencija da go obezbedi edinstvoto vo slo`eniot region na<br />
Balkanot, Konstantin I, neposredno pred smrtta, ja inkorporiral Makedonija<br />
kako dioceza vo ramkite na novoformiranata centralna prefektura<br />
Italija–Ilirik–Afrika. Me|utoa, mo{ne brzo i so seta<br />
`estina se projavila neodr`livosta na edinstvoto na Rimskata Imperija<br />
vo dinasti~kiot sudir pome|u sinovite na Konstantin, koi gi<br />
sprotivstavile razli~nite politi~ki i ideolo{ki koncepcii na<br />
Zapadot i Istokot. Vakvite tendencii posebno se reflektirale vrz<br />
Makedonija koja, vleguvaj}i vo politi~ko-ideolo{kata orbita na<br />
Zapadot, se na{la na samata granica na novite sferi na vlijanie.<br />
Cvrsto zastanuvaj}i zad Nikejskata dogma i zad poziciite na<br />
Zapadnata crkva, Makedonija ne otstapuvala od crkovnata opredelba<br />
nitu vo periodot na dominacijata na arijanstvoto za vreme na samostojnoto<br />
vladeewe na imperatorot Konstancij II (337–361), nitu pri<br />
kratkotrajniot obid na imperatorot Julijan (361–363) da go restavri-<br />
74
a paganstvoto. Po kratkotrajnoto vladeewe na imperatorot Jovijan<br />
(363–364), odbele`ano so restavriraweto na poziciite na hristijanstvoto,<br />
od 364 g. Makedonija povtorno vlegla vo politi~kata sfera na<br />
zapadnite imperatori.<br />
3. Teodosij I (379–395) i Makedonija<br />
Infiltriraweto na Gotite vo Trakija, po krupnata pobeda protiv<br />
isto~niot imperator Valens kaj Adrijanopol (378 g.), zna~itelno<br />
ja promenilo konstelacijata na Balkanot. Vo funkcija na poefektivno<br />
menaxirawe na gotskiot problem, zapadniot imperator Gracijan<br />
(367–383) za nov isto~en imperator go nazna~il Teodosij I (379–395). Za<br />
taa cel, pokraj isto~niot del od Imperijata, na Teodosij privremeno<br />
mu bila doverena i formalnata voeno-administrativna odgovornost<br />
za celata prefektura Ilirik. Svojata voeno-politi~ka i ideolo{ka<br />
aktivnost od samiot po~etok Teodosij ja fokusiral vrz Makedonija,<br />
promoviraj}i go Tesalonika vo privremeno imperatorsko sedi{te<br />
(379 g.). Istovremeno vo Tesalonika bilo transferirano i sedi{teto<br />
na prefekturata Ilirik od Sirmium.<br />
Po prvi~niot uspeh vo voeniot anga`man protiv Gotite vo Makedonija,<br />
proletta 380 g., Teodosij pretrpel poni`uva~ki poraz. Esenta<br />
istata godina zaboleniot imperator vo Tesalonika li~no bil<br />
pokrsten od episkopot Aholij. Vakviot ~in bil komplementaren so<br />
Teodosieviot edikt publikuvan vo Tesalonika (fevruari 380 g.), {to<br />
pretstavuvalo promocija na dominacijata na Nikejskata dogma vo<br />
Imperijata. Po povlekuvaweto na Teodosij vo Konstantinopol (noemvri<br />
380 g.), odgovornosta vo razre{uvaweto na gotskata kriza vo<br />
Makedonija i vo administriraweto so prefekturata Ilirik ja prezel<br />
zapadniot imperator, vo soglasnost so prethodniot dogovor.<br />
Dejnosta na Teodosij se odrazila niz raste~koto zna~ewe na Makedonija<br />
za imperijalnite i crkovnite interesi za Zapadot i Istokot.<br />
Toa se potvrdilo vo 387 g., koga noviot zapaden imperator Valentinijan<br />
II, po begstvoto od Italija poradi uzurpatorot Maksim, go vostanovil<br />
imperatorskoto sedi{te vo Tesalonika. Toa bilo prosledeno so<br />
transferirawe na sedi{teto na prefekturata Ilirik od Milano vo<br />
Tesalonika. Voeno-politi~kiot sojuz pome|u Teodosij i Valentinijan<br />
II, sklu~en vo Tesalonika, letoto 387 g., rezultiral so sankcionirawe<br />
na permanentniot transfer na prefekturata Ilirik vo politi~kite<br />
75
granici na isto~nata imperija. Prezemaweto na politi~kata odgovornost<br />
za prefekturata Ilirik direktno se odrazilo niz administrativnata<br />
podelba na Makedonija na dve provincii – Makedonija Prima,<br />
so sedi{te vo Tesalonika, i Makedonija Salutaris, so sedi{te vo<br />
Stobi, {to so odluka na Teodosij bila efektuirana vo 388 g.<br />
Involviraweto vo sreduvaweto na rabotite na Zapadot na Teodosij<br />
mu obezbedilo dominatna pozicija vo Imperijata. Me|utoa, nesredenata<br />
voena situacija vo Makedonija, kako i krupnoto vostanie<br />
{to izbilo vo Tesalonika (390 g.), go onevozmo`ile da go efektuira<br />
dogovorenoto formalno izdvojuvawe na prefekturata Ilirik od<br />
Italija. Krvaviot masakr vrz soluwanite na koj Teodosij se re{il vo<br />
april 390 g., {to rezultiralo so 7.000 `rtvi, go dovel imperatorot do<br />
direktna konfrontacija so milanskiot episkop Ambrozij, koj<br />
zastanal vo odbrana na interesite na Zapadnata crkva vo Makedonija.<br />
Novonastanatata sostojba go navela Teodosij da prifati pomirliv<br />
odnos so Zapadnata crkva, kako i da pristapi kon re{itelni akcii za<br />
razre{uvawe na gotskiot problem na Balkanot. Uspe{nata voena kampawa<br />
protiv Gotite vo Makedonija mu ovozmo`ila na Teodosij i<br />
formalno da go promovira Ilirik vo samostojna i permanentna<br />
prefektura (392 g.) so sedi{te vo Tesalonika. Me|utoa, predvremenata<br />
smrt na Teodosij (395 g.) rezultirala so definitivna podelba na<br />
Imperijata na Isto~na (Vizantija) i Zapadna Rimska Imperija, koja<br />
bila efektuirana so raspredelbata na vlasta pome|u maloletnite<br />
sinovi Honorij i Arkadij. Nedefiniranoto politi~ko-ideolo{ko<br />
razgrani~uvawe pome|u dvete imperii go predodredilo `estokiot<br />
sudir za politi~ka i crkovna dominacija, koj se koncentriral na<br />
Balkanot, posebno vo Makedonija.<br />
4. Makedonija pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija<br />
Pra{aweto okolu upravata nad Isto~en Ilirik predizvikalo<br />
otvorena voena konfrontacija pome|u dvete imperii. So direktnoto<br />
involvirawe na Gotite predvodeni od Alarih, vizantiskiot dvor<br />
uspeal da ja obezbedi kontrolata vo osporeniot del od Balkanot. Pottiknuvaj}i<br />
go pohodot na Alarih vo Italija (401 g.), Vizantija ume{no<br />
se oslobodila od gotskoto prisustvo. Istata godina vizantiskiot dvor<br />
ja ukinal provincijata Makedonija Salutaris, vospostavuvaj}i edinstvena<br />
provincija Makedonija. Naso~uvaweto na Gotite kon Italija i<br />
76
osvojuvaweto na Rim (410 g.) go ozna~ile relativno mirniot period za<br />
Vizantija. Vo takvi uslovi, prethodnata voeno-politi~ka konfrontacija<br />
pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija bila zameneta so<br />
zasileniot sudir za religiska supremacija na Balkanot. Ishodot bil<br />
determiniran od aktot na papata Inokentij I od 412 g. so koj<br />
Tesalonika bil promoviran vo Papski vikarijat, so {iroka jurisdikcija<br />
na prostorot na Balkanot. Toa dopolnitelno ja istaknalo<br />
pozicijata na Tesalonika, koj pretstavuval politi~ki centar na Vizantija<br />
na Balkanot i crkovno sredi{te na Rim vo regionot.<br />
Makedonija vo ovoj period zabele`ala i silen ekonomski razvoj, {to<br />
se odrazilo i na podemot na gradovite Tesalonika, Filipi, Amfipol,<br />
Stobi, Herakleja Linkestiska, Bargala, Lihnid, Skupi, Edesa,<br />
Servija, Beroja, koi imale i status na episkopski centri. Golemite<br />
fortifikacii, baziliki, vili, javni i privatni gradbi, ilustriraat<br />
razvien i bogat gradski `ivot vo makedonskite gradovi vo ovoj<br />
period.<br />
Makedonija povtorno se na{la vo fokusot na nastanite koga noviot<br />
vizantiski imperator Teodosij II (408–450) direktno se involviral<br />
vo dinasti~kite promeni vo Zapadnata Rimska Imperija. Obezbedenoto<br />
inkorporirawe na Zapaden Ilirik, kako i motivacijata na<br />
Teodosij II za vospostavuvawe crkovno vlijanie na Balkanot kako protivte`a<br />
na Rimskiot vikarijat vo Tesalonika, bile pri~ina za<br />
transferiraweto na sedi{teto na prefekturata od Tesalonika vo<br />
Sirmium (Sremska Mitrovica) vo 437/8 g. Me|utoa, naletot na Hunite<br />
na Balkanot ja onevozmo`il realizacijata na planovite na Vizantija,<br />
bidej}i sedi{teto na prefekturata Ilirik povtorno bilo vrateno vo<br />
Tesalonika (440/1 g.) po begstvoto na prefektot od Sirmium. Probivot<br />
na Hunite na Balkanot go prinudil vizantiskiot dvor da<br />
inicira novi adminstrativni promeni vo tekot na 448 g. so koi provincijata<br />
Makedonija bila podelena na Makedonija Prima i Makedonija<br />
Sekunda. Integralen del od novata politika na Vizantija na Balkanot<br />
bila i inicijativata za kreirawe nov kult na sv. Dimitrija vo<br />
Tesalonika vo sredinata na V vek. Toa se realiziralo preku<br />
kreiraweto nova legenda za sv. Dimitrija vo Tesalonika, koja pretstavuvala<br />
modifikacija na prethodnata Sirmiumska legenda za sv.<br />
Dimitrija so integrirawe na religiskite tradicii na anti~kite<br />
Makedonci vo Tesalonika. Zamenata na prethodnoto pagansko<br />
bo`estvo Kabiri so noviot hristijanski heroj bila prifatliva za<br />
Makedoncite vo periodot na globalnata religiska tranzicija, kako<br />
77
na~in za izrazuvawe na anti~kite tradicii i identitet. Novata<br />
vizantiska crkovna politika bila institucionalizirana so<br />
izgradbata na crkvata Sv. Dimitrija vo sredinata na V vek, a toa se<br />
odrazilo na postepenoto slabeewe na vlijanieto na Rimskiot vikarijat<br />
vo Tesalonika.<br />
Po osloboduvaweto od hunskata opasnost so smrtta na Atila (453<br />
g.), Makedonija naskoro bila soo~ena so novi napadi, ovoj pat od<br />
Isto~nite Goti. Osobeno seriozni bile pohodite na Gotite vo Makedonija<br />
vo tekot na 473/4 i 478/9 g., koga bile razurnati gradovite<br />
Stobi i Herakleja Linkestis, {to bilo prosledeno i so izbuvnuvawe<br />
na antivizantiski vostanija vo Tesalonika. Diplomatskite napori na<br />
Vizantija, sepak, rezultirale so spre~uvawe na utvrduvaweto na<br />
Gotite vo prostorot na Makedonija, koi se naso~ile kon Italija vo<br />
488 g.<br />
Vo periodot na gotskite napadi vo Makedonija posebno do{la do<br />
izraz ulogata na crkovnata elita, koja ja prezela politi~kata reprezentacija<br />
na gra|anite vo makedonskite gradovi. Verojatnite veteni<br />
privilegii od Vizantija povlijaele za otka`uvawe na lojalnosta kon<br />
Rim od strana na makedonskite episkopi za vreme na {izmata pome|u<br />
zapadnite i isto~nite crkvi vo periodot 484–518 g. Privremenoto<br />
prestanuvawe na funkcioniraweto na Rimskiot vikarijat vo<br />
Tesalonika pretstavuvalo direktna posledica na promenata vo<br />
crkovnata politika na makedonskata crkovna elita. Sudirot za<br />
podelba na sferite na vlijanie pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska<br />
Imperija, fokusiran na Balkanot, evidentno se reflektiral niz zgolemeniot<br />
politi~ki i crkoven status na Makedonija.<br />
78
MAKEDONIJA I SLOVENITE<br />
(od sredinata na VI — do sredinata na IX vek)<br />
1. Pojavata na Slovenite na istoriskata scena<br />
Mno{tvoto tradicionalni teorii za potekloto na Slovenite gi<br />
identifikuvaat prvobitnite slovenski naselbi zad Karpatite, prete`no<br />
vo oblastite okolu mo~uri{tata na rekata Pripet. Opredeluvaweto<br />
na t.n. „pratatkovina“ na Slovenite, daleku zad rekata Dunav,<br />
generalno se temeli na interpretacijata na svedo{tvoto na Jordanes<br />
vo kontekst na potvrduvawe na staroto poteklo na Slovenite i na Antite<br />
preku nivnoto poistovetuvawe so Venetite. Povrzuvaweto na<br />
Jordanesovata upotreba na terminot Veneti, sodr`an i vo delata na<br />
Plinij Stariot, Tacit i Ptolomej, sozdalo preduslovi vo tradicionalnata<br />
istoriografija istorijata na Slovenite direktno da se<br />
povrze so istorijata na starite Veneti, locirani na prostorot pome|u<br />
Balti~koto More, Karpatite i rekata Visla. Me|utoa, pojavata na<br />
novite istorisko-arheolo{ki studii za Slovenite (F. Kurta, V. Pol,<br />
B. Bardford) go inicira trendot na napu{tawe na dosega{nite teorii<br />
za nivnata „pratatkovina“, za anti~koto poteklo na Slovenite i<br />
za nivnata migracija. Kriti~kata analiza na Jordanesovata Getika<br />
upatuva na zabele`livata tendencija na Jordanes da koristi postari<br />
izvori pri interpretacijata na potekloto na Slovenite i za nivno<br />
smestuvawe vo konkreten istoriski i geografski kontekst. Komparacijata<br />
so drugite svedo{tva za Slovenite, zasnovani i na li~nata percepcija<br />
i iskustvo na Prokopij Kesariski, ja nametnuvaat potrebata<br />
od napu{tawe na tradicionalnoto istoriografsko poimawe za Slovenite.<br />
Ottamu, konkretnoto definirawe na relevatnata pojava na Slovenite<br />
na istoriskata scena hronolo{ki treba da se pomesti vo po~etokot<br />
na VI vek. Otsustvoto na arheolo{ka potvrda za nekakva depopu-<br />
79
lacija vo navodnata prvobitna tatkovina na Slovenite i nepostoeweto<br />
na arheolo{ki artefakti koi bi upatile na povrzanosta,<br />
kako i na nekoja postara kultura od onaa formirana na dolniot tek na<br />
rekata Dunav vo VI vek, dopolnitelno ja argumentiraat potrebata za<br />
napu{tawe na migraciskata teorija. Eksplicitni izvorni svedo{tva,<br />
koi upatuvaat na raste~kiot problem so novite neprijateli, identifikuvani<br />
so imeto Sloveni (Sklaveni), postojat duri od vremeto na<br />
imperatorot Justinijan I (527–565), no vo niv tie se lociraat vo oblastite<br />
severno od rekata Dunav, a ne zad Karpatite.<br />
2. Makedonija vo politi~ko-religiskata koncepcija<br />
na Justinijan I<br />
Kon po~etokot na VI vek vo Makedonija i vo drugite balkanski<br />
provincii na Vizantija nastapile zna~itelni promeni vo socio-ekonomskata<br />
i politi~kata struktura. Toa e period koga do{lo do ekonomsko<br />
slabeewe na pomalite i srednite gradovi. Procesot na dezurbanizacija<br />
ja opfatil i Makedonija, pri {to brojot na gradovite od<br />
okolu sto bil namalen na ~etiriesetina. Naporedno so niv opa|ale i<br />
ruralnite naselbi, {to dovelo do zabele`itelno namaluvawe na<br />
ruralnata populacija. Seto toa povlijaelo i na slabeeweto na ekonomskata<br />
infrastruktura vo Balkanskiot Poluostrov. Tesalonika bil<br />
eden od retkite gradovi {to go izbegnale procesot na ruralizacija.<br />
Vo takvi uslovi, Vizantija kontinuirano se soo~uvala so napadi od<br />
varvarskite plemiwa, a linija na razdvojuvawe bila rekata Dunav. Vo<br />
prvite decenii od VI vek opasnosta za Vizantija najpove}e se zakanuvala<br />
od „Hunite“ ili od „Getite“, so koi vizantiskite avtori generalno<br />
gi identifikuvale nomadskite kowanici. Nivnite napadi glavno bile<br />
koncentrirani vo Isto~en Balkan, iako vo tekot na 517 g. i Makedonija<br />
bila opfatena od opse`niot napad na „getskata“ kowica. Ovoj<br />
pohod koincidiral i so katastrofalniot zemjotres {to go razurnal<br />
gradot Skupi (Skopje). Prokopij Kesariski vo 518 g. go registriral i<br />
prviot napad na Antite koi „`iveele blizu do Slovenite“. Me|u<br />
varvarite {to se identifikuvani kako opasnost za Balkanot se<br />
spomenuvat u{te i Bugarite i Kutrigurite.<br />
So stapuvaweto na Justinijan I na vizantiskiot tron (527 g.) nastapil<br />
proces na rekonfiguracija na politi~ko-ideolo{kata strategija<br />
na Vizantija, {to bilo prosledeno so korenito redefinirawe na<br />
80
ezbednosniot sistem na Balkanot. Toa se manifestiralo i niz ofanzivnata<br />
vizantiska voena strategija, koja po~nala da se realizira od<br />
tretata decenija na VI vek, a bila fokusirana kon utvrduvaweto na<br />
odbranata na dunavskata granica. Integralen del na Justinijanovata<br />
koncepcija bilo i izdignuvaweto na statusot na negovoto rodno mesto<br />
Taurisium (Taor), locirano vo okolinata na Skopje. Vo negova neposredna<br />
blizina Justinijan podignal „veli~estven grad“, koj vo 535 g.<br />
bil promoviran vo arhiepiskopija, imenuvana Justinijana Prima.<br />
Dalekuse`nite planovi na Justinijan bile fokusirani kon pretvoraweto<br />
na Justinijana Prima vo politi~ki i crkoven centar na Balkanot,<br />
kako protivte`a na rimskoto vlijanie preku Vikarijatot vo<br />
Tesalonika. Justinijan mu doveril {iroki ovlastuvawa na arhiepiskopot<br />
na Justinijana Prima, takvi {to ja nadminuvale crkovnata<br />
kompetencija i ja zasegnuvale civilnata i voenata sfera. Ovaa administrativno-crkovna<br />
inovacija, nesomneno, bila komplementarna so<br />
Justinijanovite planovi za preureduvawe na prefekturata Ilirik,<br />
preku transferot na nejzinoto sedi{te od Tesalonika vo Justinijana<br />
Prima. Toa koincidiralo i so novata administrativna reorganizacija,<br />
sprovedena vo periodot 535–545 g., so koja provinciite Makedonija<br />
Prima i Makedonija Sekunda bile obedineti vo edinstvena provincija<br />
Makedonija. Me|utoa, Justinijanovata namera za prefrlawe<br />
na prefektorijalnoto sedi{te od Tesalonika vo Justinijana Prima<br />
ostanala bez prakti~na realizacija. Justinijan bil prinuden da ja<br />
priznae dominacijata na Rimskata crkva vo Justinijana Prima (545 g.),<br />
no sepak prodol`il da ja tretira Arhiepiskopijata soglasno so strategiskata<br />
vizija za religiska reunifikacija i za poefikasno upravuvawe<br />
so balkanskiot region.<br />
Justinijanovite intencii korespondirale so prvite samostojni<br />
napadi na Slovenite vo 40-tite godini od VI vek, koga tie za prvpat se<br />
nalo`ile kako poseriozna opasnost za Vizantija. Naskoro sledel i<br />
prviot poorganiziran pohod na Slovenite (550 g.), so direktna cel za<br />
osvojuvawe na gradot Tesalonika. Me|utoa, pojavata na krupna vizantiska<br />
vojska, predvodena od proslaveniot komandant German, vlijaela<br />
vrz prenaso~uvaweto na pohodot na Slovenite kon Dalmacija. Zimata<br />
550/551 g. Slovenite ja pominale vo Dalmacija, „kako na svoja zemja“,<br />
{to pretstavuva prviot izvorno evidentiran slu~aj na prezimuvawe<br />
na Slovenite na vizantiska teritorija. Sepak, toa ne ja implicira<br />
tendencijata za permanentno naseluvawe na Slovenite. Na toa vlijaelo<br />
i kompletiraweto na noviot bezbednosen sistem na Balkanot, vo<br />
81
sredinata na 50-tite godini od VI vek, preku implementacijata na impresivnata<br />
fortifikaciska dejnost na Justinijan. Vakviot odbranben<br />
koncept na Justinijan se poka`al kako mo{ne efikasen, bidej}i od<br />
552 do 577 g. ne bil registriran nitu eden samostoen napad na Slovenite.<br />
Edinstveno se zabele`ani napadite na Kutrigurite (558/559 i 568<br />
g.), no tie nemale kapacitet za naru{uvawe na utvrdenata voeno-strategiska<br />
pozicija na Vizantija.<br />
3. Prvite napadi na Slovenite vo Makedonija<br />
i opsadite na Tesalonika<br />
Pojavata na Avarite i obezbedenata dominacija vo Panonskata<br />
Nizina vo 60-tite godini na VI vek imale su{tinska refleksija na<br />
konstelacijata na Balkanot. Ohrabreni i pottiknati od uspesite na<br />
Avarite, Slovenite prezele nov pohod vo 578 g., probivaj}i se od Dunav,<br />
preku Trakija, do Elada. Jovan Efeski go evidentiral noviot napad<br />
na „prokletiot narod na Slovenite“, koi od 581 g. ekspresno gi pominale<br />
cela Elada, oblasta na Tesalonika i cela Trakija, pot~inuvaj}i<br />
mnogu gradovi i tvrdini, zasednuvaj}i na zemjata „kako na<br />
svoja, bez strav kako gospodari“. Kontinuiraniot ~etirigodi{en<br />
pohod na Slovenite (581–584), registriran od Jovan Efeski, koincidira<br />
so prviot slovenski napad na gradot Tesalonika, evidentiran vo<br />
^udata na sv. Dimitrija od arhiepiskopot Jovan. Kako o~evidec na<br />
nastanite, arhiepiskopot Jovan izvestuva za nenadejniot napad na<br />
Tesalonika, izvr{en od 5.000 izbrani i iskusni slovenski vojnici (584<br />
g.). Nezavisno od neuspe{niot ishod na napadot, samoto negovo organizirawe<br />
uka`uva na serioznite planovi na Slovenite za nivno utvrduvawe<br />
vo prostorot na Makedonija i po{iroko na Balkanot. Iako<br />
izvorite eksplicitno ne soop{tuvaat, ne e isklu~eno od ovoj period<br />
da bile prezemeni i prvite obidi za permanentno naseluvawe na grupi<br />
Sloveni vo odredeni regioni na Balkanot, vklu~itelno i vo Makedonija.<br />
Vakvite naseluvawa, sepak, bile stihijni, bez planski<br />
karakter i imale ograni~en teritorijalen opseg. Po 584 g., najgolem<br />
del od Slovenite se vratile vo domovite zad Dunav, triumfalno nosej-<br />
}i go so sebe steknatiot bogat plen.<br />
Vo tekot na 586 g. Makedonija odnovo bila zagrozena od Slovenite<br />
koi, ovoj pat zdru`eno so Avarite, pohodot preku Dunav go naso~ile<br />
direktno kon Tesalonika. Arhiepiskop Jovan od Tesalonika vo prvata<br />
82
zbirka na ^udata na sv. Dimitrija identifikuva stoiljadna<br />
slovensko-avarska vojska, koja ja opsadila Tesalonika. Zaslugata za<br />
odbivaweto na sedumdnevnata opsada od more i od kopno, {to se<br />
odvivala vo septemvri 586 g., arhiepiskopot Jovan direktno ja pripi{al<br />
na „hrabrosta na Makedoncite“, pottiknata od sv. Dimitrija.<br />
Otsustvoto na prefektot na Ilirik vo Tesalonika implicira deka<br />
odbranata se dol`ela na samoorganiziraweto na gra|anite, najverojatno<br />
pod rakovodstvo na arhiepiskopot. Vakvata sostojba ja ilustrira<br />
kontinuiranata zakana za gradot, manifestirana i so faktot<br />
{to soluwanite mo`ele od dale~ina da raspoznaat „odredeni zvuci od<br />
varvarskata buka“. Oblastite okolu Tesalonika, kako i drugi delovi<br />
od Makedonija, nesomneno bile izlo`eni na grabe`i od Avarite i od<br />
Slovenite pri nivnoto povlekuvawe kon Dunav. Arheolo{kite naodi<br />
upatuvaat na prekin na `ivotot vo oddelni makedonski gradovi kon<br />
krajot na VI vek i vo po~etokot na VII vek. Papata Grigorij I vo svoite<br />
pisma ja ilustrira nesigurnata sostojba vo Makedonija i vo Ilirik,<br />
manifestirana i preku begstvoto na episkopite od nivnite sedi{ta.<br />
4. Naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija i<br />
obidite za nivno politi~ko obedinuvawe<br />
Vizantiskata ofanzivna kampawa na Dunav vo 90-tite godini na<br />
VI vek rezultuirala so kratkotrajno otsustvo na slovenski napadi na<br />
Balkanot. Po smrtta na imperatorot Mavrikij (602 g.), nastapil celosen<br />
kolaps na dunavskata granica. Napadite na Slovenite bile obnoveni<br />
vo tekot na prvite godini od vladeeweto na imperatorot Iraklij<br />
(610–641), so taa razlika {to tie ovoj pat bile motivirani od planskoto<br />
i permenentno naseluvawe na osvoenite teritorii. Anonimniot<br />
avtor na II zbirka na ^udata na sv. Dimitrija vo 515/6 g. go registrira<br />
noviot napad na Slovenite vrz gradot Tesalonika. Toj za prvpat poimeni~no<br />
identifikuva oddelni grupi Sloveni – Dragoviti, Sagudati,<br />
Velegeziti, Vajuniti i Berziti, koi ve}e bile naseleni vo<br />
Makedonija i po{irokata okolina na Tesalonika. Obedinuvaweto na<br />
ovie slovenski plemiwa vo sojuz predvoden od knezot Hacon za da se<br />
osvoi Tesalonika ja ilustrira tendencijata za nivno zdru`eno voenopoliti~ko<br />
organizirawe. Sepak, yidinite na gradot i ovoj pat ostanale<br />
nesovladlivi za Slovenite, a gra|anite uspeale da go zarobat i da<br />
go likvidiraat knezot Hacon. Anonimniot avtor na ^udata ja<br />
83
azotkriva i epizodata vo koja vidni li~nosti na gradot go sokrivale<br />
Hacon od gra|anite. Ovoj segment gi ilustrira rano vospostavenata<br />
komunikacija i interakcija pome|u soluwanite i Slovenite od<br />
okolinata na gradot, ~ii nositeli bile elitite od dvete strani.<br />
Neuspe{niot ishod na napadot upatuva na otsustvoto na soodvetna<br />
strategija za prezemawe na Tesalonika, no i na pretpostavenoto<br />
labavo edinstvo pome|u slovenskite subjekti. Toa bilo pri~ina i za<br />
neuspehot na prviot obid za permanentno politi~ko obedinuvawe na<br />
Slovenite vo prostorot na Makedonija, ~ij{to glaven motiv bil<br />
prezemaweto na Tesalonika.<br />
Vo vtorata zbirka na ^udata na sv. Dimitrija za prvpat se<br />
spomenuva i intencijata na Slovenite po osvojuvaweto na Tesalonika<br />
da se „naselat vo gradot, nosej}i gi so sebe i semejstvata“. Vakvata<br />
konstatacija na anonimniot avtor, koj voedno gi identifikuva<br />
napa|a~ite kako „na{i sosedi Sloveni“, implicira deka niz izminatite<br />
godini grupi na Sloveni postepeno se utvrdile na pogolemiot<br />
del od teritorijata na Makedonija, koncentriraj}i gi svoite naselbi<br />
vo po{irokata okolina na Tesalonika. Naselenite slovenski teritorii<br />
vo Makedonija, pokraj so poedine~nite plemenski imiwa, vo vizantiskite<br />
izvori bile identifikuvani so op{toto ime „sklavinii“.<br />
Isidor od Sevilja konstatira deka vo ovoj period „Slovenite ja<br />
odzele Grcija“ od Vizantija, {to upatuva na op{tata zagrozenost na<br />
vizantiskite pozicii na Balkanot.<br />
Noviot napad na Slovenite na Tesalonika sledel vo 618 g., po<br />
prethodno obezbedenata logisti~ka poddr{ka od Avarite. Silniot<br />
otpor na soluwanite, obezbedenite zalihi na `ito i hrana, kako i<br />
protokot od more, bile presudni faktori {to go predodredile<br />
neuspehot na ovaa kratkotrajna slovensko-avarska opsada na Tesalonika.<br />
Vo 30-tite godini od VII vek Slovenite prezele u{te eden<br />
neuspe{en obid da se probijat vo Tesalonika, koristej}i go zemjotresot<br />
{to go pogodil gradot. Anonimniot avtor na ^udata na sv. Dimitrija<br />
registrira u{te eden va`en moment, uka`uvaj}i deka „onie od<br />
spomenatite Sloveni, koi{to bea blizu do nas, gi obznanuvaa so pesni<br />
~udata, koi se izvr{ija od spasitelot na gradot i pobedonosecot“. Toj<br />
pojasnuva deka vo toa vreme „re~isi sekoja godina gradot se sobira{e<br />
spokojno vo hramot spasitel na du{ite na svojot pokrovitel, otkako<br />
gi spomnuva{e so himni tie neiska`ani ~uda, so radost obznanuvani i<br />
od varvarite“. Vakvite svedo{tva poso~uvaat deka kultot na sv.<br />
Dimitrija vo Tesalonika zapo~nal da prodira me|u Slovenite vo<br />
84
okolinata na gradot u{te vo tekot na 30-tite godini od VII vek.<br />
Kultot, vsu{nost, pretstavuval prvobitna etapa vo procesot na<br />
hristijanizacija na makedonskite Sloveni, odigruvaj}i va`na uloga<br />
vo interakcijata pome|u soluwanite i Slovenite.<br />
Tendencijata za politi~ka i voena mobilizacija na makedonskite<br />
Sloveni za osvojuvawe na Tesalonika vo tekot na 70-tite godini od<br />
VII vek so seta serioznost se manifestirala so formiraweto na<br />
noviot voeno-politi~ki sojuz, predvoden od „kralot“ (rex) na sklavinijata<br />
na Rinhinite, Prebond. Vo sojuzot, pokraj Rinhinite,<br />
u~estvuvale i Strimoncite (Strumjanite), kon koi se priklu~ile i<br />
Sagudatite i Dragovitite. Ovoj pat Slovenite mnogu popodgotveno<br />
pristapile kon planiraweto na napadot vrz Tesalonika, {to go<br />
ilustrira zna~itelno povisokoto nivo na politi~ka organiziranost<br />
vo i pome|u samite sklavinii. Toa go alarmiralo solunskiot prefekt,<br />
koj so izmama go zarobil Prebond pri negoviot prestoj vo Tesalonika.<br />
Prethodnoto slobodno dvi`ewe na Prebond vo Tesalonika potvrduva<br />
deka vo izminatiot period bila vospostavena mirna koegzistencija i<br />
interakcija pome|u elitite vo Tesalonika i vo sklaviniite. Potvrda<br />
za toa e peticijata od pretstavnicite na slovenskite i od solunskite<br />
vode~ki lu|e do imperatorot Konstantin IV (668–685) za osloboduvawe<br />
na Prebond. Prifatenite direktni pregovori pome|u imperatorot i<br />
slovenskite lideri voedno ja ilustriraat serioznosta so koja<br />
vizantiskiot dvor mu pristapuval na politi~koto organizirawe na<br />
Slovenite vo Makedonija. Toa go potvrduva i op{tiot alarm vo<br />
Vizantija, nastanat po dvete posledovatelni begstva na Prebond od<br />
zato~eni{tvo, po {to sledela i negovata likvidacija. Vakvata postapka<br />
na Vizantija go predizvikala gnevot na sojuzenite sklavinii, koi<br />
na 25 juli 677 g. izvr{ile opse`en napad na Tesalonika od more i od<br />
kopno. Ovoj pat Slovenite bile voeno-strategiski mnogu popodgotveni,<br />
raspolagaj}i i so sopstveno napraveni opsadni spravi. Me|utoa,<br />
projavenoto needinstvo vo samiot sojuz, manifestirano i so povlekuvaweto<br />
na Strumjanite neposredno pred napadot, kako i obezbedenite<br />
isporaki na `ito od Velegezitite vo Tesalija, se odrazilo na<br />
neuspehot i na ovoj posleden, izvorno registriran, obid na Slovenite<br />
za osvojuvawe na Tesalonika.<br />
Silnata mobilizacija na makedonskite Sloveni i politi~kite<br />
celi izrazeni preku sojuzuvaweto za osvojuvawe na Tesalonika, so evidentna<br />
tendencija za oformuvawe edinstven politi~ki i dr`aven<br />
subjekt vo Makedonija, ja navele Vizantija na neodlo`na voena intervencija.<br />
Uspe{nata kampawa na vizantiskiot imperator Konstantin<br />
85
IV protiv sklaviniite vo ju`na Makedonija (678 g.) rezultirala so<br />
stabilizirawe na kontrolata na Vizantija nad strategiski va`nata<br />
patna komunikacija Via Egnatija. Indikator za toa e prisustvoto na<br />
solunskiot arhiepiskop, zaedno so episkopite na Stobi, Edesa,<br />
Amfipol i Filipi na [estiot vselenski sobir vo Konstantinopol<br />
(680/681 g.).<br />
Vizantija vo isto vreme se soo~ila so nova opasnost od Bugarite<br />
koi, preminuvaj}i go Dunav, navlegle i se utvrdile vo prostorot na<br />
Trakija. Formiraweto na novata bugarska dr`ava, koja Vizantija bila<br />
prinudena da ja priznae vo 681 g., zna~itelno ja promenilo konstelacijata<br />
na Balkanot. Toa ja prinudilo Vizantija na u{te pozasilen anga`man<br />
vo utvrduvaweto na poziciite vo Makedonija {to, pak, ja uslo`nuvalo<br />
realizacijata na tendenciite da se oformi edinstven nezavisen<br />
politi~ki subjekt na makedonskata teritorija. Vo tekot na 680 g.<br />
sledel i kratkotrajniot upad vo Makedonija od grupata predvodena od<br />
Bugarinot Kuver, narekuvana Sermesijani, koja ja otfrlila podredenosta<br />
na Avarite i navlegla do „Keramiskoto pole“ (verojatno vo<br />
Pelagonija). Dodeluvaweto tituli na Kuver i na negoviot sorabotnik<br />
Mavro, kako i pomo{ta vo hrana od Dragovitite po barawe na imperatorot,<br />
ja reflektira tendencijata na vizantiskiot dvor, preku razli-<br />
~ni mehanizmi, da se spravi so problemot vo Makedonija. Ambicijata<br />
na Kuver i na Mavro za prezemawe na gradot Tesalonika, koja ne se<br />
realizirala poradi vizantiskata intervencija, ja poka`ala rizi~nosta<br />
na strategijata {to Vizantija bila primorana da ja primenuva<br />
vo nemo} za restavrirawe na vlasta vo Makedonija. Vo sekoj slu~aj,<br />
makedonskite sklavinii go zadr`ale svoeto politi~ko organizirawe,<br />
eden del od niv kako nezavisni, a drug del so formalen suverenitet na<br />
Vizantija.<br />
Noviot vizantiski imperator Justinijan II (685–695; 705–711) vo<br />
tekot na 687/688 g. direktno go naso~il pohodot kon Makedonija, koj<br />
rezultiral so probiv do samiot grad Tesalonika. Kampawata zavr{ila<br />
so transferirawe na okolu 30.000 zarobeni Sloveni vo Mala Azija.<br />
Namaluvaweto na brojnosta na Slovenite vo regionot isto~no od<br />
Tesalonika ovozmo`ilo izvesna stabilizacija na poziciite na Vizantija<br />
vo ovoj del od Makedonija. Strategiskoto zna~ewe na ovoj region<br />
se potvrdilo vo tekot na 688/689 g., koga Justinijan II naredil da se<br />
utvrdat planinskite priodi i klisuri po dol`inata na rekata<br />
Strimon (Struma). Konstantin Porfirogenit, koj ja registrira<br />
vakvata merka na Justinijan II, poso~uva deka „namesto Makedonci“, vo<br />
planinite na Struma i okolu priodite na klisurite bile naseleni<br />
86
„Skiti“, najverojatno Sloveni. Vizantija, evidentno, trgnuvala od namerata<br />
da vospostavi cvrsta kontrola vo Makedonija, po dol`inata na<br />
rekata Struma, koja bila tretirana kako svoevidna „crvena linija“ so<br />
bugarskata dr`ava. Vakvata merka sozdala osnova za formirawe na<br />
voeno-upravnata edinica – Strimonskata Klisura, a podocna i na<br />
istoimena tema. Nespornata identifikacija na anti~kite Makedonci<br />
vo teritorijata na Makedonija od Konstantin Porfirogenit i<br />
naseluvaweto Sloveni na nivno mesto kaj rekata Struma voedno<br />
uka`uvaat deka politikata devide et imperi bila aktivno primenuvana<br />
od Vizantija sprema makedonskite sklavinii i Makedoncite.<br />
5. Makedonskite sklavinii i Vizantija<br />
Vo tekot na VIII vek vo makedonskite sklavinii zna~itelno bilo<br />
izdignato nivoto na politi~ko organizirawe, koe dobilo oblik na poludr`avni<br />
formacii. Za toa, sekako, svoj pridones imala i reprezentacijata<br />
na mo}ta na liderite na sklaviniite (¥rcontej, `rÁgej), zasnovana<br />
i na steknatite bogatstva, {to se manifestiralo so tendencijata<br />
za zdru`eno politi~ko dejstvuvawe. Koegzistencijata i interakcijata<br />
na Slovenite so anti~kite Makedonci pretstavuvale mo{ne silen<br />
faktor, koj ja pridru`uval tendencijata za politi~ko obedinuvawe i<br />
za formirawe edinstven dr`aven subjekt na teritorijata na<br />
Makedonija. Tokmu toa, me|u drugoto, Vizantija pretendirala da go<br />
onevozmo`i, preku seopfatniot pohod na imperatorot Konstantin V<br />
Kopronim (741–775) protiv „makedonskite sklavinii“, sproveden vo<br />
tekot na 758/759 g. Me|utoa, ovoj pohod ne rezultiral so konkretna<br />
pridobivka za Vizantija, bidej}i ne bil prosleden so vospostavuvawe<br />
direktna vizantiska vlast vo prostorot na Makedonija. Noviot<br />
vizantiski pohod vo Makedonija sledel vo tekot na 783 g., koga logotetot<br />
Stavrikij se probil do „Tesalonika i do Elada“, prinuduvaj}i gi<br />
Slovenite na pla}awe danok. Stavrakieviot pohod se efektuiral vo<br />
utvrduvawe na vizantiskata vlast vo nekoi delovi od Trakija i od<br />
Grcija, {to kon krajot na VIII i vo samiot po~etok na IX vek bilo<br />
valorizirano so sozdavaweto na novite administrativni edinici –<br />
temi: Trakija, Elada, Peloponez, Kefalonija i Makedonija.<br />
Temata Makedonija, formirana okolu 800 g., ne ja opfa}ala istorisko-geografskata<br />
i etni~kata teritorija na Makedonija, tuku bila<br />
locirana vo zapadna Trakija, so sedi{te vo Adrijanopol (Odrin).<br />
87
Imenuvaweto na ovaa tema kako Makedonija i nejzinata lokacija neposredno<br />
do granicite so makedonskata teritorija ja odrazuvale namerata<br />
na Vizantija za skore{no vospostavuvawe na nejzina voena i politi~ka<br />
dominacija vo istoriska Makedonija. Vo ovoj period Vizantija,<br />
so isklu~ok na gradot Tesalonika, i natamu formalno go odr`uvala<br />
svojot suverenitet vo Makedonija. Nestabilnosta na vizantiskite<br />
pozicii ja ilustrira vme{uvaweto na Akamir, arhontot na „Slovenite<br />
od Velzitija“ vo Tesalija, vo me|udinasti~kiot sudir vo Vizantija.<br />
Neuspe{niot potfat na Akamir upatuva na zgolemenoto politi~ko<br />
vlijanie na elitata od sklaviniite, {to bilo prisutno i kaj<br />
site makedonski sklavinii. Toa vlijaelo Vizantija da go naso~i svojot<br />
voen potencijal kon definitivnoto vospostavuvawe na nejzinata<br />
vlast vo Makedonija. Kratko vreme pred 836 g. Vizantija ja sankcionirala<br />
svojata dominacija vo okolinata na Tesalonika, preku formiraweto<br />
na Temata Tesalonika. Sepak, vizantiskata hegemonija vo<br />
po{irokata okolina na Tesalonika i natamu bila mo{ne nestabilna,<br />
{to go potvrduva i izbuvnuvaweto na krupnoto vostanie na arhontot<br />
na edna od sklaviniite vo blizina na Tesalonika (836/837 g.). Osobeno<br />
~uvstvitelen bil regionot pome|u rekite Struma i Nest (Mesta), kade<br />
{to bile locirani Strumjanite i Smoljanite, vo koj Vizantija s¢<br />
u{te ne bila vo sostojba da go sankcionira tematskoto ureduvawe.<br />
6. Kontinuitetot na anti~kite Makedonci i<br />
procesot na nivnata simbioza so Slovenite<br />
Po likvidiraweto na Makedonskoto Carstvo (168 g. pr. n.e.), Makedoncite<br />
ja prodol`ile svojata egzistencija, za~uvuvaj}i ja etni~kata<br />
posebnost. Vo izvornite svedo{tva od rimskiot period Makedoncite<br />
se identifikuvani kako mnozinski narod vo Makedonija i nositeli<br />
na anti~kite tradicii od vremeto na Filip II i Aleksandar III, {to<br />
bilo priznavano i od samite rimski imperatori. Kontinuitetot na<br />
anti~kite Makedonci posebno e aplikativen za periodot {to mu prethodi<br />
na naseluvaweto na Slovenite na Balkanot. Mnozinstvoto avtori<br />
od ranovizantiskiot period vo nivnoto politi~ko, geografsko i<br />
religisko definirawe na teritorijata na Makedonija go koristat<br />
terminot Makedonci vo etni~ka konotacija. Vo delata na Amijan Marcelin,<br />
Klavdij Klavdijan, Zosim, Filostorgij, Sidonij Apolinarij<br />
se zabele`uva konstantna tendencija za konkretno teritorijalno raz-<br />
88
grani~uvawe na Makedonija osven vo geografska i vo etni~ka smisla,<br />
komparirana so sosednite teritorii. Etni~kata identifikacija na<br />
Makedoncite e prisutna i pri elaboracijata na pova`nite nastani od<br />
religiskata politika vo Makedonija vo tekot na IV–V vek od avtoritetnite<br />
crkovni avtori Evsevij, Sozomen, Sokrat, Teodorit Kirski,<br />
Ambrozij. Teodorit Kirski, voedno, direktno ja identifikuva pripadnosta<br />
na gradot Tesalonika na „makedonskiot narod“, {to e nesporen<br />
izvoren dokaz za etni~kata dominacija na Makedoncite vo Tesalonika,<br />
kako i vo Makedonija. Najtipi~no e svedo{tvoto na solunskiot<br />
arhiepiskop Jovan, koj gi poso~uva Makedoncite kako edinstveno<br />
zaslu`ni za odbranata na Tesalonika od avarsko-slovenskata vojska<br />
pri napadot od 586 g. Jovanovata identifikacija na Makedoncite kako<br />
mnozinski etni~ki element vo Tesalonika ima posebno zna~ewe ako se<br />
zeme predvid deka toj, kako svedok na nastanite i aktiven u~esnik vo<br />
odbranata na gradot, ne samo {to go prenesuva svoeto li~no poimawe<br />
za etni~kata struktura na Tesalonika tuku direktno ja odrazuva i toga{nata<br />
identitetska percepcija na soluwanite. Svedo{tvoto na Simeon<br />
Metafrast od X vek za etni~kata povrzanost na Dimitrija so<br />
„rodot na anti~kite Makedonci“ upatuva i na faktorot {to vlijael za<br />
golemata popularnost na kultot na sv. Dimitrija. Ne slu~ajno<br />
pana|urot {to tradicionalno se odr`uval vo ~est na sv. Dimitrija<br />
duri i vo XII vek, vo satirata Timarion, bil identifikuvan kako „makedonska<br />
proslava, kade ne samo {to se sobira makedonskiot narod tuku<br />
i narodi od site vidovi i od site pravci...“.<br />
Posvedo~eniot kontinuitet na Makedoncite kako mnozinsko naselenie<br />
vo Makedonija imal su{tinska refleksija vrz procesot na<br />
prenesuvaweto na makedonskite tradicii na naselenite Sloveni vo<br />
makedonskata teritorija od VII vek. Toa go potvrduvaat i najnovite<br />
istorisko-arheolo{ki studii, koi poka`uvaat deka naseluvaweto na<br />
Slovenite vo Makedonija ne pretstavuvalo masovna kolonizacija so<br />
kapacitet celosno da ja promeni etni~kata konstelacija vo Makedonija,<br />
iako bilo nesporno silnoto vlijanie na slovenskiot etnos. Voedno<br />
i samite Sloveni vo tekot na VII vek zabele`ale demografska kriza.<br />
Stanuva zbor za etapen proces koj{to ja ovozmo`il zaemnata interakcija,<br />
koegzistencija i simbioza pome|u anti~kite Makedonci i naselenite<br />
Sloveni vo Makedonija. Vo taa smisla, novata slo`ena etni~ka<br />
konfiguracija {to se formirala na teritorijata na Makedonija vo<br />
tekot na VII i VIII vek, preku evidentiranoto prisustvo na anti~kite<br />
Makedonci i naselenite Sloveni, gi navela vizantiskite avtori kako<br />
89
Teofan da zapo~nat da gi identifikuvaat Slovenite na makedonskata<br />
teritorija, pod edinstveno ime – makedonski sklavinii. Trgnuvaj}i od<br />
toa, mo`e da se konstatira deka anti~kite Makedonci imale silno<br />
vlijanie vrz procesot na grupnata identifikacija i kreiraweto na<br />
identitetot na naselenite Sloveni vo Makedonija. Epizodite sodr`ani<br />
vo II-ta zbirka od ^udata na sv. Dimitrija Solunski, kade {to anonimniot<br />
avtor pravi jasna distinkcija pome|u „na{iot jazik“ so „jazikot<br />
na Romeite, Bugarite i Slovenite“, upatuva deka vo prvobitnata<br />
faza od interakcijata makedonskiot govor vo Solun, a ne gr~kiot, bil<br />
koristen za op{tewe me|u soluwanite i Slovenite. Sepak, so tekot na<br />
vremeto, koegzistencijata pome|u Slovenite i Makedoncite rezultirala<br />
so nametnuvawe na dominacijata na slovenskiot kako jazik za<br />
komunikacija, {to se dol`elo i na negoviot status na lingua franca na<br />
po{irokiot prostor vo Evropa, verojatno kako posledica i od samoto<br />
op{tewe vo Avarskiot haganat. Vo sekoj slu~aj, za vizantiskite avtori<br />
od VIII vek etni~kata klasifikacija generalno zavisela od voeniot i<br />
politi~kiot potencijal na novite neprijateli, identifikuvani kako<br />
makedonski sklavinii na prostorot na Makedonija. Formiraweto na<br />
temata Makedonija i etabliraweto na novata makedonska dinastija vo<br />
Vizantija, {to koincidiralo i so osvojuvaweto na pogolemiot del na<br />
Makedonija od Bugarija, povlijaele vo konstrukcijata na vizantiskite<br />
avtori od sredinata na IX vek ve{ta~ki da bide izmestena dotoga{nata<br />
nesporna geografska i etni~ka identifikacija na Makedonija i<br />
Makedoncite.<br />
90
MAKEDONIJA — JADRO <strong>NA</strong> KULTURNITE<br />
I DUHOVNITE PROCESI<br />
(od sredinata na IX — do sredinata na X vek)<br />
1. Konstantin-Kiril i Metodij i sozdavaweto na<br />
slovenskata azbuka vo Makedonija<br />
Neposrednata opasnost od zajaknatata bugarska dr`ava go prinudila<br />
vizantiskiot dvor na aktivna politika za pridobivawe na slovenskata<br />
elita preku dodeluvawe privilegii, {to vklu~uvalo i nivno<br />
nazna~uvawe za upravnici (arhonti) vo oddelni sklavinii. Voveduvaweto<br />
na hristijanstvoto me|u Slovenite pretstavuvalo integralen<br />
del od vizantiskata politi~ka strategija. Vakviot trend gi predodredil<br />
vizantiskite voeno-diplomatski misii vo Makedonija, ~ija{to<br />
realizacija im bila doverena na solunskite bra}a Konstantin i<br />
Metodij.<br />
Konstantin i Metodij bile rodum od Tesalonika i proizleguvale<br />
od ugledno semejstvo. Nivniot tatko Lav ja izvr{uval visokata<br />
voena funkcija drungar (potstrateg) na Temata Solun, dodeka majkata<br />
Marija isto bila od vlijatelno semejstvo. Isklu~itelnoto poznavawe<br />
na slovenskiot jazik na Konstantin i Metodij, posvedo~eno li~no od<br />
imperatorot Mihail III vo Metodievoto panonsko `itie, kako i<br />
prifa}aweto na nivnata podocne`na upravitelska i misionerska dejnost<br />
od strana na Slovenite, upatuva na nivnoto, najverojatno, slovensko<br />
poteklo. Faktot {to bra}ata poteknuvale od Tesalonika, kade<br />
{to vo izminatiot period se odvivala aktivna interakcija pome|u<br />
Makedoncite i Slovenite, nesomneno gi pravelo najpogodni li~nosti<br />
za vizantiskiot dvor pri implementacijata na misiite vo istovetnata<br />
sredina vo Makedonija. Vo toj kontekst, mo{ne aplikativno e svedo{tvoto<br />
na Jovan Kamenijat, koj vo po~etokot na X vek go identifikuva<br />
svojot roden grad Tesalonika kako „prv grad na Makedoncite“.<br />
91
Konstantin bil roden 827 g., dodeka ra|aweto na Metodij kako<br />
postar brat verojatno prethodelo vo 825 g. Visokite pozicii na nivniot<br />
tatko im ja obezbedile naobrazbata na Konstantin i na Metodij vo<br />
presti`ni u~ili{ta vo Tesalonika. Metodij, so projavenite voeni<br />
sposobnosti, mo{ne rano bil zabele`an na vizantiskiot dvor na koj,<br />
verojatno, bilo sledeno {koluvaweto na solunskite bra}a,<br />
anticipiraj}i ja potrebata od sproveduvawe misionerska dejnost me|u<br />
makedonskite Sloveni. Soglasno so Prolo`noto `itie na Metodij<br />
i so Panonskoto `itie, Metodij na 20-godi{na vozrast bil postaven<br />
od Vizantija za „knez na Slovenite“, so zada~a da „upravuva slovensko<br />
kne`evstvo“. Podatocite od t.n. Vistinska povest, kako i onie od<br />
narodnoto predanie vo strumi~kiot kraj od XIX vek, upatuvaat deka<br />
kne`evstvoto na Metodij ja opfa}alo teritorijata na Strimonskata<br />
sklavinija i bilo koncentrirano vo strumi~ko-bregalni~kite krai{ta.<br />
Strategiskata mestopolo`ba na kne`evstvoto, {to verojatno<br />
korespondirala so lokacijata na Strimonskata Klisura, se sostoela<br />
vo tesnata povrzanost na regionot so za{titata na Makedonija i na<br />
gradot Tesalonika od anticipiranite koncentrirani napadi na Bugarija.<br />
Tokmu vo toa se sostoela i politi~ko-voenata misija na Metodij,<br />
~ija prioritetna cel bila da se zajaknat vizantiskite odbranbeni<br />
pozicii po dol`inata na rekata Struma so pomo{ na makedonskite<br />
Sloveni. Me|utoa, Metodij se soo~il so razni te{kotii pri desetgodi{noto<br />
upravuvawe (845–855), osobeno vo segmentot na disciplinata<br />
i motivacijata na slovenskata vojska. Trgnuvaj}i od toa, Metodij<br />
pristapil kon preveduvawe i sostavuvawe kodeks, poznat kako Zakon<br />
za sudewe na lu|eto, so koj primarno se regulirale voenite pra{awa.<br />
Zakonot bil napi{an na slovenski jazik so gr~ki bukvi i se vbrojuva<br />
me|u prvite dela vo slovenskata literatura.<br />
Slo`enata dejnost na Metodij iziskuvala i ume{nost vo {ireweto<br />
na vizantiskata politi~ka ideologija, zasnovana na hristijanstvoto<br />
kako simbol na imperatorskata vlast. Za popolnuvawe na ovoj<br />
zna~aen segment od dejnosta na Metodij, vizantiskiot dvor, vo samiot<br />
po~etok na 50-tite godini na IX vek, vo Makedonija go ispratil i Konstantin.<br />
So svojot isklu~itelen talent za sovladuvawe na filozofskite<br />
i filolo{kite nauki, Konstantin na 20-godi{na vozrast ja<br />
zavr{il Magnaurskata {kola, pod mentorstvo na najpoznatite filozofi<br />
od toa vreme – Lav Filozof i Fotij, po {to naskoro bil promoviran<br />
i vo profesor po filozofija. Konstantin, nesomneno, bil najpogodnata<br />
li~nost za izvr{uvawe na misionerskata dejnost vo sloven-<br />
92
skoto kne`evstvo, komplementarna so upravata na negoviot brat Metodij.<br />
Nekolkugodi{nata misionerska dejnost Konstantin ja fokusiral<br />
na Slovenite {to go naseluvale tekot na rekata Bregalnica. Analizata<br />
na Kratkoto Kirilovo `itie, Solunskata legenda, Za bukvite<br />
od Crnorizec Hrabar, Prostranoto Klimentovo `itie ovozmo-<br />
`uva da se rekonstruira dejnosta na Konstantin, ~ij{to kraen ishod,<br />
bilo sozdavaweto na slovenskata azbuka (855 g.), poznata kako glagolica,<br />
za potrebite na makedonskite Sloveni. Konstantin sostavil i pove}e<br />
„knigi na slovenski jazik“, a vo hristijanska vera vovel mno{tvo<br />
Sloveni, ~ija brojnost vo Kratkoto Kirilovo `itie e registrirana<br />
na 54.000 lu|e. Logisti~ka poddr{ka i konkretna pomo{ pri realiziraweto<br />
na Konstantinovata Bregalni~ka misija nesomneno mu daval i<br />
Metodij. Otkrienite lokaliteti kaj Krupi{te arheolo{ki ja argumentiraat<br />
misijata na Konstantin vo Bregalni~kiot region, {to rezultiralo<br />
so kreiraweto na prviot slovenski literaturen jazik na<br />
po~vata na Makedonija. Potvrda deka slovenskata azbuka im bila<br />
nameneta na makedonskite Sloveni e nesporniot fakt deka taa bila<br />
kreirana vrz osnova na makedonskiot govor od Tesalonika i negovata<br />
okolina.<br />
Prezemenite politi~ko-voeni i misionerski misii na bra}ata<br />
Konstantin i Metodij, sepak, ne bile dovolni da go spre~at probivot<br />
na Bugarite vo isto~na Makedonija. Neposrednata bugarska opasnost<br />
vlijaela dejnosta na Metodij i Konstantin da bide prekinata kon krajot<br />
na 855 g. So aktivno projavenata dejnost vo Makedonija, Konstantin<br />
i Metodij sozdale osnova za kulturna mobilizacija na makedonskite<br />
Sloveni, vnesuvaj}i nov su{tinski element vo grupniot identitetski<br />
proces, vo koj aktivno bile involvirani i Makedoncite. Masovnoto<br />
prifa}awe na sozdadenata slovenska azbuka, zasnovana na makedonskiot<br />
govor od Tesalonika i okolinata, pretstavuva jasen indikator deka<br />
procesot na etni~ka i kulturna interakcija pome|u domorodnite<br />
Makedonci i makedonskite Sloveni bil prosleden so dominacija na<br />
slovenskiot jazik i so vospriemawe na hristijanstvoto, kako zaedni~ki<br />
elementi na etni~kiot identitet. Toa postepeno imalo soodvetna<br />
refleksija i vrz toponimijata. Voedno, integriraweto na<br />
makedonskite tradicii imalo su{tinsko vlijanie za odr`uvawe na<br />
identitetskata posebnost na Makedoncite, od aspekt na bugarskite<br />
zavladuva~ki pohodi vo Makedonija, koi sledele od sredinata na IX<br />
vek. Do 864 g., vo opsegot na bugarskite osvojuvawa se na{le isto~na,<br />
centralna i jugozapadna Makedonija, kako i eden del od ju`na<br />
93
Albanija, dodeka teritorijata na ju`na Makedonija so Tesalonika<br />
ostanala pod vlasta na Vizantija.<br />
Vo tekot na narednite godini Konstantin i Metodij se posvetile<br />
na usovr{uvaweto na slovenskata azbuka i na preveduvaweto<br />
knigi na slovenski jazik na planinata Olimp, dodeka nivniot misionerski<br />
potencijal bil koristen od vizantiskata diplomatija.<br />
Klu~nata misionerska dejnost bra}ata Konstantin i Metodij ja<br />
realizirale vo slovenskoto kne`evstvo Moravija, po~nuvaj}i od 863<br />
g., prethodno dopolnuvaj}i ja i prilagoduvaj}i ja za potrebite na<br />
Moravcite sozdadenata azbuka vo Makedonija. Koristej}i go interesot<br />
na Rimskoto papstvo, koe pretendiralo da vostanovi svoj duhoven<br />
avtoritet me|u slovenskiot svet, Konstantin i Metodij vo Rim vo 867<br />
g. izdejstvuvale javna slu`ba na sveta liturgija na slovenski jazik. So<br />
toa slovenskata bogoslu`ba dobila i oficijalno priznanie, a<br />
slovenskiot jazik bil vbroen me|u ednakvite po rang jazici. Me|utoa,<br />
Konstantin-Kiril zabolel i vo fevruari 869 g. vo Rim go zavr{il<br />
svojot `ivot, ostavaj}i go Metodij da go prodol`i zaedni~koto<br />
seslovensko delo. Dejnosta na Metodij kako papski legat i arhiepiskop<br />
na Panonija vo tekot na narednite godini bila prosledena so<br />
silni opstrukcii od strana na germanski sve{tenici. S¢ do smrtta vo<br />
Moravija (885 g.), Metodij po`rtvuvano rabotel na razvojot na crkovniot<br />
sistem i na voveduvaweto na slovenskata bogoslu`ba. Razmerot<br />
na kirilometodievskata misija vo Moravija, koja rezultirala so po-<br />
{iroka afirmacija na slovenskiot jazik vo Evropa, ne se sovpa|al so<br />
prvi~no utvrdenite diplomatski celi na Vizantija. Dotolku pove}e<br />
{to toa sozdalo osnova za kreirawe na posebna politi~ka kultura na<br />
slovenskata elita, {to ne bilo vizantiska intencija. Toa neposredno<br />
do{lo do izraz vo Makedonija, kade {to Kirilo-Metodievoto nasledstvo<br />
se inkorporiralo vo dejnosta na nivnite vrvni u~enici Kliment<br />
i Naum, koi vo tekot na poslednite decenii od IX i vo po~etokot<br />
na X vek razvile opse`na duhovna i kulturno-prosvetitelska dejnost<br />
vo rodnata zemja.<br />
2. Dejnosta na Kliment i Naum i sozdavaweto na<br />
Ohridskata kni`evna {kola<br />
Po progonstvoto od Moravija od germanskite sve{tenici, koi<br />
prezele radikalni merki za iskorenuvawe na slovenskata bogoslu`ba,<br />
94
Kirilo-Metodievite u~enici Kliment, Naum i Angelarij se upatile<br />
kon Makedonija. Me|utoa, po nivnoto pristignuvawe vo Belgrad, tie<br />
vedna{ bile prefrleni vo Pliska, kade {to bile pre~ekani so visoki<br />
po~esti od bugarskiot vladetel Boris I (852–889). Toj, vo ovie isklu~itelno<br />
educirani lu|e i iskusni misioneri, videl {ansa za realizacija<br />
na sopstvenata politika. Toa, kako i faktot {to Kliment bil od<br />
makedonsko poteklo, go pravele isklu~itelno pogodna li~nost vo planovite<br />
na Boris za konsolidirawe na bugarskata vlast vo novoosvoenite<br />
teritorii vo jugozapadna Makedonija, kako i vo osvoeniot del od<br />
ju`na Albanija. Celta na Boris bila da go onevozmo`i vizantiskoto<br />
vlijanie, koe struelo od glavnite vizantiski centri Tesalonika i<br />
Dra~, kako i poefikasno da gi integrira makedonskite Sloveni vo<br />
bugarskata dr`ava. Toa bilo svoeviden obid za kopirawe na vizantiskata<br />
diplomatija za vostanovuvawe prevlast preku voveduvaweto<br />
na hristijanskata ideologija i niz kulturnata asimilacija na novite<br />
podanici. Itnoto ispra}awe na Kliment vo misija vo Makedonija<br />
implicira deka Boris se soo~uval so seriozni te{kotii pri konsolidiraweto<br />
na vlasta vo Makedonija i deka naiduval na otpor kaj<br />
elitata od porane{nite kne`evstva, koja se protivstavuvala na<br />
novata bugarska vlast. Kliment ja prifatil doverenata zada~a no toj,<br />
kako svoevremeno Konstantin-Kiril i Metodij, trgnuval od poinakvi<br />
motivi i intencii za realizirawe na misijata me|u svoite sonarodnici,<br />
{to dovelo do toa krajniot ishod na negovata dejnost da bide<br />
vo sprotivnost so bugarskite interesi.<br />
Kliment vo 886 g. oficijalno bil ispraten na misionerska rabota<br />
vo oblasta Kutmi~evica, ~ija{to lokacija vrz osnova na sredi{nite<br />
mesta na negovata dejnost – Ohrid, Devol i Glavinica, mo`e da se<br />
identifikuva so teritorijata na jugozapadna Makedonija i ju`na<br />
Albanija, pokonkretno regionot koj gravitiral okolu Ohridskoto<br />
Ezero. Novinata {to ja primenil Kliment pri misionerskata dejnost<br />
vo Kutmi~evica bila stavaweto prioritet na obrazovniot segment,<br />
naporedno so hristijanskata konverzija i voveduvaweto na slovenskata<br />
bogoslu`ba. Posvetenosta na Kliment vo izdignuvaweto na obrazovnata<br />
kultura kaj makedonskoto naselenie, prosledena so negovata<br />
neumorna crkovna dejnost, rezultirale so sozdavawe broen visokoobrazoven<br />
i sve{teni~ki kadar. Klimentoviot `itiepisec Teofilakt<br />
Ohridski ja registrira i konkretnata brojka od nad 3.500 u~enici,<br />
koi vo Ohrid se steknale so edukativna naobrazba od strana na<br />
Kliment. Na toj na~in Kliment, vsu{nost, ja promoviral visokoobra-<br />
95
zovnata Ohridska kni`evna {kola, so koja ovoj makedonski grad se<br />
vbrojuva me|u prvite univerzitetski centri vo Evropa. Vo duhot na<br />
prioritetnata prosvetitelska dejnost, samiot Kliment sostavil nad<br />
pedesetina dela na slovenski jazik. Za`ivuvaweto na kulturnata i<br />
duhovnata dejnost vo Ohrid bilo manifestirano i so podigaweto na<br />
manastirot Sv. Pantelejmon kraj Ohridskoto Ezero. Seto toa gi<br />
vozdignalo Ohrid i Makedonija vo sredi{ta na slovenskoto prosvetitelstvo<br />
i hristijanstvo. Doslednoto pridr`uvawe do izvornata kirilometodievska<br />
tradicija od strana na Kliment bilo odrazeno so upotrebata<br />
na glagolskata azbuka vo pismenoto op{tewe vo Ohridskata<br />
kni`evna {kola. Komparacijata so naporednata tendencija na bugarskiot<br />
dvor vo Preslav, koja se manifestirala so brzo napu{tawe na<br />
glagolskoto pismo za smetka na negovata pobliska adaptacija na<br />
gr~kiot uncijal, podocna poznato kako kirilsko pismo, jasno upatuva<br />
na diferencijacijata na kulturolo{kite proekti vo Makedonija i vo<br />
Bugarija, direktno soobrazeni so razli~nite potrebi na naselenieto.<br />
Kulturnoto soperni{tvo pome|u Ohrid i Preslav mo{ne ilustrativno<br />
e prika`ano vo deloto na anonimniot avtor Crnorizec Hrabar „Za<br />
bukvite“, kade {to vo isklu~itelno ostar polemi~en ton se istapuva<br />
vo odbrana na glagolicata vo Makedonija kako izvorna kirilometodievska<br />
tradicija. Makedonija i Bugarija ja manifestirale razli~nosta<br />
ne samo vo kontekst na skriptorskata praktika tuku i vo upotrebata<br />
na slovenskata leksika, {to se odrazilo i na doslednata upotreba na<br />
glagolicata vo kni`evnoto tvore{tvo vo Makedonija vo narednite<br />
dve stoletija.<br />
Projavenata tendencija vo Makedonija i {irokiot razmer na misijata<br />
na Kliment, koi rezultirale so silna kulturna i duhovna mobilizacija<br />
na makedonskoto naselenie, bile nekompatibilni so interesite<br />
na Bugarija. Verojatno vo toa se sostoel i povodot noviot bugarski<br />
vladetel Simeon (893–927) da naredi prekinuvawe na misijata na<br />
Kliment vo Kutmi~evica, a nego da go postavi na nova episkopska<br />
dol`nost. Na ispraznetoto mesto vo Kutmi~evica bil nazna~en Naum<br />
koj dotoga{, najverojatno, prestojuval vo Pliska. Klimentoviot pove-<br />
}egodi{en episkopat (893–916) najverojatno bil koncentriran vo<br />
Strumi~kata eparhija, koja gi opfa}ala strumi~ko-bregalni~kite<br />
oblasti, na {to upatuvaat i arheolo{kite naodi. Nazna~uvaweto na<br />
Kliment za slovenski episkop vo ovoj region imalo i voeno-strategiska<br />
dimenzija od aspekt na osvojuva~kite planovi na Simeon, manifestirani<br />
so bugarskiot probiv na samo 22 km od Tesalonika vo<br />
96
po~etokot na X vek. Ofanzivnite probivi na Bugarite koincidirale<br />
i so kratkotrajnoto osvojuvawe na Tesalonika od Arabjanite vo 904 g.<br />
Klimentovoto episkopuvawe verojatno vlijaelo ograni~uva~ki na<br />
negovata obrazovna dejnost. Kulturnoto i prosvetnoto `ari{te<br />
prodol`ilo da bide koncentrirano vo Ohrid, {to gi objasnuva<br />
kontinuiranite te`nenija na Kliment za poseta na ovoj makedonski<br />
grad i poddr{kata na Naumovata u~itelska dejnost. Naum, od svoja<br />
strana, dosledno ja prodol`il Klimentovata dejnost, davaj}i im<br />
prioritet na prosvetitelskata dejnost i rakovodeweto so Ohridskata<br />
kni`evna {kola, naporedno so razvojot na crkovnata dejnost.<br />
Smrtta na Naum (910 g.) i na Kliment (916 g.) ne zna~ela i prekinuvawe<br />
na nivnoto delo. Visokobrazovniot kadar proizlezen od<br />
Ohridskata kni`evna {kola stanal osnova za izdignuvawe na edna<br />
nova makedonska elita, koja postepeno zapo~nala da projavuva aktivni<br />
tendencii za posebno politi~ko, kulturno i religisko samoorganizirawe<br />
vo Makedonija, nezavisno od Bugarija i od Vizantija. Ottamu,<br />
Klimentovata dejnost vnela nova, kvalitativna dimenzija vo procesot<br />
na zaokru`uvaweto na zaedni~koto identitetsko povrzuvawe na makedonskite<br />
Sloveni i domorodnite Makedonci, ovozmo`eno so prethodnata<br />
koegzistencija i simbioza na makedonskata po~va. Ovoj proces se<br />
zdobil so tendencii za nezavisna politi~ka, religiska i kulturna reprezentacija<br />
na po{irokite interesi vo ramkite na Makedonija, kako<br />
obedinuva~ki etni~ki i geografski imenitel. Ottamu, osvojuva~kite<br />
pohodi na Bugarite, koi bile prosledeni so ukinuvaweto na formalnata<br />
samouprava {to ja u`ivale makedonskite Sklavinii do sredinata<br />
na IX vek, tolerirana vo izvesna smisla od Vizantija, vsu{nost, samo<br />
dopolnitelno ja predizvikale mobilizacijata na makedonskata elita<br />
za kreirawe posebna politi~ka kultura. Vo taa smisla, posebno inicira~ki<br />
povlijaela dejnosta na Kliment i Naum, koja pridonela da se<br />
sozdade novo kulturno i duhovno integrativno jadro na Makedoncite<br />
koe, osven tradicionalno okolu Tesalonika, zapo~nalo s¢ pove}e da<br />
gravitira okolu ohridskite krai{ta.<br />
3. Pojavata na bogomilstvoto vo Makedonija<br />
Tendencijata za kulturna i duhovna mobilizacija, koja svoeto izvori{te<br />
go crpela vo dejnosta na svetite Kliment i Naum Ohridski,<br />
nesomneno bila odr`uvana i pottiknuvana od elitata izdignata od<br />
97
Ohridskata kni`evna {kola. Del od Klimentovite u~enici ja prodol-<br />
`ile aktivnosta kako dosledni slu`iteli na oficijalnata crkva, no<br />
nesomneno imalo i takvi {to, pro{iruvaj}i gi svoite teolo{koidejni<br />
koncepcii, se obiduvale da iznajdat alternativen i nezavisen<br />
duhoven izraz. Vo ovie uslovi na po{iroka afirmacija na kulturnoprosvetnite<br />
i religiski tendencii vo Makedonija se pojavilo bogomilstvoto.<br />
Ne stanuva zbor za direktna povrzanost pome|u dejnosta na<br />
sv. Kliment i podocne`noto bogomilsko dvi`ewe, tuku za posredni<br />
vlijanija koi, vpro~em, ja predodredile negovata pojava. Silen mobilizira~ki<br />
faktor bilo i akumuliranoto nezadovolstvo na naselenieto<br />
od bugarskata i vizantiskata vlast, {to go prodlabo~ilo socijalniot<br />
i politi~kiot antagonizam.<br />
Uslovite za sozdavawe na bogomilstvoto kako nezavisno i originalno<br />
religisko dvi`ewe i u~ewe sozreale kon sredinata na X vek,<br />
koga e zabele`ana negovata pojava vo Makedonija. Vo prilog na toa govori<br />
i Prostranoto Klimentovo `itie, vo koe se istaknuva deka po<br />
smrtta na Kliment Ohridski me|u negovata pastva se rasprostranila<br />
„zla eres“, {to vo princip korespondira so po~etocite na bogomilstvoto<br />
vo Makedonija.<br />
Kako ideen tvorec i glaven propovednik na bogomilstvoto izvorno<br />
e identifikuvan popot Bogomil, ~ija{to dejnost mo`e hronolo{ki<br />
da se opredeli za vreme vladeeweto na bugarskiot car Petar<br />
(927–969), a teritorijalno da se locira vo jugozapadna Makedonija. Popot<br />
Bogomil, nesomneno, za svoeto vreme projavil reformatorski tendencii<br />
za pove}e pra{awa od religiozen i od op{testven karakter.<br />
Idejata za bogomilstvoto kako nova duhovna manifestacija verojatno<br />
se dol`ela na teoretskata opitnost i objektivnoto rasuduvawe na popot<br />
Bogomil, no negovata realizacija vo celost, kako u~ewe so opredelena<br />
koncepcija, koja zasega poseopfatni teolo{ki, filozofski i<br />
socijalni aspekti, verojatno bila plod na pove}egodi{na timska<br />
rabota {to ja vr{el so negovite najbliski sorabotnici i istomislenici.<br />
Bogomilstvoto nesomneno pretstavuvalo avtenti~na duhovna<br />
pojava, so dualisti~ki karakter na religioznoto proiznesuvawe i na<br />
socijalno-filozofskata orientacija. Tradicijata od postarite ereti~ki<br />
iskustva kakvi {to bile manihejstvoto, masilijanstvoto i<br />
pavlikijanstvoto, vo konstelacija so razli~ni filozofski orientacii,<br />
ostavila vidlivi belezi vo koncepcijata i idejnata naso~enost na<br />
bogomilstvoto. Istovremeno, nesporna e pretenzijata za vklu~uvawe<br />
novi sodr`inski elementi, adekvatni za prilikite vo Makedonija,<br />
98
{to pridonelo za avtenti~nosta i originalnata artikulacija na u~eweto<br />
nastanato vo makedonskite prostori.<br />
Su{tinata na bogomilstvoto mo`e da se rekonstruira vrz osnova<br />
na nekolku klu~ni postulati. Toa se: dualisti~kiot karakter (manifestiran<br />
preku borbata pome|u dobroto i zloto, odnosno me|u Bog i<br />
Satanail), koj variral od umereni do ekstremni pozicii, specifi~nata<br />
teolo{ko-dogmatska opredelba, poddr`uvaweto na eti~kite na~ela<br />
vo nivniot socijalen `ivot, kako i politi~kata dimenzija na dvi`eweto,<br />
~ii determinanti proizleguvale od vkupnite op{testveno-politi~ki<br />
procesi vo srednovekovieto, a posebno vo Makedonija. Vsu{nost,<br />
bogomilite bile protiv crkvata vo nejzinoto institucionalno<br />
zna~ewe i protiv hristijanskiot obreden sistem, {to rezultiralo so<br />
osporuvawe na kultot na hramovite, slu`bite, ikonite, krstot, kr{tevaweto,<br />
evharistijata, svetite mo{ti kako izvor na ~uda, voskresenieto,<br />
praznicite, svetovnosta na Bogorodica itn. Vo organizaciska<br />
smisla tie bile podeleni na tri osnovni kategorii i toa obi~ni privrzanici,<br />
vernici i sovr{eni. Participiraweto vo edna od navedenite<br />
kategorii zaviselo od opitnosta vo izlo`uvawe na dogmite i<br />
asketizmot, identifikuvan preku postot, molitvata, `ivot vo celibat<br />
i celosno distancirawe od materijalnite dobra. Dejnosta na bogomilite<br />
seriozno gi zagrozuvala interesite na oficijalnata crkva i<br />
dr`ava, poradi {to tie bile podlo`eni na silni progonstva.<br />
Postavenosta na bogomilstvoto nasproti Bugarija i Vizantija,<br />
svojata politi~kata dimenzija ja projavilo vo peridot na sozdavaweto<br />
i etabliraweto na makedonskata dr`ava vo vtorata polovina na X vek.<br />
Odnosot me|u bogomilite i carskata dinastija na Samuil sosema sigurno<br />
bil zasnovan na me|usebnite interesi i imal interaktivno dejstvo.<br />
Kako rezultat na toa, vo vtorata polovina na X vek, bogomilstvoto<br />
va`elo i za delumno organizirano dvi`ewe so narodna orientacija.<br />
Nasproti nivnata pacifisti~ka doktrina, u~estvoto na privrzanicite<br />
na bogomilstvoto vo voenoosloboditelnite potfati na Samuil<br />
se javilo kako realna potreba i nu`nost za realizirawe na zaedni~kata<br />
kauza. Vo konkreten moment od toga{nite procesi bogomilite<br />
i carot Samuil go naso~ile svoeto dejstvuvawe protiv vizantiskata<br />
politi~ka vlast, no i protiv duhovnata i kulturnata dominacija na<br />
Vizantija.<br />
Kako alternativna forma na religiozno-ideolo{ko proiznesuvawe,<br />
bogomilstvoto ostvarilo vlijanie i vrz kulturolo{kite procesi,<br />
neposredno odrazuvaj}i se vo duhovnata kultura na Makedonija, od<br />
99
kade {to podocna se disperziralo vo regionot na Balkanot i po{iroko<br />
vo Vizantija, kako i vo zemjite na zapadna Evropa. Identifikacijata<br />
na kulturnite vrednosti i vlijanija na bogomilstvoto najdobro se<br />
sogleduvaat preku kni`evnite sostavi so originalna bogomilska<br />
artikulacija, apokrifite, filozofskite aspekti na u~eweto, kako i<br />
preku negovata prisutnost i tradicija vo narodnoto tvore{tvo. Bogomilstvoto<br />
opstojuvalo do XV vek, a negovoto is~eznuvawe bilo determinirano<br />
od osmanliskite osvojuvawa vo Makedonija i na Balkanot.<br />
100
SOZDAVAWETO <strong>NA</strong> SREDNOVEKOV<strong>NA</strong>TA<br />
DR@AVA VO MAKEDONIJA<br />
1. Vostanijata protiv Bugarija i Vizantija<br />
i sozdavaweto na dr`avata<br />
Povolniot ambient za realizacija na kulturnite, socijalnite i<br />
duhovnite tendencii preku sozdavawe nezavisen politi~ki subjekt vo<br />
Makedonija bil sozdaden po smrtta na bugarskiot car Petar (969 g.).<br />
Istata godina sinovite na knezot Nikola, komitopulite David,<br />
Mojsej, Aron i Samuil, krenale vostanie protiv bugarskata vlast, koe<br />
rezultiralo so sozdavawe posebna srednovekovna dr`ava vo Makedonija.<br />
Jadroto na noviot politi~ki entitet go so~inuvala porane{nata<br />
sklavinija Berzitija, so silno gravitirawe kon Ohridsko-prespanskite<br />
oblasti, kade {to prethodno bile koncentrirani dejnosta na Kliment<br />
i na Naum kako i bogomilskoto dvi`ewe. Po otfrlaweto na<br />
bugarskata vlast, na pogolem prostor vo Makedonija komitopulite<br />
vospostavile organizirana voeno-politi~ka i crkovna vlast, so {to<br />
bile zadovoleni neophodnite funkcionalni elementi na novata dr`ava.<br />
Oslabenata bugarska dr`ava, pritisnata istovremeno od Rusija i<br />
od Vizantija, nemala kapacitet da go spre~i vospostavuvaweto i etabliraweto<br />
na noviot politi~ki subjekt vo Makedonija.<br />
Komitopulite postepeno ja konsolidirale i ja zajaknuvale vlasta<br />
vo pogolemiot del od Makedonija, naiduvaj}i na poddr{ka kaj makedonskoto<br />
naselenie. Koristej}i ja nezasegnatosta na Makedonija od<br />
voenite dejstva, komitopulite za kratko vreme vospostavile stabilna<br />
administrativna uprava, vo ~ii ramki ramnopravno rakovodele so<br />
dr`avata. Pri vospostavuvaweto na vlasta, komitopulite sigurno se<br />
potpirale i na makedonskata elita proizlezena i od Ohridskata kni-<br />
`evna {kola. Gradot Prespa, koj se nao|al na ostrovot Ahil vo Mala<br />
101
Prespa, bil promoviran vo prestolnina na makedonskata dr`ava, vo<br />
koja bilo koncentrirano i sredi{teto na nezavisnata crkva. So toa,<br />
za kratko vreme se etablirala novata politi~ka i crkovna elita, so<br />
{to bile zadovoleni glavnite komponenti na dr`avnosta.<br />
Makedonskata dr`ava ja prodol`ila egzistencijata i po likvidiraweto<br />
na Bugarskoto Carstvo (971 g.) od strana na Vizantija, {to<br />
bilo prosledeno so simnuvaweto na carskite obele`ja na Boris II.<br />
Cenata za natamo{noto opstojuvawe na novata makedonska dr`ava<br />
bila priznavaweto na vrhovnata vlast na Vizantija vo 971 g. Toa podrazbiralo<br />
gubewe na suverenitetot, no ne i na dr`avniot subjektivitet<br />
na Makedonija. Evidentno, Vizantija se zadovolila so uspehot vo<br />
likvidiraweto na Bugarskoto Carstvo, odlo`uvaj}i go spravuvaweto<br />
so novata dr`ava na komitopulite. Me|utoa, Vizantija go potcenila<br />
noviot politi~ki entitet vo Makedonija, koj gi crpel posebnosta,<br />
mo}ta i opstojbata od dolgovekovnite makedonski kulturno-istoriski<br />
tradicii.<br />
Vospostavenite korektni odnosi so vizantiskiot imperator<br />
Jovan Cimiskij (969–976) im ovozmo`ile na komitopulite da razvivaat<br />
i diplomatska aktivnost. Dvajca od komitopulite, edniot od niv<br />
verojatno Samuil, vo 973 g. prisustvuvale na dvorot na germanskiot<br />
imperator Oton I vo Kvedlinburg, {to bilo iskoristeno za me|unarodna<br />
afirmacija na makedonskata dr`ava. Zna~eweto na vakvata<br />
diplomatska aktivnost do{lo do izraz kon krajot na X vek, koga vo<br />
naporite za me|unarodnoto legitimirawe na dr`avata Samuil se potprel<br />
na Zapadnata rimska crkva.<br />
Vo uslovi na zna~itelna konsolidacija na dr`avata, komitopulite<br />
ja iskoristile smrtta na Jovan Cimiskij (976 g.) za otfrlawe na<br />
dogovorot so Vizantija. Novoto vostanie, ovoj pat protiv vizantiskata<br />
vlast, bilo podolgo vreme podgotvuvano, {to rezultiralo so<br />
maksimalen efekt, odnosno so ekspresno izdejstvuvawe na dr`avna<br />
nezavisnost. Toa bilo prosledeno so pro{iruvawe na opsegot na<br />
granicite na dr`avata do Ser i po gorniot tek na rekata Struma.<br />
Istata 976 g. sledel i neuspe{niot obid na detroniziraniot bugarski<br />
car Boris II i negoviot brat Roman, po begstvoto od vizantiskiot<br />
dvor, da ja osporat vlasta na komitopulite. Boris II slu~ajno zaginal,<br />
dodeka Roman moral da se zadovoli so relativno niskata politi~ka<br />
funkcija {to mu ja doverile komitopulite.<br />
102
2. Samuil – simbol na mo}ta na makedonskata dr`ava<br />
Godinata 976 se poka`ala tragi~na za semejstvoto na komitopulite.<br />
David nesre}no zaginal vo blizina na Prespa vo presmetkata so<br />
Vlasi-skitnici, dodeka Mojsej zaginal vo sudirot so Vizantijcite kaj<br />
Ser. Vo tekot na 976 g. ili 987/8 g. sledel me|udinasti~kiot sudir pome|u<br />
Samuil i Aron, isprovociran od Aronovoto priklonuvawe kon<br />
Vizantija za prezemawe na rakovodnata vlast vo dr`avata. Me|udinasti~kiot<br />
sudir bil prosleden so likvidacijata na celoto Aronovo<br />
semejstvo, osven negoviot sin Jovan Vladislav, koj bil po{teden po<br />
zalo`ba na Samuiloviot sin Gavrilo Radomir.<br />
Samuil ja zasnoval mo}ta na dr`avata vrz osnova na izgradenata<br />
mre`a na tvrdini, koi pretstavuvale i sredi{te na pogolema oblast.<br />
So niv upravuvale bliski lu|e na Samuil, kako i li~nosti so prethodno<br />
steknat avtoritet me|u naselenieto. Na toj na~in makedonskata<br />
elita, zaedno so politi~kiot i crkovniot establi{ment koncentriran<br />
vo Prespa go so~inuvale kosturot na makedonskata dr`ava. Solidno<br />
izgradeniot voeno-upraven sistem mu ovozmo`uval na Samuil da zapo~ne<br />
so pro{iruvawe na teritorijalniot opseg na dr`avata, prioritetno<br />
fokusiran kon pro{iruvaweto na vlasta niz celata teritorija<br />
na Makedonija. Vo toj kontekst, sosema logi~no proizlegla i koncentracijata<br />
na ofanzivnite napadi na Samuil kon jug, so tendencija za<br />
zavladuvawe na po{irokata okolina na Tesalonika i na samiot grad.<br />
Вo ramkite na opse`nata voena ofanziva, koja glavno se odvivala na<br />
makedonska teritorija, Samuil navlegol i vo Tesalija, zazemaj}i go<br />
gradot Larisa (985 g.). Od Larisa vo Prespa bile preneseni mo{tite<br />
na sv. Ahil, so {to Samuil ja navestil intencijata za legitimirawe<br />
na nezavisnata makedonska crkva vo kontekst na promoviraweto na<br />
Prespansko-ohridskiot region vo politi~ko, kulturno i religisko<br />
sredi{te na Balkanot.<br />
[irokiot opseg na voenite aktivnosti na Samuil bil pri~ina<br />
imperatorot Vasilij II da posveti poseriozno vnimanie na novata balkanska<br />
dr`ava. Me|utoa, prviot direkten sudir so Samuil vo 986 g.<br />
rezultiral so poni`uva~ki poraz za Vizantija kaj Trajanovata porta<br />
vo blizina na Serdika. Iako pobedata bila prosledena so osvojuvawe<br />
na porane{nata bugarska prestolnina Preslav, Samuil o~igledno ne<br />
im posvetuval pogolemo zna~ewe na bugarskite teritorii, tretiraj}i<br />
gi prete`no od voeno-strategiski kontekst, vo funkcija na za{titata<br />
na Makedonija. Vakvata tendencija na Samuil upatuva na konstatacija-<br />
103
ta deka toj ne pretendiral na povrzuvawe so tradiciite od likvidiranata<br />
bugarska dr`ava. Toa se potvrduva i od te`i{teto na Samuilovata<br />
voeno-strategiska koncepcija, fokusirano na za{titata na Makedonija<br />
kako jadro na dr`avata i od zalo`bite za integrirawe na site<br />
makedonski teritorii, vklu~itelno i glavniot grad Tesalonika. Doslednoto<br />
pridr`uvawe kon vakvata ofanzivna koncepcija vo tekot na<br />
narednite godini rezultiralo so pomestuvawe na granicata so Vizantija<br />
kon Tesalonika. Toa go isprovociralo noviot pohod na Vasilij II<br />
vo 991 g., koj ovoj pat bil direktno naso~en kon ju`na Makedonija.<br />
Iako razmerot na pohodot ne mo`e izvorno da se rekonstruira, prisustvoto<br />
na Vasilij II vo Tesalonika i oddavaweto blagodarnost na sv.<br />
Dimitrija bile simboli~na poraka do Samuil deka Vizantija so site<br />
sili }e go {titi makedonskiot grad Tesalonika.<br />
Aktueliziraweto na problemot vo isto~nite vladenija na Vizantija,<br />
koj go predizvikal povlekuvaweto na Vasilij II od Balkanot,<br />
go iskoristil Samuil za realizirawe na dolgo podgotvuvanite planovi<br />
za osvojuvawe na Tesalonika. Pohodot {to zapo~nal vo 995 g.<br />
rezultiral so probiv na makedonskata vojska do neposrednata okolina<br />
na Tesalonika, kade {to vo direkten sudir bil likvidiran i samiot<br />
duks na gradot. Neposrednata zagrozenost na Tesalonika, koja se<br />
dol`ela i na faktot {to eden del od solunskata elita gi spodeluvala<br />
politi~kite tendencii na Samuil, seriozno go alarmirala Vasilij II.<br />
Samuil, sepak, ne se re{il na direkten napad na Tesalonika, naso-<br />
~uvaj}i gi osvojuvawata kon Peloponez. Sudirot so vizantiskata<br />
vojska kaj rekata Sperhej (996 g.) zavr{il so katastrofalen poraz za<br />
Сamuil. Vakviot ishod ne se odrazil poseriozno vrz mo}ta na makedonskata<br />
dr`ava i na nejzinata voena efikasnost. Sepak, soo~uvaweto so<br />
koncentracijata na voenata odbrana na Vizantija vo regionot okolu<br />
Tesalonika go navelo Samuil od 997 g. da ja prenaso~i novata voena<br />
kampawa kon zapaden Balkan. Toa mu go ovozmo`uvala i obezbedenata<br />
kontrola vrz Dra~ i okolinata, zacvrstena so bra~nite vrski na<br />
Samuil i na negovata }erka Miroslava so vlijatelnite dra~ki<br />
semejstva Taroniti i Hriselii. Mo}ta na Samuilovata vojska najprvo<br />
ja po~uvstvuvala Dukqa, {to rezultiralo so zarobuvawe na<br />
dukqanskiot vladetel Vladimir, koj podocna ja manifestiral lojalnosta<br />
kako zet na Samuil. Natamo{niot pohod na Samuil bil prosleden<br />
so opusto{uvawe na dalmatinskoto krajbre`je do Zadar, vklu~itelno<br />
so gradovite Kotor i Dubrovnik. Samuil so lesnotija ja nametnal<br />
makedonskata vlast i vo Bosna, potoa vo Ra{ka (Srbija), kako i vo<br />
104
eden del od Albanija. Kako rezultat na toa, „nepobedliviot po sila“<br />
Samuil, kon samiot kraj na X vek, osven so dr`avnoto jadro koncentrirano<br />
na pogolemiot del od Makedonija no bez Tesalonika, suvereno<br />
vladeel so: del od Bugarija, del od Tesalija, del od Albanija so<br />
Dra~, pogolem del od Dalmacija, Dukqa, Travunija, Bosna i Ra{ka<br />
(Srbija).<br />
Nepriznavaweto na legitimitetot na mo}nata makedonska dr`ava<br />
od strana na Vizantija logi~no go dovelo Samuil vo pozicija da pobara<br />
potpora od Zapadnata crkva. Tradicionalnite vrski na Rimskata<br />
crkva so Makedonija, kako i konstantnata tendencija na Rim za vospostavuvawe<br />
protivte`a na Konstantinopolskata crkva na Balkanot, go<br />
reflektirale zaemniot interes za legitimirawe na makedonskata<br />
dr`ava i crkva. Oficijalnoto priznavawe na makedonskata crkva, najverojatno,<br />
sledelo so blagoslov na rimskiot papa Grigorij V (996–999),<br />
{to rezultiralo so nejzinoto izdignuvawe vo rang na arhiepiskopija.<br />
Istovremeno bil sproveden i ~inot na krunisuvawe na Samuil za car<br />
vo crkvata Sv. Ahil vo Prespa, najverojatno od poglavarot na Prespanskata<br />
arhiepiskopija German (Gavril), vo prisustvo na papskite<br />
legati, politi~kata i crkovnata elita. Transferiraweto na mo{tite<br />
na sv. Trifun od Kotor, izgradbata na crkvi vo Prespa, kako i vo novopromoviranata<br />
prestolnina vo Ohrid vo po~etokot na XI vek, ja potvrduvaat<br />
intencijata na Samuil za pretvorawe na ovie makedonski gradovi<br />
vo religiski sredi{ta na Balkanot, kako protivte`a na vizantiskiot<br />
crkoven establi{ment.<br />
3. Belasi~kata bitka (1014 g.)<br />
Me|unarodnata promocija i steknatiot legitimitet na makedonskata<br />
dr`ava kon krajot na X vek logi~no ja predizvikale prvata poseriozna<br />
protivofanziva na Vizantija, koja se odvivala vo periodot<br />
1001–1004 g. Vizantija isklu~itelno lesno ja obnovila vlasta vo Bugarija,<br />
so prezemaweto na Serdika, Preslav i Pliska. Otsustvoto na poseriozno<br />
anga`irawe vo odbranata na bugarskite teritorii potvrduva<br />
deka odbranbenata strategija na Samuil se zasnovala na za{titata na<br />
makedonskoto dr`avno jadro. Poradi toa, Vasilij II prvi~no se fokusiral<br />
kon obnovata na vizantiskata vlast vo oblastite severno i<br />
isto~no od Makedonija. Potoa sledela i prvata poseriozna ofanziva<br />
vo teritorijata na Makedonija, koja rezultirala so nametnuvaweto na<br />
105
vizantiskata vlast vo Verija, Ser, Voden, kako i vo Skopje (1004 g.).<br />
Klu~niot faktor za uspehot na Vizantija pri prezemaweto na makedonskite<br />
gradovi proizlegol od obezbeduvaweto na poddr{kata na<br />
politi~kata i voenata elita, preku ponudata na bogati vizantiski tituli<br />
koi nosele presti`. Me|u niv bil i Roman, sinot na bugarskiot<br />
car Petar koj, kako upravnik, im go predal Skopje na Vizantijcite.<br />
Istovetnata vizantiska diplomatska strategija rezultirala i so uspeh<br />
pri transferiraweto na lojalnosta od vode~kite lu|e na Dra~<br />
(1005 g.). Na toj na~in Vizantija obezbedila strategiska kontrola na<br />
po{irokiot region od Dra~ do Tesalonika, istovremeno zaobikoluvaj}i<br />
ja makedonskata dr`ava od sever i od istok. So toa Vasilij II ja<br />
postignal prioritetnata cel na pohodot, koj ne bil naso~en kon<br />
direktna presmetka so Samuil i kon likvidirawe na makedonskata<br />
dr`ava.<br />
Iako Jovan Skilica govori za kontinuirani godi{ni voeni kampawi<br />
na Vasilij II protiv Samuil od 1005 g., vo narednite deset godini<br />
ne e registriran nikakov voen sudir pome|u Vizantija i Makedonija.<br />
Vakvata sostojba implicira deka Samuil i Vasilij II, vsu{nost, se<br />
zadovolile so postojniot status quo, {to ne go isklu~uva i mo`noto<br />
sklu~uvawe na desetgodi{en miroven dogovor, so koj Vizantija indirektno<br />
ja priznala nezavisnosta na makedonskata dr`ava. Od aspekt na<br />
Samuil toa zna~elo za~uvuvawe na jadroto na makedonskata dr`ava,<br />
{to bilo negova prioritetna agenda i gi odrazuvalo interesite na<br />
elitata i na mnozinskoto makedonsko naselenie. Prenesuvaweto na<br />
sedi{teto na prestolninata od Prespa vo Ohrid, {to usledilo vo<br />
po~etokot na XI vek, me|u drugoto bilo inspirirano od tendencijata<br />
na Samuil da vospostavi poefikasna uprava preku direktno<br />
povrzuvawe so tradiciite od Klimentovata dejnost.<br />
Desetgodi{niot miren period Samuil go iskoristil za utvrduvawe<br />
na granicite na makedonskata dr`ava. Svedo{tvoto na Skilica<br />
ne isklu~uva i povremeni sudiri, no nivniot karakter nemal kapacitet<br />
za naru{uvawe na verojatniot dogovor. Verojatno, anticipiraj}i<br />
gi potencijalnite napadi na Vizantija po istekot na dogovorot,<br />
Samuil silno gi utvrdil pograni~nite oblasti, osobeno strategiskite<br />
tesnini koi vodele vo Makedonija. Letoto 1014 g., koga imperatorot<br />
Vasilij II pretendiral da navleze vo Makedonija, bil iznenaden koga<br />
nai{ol na postavenata pregrada kaj tesninata pome|u planinite Belasica<br />
i Ogra`den. Strategiskata taktika na koja se re{il Vasilij II, so<br />
zaobikoluvawe na Belasica i napad od zadnina, go obezbedila razbiva-<br />
106
weto na pregradata. @estokata bitka {to sledela na 29 juli 1014 g. na<br />
podno`jeto na planinata Belasica zavr{ila so tragi~ni posledici za<br />
Samuilovata vojska, so izvorno registrirani 14.000–15.000 zarobenici.<br />
Carot Samuil odvaj uspeal da se spasi, povlekuvaj}i se vo Prilep,<br />
zaedno so sinot Gavrilo Radomir. Nasproti krupnata pobeda kaj Belasica,<br />
Vasilij II ne se re{il na kone~na presmetka so makedonskata dr-<br />
`ava. Me|utoa, nenadejnata zaseda i likvidacijata na duksot Teofilakt<br />
Votanijat pri osiguruvaweto na bezbedniot prodor na Vasilij II<br />
do Tesalonika tolku go razgnevile imperatorot {to naredil oslepuvawe<br />
na site zarobeni vojnici kaj Belasica, ostavaj}i na sekoj stoti<br />
po eden ednook, za da gi odvedat oslepenite kaj Samuil. Vakviot ~in na<br />
Vasilij II i tragi~nata gletka na oslepenite vojnici bile prete{ki za<br />
Samuil, koj po~inal od srcev udar vo oktomvri 1014 g. Ovoj<br />
nezapameten surov ~in se odrazil na legendarniot karakter na<br />
Belasi~kata bitka, memorirana vo vizantiskite izvori i vo<br />
predanijata i toponimijata na strumi~kiot kraj. Samuil bil pogreban<br />
vo carskata grobnica vo Prespa, verojatno kaj crkvata Sv. Ahil.<br />
4. Caruvaweto na Gavrilo Radomir i na Jovan Vladislav<br />
i krajot na dr`avata<br />
Smrtta na Samuil ja ostavila makedonskata dr`ava bez isklu~itelen<br />
voen strateg i li~nost {to pove}e decenii go simbolizirala<br />
nejzinoto edinstvo. Desetkuvaweto na voenata mo} po Belasi~kata<br />
bitka, kako i projavenoto needinstvo vo redovite na makedonskata<br />
dinastija i elita, ja predizvikale postepenata fragmentacija na<br />
dr`avata. Vo takvi uslovi, naslednikot na carskiot prestol, Gavrilo<br />
Radomir (1014–1015), iako se odlikuval so nesporna hrabrost i so voena<br />
opitnost, ne bil vo sostojba da obezbedi lojalnost i da ja obedini<br />
elitata okolu sebe. Za toa pridonelo i verojatnoto osporuvawe na<br />
titulata od negoviot bratu~ed Jovan Vladislav. Li~nata netrpelivost<br />
vo carskata dinastija mo{ne ume{no go iskoristila vizantiskata<br />
diplomatija preku direktnata poddr{ka na Jovan Vladislav vo planovite<br />
za prezemaweto na prestolot. Me|utoa, po ubistvoto na Gavrilo<br />
Radomir (1015 g.) i uzurpacijata na carskata titula, Jovan Vladislav<br />
(1015–1018) se distanciral od Vizantija, {to se manifestiralo niz<br />
negovata voeno-politi~ka dejnost protiv Vasilij II. Me|utoa, neuspehot<br />
na Vladislav da ja legitimira svojata carska vlast kaj makedonska-<br />
107
ta elita seriozno go naru{il kohezivniot element na dr`avata i se<br />
odrazil vrz otsustvoto na poseriozen otpor na osvojuva~kite naleti<br />
na Vizantija. Po~nuvaj}i od esenta 1015 g., Vasilij II sistematski gi<br />
prezemal glavnite makedonski upori{ta vo jugozapadna Makedonija.<br />
Vo obidot za prezemawe protivofanziva kon Dra~, vo fevruari 1018 g.<br />
zaginal i carot Jovan Vladislav. Serioznoto nesoglasuvawe {to sledelo<br />
okolu nasledstvoto na carskata titula vo dinasti~koto semejstvo<br />
i pome|u makedonskata elita kone~no go dovelo Vasilij II vo pozicija<br />
da gi diktira uslovite na predavawe, {to bilo pod prinuda prifateno<br />
od vdovicata Marija i carskoto semejstvo, kako i od najlojalnite<br />
makedonski upravnici vo klu~nite upori{ta. So toa, vo istata 1018 g.<br />
bila likvidirana makedonskata dr`ava, prosledeno so vostanovuvawe<br />
na vizantiska vlast nad celata teritorija.<br />
5. Karakterot i identitetot na dr`avata<br />
Debatata vo istoriografijata, koja producira sprotivstaveni<br />
teorii okolu etnitetot na komesot Nikola i negovite sinovi, vo<br />
otsustvo na konkretna izvorna potkrepa, generalno se sveduva na nivnoto<br />
ermensko, bugarsko ili makedonsko poteklo. Brzoto prifa}awe<br />
na komitopulite od strana na naselenieto i teritorijalniot opseg na<br />
vostanieto upatuvaat na nivnoto verojatno poteklo od Makedonija,<br />
pokonkretno od porane{nata sklavinija Berzitija, kade {to bilo<br />
koncentrirano i jadroto na novata dr`ava. Kameniot natpis na koj e<br />
naveden carot Jovan Vladislav, otkrien vo Bitola (1956 g.), ostanuva<br />
edinstveniot izvoren podatok za navodnata etni~ka samoidentifikacija<br />
na pripadnicite na semejstvoto na komitopulite. Me|utoa, nevoobi~aenoto<br />
apostrofirawe na Vladislavoto poteklo od „bugarskiot<br />
rod“, sodr`ano vo natpisot, {to e nesvojstveno za toga{nite priliki,<br />
vnesuva silen skepticizam za negovata izvorna verodostojnost. Dotolku<br />
pove}e {to vakvata etni~ka samoidentifikacija ne e prisutna vo<br />
nitu eden drug izvor od vremeto na egzistencijata na makedonskata<br />
dr`ava, {to ne e praktika i vo drugi balkanski dr`avi. Duri i ako se<br />
izzeme verojatniot falsifikuvan karakter na natpisot, tekstot pove-<br />
}e bi upatuval na individualnoto poimawe na Jovan Vladislav vo kontekst<br />
na uzurpacijata na vlasta vo makedonskata dr`ava i nesoglasuvaweto<br />
so makedonskata elita. Toa nikako ne mo`e da se povrze so etni~kata<br />
identifikacija na dr`avata i na naselenieto.<br />
108
Identitetot na vladetelite voop{to ne bil klu~niot faktor<br />
{to go mobiliziral naselenieto vo srednovekovna Makedonija. U{te<br />
pove}e, etni~kiot identitet na samite vladeteli ne go podrazbiral i<br />
istovetniot etni~ki karakter na dr`avata i na naselenieto so koi<br />
upravuvale, {to va`elo i za site srednovekovni dr`avi. Pritoa,<br />
treba da se ima predvid i razli~noto sfa}awe na etnitetot vo srednovekovieto,<br />
od aspekt na sovremenite teorii za poimaweto za naciite.<br />
Vo sekoj slu~aj, za mobilizacijata na makedonskoto naselenie bile<br />
presudni kulturnata i socijalnata reprezentacija na nivnite interesi<br />
i tradicii, kako i slobodnoto religisko izrazuvawe {to go artikulirala<br />
novata politi~ka i crkovna elita vo Makedonija. Nesomneno<br />
posebniot proces na kreirawe na etni~kiot identitet, vtemelen na<br />
integriraweto na makedonskite i slovenskite tradicii prisutni vo<br />
prostorot na Makedonija vo tekot na pove}e vekovi, koj bil silno<br />
inspiriran od anti~koto minato i od Klimentovata dejnost, svojot<br />
finalen ishod go imal vo formiraweto na nezavisnata makedonska<br />
dr`ava vo sredinata na X vek. Diferencijacijata na politi~kite i<br />
kulturnite procesi vo Makedonija i vo Bugarija bila manifestirana,<br />
me|u drugoto, so neguvaweto na kirilometodievskite tradicii vo<br />
Ohridskata kni`evna {kola i niz doslednata primena na glagolicata<br />
vo makedonskata dr`ava i vo kni`evnata dejnost. Toa go potvrduvaat<br />
za~uvanite glagolski rakopisi sostaveni vo Makedonija vo tekot na<br />
X–XI vek, poznati kako Asemanovo evangelie, Zografsko evangelie,<br />
Makedonski glagolski listovi, Ohridski glagolski listovi, Marinsko<br />
evangelie, Klocov zbornik, Sinajski psaltir i evhologij i dr.<br />
Dopolnitelen indikator za diferencijalnite procesi vo Makedonija<br />
e tolerantniot odnos na makedonskata elita sprema bogomilite, kompariran<br />
so prethodniot tretman na bugarskata vlast.<br />
Posebnosta na politi~kite i kulturnite procesi vo Makedonija,<br />
sepak, ne bila registrirana od vizantiskite avtori, no toa ne se<br />
dol`elo edinstveno na otsustvoto na nivniot interes za konkretna<br />
elaboracija i soznanie za etnitetite na Balkanot. Osporuvaweto na<br />
legitimitetot na novata dr`ava sozdadena vo Makedonija od strana na<br />
Vizantija direktno se reflektiralo vrz otsustvoto na makedonska<br />
terminologija pri identifikacijata na dr`avata i naselenieto vo<br />
vizantiskite izvori. Namesto toa, vizantiskite avtori, sledej}i ja<br />
politikata i ideologijata na Vizantija od IX vek, prodol`ile da gi<br />
upotrebuvaat terminite „Bugarija“ i „Bugari“ pri identifikacijata<br />
na novata dr`ava, iako taa bila zasnovana na prostorot na Makedonija<br />
109
i se temelela na sosema razli~ni kulturno-istoriski tradicii. Etnitetskata<br />
i topografskata zamena na imiwata Makedonija i Makedonci<br />
so bugarska terminologija se dol`ela na niza zaemno obusloveni faktori.<br />
Prvata izvorna identitetska konfuzija nastapila vo samiot po-<br />
~etok na IX vek, koga Vizantija ja imenuvala novata tema formirana<br />
vo zapadna Trakija kako Makedonija, iako taa nemala ni{to zaedni~ko<br />
so istoriskata i etni~kata teritorija na Makedonija. Iako na ovoj<br />
na~in Vizantija simboli~no gi najavila planovite za restavrirawe na<br />
vlasta vo Makedonija, administrativniot termin za istoimenata tema<br />
se etabliral vo vizantiskata dokumentacija. Klu~nata pri~ina za odr-<br />
`uvawe na edna vakva nelogi~na sostojba se dol`ela na faktot {to od<br />
temata Makedonija poteknuvala vizantiskata imperatorska dinastija,<br />
osnovana 867 g. od Vasilij I (867–886). Kako direktna posledica od toa,<br />
terminot Makedonci bil integriran kako identitetsko ime na vizantiskata<br />
dinastija od vremeto na Vasilij I, koe gi pridru`uvalo i samite<br />
imiwa na imperatorite. Etabliraweto na vizantiskata dinastija,<br />
koja stanala prepoznatliva kako makedonska, a nejzinite imperatori<br />
kako Makedonci, hronolo{ki korespondiralo so klu~niot period od<br />
kulturnata, duhovnata i socijalnata mobilizacija vo Makedonija, koja<br />
rezultirala so sozdavawe na novata makedonska dr`ava. Toa pridonelo<br />
procesot na kreirawe na posebniot etni~ki identitet, asociran so<br />
teritorijata na Makedonija, da ostane neregistriran vo izvornite<br />
svedo{tva i mehani~ki da bide interpretiran so bugarska terminologija.<br />
Vakvata vostanovena praktika bila komplementarna so vizantiskata<br />
politi~ka ideologija, zasnovana na osporuvaweto na legitimitetot<br />
na novata makedonska dr`ava. Seto toa gi navelo vizantiskite<br />
avtori vo svoite percepcii Makedoncite, kako i site `iteli vo makedonskata<br />
dr`ava, da gi identifikuvaat so terminot „Bugari“, {to<br />
bilo rezultat od vizantiskata politi~ka kvalifikacija na glavnite<br />
neprijateli, koi dotoga{ bile locirani vo bugarskata dr`ava, iako<br />
istata bila likvidirana vo 971 g. Vakvata sostojba mo`e mo{ne jasno<br />
da se voo~i preku analizata na tekstovite na vizantiskite avtori od<br />
periodot me|u X–XII vek, me|u koi se i Jovan Skilica, Jovan Geometar,<br />
Lav \akon, kade {to naporedno se upotrebuva i terminot Makedonija<br />
vo geografska i etni~ka konotacija, no koj isklu~ivo se koristi za definirawe<br />
na makedonskite teritorii pod vizantiska vlast. Vo konstrukcijata<br />
na vizantiskite avtori „Bugarija“ bila delot kontroliran<br />
od novite neprijateli identifikuvani kako „Bugari“ ili „Mizi“,<br />
nasproti delot od Makedonija koj bil pod vizantiska vlast, a koj vni-<br />
110
matelno bil identifikuvan so vistinskata geografska i etni~ka<br />
makedonska terminologija. Vo uslovi na monopolizirawe na imeto<br />
Makedonci od vizantiskata dinastija i administracija, Makedoncite,<br />
vo ramkite na novata dr`ava formirana vo Makedonija vo sredinata<br />
na X vek, ednostavno bile li{eni od etni~kata identifikacija od<br />
nadvore{nite avtoriteti. Toa ne se odnesuvalo na makedonskite<br />
teritorii vo po{irokata okolina na Tesalonika {to bile pod<br />
vizantiska vlast. Temata Makedonija, kako mesto na poteklo na vizantiskata<br />
dinastija, isto taka prodol`ila da bide imenuvana so soodvetnata<br />
administrativna terminologija. Za delot {to pretstavuval jadro<br />
na novata makedonska dr`ava i {to gravitiral okolu Ohrid i Prespa,<br />
vo tradicionalnata vizantiska istoriografija prodol`ile da se upotrebuvaat<br />
toponimite i etnonimite „Bugarija“ i „Bugari“. Od toa<br />
proizleguva deka silniot antagonizam pome|u Vasilij i Samuil imal<br />
mnogu podlaboka politi~ka i ideolo{ka dimenzija, zasnovana i na<br />
pravoto na koristewe na makedonskata identifikacija i tradicii.<br />
Koncentracijata na sudirot okolu glavniot makedonski grad Tesalonika<br />
dopolnitelno upatuva na vakvata tendencija. Ottamu, ne iznenaduva<br />
faktot {to po likvidiraweto na makedonskata dr`ava (1018 g.)<br />
prodol`ila vostanovenata vizantiska aplikacija na terminot<br />
„Bugari“ pri definiraweto na makedonskite teritorii okolu Ohrid,<br />
Prespa i Skopje, opfateni vo ramkite na novata voeno-administrativna<br />
edinica imenuvana kako „Bugarija“, a ne vistinskite bugarski<br />
zemji okolu Preslav i Pliska, kako i od Podunavjeto. Po 1018 g. terminot<br />
„Bugarija“ bil po{iroko upotrebuvan vo crkovno-administrativen<br />
kontekst, {to bilo komplementarno na politi~ko-ideolo{kata<br />
koncepcija na Vizantija, preku Ohridskata arhiepiskopija da go legitimira<br />
vlijanieto na po{irokiot prostor na Balkanot. Vakvata vostanovena<br />
vizantiska izvorna tradicija prodol`ila da se praktikuva<br />
i vo periodot na Komnenskata dinastija (1081–1185), a se odrazila i vo<br />
isto~nite izvori. Toa najilustrativno e prika`ano so pridodavaweto<br />
na epitetot „Bugaroubiec“ na imperatorot Vasilij II Makedonecot vo<br />
izvorite od krajot na XII vek, {to voedno bilo povrzano so tendencijata<br />
za inspirirawe na vizantiskata aristokratija vo kontekst na<br />
pohodite na Balkanot i za spravuvaweto so novoformiranata bugarska<br />
dr`ava vo 1185 g. Sevkupno gledano, vladeeweto na makedonskata<br />
imperatorska dinastija so Vizantija (867–1056) rezultiralo so ve{ta~ko<br />
izmestuvawe na toponimite i etnonimite povrzani so<br />
„Bugarija“ i „Makedonija“, {to voop{to ne ja odrazuvale realnata<br />
111
geografsko-istoriska, a u{te pomalku etni~ka identifikacija na<br />
Makedonija i na Makedoncite. Vakvata vizantiska izvorna percepcija<br />
voop{to ne go doveduva vo pra{awe razli~niot identitetski proces<br />
{to se odvival vo Makedonija, tuku samo go potvrduva. Na toa upatuva<br />
faktot {to vo vizantiskite izvorni svedo{tva naporedno se upotrebuvaat<br />
terminite Makedonija i Makedonci i vo geografska i vo<br />
etni~ka konotacija no koja, spored ve}e vostanovenata politi~koideolo{ka<br />
konstrukcija na Vizantija, generalno bila ograni~ena na<br />
Tesalonika i po{irokata okolina. Vakvoto poimawe najilustrativno<br />
e sodr`ano vo pismata na Teofilakt Ohridski, koj pravi jasna<br />
distinkcija pome|u arhiepiskopuvaweto vo „varvarskata zemja“<br />
Makedonija, za koja go upotrebuva terminot „Bugarija“, so „oblastite<br />
na na{ata Makedonija“. Izvornata terminolo{ka konfuzija<br />
postepeno bila nadminata po krizata vo Vizantija vo tekot na XIII–<br />
XIV vek, koga realnata identifikacija na Makedonija na{la odraz kaj<br />
avtoritetnite vizantiski istoriografi Nikifor Gregora i Jovan<br />
Kantakuzin.<br />
[to se odnesuva do naporite za legitimiraweto na dr`avnosta,<br />
mo`e da se zabele`i deka Samuil ne pretendiral direktno da se<br />
povrze so bugarskite tradicii, tuku etabliraweto na novata dr`ava<br />
go temelel vrz makedonskite tradicii. Na toa upatuva koncentracijata<br />
na negovata politi~ka i crkovna dejnost vo Makedonija, {to<br />
koincidiralo so anti~kite makedonski tradicii isprepleteni so<br />
kulturnite i duhovnite tradicii od Klimentovata dejnost, tendencijata<br />
za osvojuvawe na glavniot makedonski grad Tesalonika, kako i<br />
priklonuvaweto kon Rim vo naporite za legitimiraweto na dr`avata<br />
i crkvata. Vostanovenata tradicija kaj Rimskoto papstvo vo tekot na<br />
XII–XIII vek, so konsekutivnoto naveduvawe na Samuil, zaedno so<br />
bugarskiot car Petar, kako vostoli~eni carevi, voop{to ne implicira<br />
deka Samuil se povikuval na bugarskite tradicii za da go<br />
obezbedi legitimitetot na carskata kruna. Toa vsu{nost podocna go<br />
pravela Rimskata crkva, koja pretendirala da go obnovi sopstvenoto<br />
crkovno vlijanie na Balkanot, koristej}i go interesot na novata<br />
bugarska dr`ava za nejzino me|unarodno legitimirawe vo XII i vo XIII<br />
vek, koga makedonskata dr`ava pove}e ne postoela. Vakvata politika<br />
na Rim nesomneno proizleguvala od tendencijata za vospostavuvawe<br />
protivte`a na Vizantija i na Ohridskata arhiepiskopija. Deka vo<br />
Makedonija se etablirala samostojna vladeja~ka dinastija, nezavisna<br />
od bugarskite tradicii, upatuvaat i izvornite svedo{tva od XI vek,<br />
112
koi poka`uvaat deka liderite na osloboditelnite vostanija protiv<br />
vizantiskata vlast, koncentrirani vo Makedonija, svojot legitimitet<br />
kaj narodot go crpele od nivnata direktna povrzanost so Samuilovata<br />
„carska loza“. Ottamu, direkten rezultat od sozdavaweto na srednovekovnata<br />
dr`ava vo Makedonija bilo zaokru`uvaweto na posebnite<br />
kulturno-istoriski procesi {to se odvivale vo prodol`enie na<br />
pove}e vekovi na makedonskiot prostor, koi rezultirale so generacisko<br />
integrirawe na makedonskite i slovenskite tradicii vo<br />
edinstven etni~ki identitet, so kolektiven makedonski imenitel,<br />
asociran so teritorijata na Makedonija, a reprezentiran od novata<br />
carska dinastija, politi~ka i crkovna elita.<br />
113
114
MAKEDONIJA POME\U VIZANTISKATA<br />
I OSMANLISKATA IMPERIJA<br />
(XI — XIV vek)<br />
1. Vostanijata vo Makedonija od XI vek<br />
Likvidiraweto na makedonskata dr`ava vo 1018 g. bilo prosledeno<br />
so nejzinoto inkorporirawe vo voeno-administrativniot sistem<br />
na Vizantija. Vasilij II obezbedil silno prisustvo na vizantiski trupi<br />
kaj klu~nite fortifikaciski gradovi i utvrduvawa na strategiskite<br />
lokacii. Pritoa, bile razurnati nekoi fortifikaciski utvrduvawa,<br />
me|u koi i vo Ohrid, {to bilo prosledeno so konfiskuvawe na<br />
site carski obele`ja, vklu~itelno i carskite kruni smesteni vo<br />
Ohridskata tvrdina. Gradot Skopje bil promoviran vo sredi{te na<br />
vizantiskata voeno-administrativna uprava, so nadle`nost za teritoriite<br />
{to dotoga{ gi opfa}ala makedonskata dr`ava. Naporedno so<br />
odveduvaweto na ~lenovite na carskoto semejstvo i na eden del od<br />
politi~kata elita od Makedonija vo isto~nite vladenija na Vizantija,<br />
Vasilij II £ ostanal dosleden na praktikata za nazna~uvawe lojalni<br />
upravnici od lokalnata elita vo funkcija na poefikasno obezbeduvawe<br />
kontrola na terenot i na naselenieto. Osnova na politi~ko-ideolo{kata<br />
doktrina na Vasilij II vo naporite za konsolidirawe na<br />
vizantiskata vlast vo Makedonija i po{iroko na Balkanot stanala<br />
Ohridskata arhiepiskopija. Dozvolata za avtokefalniot status na<br />
Ohridskata arhiepiskopija, prosledena so legitimiraweto na {irokiot<br />
opseg na nejzinata jurisdikcija na Balkanot, imala za cel da<br />
obezbedi ~uvstvo na odreden stepen na avtonomija kaj novite podanici<br />
na Vizantija. Sostaven del od vakvata politika na Vasilij II bilo nazna~uvaweto<br />
na arhiepiskopskata funkcija na Jovan Debarski, po<br />
115
poteklo od Makedonija. Zadr`uvaweto na dano~niot sistem od Samuilovoto<br />
vreme, kako i postavuvaweto na upravni~kite funkcii lojalni<br />
li~nosti od lokalnata elita, bile vo funkcija na suzbivaweto na<br />
potencijalnata mobilizacija na makedonskoto naselenie protiv<br />
vizantiskata vlast. Vizantiskata vlast na preostanatiot del od Makedonija<br />
generalno se temelela na voenata uprava vo Solun, dodeka<br />
crkovnata jurisdikcija bila opfatena preku mitropoliite na Solun,<br />
Ser i Filipi.<br />
Naslednicite na Vasilij II po 1025 g. go revidirale pomirliviot<br />
priod pri realiziraweto na politi~kata i religiskata koncepcija vo<br />
Makedonija. Indikator za toa e praktikata vospostavena od 1037 g. za<br />
postavuvawe ohridski arhiepiskopi od vizantisko poteklo, koi direktno<br />
ja sproveduvale vizantiskata dr`avna i crkovna politika.<br />
Zasegnuvaweto na dotoga{noto slobodno religisko izrazuvawe preku<br />
Ohridskata arhiepiskopija, {to koincidiralo so novata dano~na<br />
reforma so koja bile vovedeni plate`ni dava~ki vo dano~niot sistem,<br />
se odrazilo niz silnata akumulacija na nezadovolstvoto kaj naselenieto<br />
vo Makedonija. Mo{ne izgledno e deka vo ovoj period i bogomilite<br />
ja intenzivirale svojata dejnost vo Makedonija, na {to upatuvaat<br />
podatocite od Barskite anali, kako i zgolemenata produkcija na apokrifna<br />
kni`nina od makedonska proviniencija. Vakviot ambient go<br />
iskoristila lokalnata makedonska elita za mobilizacija na narodot,<br />
{to rezultiralo so krevawe vostanie protiv vizantiskata vlast vo<br />
1040 g. Za legitimirawe na tendenciite za restavrirawe na dr`avata<br />
vo Makedonija, bila neophodna li~nost {to }e pretstavuva obedinuva~ki<br />
faktor za elitata i za makedonskiot narod. Istata bila iznajdena<br />
vo Petar Deljan, koj tvrdel deka vodi poteklo od Samuilovata<br />
carska dinastija, preku raskinatiot brak na carot Gavrilo Radomir<br />
so }erkata na ungarskiot kral. Vizantiskite avtori go poso~uvaat<br />
vostanoveniot obi~aj kaj narodot za nivni lideri da prifa}aat lu|e<br />
od „carski rod“. Vesta za promoviraweto na Deljan za car vo Belgrad<br />
ja obezbedila masovnosta na vostanieto, {to go ovozmo`ilo brzoto<br />
zazemawe na vizantiskite upori{ta vo Ni{ i vo Skopje. Obidot na<br />
Vizantija da intervenira za da se spre~i {ireweto na vostanieto vo<br />
Makedonija propadnal, bidej}i mobiliziranite vojnici od makedonskite<br />
i albanskite oblasti otka`ale poslu{nost i se priklonile kon<br />
sopstveniot voda~ Tihomir, kogo go proglasile za car. Dvojnata tendencija<br />
za pretendirawe na Samuilovata carska titula od dvata<br />
formirani vostani~ki tabora bila nadminata otkako Deljan uspeal<br />
116
da go likvidira Tihomir i da ja prezeme celokupnata komanda. Direktnoto<br />
naso~uvawe na vostanicite kon Solun, kako i lesnoto i ekspresno<br />
prezemawe na kontrolata vo pogolemiot del od Makedonija, vklu-<br />
~itelno i na porane{nata prestolnina Prespa, ja ilustrira komplementarnosta<br />
na voeno-politi~kata strategija na Deljan so Samuilovata,<br />
{to korespondiralo i so te`nenijata na makedonskiot narod. Vo<br />
momentite koga vostanieto zazelo po{iroki razmeri, so obezbedena<br />
kontrola na pogolem del od Makedonija, na ju`na Albanija so Dra~, na<br />
delovi od Grcija, kako i na bugarskite teritorii do Serdika, kaj vostanicite<br />
pristignal Alusijan, sinot na carot Jovan Vladislav, koj<br />
prethodno izvr{uval vizantiska slu`ba. Poddr{kata {to ja obezbedil<br />
Alusijan kaj eden del od makedonskata elita so doka`uvaweto na<br />
svoeto carsko poteklo go prinudila Deljan nevolno da go priznae<br />
negoviot legitimitet, po {to obajcata bile prifateni kako ramnopravni<br />
carevi i lideri na vostanieto. Me|utoa, nesoodvetnata voena<br />
strategija primeneta od Alusijan rezultirala so celosen neuspeh na<br />
direktniot napad vrz Solun, koj bil prosleden so golemi `rtvi me|u<br />
vostanicite. Porazot, sepak, ne se odrazil na avtoritetot na Alusijan<br />
koj, po zarobuvaweto na Deljan i negovoto oslepuvawe, uspeal da se<br />
nametne kako edinstven car. Me|utoa, po vtoriot poraz vo sudirot so<br />
vizantiskata vojska, Alusijan stapil vo tajni pregovori so vizantiskiot<br />
imperator, prifa}aj}i gi vetenite privilegii vo zamena za<br />
sopstvenoto predavawe. Odnesuvaweto na Alusijan upatuva na serioznoto<br />
somnevawe vo negovite vistinski motivi i na mo`noto vlijanie<br />
na Vizantija vo negovoto dejstvuvawe. Vo sekoj slu~aj, ostaveni bez<br />
carskoto liderstvo, so razbiena voena mo}, makedonskata elita nabrzo<br />
bila sovladana od vizantiskite vojski koi, vo tekot na 1041 g., uspeale<br />
da go likvidiraat vostanieto.<br />
Projavenite politi~ki celi na vostanieto za obnova na makedonskata<br />
dr`ava, a posebno tendencijata za nejzinoto legitimirawe<br />
preku carskoto poteklo na Deljan i na Alusijan, ja poka`ale nestabilnosta<br />
na vizantiskata vlast. Administrativnite merki {to go sledele<br />
likvidiraweto na vostanieto, prosledeni so vospostavuvaweto<br />
na u{te postroga dano~na politika, vlijaele za povtorno mobilizirawe<br />
na makedonskata elita. Me|u niv se istaknal Georgi Vojteh, koj vo<br />
1072 g. istapil kako predvodnik na novoto vostanie, so sredi{te vo<br />
Skopje. Politi~kite celi i motivi na makedonskata elita bile istovetni<br />
kako i vo prethodnoto vostanie, zasnovani na legitimiraweto<br />
na tendenciite za obnova na makedonskata dr`ava. Carskata dinasti~-<br />
117
ka povrzanost so tradiciite na makedonskata dr`ava bila iznajdena<br />
vo Dukqa, preku vrskata na knezot Mihajlo i negoviot sin Bodin so<br />
Samuilovata dinastija. Prateni{tvoto na makedonskata elita rezultiralo<br />
so formirawe svoeviden politi~ki sojuz, koj bil efektuiran<br />
so proglasuvaweto na Bodin za car vo Prizren. Carskoto legitimirawe,<br />
kako i pobedata nad vizantiskata vojska predvodena od duksot na<br />
Skopje, go ovozmo`ile brzoto {irewe na vostanieto. Me|utoa, Konstantin<br />
Bodin komandata za osloboduvawe na teritorijata na Makedonija<br />
ja delegiral na eden od komandantite, Petrilo, dodeka samiot se<br />
naso~il kon Ni{. Petrilo, so eden del od vojskata, lesno se probil vo<br />
vnatre{nosta na Makedonija, prezemaj}i go gradot Ohrid, {to sozdalo<br />
osobeno silen efekt kaj naselenieto. Me|utoa, pretrpeniot poraz kaj<br />
Kostur od vizantiskata vojska gi onevozmo`il vostanicite da ja pro-<br />
{irat vlasta i da gi konsolidiraat poziciite vo Makedonija. Toa go<br />
iskoristila Vizantija za da mu nanese re{ava~ki poraz na Georgi Vojteh<br />
kaj Skopje, po {to lesno se presmetala i so vojskite na Konstantin<br />
Bodin kaj Ni{. Vo tekot na 1073 g. vizantiskite naemni~ki vojski<br />
uspeale celosno da gi uni{tat odbranbenite vostani~ki punktovi vo<br />
Makedonija, so {to bilo likvidirano vostanieto. Vospostavuvaweto i<br />
utvrduvaweto na vizantiskata vlast vo oddelnite makedonski gradovi<br />
i oblasti bile prosledeni so uni{tuvawe na dvorcite vo Prespa, {to<br />
imalo simboli~na poraka. Tekot na vostanieto i negoviot ishod go<br />
ilustrira neuspehot vo obedinuvaweto na elitata vo Makedonija, {to<br />
se dol`elo i na razli~nite interesi. Sepak, nivna zaedni~ka tendencija<br />
pri reprezentacijata na streme`ite za obnova na dr`avata bila<br />
intencijata za mobilizacija na makedonskiot narod preku povikuvawe<br />
na kolektivnata memorija od vremeto na Samuil. Tokmu ovoj faktor<br />
bil presuden za obezbeduvawe masovnost na vostanijata vo Makedonija,<br />
posebno na Deljanovoto vostanie, koe go vodele direktnite potomci<br />
na carskata dinastija. Vakvata narodna tradicija se odrazila i vo svedo{tvoto<br />
na Teofilakt Ohridski, koj uka`uva na „pobedonosnite<br />
pesni“ prisutni vo Ohrid i po{iroko vo Makedonija vo XI – XII vek.<br />
2. Makedonija vo fokusot na sudirite me|u<br />
novite balkanski sili<br />
Osnova~ot na novata vizantiska dinastija Aleksij I Komnen<br />
(1081–1118) pristapil kon reorganizacija na administracijata vo zapa-<br />
118
den Balkan, vo ~ii ramki klu~nata pozicija ja steknala Ohridskata<br />
arhiepiskopija. Identifikacijata na arhiepiskopot Teofilakt na<br />
naselenieto vo Ohrid i po{iroko vo Makedonija kako „varvarska ekumena“<br />
najdobro ja ilustrira tendencijata na Vizantija za poefektivno<br />
vostanovuvawe na svoeto politi~ko i crkovno vlijanie vo Makedonija<br />
i po{iroko na Balkanot. Toa koincidiralo i so noviot podem na bogomilstvoto,<br />
{to rezultiralo so rapiden porast na negovite sledbenici<br />
vo jugozapadna Makedonija, kako i so rasprostranuvawe na ova u~ewe<br />
od Makedonija vo sosednite balkanski zemji i po{iroko vo Vizantija,<br />
vklu~itelno i me|u aristokratskite krugovi vo Konstantinopol, a<br />
posredno i vo zemjite na zapadna Evropa.<br />
Vizantija vo periodot 1081–1085 g. bila prinudena da se spravuva<br />
so kratkotrajnata invazija na Normanite na Balkanot, od koja bila zasegnata<br />
i teritorijata na jugozapadna Makedonija. Involviraweto na<br />
evropskite krstonosci vo presmetkite so Turcite-Selxuci vo tekot<br />
na 1096 g. vlijaelo opusto{uva~ki na teritorijata na jugozapadna Makedonija,<br />
preku koja se dvi`ele delovi od krstonosnite vojski. Agresivnata<br />
diplomatija {to sledela od Vizantija rezultirala so utvrduvawe<br />
na poziciite vo severen Balkan i na Jadranskoto More. Vnatre{nata<br />
stabilnost se odrazila i na zasilenata kulturnata aktivnost<br />
na Komnenskata dinastija, manifestirana so izgradba na crkvi<br />
niz Makedonija (Solun, Ohrid, Veroja, Edesa, Ser, Strumi~ko, Prespansko<br />
i dr.). Osobeno vpe~atliva e crkvata Sv. Pantelejmon vo Nerezi<br />
kaj Skopje so reprezentativni freski na vizantiskata umetnost.<br />
Vo ovoj period podem zabele`ale pogolemite makedonski gradovi,<br />
posebno Solun, Ohrid i Skopje, {to bilo prosledeno i so natamo{niot<br />
porast na krupnite posedi. Iako vizantiskoto vlijanie preku<br />
Ohridskata arhiepiskopija imalo ograni~uva~ki efekt vrz slovenskata<br />
kni`evna dejnost vo Makedonija, so postepenoto istisnuvawe na<br />
glagolicata i so dominacijata i afirmacijata na kirilicata, makedonskata<br />
kulturna tradicija prodol`ila da se razviva. Toa bilo manifestirano<br />
i so izdiferenciraweto na makedonskite jazi~ni osobenosti<br />
vo kni`evnite rakopisi od XI i XII vek od kirilska proviniencija,<br />
koi se identifikuvaat kako makedonska jazi~na redakcija.<br />
Od XII vek, nasproti tradicionalno vo Ohrid, kni`evnata dejnost<br />
postepeno po~nala da se koncentrira vo severoisto~na Makedonija,<br />
kade {to vo naredniot period se etablirala Kratovskata kni`evna<br />
{kola preku manastirskite sredi{ta Sv. Gavrilo Lesnovski, Sv.<br />
Joakim Osogovski i Sv. Prohor P~inski.<br />
119
Dinasti~kiot prevrat vo Vizantija od 1185 g. i utvrduvaweto na<br />
dinastijata Angeli bile prosledeni so erozija na vizantiskite pozicii<br />
na Balkanot i so kratkotrajno gubewe na vlasta vo Solun od Normanite.<br />
Vizantija bila prinudena da ja priznae novata bugarska dr`ava,<br />
kako i da ja priznae nezavisnosta na srpskata dr`ava. Nastanite vo<br />
neposrednoto sosedstvo neminovno se reflektirale i vrz Makedonija.<br />
Nemo`nosta za politi~ko organizirawe i obedinuvawe, poradi koncentracijata<br />
na vizantiskata politi~ka i crkovna vlast vo Skopje, vo<br />
Ohrid i vo Solun, bila zameneta so projavi na individualen politi~ki<br />
separatizam vo Makedonija. Krupniot feudalec Dobromir Hriz vo<br />
1185 g. se osamostoil vo gradot Strumica i vo sosednata tvrdina Prosek.<br />
Utvrduvaweto na strategiskata lokacija mu ovozmo`ilo na Hriz<br />
ne samo da ja odr`i svojata vlast vo nezavisnoto kne`evstvo tuku i,<br />
koristej}i gi nesoglasuvawata vo vizantiskoto imperatorsko semejstvo,<br />
da ja pro{iri vlasta vo Pelagonija i vo Prilep. Duri vo tekot<br />
na 1202 g. Vizantija uspeala da go likvidira nezavisniot entitet na<br />
Hriz i da ja restavrira vlasta.<br />
Opa|a~kiot presti` na Vizantija se potvrdil vo 1204 g., koga<br />
Konstantinopol bil osvoen od evropskite krstonosci. Periodot na<br />
egzistirawe na Latinskata Imperija na mestoto na privremeno likvidiranata<br />
Vizantiskata Imperija (1204–1261) bil odbele`an so kontinuirani<br />
sudiri pome|u novite regionalni dr`avi {to bile koncentrirani<br />
na Balkanot. Razli~nite ambicii i strategiski celi na novite<br />
dinastii dovele do sozdavaweto na nova posebna dr`ava so sedi{te<br />
vo Solun, poznata kako Solunsko Kralstvo, vo koja bila inkorporirana<br />
teritorijata na Makedonija. Fragmentacijata, prosledena so sudirite<br />
pome|u novite latinski dr`avni entiteti, bila iskoristena od<br />
bugarskata dr`ava, koja do 1207 g. uspeala da ja prezeme od Solunskoto<br />
Kralstvo teritorijata na pogolem del od Makedonija, probivaj}i se do<br />
okolinata na Solun. Me|utoa, od 1208 g. do{lo do osetno slabeewe na<br />
Bugarija i na Solunskoto Kralstvo, {to bilo iskoristeno od feudalnata<br />
elita za realizirawe na separatisti~kite politi~ki tendencii<br />
vo Makedonija. Me|u niv bile Strez i Aleksij Slav koi, po sudirot so<br />
bugarskata vladeja~ka elita, se osamostoile vo prostorot na Makedonija.<br />
Koristej}i ja obezbedenata logisti~ka poddr{ka od Srbija i od<br />
lokalnite upravnici na makedonskite gradovi, vo 1208 g. Strez ja<br />
otfrlil bugarskata vlast i se osamostoil vo gradot Prosek, po {to ja<br />
nametnal vlasta i vo Ohrid. Toj vospostavil prijatelski vrski i so<br />
Aleksij Slav koj, vo me|uvreme, se osamostoil vo Melnik. Ume{noto<br />
diplomatsko manevrirawe na Strez mu ovozmo`ilo preku Prosek da ja<br />
120
odr`uva kontrolata na po{irokata oblast do 1214 g., koga bil ubien.<br />
Strezovoto kne`evstvo bilo inkorporirano vo epirskata dr`ava,<br />
koja do 1215 g. uspeala da prezeme pogolem del od Makedonija.<br />
Vo takvi uslovi, etabliraweto na vlasta na Aleksij Slav vo<br />
Melnik i po{irokata okolina, za smetka na Bugarija, se dol`elo na<br />
negovite sojuzni~ki odnosi so Latinskata Imperija. Transferiraweto<br />
na lojalnosta kon zajaknatata epirska dr`ava po 1216 g. mu ovozmo-<br />
`ilo na Aleksij Slav i narednite godini da ja odr`uva nezavisnosta.<br />
Vo prilog na Slav bile i ambiciite na epirskiot vladetel Teodor<br />
Komnen Angel za osvojuvawe na Solun, {to bilo realizirano vo 1224g.<br />
i go ozna~ilo krajot na Solunskoto Kralstvo. Teodor Komnen ja koncentriral<br />
crkovnata politika vo Ohridskata arhiepiskopija, od koja<br />
go obezbedil i krunisuvaweto za imperator (1227 g.). Toa ja potvrdilo<br />
istaknatata uloga {to ja imala Ohridskata arhiepiskopija vo legitimiraweto<br />
na imperatorskite tendencii i povikuvaweto na vizantiskite<br />
tradicii.<br />
Posleden pat Aleksij Slav izvorno e registriran vo 1229 g., bez<br />
podatoci za negovata sudbina. Teritoriite pod negova vlast bile inkorporirani<br />
vo ramkite na bugarskata dr`ava, vo periodot na ofanzivnite<br />
pohodi {to sledele po klu~nata pobeda nad epirskata vojska<br />
(1230 g.). Na krajot, sepak, svojata superiornost na Balkanot ja nametnala<br />
Nikejskata Imperija koja, za smetka na Bugarija, do 1246 g. uspeala<br />
da ja nalo`i vlasta na pogolem del od Makedonija, prezemaj}i go i<br />
gradot Solun. Georgij Akropolit ocenuva deka makedonskoto naselenie<br />
vo ovoj period, vo otsustvo na sopstvena politi~ka reprezentacija,<br />
edinstveno se gri`elo da go „izbegnuva nivnoto uni{tuvawe i da go<br />
za~uva pogolemiot del od svojot imot“. Toa vlijaelo na lojalnosta na<br />
lokalnata makedonska elita, koja se menuvala vo zavisnost od promenlivata<br />
voeno-politi~ka sostojba na terenot. Po osvojuvaweto na Konstantinopol<br />
(1261 g.), nikejskiot imperator Mihail VIII Paleolog<br />
(1259–1282) gi obnovil vizantiskite tradicii, so {to Makedonija povtorno<br />
bila inkorporirana vo ramkite na Vizantiskata Imperija.<br />
3. Srpskite zavladuvawa vo Makedonija<br />
(od krajot na XIII – do sredinata na XIV vek)<br />
Koristej}i ja nemo}ta na restavriranata Vizantiska Imperija<br />
da gi odr`i poziciite na Balkanot, srpskiot vladetel Milutin od<br />
121
1282 g. gi fokusiral ekspanzionisti~kite pohodi kon Makedonija, koi<br />
do 1299 g. rezultirale so pomestuvawe na granicata so Vizantija po<br />
dol`inata na pojasot Ohrid – [tip – Strumica. Srbija, voedno, imala<br />
najgolema korist od sudirite pome|u regionalnite sili na Balkanot.<br />
Po krupnata pobeda protiv Bugarite vo bitkata kaj Velbu`d (1330 g.),<br />
Srbija uspeala da izdejstvuva novi teritorijalni pridobivki vo<br />
Makedonija. Najgolema ekspanzija srpskata dr`ava dostignala za<br />
vreme vladeeweto na Stefan Du{an (1331–1355), koj do 1334 g. uspeal<br />
da ja nametne srpskata vlast na pogolem del od Makedonija i od Albanija.<br />
Politi~ko-religiskata koncepcija na Du{an vo Makedonija se<br />
zasnovala na pridobivaweto na Ohridskata arhiepiskopija vo naporite<br />
za konsolidirawe na vlasta. Vo taa nasoka, Stefan Du{an £ gi potvrdil<br />
dotoga{nite prava i £ dodelil novi privilegii na Ohridskata<br />
arhiepiskopija, a se potprel i na lokalnata elita za poefikasno<br />
vladeewe so novite teritorii. Jakneweto na srpskata dr`ava koincidiralo<br />
so krupnoto vostanie vo Solun, koe izbuvnalo vo 1342 g., inicirano<br />
od politi~kata grupacija imenuvana kako ziloti. Toa mu ovozmo-<br />
`ilo na Du{an do 1345 g. da ja pro{iri vlasta na re~isi celata teritorija<br />
na Makedonija bez Solun. Svojata dominacija Du{an ja zaokru-<br />
`il so krunisuvaweto za car vo Skopje (1346 g.), {to bilo legitimirano<br />
od Srpskata arhiepiskopija, od Ohridskata arhiepiskopija i od<br />
Bugarskata patrijar{ija. Du{an zapo~nal da se titulira kako „car na<br />
Romeite i Srbite“ i kako „makedonski car“, ambiciozno najavuvaj}i<br />
gi planovite za osvojuvawe i na samiot Konstantinopol. Toj moral da<br />
se spravuva i so zasilenata bogomilska aktivnost vo Makedonija i na<br />
Balkanot, ~ija dejnost bila kazneno sankcionirana so Du{anoviot<br />
zakonik publikuvan vo Skopje (1349 g.).<br />
4. Formiraweto na nezavisnite dr`avi na<br />
Volka{in i Ugle{a<br />
Nenadejnata smrt na carot Du{an (1355 g.) bila prosledena so intenziven<br />
proces na fragmentacija na srpskata dr`ava, pottiknata i od<br />
me|udinasti~kite sudiri. Vakvata sostojba ja iskoristile pove}emina<br />
feudalci za vostanovuvawe na sopstvena nezavisna vlast vo Makedonija.<br />
Kako rezultat na toa, vo 50-tite godini od XIV vek, teritorijata na<br />
Makedonija bila podelena na pove}e oblasti, kontrolirani od nezavisni<br />
feudalci.<br />
122
Trendot na feudalniot separatizam vo Makedonija i anticipiraweto<br />
na nezadovolstvoto kaj makedonskoto naselenie pridobile<br />
karakter na poefektivno politi~ko organizirawe, {to bilo manifestirano<br />
so sozdavaweto na dve mo}ni dr`avi vo Makedonija do krajot<br />
na 1365 g., rakovodeni od bra}ata Jovan Ugle{a i Volka{in. Ugle-<br />
{a (1365–1371) sozdal nezavisna dr`ava koncentrirana na teritorijata<br />
ju`no od sedi{teto vo Ser, steknuvaj}i despotska titula. Volka{in<br />
(1365–1371) ja etabliral op{irnata dr`ava so sedi{te vo Prilep, koja<br />
dobila i kralska titularna forma. Vo ramkite na Volka{inovoto<br />
Kralstvo, od sedi{teto vo Prilep bila kontrolirana po{iroka<br />
makedonska teritorija, vklu~uvaj}i gi gradovite Bitola, Prespa,<br />
Skopje i Ohrid. Volka{in se pogri`il i za vostanovuvawe kralska<br />
dinastija, proglasuvaj}i go svojot sin Marko za sovladetel vo 1370 g.<br />
So tendencija za natamo{no utvrduvawe i legitimirawe na Kralstvoto,<br />
Volka{in se potprel na Ohridskata arhiepiskopija, li{uvaj-<br />
}i go pe}skiot patrijarh od jurisdikcijata vrz Skopskata i Prizrenskata<br />
mitropolija. Despotot Jovan Ugle{a, pak, go otstranil srpskiot<br />
mitropolit Sava od Serskata mitropolija i na negovo mesto go postavil<br />
privrzanikot za crkovno pomiruvawe so Konstantinopol,<br />
Teodosij, koj bil po poteklo od Makedonija. Integralen del od<br />
crkovnata politika na bra}ata Volka{in i Ugle{a bilo podigaweto<br />
crkvi i manastiri, me|u koi posebno reprezentativen e manastirot<br />
Sv. Dimitrija vo s. Su{ica, Skopsko. Zdru`enite vojski na Volka{in<br />
i Ugle{a uspe{no izleguvale na kraj i so ofanzivnite planovi na<br />
srpskiot car Uro{ V. Me|utoa, voeniot kapacitet na dvete dr`avi ne<br />
bil dovolen za poseriozno sprotivstavuvawe na Osmanliite, koi go<br />
zapo~nale svojot nezapirliv probiv na Balkanot.<br />
123
124
MAKEDONIJA<br />
POD OSMANLISKA VLAST<br />
(od XIV do krajot na XVIII vek)<br />
1. Pojavata na Osmanliite na Balkanot<br />
Koga vo 1352 godina Sulejman, sinot na osmanliskiot voda~<br />
Orhan (1326–1359), ja osvoil tvrdinata Cimpe na evropskiot del od<br />
Dardanelite, nikoj i ne pomisluval deka za pomalku od polovina vek<br />
re~isi celiot Balkanski Poluostrov }e bide pod osmanliska kontrola.<br />
Invazijata {to usledila vedna{ po ovoj nastan sigurno e eden od<br />
najkrupnite i najsudbonosni nastani vo burnata istorija na ovoj poluostrov.<br />
Taa go ozna~ila po~etokot na novite istoriski procesi koi-<br />
{to od koren gi izmenile starite politi~ki, kulturno-socijalni i<br />
verski odnosi na Balkanot, ostavaj}i dolgotrajno nasledstvo i neizbri{livi<br />
tragi vo mnogu aspekti od `ivotot na ovie prostori. Na<br />
mestoto na starite hristijanski dr`avi bilo sozdadeno novo muslimansko<br />
carstvo, poznato pod imeto Osmanliska Imperija, koe vo slednite<br />
nekolku veka bilo edno od najgolemite politi~ki faktori vo<br />
Evropa {to ja diktirale sudbinata na site balkanski narodi. Istorijata<br />
na ovaa dr`ava zapo~nuva vo Mala Azija.<br />
Osmanliskata Imperija izniknala od beglakot (kne`evstvoto)<br />
na Ertogrul, pripadnik na nomadskoto pleme Kaja, koe vo podocne`nite<br />
legendi e pretstaveno kako najblagorodno od plemiwata {to im<br />
pripa|ale na Turcite-Oguzi. Spored tradicijata, eden del od plemeto<br />
Kaja, u{te pred naezdata na Mongolite vo sredinata na XIII vek, se<br />
preselil od Sredna Azija vo Anadolija. Vo po~etokot tie za svoe<br />
mesto na preselba go izbrale reonot Karaxadag, zapadno od dene{na<br />
Ankara. Tokmu od ovie mesta Ertogrul, begaj}i pred naletot na<br />
125
Mongolite, so 400-500 {atori se upatil na zapad, kon posedite na<br />
selxu~kiot sultan Alaedin Kejkubad I. Tuka uspeal da ja dobie na<br />
upravuvawe pograni~nata oblast (ux) na zapadnata granica od<br />
Selxu~koto Carstvo kon Vizantija. Po negovata smrt, na ~elo na<br />
zaednicata do{ol negoviot mlad i voinstven sin Osman (1289–1326), po<br />
kogo negovite sledbenici podocna bile nare~eni osmanlii (ime {to<br />
}e prerasne, so tekot na vremeto, vo sinonim na Turcite, pripadnici<br />
na Osmanliskata Imperija – Osmanlii). Koristej}i ja mestopolo`bata<br />
na svojot beglak, Osman naskoro po~nal da gi {iri svoite<br />
teritorii za smetka na nemo}nata Vizantija. Negovoto kne`evstvo,<br />
vsu{nost, bilo tampon-zona {to gi razdeluvala Vizantiskoto i<br />
Selxu~koto Carstvo. Tuka ve}e imalo golema koncentracija na muslimansko<br />
naselenie koe, vo najgolem del, bilo nomadsko ili polunomadsko<br />
i koe vo golema mera bilo zadoeno so idejata za „sveta vojna“<br />
(gaza) protiv hristijanite. Prvite voda~i na toa naselenie,<br />
koristej}i ja taa situacija, sozdale cvrsti i lesno podvi`ni voeni<br />
odredi koi, pottiknati od voeniot plen, postojano gi napa|ale teritoriite<br />
na s¢ poslabata i politi~ki razedineta Vizantija. Od druga<br />
strana, nivnata zadnina bila bezbedna od pri~ina {to Selxu~kiot<br />
Sultanat postoel samo formalno, kako vazalna dr`ava na Mongolite.<br />
Seto toa mu ovozmo`ilo na Osman, vo po~etokot na XIV vek, da gi udri<br />
temelite na osmanliskata dr`ava. Spored legendite, vo 1299 godina,<br />
koga selxu~kiot sultan Alaedin Kejkubad II pobegnal od svojata prestolnina<br />
pod naletot na svoite razbuntuvani podanici, Osman objavil<br />
samostojnost na svojata teritorija, a sebesi se proglasil za nezavisen<br />
vladetel. Ve}e vo tekot na narednite nekolku godini osmanliite<br />
zna~itelno ja pro{irile svojata teritorija.<br />
Prviot pogolem vizantiski grad koj{to padnal vo osmanliski<br />
race bil dene{niot grad Bursa (Brusa). Gradot bil osvoen vo april<br />
1326 godina, po re~isi desetgodi{na opsada, od strana na Orhan (1326–<br />
1359), sinot na Osman. Toj ja pretvoril Bursa vo svoja prestolnina, a<br />
od 1327 godina ovde zapo~nalo da se kove prvata osmanliska srebrena<br />
moneta – ak~e. Toa zna~elo deka procesot na preobrazba na Ertogruloviot<br />
beglak vo nezavisna dr`avna tvorba bil zavr{en.<br />
Patot na Osmanliite kon balkanskite teritorii bil otvoren po<br />
osvojuvawata na Nikeja (1330 g.) i Nikomedija (1337 g.), po {to bile<br />
zavladeani oblastite severno od Izmitskiot Zaliv, s¢ do Bosforot.<br />
So toa Osmanliite izbile na Crnoto i na Mramornoto More, od kade<br />
preminuvawata na balkanskite bregovi stanale ~esta pojava. Napadite<br />
126
ve}e ne se odvivale samo na bregovite tuku i vo vnatre{nosta na poluostrovot.<br />
Stanuvalo s¢ pojasno deka periodot na zadovoluvaweto na<br />
Osmanliite samo so pqa~kawe se bli`el kon svojot kraj i deka nivnoto<br />
trajno naseluvawe na evropskata po~va bilo samo pra{awe na<br />
vreme.<br />
Koga vizantiskiot imperator Jovan Kantakuzen, 1352 godina, gi<br />
povikal Osmanliite da mu pomognat vo borbata protiv zdru`enite<br />
srpski i bugarski vojski, sinot na Orhan, Sulejman, na svojot pat kon<br />
Trakija ja osvoil krajbre`nata tvrdina Cimpe na Galipolskiot Poluostrov.<br />
Vedna{ potoa, za zasiluvawe na ova upori{te, Osmanliite vo<br />
nego donele doselenici od Anadolija, ne obrnuvaj}i vnimanie na barawata<br />
na Jovan Kantakuzen za napu{tawe na tvrdinata. Iskoristuvaj}i<br />
go zemjotresot {to se slu~il no}ta pome|u 1 i 2 mart 1354 g., Osmanliite<br />
bez mnogu maka go osvoile i Galipole na zapadniot breg od Dardanelite,<br />
zdobivaj}i se, na toj na~in, so u{te posilno upori{te od<br />
kade {to trgnale vo sistematsko osvojuvawe na balkanskite prostori.<br />
Za kratko vreme tie maksimalno gi iskoristile minimalnite prednosti<br />
{to gi imale nasprema me|usebno raskaranite i vnatre{no<br />
razedineti balkanski dr`avi. Preseluvaj}i muslimani od Anadolija<br />
vo novoosvoenite teritorii, osobeno sto~ari-nomadi koi brzo se prilagoduvale<br />
na novite uslovi na `iveewe, Osmanliite ja obezbeduvale<br />
zadninata na vojskata koja, po osvojuvaweto na Galipole, vedna{ prodol`ila<br />
so svoite pohodi na sever. Vo tie pohodi prva na udar se na{la<br />
Trakija. Vo 1356 godina, silna vojska pod komanda na Sulejman,<br />
sinot na Orhan, se upatila kon Odrin. No, poradi nenadejnata smrt na<br />
Sulejman (1357 g.), celta ne bila ostvarena. Voenite operacii bile<br />
obnoveni pod rakovodstvo na vtoriot Orhanov sin, Murat, koj vo istorijata<br />
vlegol pod imeto sultan Murat I (1359–1389). Vsu{nost, so nego<br />
zapo~nalo i osvojuvaweto na Balkanot.<br />
Vo prvite godini od negovoto vladeewe bile osvoeni najgolemite<br />
gradovi vo Trakija: Dimotika, Odrin i Plovdiv. Vedna{ potoa osmanliskata<br />
prestolnina bila prenesena prvo vo Dimotika, a potoa vo<br />
Odrin, so {to osmanliskata dr`ava se najavila kako evropska dr`ava.<br />
Balkanskite hristijanski dr`avi, poradi me|usebnite politi~ko-teritorijalni<br />
nesoglasuvawa, ne ja sogledale vistinskata opasnost {to<br />
im se zakanuvala od novite osvojuva~i nitu, pak, potrebata za voeno<br />
obedinuvawe i zaedni~ki nastap protiv niv. Vo isto vreme osmanliskata<br />
opasnost s¢ u{te bila daleku od pogolemite evropski dr`avi<br />
koi, isto taka, ne prezele nikakvi akcii protiv novodojdencite. Vak-<br />
127
viot nedostig od zaedni~ki nastap i voeno obedinuvawe, pred s¢ na<br />
balkanskite dr`avi, bil edna od glavnite pri~ini za brzoto napreduvawe<br />
na Osmanliite na Balkanot. Dobro organiziranite i lesno podvi`ni<br />
osmanliski odredi lesno go kr{ele otporot na razedinetite<br />
balkanski vladeteli. Kraen rezultat na Muratovoto voinstveno vladeewe<br />
bilo sveduvaweto na teritorijata na Vizantiskata Imperija<br />
samo na okolinata na Carigrad, a bitkata na Kosovo Pole (1389 g.), i<br />
pokraj smrtta na sultanot Murat, im gi otvorila vratite na Osmanliite<br />
za osvojuvawe na Srbija, koja stanala nivni vazal. Sli~na sudbina<br />
go sna{lo i Bugarskoto Carstvo, ~ija stara prestolnina Trnovo definitivno<br />
padnala vo osmanliski race (1393 g.). Sudbinata, pak, na<br />
Makedonija bila odredena ne{to porano, po bitkata na Marica (1371<br />
g.).<br />
2. Pa|aweto na Makedonija pod osmanliska vlast<br />
Neposredno pred Mari~kata bitka dvajcata najkrupni vladeteli<br />
na teritorijata na Makedonija bile bra}ata Volka{in i Ugle{a. Osmanliskite<br />
napadi prv gi po~uvstvuval Ugle{a, koj se obiduval na<br />
sekakov na~in da gi sobere okolnite gospodari za zaedni~ka akcija<br />
protiv neprijatelot. Za taa cel i so namera da ja odobrovoli Vizantija<br />
za sklu~uvawe sojuz, despotot Ugle{a go osudil proglasuvaweto na<br />
Du{anovoto Carstvo i izdignuvaweto na Srpskata arhiepiskopija vo<br />
rang na patrijar{ija, so {to bile zagrozeni interesite na Carigradskata<br />
patrijar{ija. So ovoj ~in Ugle{a £ gi priznal porane{nite<br />
prava na Carigradskata patrijar{ija na negovata teritorija, izdavaj-<br />
}i za toa povelba vo mart 1368 godina. Me|utoa, na ovoj ~in Vizantija<br />
ne reagirala taka kako {to o~ekuval Ugle{a i odgovorot do{ol duri<br />
po tri godini (1371 g.), koga vizantiskata strana go potvrdila ova<br />
crkovno pomiruvawe. Politikata na Ugle{a za privlekuvawe na Vizantija<br />
vo voen sojuz protiv Osmanliite ne uspeala. Vsu{nost, vo taa<br />
svoja namera toj uspeal da go pridobie samo svojot brat, kralot Volka-<br />
{in. Dvajcata bra}a, otkako gi obedinile silite, se upatile kon<br />
Odrin. Doznavaj}i za nivnoto dvi`ewe, rumeliskiot beglerbeg Lala-<br />
{ahin vedna{ reagiral i upatil vojska protiv niv. Za da go iskoristi<br />
faktorot iznenaduvawe poradi svojata malubrojnost, Lala-{ahin, no-<br />
}ta pome|u 25 i 26 septemvri 1371 godina, izvr{il nenadeen napad vrz<br />
vojskite na bra}ata, koi bile stacionirani vo blizina na Odrin, kaj<br />
128
mestoto ^ernomen, na rekata Marica. Blagodarenie na celosnoto iznenaduvawe,<br />
Osmanliite odnele neo~ekuvano lesna i, vo isto vreme,<br />
zna~ajna pobeda, uni{tuvaj}i ja hristijanskata vojska i ubivaj}i gi<br />
dvajcata bra}a. Na toj na~in ovaa kratkotrajna, no so dalekuse`ni posledici<br />
bitka, im ja donela na Osmanliite najzna~ajnata pobeda na<br />
Balkanot, so {to zapo~nala agonijata na site drugi samostojni hristijanski<br />
dr`avi na poluostrovot.<br />
Vo ramkite na tie dve decenii bile osvoeni re~isi site gradovi<br />
na teritorijata na Makedonija, iako za mnogu od niv s¢ u{te ne mo`e<br />
so to~nost da se utvrdi vremeto i na~inot na osvojuvawe. Op{t vpe~atok<br />
e deka vedna{ po bitkata kaj Marica Osmanliite se zadovolile<br />
samo so pqa~ka{ki pohodi, zadr`uvaj}i za sebe samo mal del od teritorijata<br />
na uni{tenata dr`ava na despotot Ugle{a, vo nejziniot isto-<br />
~en grani~en pojas. Jugozapadniot del od ovaa oblast bil prigraben od<br />
vizantiskiot upravnik na Solun, Manoil II, sinot na vizantiskiot car<br />
Jovan V Paleolog, koj vo noemvri 1371 godina go prezel Ser, dodeka severnite<br />
oblasti gi zazele bra}ata Jovan i Konstantin Draga{, sinovi<br />
na despotot Dejan. No, po bitkata kaj ^ernomen, tokmu teritoriite na<br />
bra}ata Draga{ bile prvata cel na osmanliskite napadi. Bra}ata, ~ie<br />
sedi{te bil dene{niot grad ]ustendil, go izbrale pomaloto zlo i go<br />
prifatile vazalniot status sprema silniot neprijatel, koj podrazbiral<br />
pla}awe opredelen godi{en danok na sultanot, kako i u~estvo so<br />
voeni sili na strana na osmanliskata vojska koga i da go baral toa sultanot.<br />
So ogled na toa {to dobar del od vladenijata na bra}ata Draga{<br />
se prostirale na teritorijata na isto~na Makedonija, mo`e da se<br />
pretpostavi deka vo nekoi gradovi na taa teritorija ve}e kon krajot<br />
na 1371 i vo po~etokot na 1372 godina bile stacionirani osmanliski<br />
garnizoni. Na toj na~in, se ~ini, Osmanliite se obezbedile vo isto~niot<br />
del od Makedonija da ne se slu~at nikavi iznenaduvawa za vreme<br />
na nivniot sleden osvojuva~ki pohod, koj bil naso~en vo pravec na<br />
jugozapadna Makedonija i koj zapo~nal vo po~etokot od 80-tite godini<br />
na XIV vek.<br />
Vo jugozapadna Makedonija, po smrtta na Volka{in, bile sozdadeni<br />
pove}e samostojni vladenija. Titulata kral od tatkoto Volka{in<br />
sega ja prezel negoviot sin Marko. Negovite bra}a Andreja{, Dimitar<br />
i Ivani{ ne raspolagale so nekoi pozna~ajni posedi i ne mo`ele da<br />
igraat bitna uloga vo ponatamo{niot tek na nastanite. Delovi od<br />
Volka{inovoto Kralstvo na teritorijata na Makedonija prigrabile<br />
feudalecot Nikola Altomanovi}, koj go prezel Kostur na jug, Vuk<br />
129
Brankovi}, koj najdocna vo 1377 godina zagospodaril so Skopje i negovata<br />
okolina, kako i golemiot `upan Andreja Gropa, koj se zacvrstil<br />
vo Ohrid. Na takov na~in, granicite na vladenijata na sinovite na<br />
Volka{in bile svedeni na tesen prostor vo zapadna Makedonija: na<br />
zapad do Ohrid, na istok do Vardar, so isklu~ok na dolniot tek na<br />
rekata Crna, koj im pripa|al na Draga{ite, a na sever do Skopje i<br />
[ar Planina. Na taa teritorija se ~uvstvuvala politi~kata uloga na<br />
dvajcata bra}a Marko i Andreja{, koi kovale svoi pari i gradele<br />
manastiri.<br />
Osmanliskite osvojuva~i, pred da gi napadnat vladenijata na<br />
kralot Marko, najprvin ras~istile so ostatocite od dr`avata na despotot<br />
Ugle{a. Na ~elo na pohodot protiv ovie teritorii stoele<br />
nekolku pro~ueni osmanliski vojskovodci: Evrenos-beg, Deli Balaban<br />
i Lala-{ahin. Vo periodot od 1382 do 1384 godina tie osvoile nekolku<br />
zna~ajni tvrdini i gradovi vo isto~na Egejska Makedonija: Kavala,<br />
Marulija (Avret Hisar), Drama, Zihna, Ber i, najzna~ajniot me|u niv,<br />
Ser, koj padnal na 19 septemvri 1383 godina. So toa Osmanliite uspeale<br />
da ja pokorat celata porane{na dr`ava na despotot Ugle{a, a ako<br />
se zeme predvid deka bra}ata Draga{ ve}e bile nivni vazali, toga{<br />
stanuva jasno deka tie vospostavile kontrola nad re~isi polovinata<br />
od teritorijata na Makedonija.<br />
Novata voena kampawa, ~ija cel bila preostanatiot del od Makedonija,<br />
zapadno od rekata Vardar, koj bil vo racete na Volka{inoviot<br />
sin Marko, zapo~nala vo 1385 godina pod vodstvo na rumeliskiot<br />
beglerbeg Timurta{-pa{a. Toj, otkako sobral golema vojska, najprvin<br />
se upatil kon Prilep i Bitola, dvata najgolemi grada vo Pelagonija.<br />
Probivot najverojatno bil izvr{en preku vazalnata teritorija na<br />
Konstantin Draga{. So ogled na toa {to glavnata cel na ovoj pohod<br />
bilo likvidiraweto na vladenijata na kralot Marko, najprvin bil napadnat<br />
i zazemen Prilep, koj se predal bez borba. Vedna{ po pa|aweto<br />
na Prilep bila opsadena i Bitola koja, za razlika od Prilep, davala<br />
silen otpor. Po izvesno vreme gradot kone~no bil osvoen, po {to bil<br />
podlo`en na pqa~ka poradi neposlu{nosta za negovo mirno predavawe.<br />
Na toj na~in, so osvojuvaweto na ovie dva grada, bila likvidirana<br />
samostojnosta na Markovoto Kralstvo i, se ~ini, deka tokmu kako posledica<br />
na ovie osmanliski osvojuvawa mo`elo da sledi i vospostavuvaweto<br />
na vazalniot odnos na kralot Marko sprema sultanot.<br />
Kampawata na Timurta{-pa{a ja po~uvstvuval i najgolemiot<br />
grad vo Makedonija, Solun, koj se na{ol na udar na osmanliskite sili<br />
130
za vreme na nivnoto vra}awe od pohodot vo Albanija. Me|utoa, ovoj<br />
obid za negovo osvojuvawe ne donel rezultat, {to ne zna~elo i otka`uvawe<br />
od strana na Osmanliite od idejata za zazemawe na najgolemiot<br />
makedonski grad. Kone~no vo 1387 godina, po re~isi dvegodi{no izma-<br />
~uvawe na gradot, toj padnal vo racete na Hajredin-pa{a. No, toa ne<br />
bilo negovoto definitivno pokoruvawe. Vo nego bil stacioniran<br />
samo mal osmanliski odred, koj trebalo da go garantira pla}aweto na<br />
ara~ot {to bil odreden so dogovorot za priznavawe na vrhovnata sultanska<br />
vlast od strana na gradskite vlasti. Me|utoa, ovoj odred bil vo<br />
gradot samo tri godini i vo 1390 godina bil povle~en za nabrgu, 1391<br />
ili najdocna 1394 godina, povtorno da bide vraten so {to ovoj najva-<br />
`en primorski centar na Makedonija ve}e vo poslednata decenija na<br />
XIV vek bil pod direktna osmanliska uprava.<br />
Osmanliskiot pohod od 1385 g. ne zna~el samo osvojuvawe na centralna<br />
Makedonija. Vo godinite {to sledele (do 1391/1392) bile osvoeni<br />
re~isi site pozna~ajni gradovi vo zapadna i na severna Makedonija:<br />
Voden, Ohrid, Kostur, Kratovo, Skopje, koe im davalo silen otpor na<br />
osvojuva~ite pred tie kone~no da uspeat da vlezat vo nego i potoa da go<br />
pretvorat vo silna voena baza za svoeto natamo{no napreduvawe na<br />
sever, vo Srbija i vo Bosna.<br />
Skopje, po s¢ izgleda, bil posledniot punkt od kade im bil davan<br />
otpor na novite osvojuva~i. Negovoto pa|awe zna~elo i celosno pokoruvawe<br />
na Makedonija. Vazalnite teritorii na kralot Marko i na<br />
Konstantin Draga{ bile samo mali ostrovi {to opstojuvale vo osmanliskoto<br />
more. Nivnata agonija traela do 1395 godina, koga i dvajcata<br />
kako vazali na sultanot zaginale vo bitkata kaj Rovine protiv vla{kiot<br />
vojvoda Mir~e. Isto taka, nitu kratkotrajnoto osloboduvawe na<br />
Solun (1403–1430), izdejstvuvano od strana na vizantiskiot imperator<br />
Manoil II vo po~etokot na interregnumot vo Osmanliskata Imperija<br />
(1402–1413), nemalo nikakvo zna~ewe za Makedonija, koja ve}e bila<br />
cvrsto stegnata vo ramkite na novata dr`ava. Novite zakoni i normi<br />
ve}e po~nale da go menuvaat dotoga{niot na~in na `iveewe.<br />
3. Administrativno-teritorijalnoto ureduvawe na Makedonija vo<br />
osmanliskata dr`ava<br />
Vnatre{nata organizacijata na Osmanliskata Imperija bila izgradena<br />
vrz nasledstvoto na nekolku dr`avi koi postoele na prosto-<br />
131
ot na bliskiot i Sredniot Istok. Vo prv red toa bilo nasledstvoto<br />
od Selxu~koto i Vizantiskoto Carstvo, a bile prezemeni iskustva i<br />
od drugite srednovekovni balkanski dr`avi. Osmanliskata Imperija,<br />
kako i drugite isto~ni despotstva, bila teokratska dr`ava. Vrhoven<br />
vladetel bil sultanot, koj imal neograni~eni prava vo pogled na<br />
politi~kite, voenite i dr`avnite pra{awa i za svoite postapki<br />
odgovaral samo pred Alah. Svojata vlast sultanot ja sproveduval<br />
preku Carskiot Sovet ili Divanot, vo koj ~lenuvale najvisokite<br />
dr`avni funkcioneri. Posebno mesto vo Divanot imal prviot vezir,<br />
koj bil glaven sovetnik i pomo{nik na sultanot i vo ~ie ime ja<br />
izvr{uval politi~ko-izvr{nata vlast. Sekoe lice, bez ogled na klasnata<br />
ili verskata pripadnost, imalo pravo da mu se obrati usno ili<br />
pismeno na Divanot, kako na najvisoko telo vo dr`avata. Za pova`ni<br />
pra{awa i `albi rajata toa naj~esto go pravela so ispra}awe svoi delegacii.<br />
Osnoven zakon vo Osmanliskata Imperija vrz koj se temelela<br />
pravdata bil {erijatot, odnosno islamskiot verski zakon. No, isto<br />
taka, postoele i brojni sultanski zakoni, t.n. kanuni, koi tretirale<br />
pra{awa za koi {erijatot ne mo`el da dade odgovor, no koi pri<br />
nivnoto donesuvawe morale da bidat usoglaseni so nego.<br />
U{te za vreme na prvite sultani, osmanliskata dr`ava posebno<br />
vnimanie posvetuvala na administrativno-teritorijalnata podelba i<br />
na upravata vo novoosvoenite teritorii. Vo po~etokot, tie teritorii<br />
bile podeleni na nekolku okruzi, t.n. sanxaci ili livi, na ~ie ~elo<br />
stoele sanxakbegovi ili mirlivi. Koga osmanliskite vladeewa se<br />
zacvrstile na Balkanot, bil sozdaden Rumeliskiot beglerbeglak, so<br />
{to site osvoeni evropski teritorii bile staveni pod edinstvena<br />
uprava. Sedi{teto na ovaa najgolema upravno-politi~ka edinica najprvo<br />
bilo vo Edrene, a potoa vo Sofija. Pandan na ovoj prv beglerbeglak<br />
na Balkanot bil Anadolskiot beglerbeglak na aziska po~va. Podocna<br />
bile sozdadeni i drugi beglerbeglaci, ~ij broj vo vtorata polovina<br />
na XVI vek iznesuval 16. Ovie upravno-administrativni edinici<br />
gi opfatile sanxacite, koi bile sostaveni od u{te pomali upravni<br />
edinici, t.n. kazi. Kazite, vsu{nost, bile sudsko-teritorijalni edinici<br />
na ~ie podra~je se protegale ingerenciite na eden kadija. Najmali<br />
upravni edinici na koi bile podeleni kazite bile t.n. vilaeti i<br />
nahii. Podelbata na vilaeti bila privremena i niv postepeno gi<br />
zamenuvale redovni administrativni edinici – nahii. Nahijata na<br />
Balkanot mnogu ~esto odgovarala na predosmanliskata „`upa“, ~ija<br />
teritorija ostanuvala ista, no sega so novo ime – nahija. Vakvata admi-<br />
132
nistrativno-teritorijalna podelba na osmanliskata dr`ava, so<br />
izvesni promeni, pove}e formalni, ostanala s¢ do krajot na nejzinoto<br />
postoewe i igrala va`na uloga vo uspe{noto funkcionirawe i vo<br />
kontrolata na centralnata vrz lokalnata vlast.<br />
Makedonija, vo pogled na administrativnata pripadnost, postojano<br />
bila del od Rumeliskiot beglerbeglak, a nejzinata teritorija<br />
vleguvala vo sostav na pove}e sanxaci. Vo XV i XVI vek imalo vkupno<br />
sedum sanxaci, formirani vo razli~no vreme, koi celosno ili delumno<br />
se prostirale na teritorijata na Makedonija. Toa bile sanxacite:<br />
Pa{a, ]ustendilski, Ohridski, Solunski, Skopski, Janinski i, privremeno,<br />
Lerinski sanxak.<br />
Eden od najstarite i najgolemi sanxaci vo Rumeliskiot beglerbeglak<br />
bil Odrinskiot sanxak so koj direkno upravuval rumeliskiot<br />
beglerbeg, so titula pa{a, poradi {to i go dobil nazivot Pa{a sanxak.<br />
Ovoj sanxak zafa}al i najgolem del od teritorijata na ju`na i<br />
severna Makedonija. Vo prvite decenii na XVI vek nemu mu pripa|ale<br />
gradovite, koi istovremeno bile i centri na kazi i na nahii: Drama,<br />
Zihna, Nevrokop, Demir Hisar, Avret Hisar, Ser, Solun, Enixe Vardar,<br />
Siderokapsa, Ber, Serfixe, Hrupi{ta, Kostur, Bigli{ta, Skopje,<br />
Tetovo, Ki~evo, Veles, Prilep i Bitola. Poradi negovata golemina,<br />
ovoj sanxak stanal nepodoben za upravuvawe i vo narednite godini,<br />
so odzemawe teritorii od nego, bile sozdadeni dva novi sanxaka:<br />
Solunskiot i Skopskiot, koi go podelile Pa{a sanxakot vo dva nepovrzani<br />
dela.<br />
]ustendilskiot sanxak se prostiral na makedonska, srpska i bugarska<br />
teritorija, a se smeta deka bil sozdaden po zaginuvaweto na<br />
Konstantin Draga{ (1395 g.), koj ja dr`el ovaa oblast kako osmanliski<br />
vazal so centar vo ]ustendil. Vo negoviot sostav vleguvala cela<br />
severoisto~na Makedonija, so teritoriite i administrativnite centri:<br />
Kratovo, Nagori~ane, Slavi{te, [tip, Ko~ani, Pijanec, Male-<br />
{evo, Strumica, Petri~, Melnik, Dojran, Bojmija, Kon~e, Tikve{, a<br />
delumno i Mariovo i P~iwa.<br />
Po~etokot na postoeweto na Ohridskiot sanxak, isto taka, se<br />
povrzuva so 1395 godina i zaginuvaweto na kralot Marko vo bitkata<br />
kaj Rovine. Vo ramkite na ovoj sanxak, so centar vo Ohrid, vleguval<br />
samo mal del od zapadna Makedonija, dodeka negovata teritorija, vo<br />
najgolem del, se prostirala vo Albanija. Kon krajot na XVI vek od<br />
makedonska teritorija kon ovoj sanxak pripa|ale kazite Ohrid, Debar<br />
133
i Starova, vo ~ij sostav vleguvale nahiite: Ohrid, Prespa, Debarca,<br />
Gorni Debar, Reka, @upa, Dolgo (Golo) Brdo, Mokra i Gora.<br />
Solunskiot sanxak bil sozdaden so odzemawe teritorii od<br />
ogromniot Pa{a sanxak. To~noto vreme na nastanuvawe na ovoj sanxak<br />
ne se znae, no kon sredinata na XVI vek, koga toj se zacvrstil kako<br />
upravna edinica, vo nego vleguvale kazite: Solun, Ber, Avret Hisar,<br />
Enixe Vardar, a ne{to podocna Voden i Siderokapsa. Karakteristi~no<br />
za ovoj sanxak e toa {to toj se prostiral isklu~ivo na makedonska<br />
teritorija.<br />
Skopskiot sanxak, so centar vo Skopje, bil sozdaden najdocna vo<br />
1553 godina, koga za prvpat ovaa oblast se spomnuva kako sanxak na<br />
~elo so sanxakbeg. Kon nego pripa|ale kazite koi porano bile vo sostav<br />
na Pa{a sanxakot: Skopje, Tetovo, Prilep i Ki~evo. I ovoj sanxak,<br />
koj so mal isklu~ok na sever ja opfa}al nahijata Ka~anik, se<br />
prostiral isklu~ivo na makedonska teritorija i ne pretrpel nekoi<br />
pozna~ajni promeni vo odnos na negoviot sostav.<br />
Osven gorenavedenite sanxaci, vo jugozapadna Makedonija navleguval<br />
sanxakot Janina, koj od makedonska teritorija vo sebe ja vklu~uval<br />
kazata Grebena (Grevena). Isto taka, za eden kratok period, me|u<br />
1520 i 1530 godina, na teritorijata na Makedonija postoel i Lerinskiot<br />
sanxak, koj se poklopuval so teritorijata na kazata Lerin. No,<br />
okolu 1530 g., toj bil ukinat i povtorno sveden na kaza, koja bila priklu~ena<br />
kon Pa{a sanxakot.<br />
Vakvata administrativna podelba na teritorijata na Makedonija<br />
se zadr`ala i vo narednite vekovi na osmanliskata dominacija. I<br />
pokraj toa {to granicite na dr`avata postepeno se pomestuvala na<br />
sever, ovie sanxaci ne pretrpele nikakvi pozna~ajni teritorijalni<br />
promeni. Za eden podolg period tie postoele vo ovie granici i funkcionirale<br />
kako cvrsti administrativni upravni edinici.<br />
4. Osmanliskiot feudalizam<br />
Osmanliskata dr`ava bila organizirana vrz sistem na voen feudalizam,<br />
nare~en timarsko-spahiski sistem, koj se temelel vrz dr`avnata<br />
sopstvenost na zemjata. Imeno, za vrhoven sopstvenik na obrabotlivoto<br />
zemjodelsko zemji{te vo Osmanliskata Imperija se smetala<br />
dr`avata, personificirana vo sultanot. Koristeweto na toa zemji{te<br />
se ostvaruvalo preku formata spahilak, a se sostoela od dodeluva-<br />
134
we zemji{ni posedi na lica {to za u`ivaweto na plodovite od posedite<br />
bile dol`ni da izvr{uvaat opredelena dr`avna, a pred s¢ voena<br />
obvrska. Obrabotkata na dobienata zemja bila dol`nost na selanite<br />
{to `iveele na nea i koi im pla}ale danoci na posednikot-spahija i<br />
na dr`avata. Vsu{nost, vo timarsko-spahiskiot sistem vladeel principot<br />
na podelena svoina. Pravo na ista zemja, vo isto vreme, imale<br />
dr`avata, spahijata i selanite. Zna~i spahiite, posle dr`avata, bile<br />
„vtorite“ posednici na zemjata. Zemji{noto leno {to go dobivale spahiite<br />
se javuva vo tri vida so razli~en godi{en prihod: timari, so<br />
godi{en prihod od 2.000 do 19.999 ak~iwa; zeameti, so prihod me|u<br />
19.999 i 99.999; i hasovi, so godi{ni prihodi preku 100.000 ak~iwa.<br />
Visinata na prihodot ja odreduvala goleminata na voenata obvrska na<br />
spahiite. Posednicite na najmalite timari bile zadol`eni samite so<br />
svoja oprema da u~estvuvaat vo voenite pohodi, dodeka onie so pogolemi<br />
timari morale so sebe da nosat i opredelen broj pomo{nici, kako<br />
i da gi opremat so odredena voena oprema. Spahiite nemale pravo da<br />
gi otu|uvaat svoite timari i zeameti nitu so kupoproda`ba nitu so<br />
otstapuvawe ili podaruvawe. Tie, vsu{nost, raspolagale so prihodot<br />
od zemjata, a ne so samata zemja. Timarot mo`el da bide nasleden od<br />
sinot samo dokolku toj gi prezemal voenite obvrski od svojot tatko.<br />
Vakviot voen feudalizam potpolno se instaliral na teritorijata na<br />
Makedonija kon sredinata na XV vek, kade {to preovladuvale malite<br />
timari so godi{en prihod od 2.000 do 6.000 ak~iwa.<br />
Vo raniot period od osmanliskata dominacija vo Makedonija<br />
imalo i spahii-hristijani {to poseduvale timari. Toa bile, vsu{nost,<br />
pripadnici na starata hristijanska feudalna klasa, a pripadnosta<br />
kon taa klasa bilo glavniot kriterium za dobivawe timar. Vklu~uvaweto<br />
na ovie hristijani vo osmanliskata vojska bila smislena politika<br />
na osmanliskata dr`ava so cel novoosvoenite teritorii da bidat<br />
pobrzo i polesno smireni, a doma{nata feudalna klasa neutralizirana.<br />
Vo sredinata na XV vek, vo Prilepskata i Ki~evskata nahija, vo<br />
racete na hristijanite imalo 27 timari i eden zeamet, a vo 1466/1467<br />
godina vo Debarskata oblast brojot na hristijanskite timari iznesuval<br />
18. Zeametot, {to go dr`el \erg Stepan, suba{ija na Ki~evo, pokraj<br />
Ki~evo vo sebe vklu~uval i 29 sela, 23 mezri i eden manastir i nosel<br />
godi{en prihod od 50.200 ak~iwa. So tekot na vremeto brojot na<br />
hristijanite-spahii bil vo postojano opa|awe i ve}e vo XVI vek tie<br />
re~isi celosno is~eznale. Nivnoto is~eznuvawe naj~esto se dol`elo<br />
na prifa}aweto na islamot i pretopuvaweto vo muslimanskata feu-<br />
135
dalna klasa ili, pak, so gubewe na svoite feudalni imoti, tie stanuvale<br />
obi~na raja.<br />
Na teritorijata na Makedonija imalo i hasovi, koi bile najkrupni,<br />
no mnogu retki imoti vo Osmanliskata Imperija. Nekoi od<br />
najbogatite izvori na prihodi vo Makedonija, kako {to bile Kratovskite<br />
rudnici, ribolovot vo Ohridskoto Ezero i okolnite reki, Struga<br />
so nekolku okolni sela, plodnoto zemji{te vo Solunsko, Bitolsko,<br />
bile vsu{nost hasovi na sultanot. Pokraj sultanot, so hasovi raspolagale<br />
i vezirite i drugite visoki funkcioneri vo dr`avata. Poznatiot<br />
skopski krai{nik Isa-beg bil eden od najgolemite feudalci na Balkanot<br />
vo XV vek, a hasot so koj raspolagal, bez gradot Skopje, mu nosel<br />
godi{en prihod od 763.000 ak~iwa.<br />
Tretiot usloven posednik na dr`avnata zemjata i nejziniot glaven<br />
obrabotuva~ bile selanite koi, bez razlika na nivnata verska pripadnost,<br />
go nosele zaedni~koto ime raja. Vo svoeto naj{iroko zna~ewe,<br />
poimot raja gi ozna~uval podanicite-proizvoditeli koi, za razlika<br />
od pripadnicite na voenata klasa, pla}ale danoci. Vo podocne`niot<br />
period ovoj termin s¢ pove}e se odnesuval samo na hristijanite.<br />
Selanite dr`ele ograni~ena povr{ina zemja ~ija golemina se<br />
dvi`ela od 70 do 150 donumi, {to zaviselo od kvalitetot na zemji{teto.<br />
Kaj hristijanite taa zemja se narekuvala so stariot slovenski<br />
zbor ba{tina, a kaj muslimanite ~iflig, od osmanliskiot zbor<br />
~ift – par, a e povrzan so ~iftot volovi (yevgar) potreben za obrabotka<br />
na eden ~iflig ili ba{tina. Za dobivawe ba{tina (~iflig),<br />
selanecot mu pla}al opredelena taksa na feudalniot gospodar na<br />
zemjata, odnosno spahijata. So toa selanecot se zdobival so tapija za<br />
zemjata, koja ne mo`ela da mu bide odzemena s¢ dodeka redovno i potpolno<br />
gi ispolnuval svoite obvrski {to proizleguvale od vladeeweto<br />
na dobienata zemja. So dozvola na spahijata tie mo`ele da ja nasleduvaat<br />
ili da go prodavaat pravoto na koristewe na taa zemja. Noviot<br />
posednik moral da gi prifati site feudalni obvrski na prethodniot<br />
posednik. So zakon bilo zabraneto rajata samovolno da go napu{ta<br />
svoeto mesto na `iveewe i da odi na drugo mesto. Spahijata imal<br />
zakonska mo`nost vo rok od 15 godini da go prisili prebegnatiot<br />
selanec da se vrati na negovata zemja. Na toj na~in rajata bila dvojno<br />
vrzana i za zemjata i za feudalecot-spahija. Taa ne mo`ela da go<br />
promeni svojot status zatoa {to so pravni normi bilo strogo<br />
utvrdeno deka „sinot na rajata e raja“.<br />
136
Ekonomskata pot~inetost na rajata se izrazuvala preku feudalnata<br />
renta {to selanite im ja davale i na feudalecot i na dr`avata.<br />
Imalo tri vida feudalna renta: rabotna (angarija), naturalna (produktivna)<br />
i pari~na. Otprvin preovladuvala naturalnata renta koja,<br />
so tekot na vremeto, bila zameneta so pari~na. Najslabo bila zastapena<br />
rabotnata renta, koja naj~esto bila vo korist na dr`avata. Selanecot<br />
bil dol`en, zaedno so negoviot dobitok, da u~estvuva vo izgradba<br />
i popravka na pati{ta, tvrdini, mostovi i drugi javni objekti, potoa<br />
da transportira hrana, oru`je i oprema za vojskata i sl. Vo mnogu<br />
poograni~eni razmeri, selanite rabotele angarija i vo korist na<br />
feudalecot. Tie bile dol`ni da mu izgradat ku}a i ambar na spahijata,<br />
da go prenesat do ambarot ili do pazarot delot od proizvodstvoto<br />
{to na ime na desetok trebalo da mu go dadat na spahijata,<br />
kako i nekolku dena bez nadomest da rabotat na negoviot imotot. Naturalnite<br />
dava~ki, pove}e na broj, naj~esto odele vo polza na neposrednite<br />
feudalni gospodari. Osnoven naturalen danok bil desetokot<br />
(u{ur), koj se zemal od razli~ni zemjodelski i gradinarski proizvodi.<br />
Od nekoi produkti desetokot ~esto bil zeman vo pari, {to bilo<br />
rezultat na nastojuvawata na feudalcite, sprotivno na zakonot,<br />
naturalnata renta da ja pretvorat vo pari~na. Po zakonski pat, vo vid<br />
na pari~na renta, feudalecot go zemal danokot ispenxe, {to go<br />
pla}ale site rabotosposobni hristijani. Polniot iznos na ovoj danok<br />
bil 25 ak~iwa, dodeka visinata na istiot danok zeman od muslimanite<br />
i nare~en resmi ~ift iznesuvala 22 ak~iwa. Vo pari bile zemani i<br />
dava~kite za doma{nite `ivotni, kako {to bile ovcite i sviwite,<br />
potoa za letnite i zimskite pasi{ta, za vodenici, valavnici,<br />
samokovi i dr. Spahijata zemal i drugi pari~ni taksi {to ne bile<br />
povrzani so proizvodstvoto, kakvi {to bile svadbarinata, globata za<br />
prestapi, za nasledstvo i dr.<br />
I dr`avata u~estvuvala vo sobirawe na pari~nata renta. Najzna-<br />
~aen od ovoj vid danoci bil ara~ot ili xizieto. Nego go pla}ala samo<br />
nemuslimanskata raja, odnosno hristijanite i Evreite, kako zamena za<br />
neslu`ewe voena obvrska i kako dokaz za nivnata lojalnost kon<br />
dr`avata. Iako poznat i pod imeto glavarina, do krajot na XVII vek,<br />
ovoj danok se naplatuval od semejstvo (hane). Negovata visina zavisela<br />
od imotnata sostojba na obvrznikot i od finansiskite potrebi na<br />
dr`avata, me|utoa, toj postojano rastel i od 140 ak~iwa vo XVI vek, vo<br />
po~etokot na narednoto stoletie porasnal na 400-500 ak~iwa.<br />
137
Posebno te`ok za hristijanskata raja bil t.n. danok vo krv (dev{irme).<br />
Toj se sostoel od sobirawe na najzdravite deca od hristijanskata<br />
raja, koi potoa bile vodeni vo Istanbul, preveduvani vo islam i<br />
podlo`uvani na specijalen re`im na vospituvawe. Najnadarenite od<br />
ovie deca, nare~eni i~ oglani (vnatre{ni deca), bile izbirani i trenirani<br />
vo edna od carskite palati, so cel da stanat li~na pridru`ba<br />
na sultanot. Pove}eto od drugite deca (axemi oglan) stanuvale pripadnici<br />
na jani~arskiot korpus. Jani~arite bile vospituvani vo duhot na<br />
militantniot islam i bile tesno povrzani so Bekta{iskiot dervi{ki<br />
red. U`ivale golem broj privilegii, {to im ovozmo`uvalo da<br />
zazemat visoki pozicii vo dr`avnata hierarhija. Za vreme na vojna<br />
slu`ele kako pe{adija, zazemaj}i ja centralnata pozicija vo voenata<br />
formacija i {titej}i go sultanot. Vo vremeto na Sulejman Veli-<br />
~estveniot (1520–1566) nivniot broj iznesuval 12.000. Bile ukinati so<br />
sultanski akt donesen 1826 godina otkako go izgubile svoeto voeno<br />
zna~ewe, pretvoraj}i se vo destruktivna nekontrolirana sila. Se<br />
smeta deka dev{irmeto bilo ukinato kon sredinata na XVII vek.<br />
Iako site tie {to bile nemuslimani vo Osmanliskata Imperija<br />
bile klasificirani kako „za{titena raja“, preku ara~ot i dev{irmeto<br />
najo~igledno se izrazuvale verskata diskriminacija i neramnopravniot<br />
tretman na nemuslimanite vo odnos na muslimanite. Osven<br />
ovie najva`ni danoci, dr`avata vo odredeni periodi koristela i<br />
redica vonredni dano~ni obvrski (avarizi-i divaniyye ve tekalif-i<br />
orfiyye), koi u{te pove}e £ ja ote`nuvale polo`bata na rajata.<br />
Eden del od rajata bil zafaten so izvr{uvawe na razni specijalni<br />
slu`bi vo polza na dr`avata, poradi {to u`ival nekoi dano~ni<br />
olesnuvawa. Vo gradovite, kade so tekot na vremeto zanaet~istvoto<br />
zabele`alo silen podem, toa naj~esto bile specijalizirani zanaet~ii,<br />
osobeno onie {to bile zadol`eni za izrabotka, odr`uvawe i popravka<br />
na oru`jeto vo gradskite tvrdini i sl. Taka, celoto muslimansko i<br />
hristijansko naselenie na Solun bilo oslobodeno od site vonredni<br />
dava~ki vo zamena za ~uvawe na dvaeset i ~etirite morski kuli vo Solunskiot<br />
Zaliv. I `itelite na Ohrid, isto taka, bile oslobodeni od<br />
vonrednite dava~ki vo zamena za odr`uvawe na Ohridskata tvrdina.<br />
Sred selskoto naselenie se razvile nekolku takvi specijalni zadol`enija<br />
i slu`bi koi bile izvr{uvani vo polza na dr`avata. Ovie<br />
specijalni zadol`enija im ovozmo`uvale na nivnite izvr{iteli<br />
izvesni dano~ni olesnuvawa. Toa bile: vojnucite, dervenxiite, martolozite,<br />
sokolarite, orizarite i dr. Vojnucite bile pripadnici na po-<br />
138
seben vojni~ki red vo osmanliskata vojska. Bile vooru`eni so kopja i,<br />
kako pomo{ni odredi, naj~esto vo uloga na prethodnica, u~estvuvale<br />
vo voenite pohodi. Obi~nite vojnuci bile hristijani, dodeka povisokiot<br />
stare{inski kadar im pripa|al na muslimanite. Najra{ireni vo<br />
Makedonija bile dervenxiite, koi bile zadol`eni da gi obezbeduvaat<br />
i odr`uvaat te{ko preodnite i opasni mesta na javnite pati{ta. Vakvata<br />
slu`ba naj~esto ja vr{ele hristijanite od selata vo blizina do<br />
preminite, koi so ~ukawe vo tapan im davale do znaewe na patnicite<br />
dali patot e sloboden i prooden. Poradi dano~nite olesnuvawa, pripadnicite<br />
na ovie posebni grupi naselenie bile poznati pod imeto<br />
„privilegirana raja“.<br />
5. Demografskite pomestuvawa<br />
5.1. Kolonizacija<br />
Osmanliskoto osvojuvawe na Makedonija donelo promeni vo site<br />
sferi od `ivotot, no se ~ini najvpe~atlivi bile promenite vo demografskata<br />
sfera. Vedna{ po osvojuvaweto, silen kolonizatorski bran<br />
od muslimansko naselenie, sostaveno od osmanliski etni~ki elementi,<br />
ja zaplisnal Makedonija. Novite `iteli najprvin se naselile vo<br />
gradskite centri. Srednovekovnite makedonski gradovi ve}e bile<br />
oformeni i kako ekonomski centri vo svojata okolina i kako utvrdeni<br />
strategiski sredi{ta preku koi pominuvale zna~ajni raskrsnici.<br />
Poradi toa, pogolemiot del od kolonizatorite se naso~ile kon<br />
gradovite, kako najpogodni centri za kontrola na hristijanskata<br />
selska okolina. Najprvin vo niv se stacionirale voenite garnizoni, a<br />
za kratko vreme bila vospostavena i novata administracija, regrutirana<br />
isklu~ivo od muslimanskiot element. Vakvoto voeno i administrativno<br />
prisustvo na muslimanite vo gradovite neminovno so sebe<br />
gi povleklo i site drugi neophodni slu`bi za normalno svetovno i<br />
duhovno funkcionirawe na muslimanskata gradska sredina. Toa<br />
osobeno e vidlivo vo pogolemite makedonski gradovi, kako {to bile<br />
Ser, Skopje i Bitola i koi, u{te vo vtorata polovina na XV vek, bile<br />
so pobrojno muslimansko naselenie. Osvojuva~ite nastojuvale ispraznetite<br />
naselbi da gi popolnat so svoi lojalni lu|e, kako i so zanaet-<br />
~ii i trgovci ~ii aktivnosti, pred s¢, bile povrzani so natamo{nite<br />
voeni akcii. Osmanliskiot hroni~ar Ibn Kemal pi{uva deka Jigit-<br />
139
eg, po osvojuvaweto na Skopje, „spremnite ku}i na nevernicite {to<br />
ostanaa prazni, a gi ima{e vo izobilstvo, gi napolni so svoite spahii<br />
i robovi, i so polno vnimanie se zafati so popravka na o{tetuvawata<br />
na toa mesto {to go napravi svoe sedi{te...“. Vakvi aktivnosti<br />
sproveduvani od strana na mo}ni i vlijatelni li~nosti za naseluvawe<br />
na svoi lu|e vo osvoenite gradovi sigurno bile prezemeni i vo Ohrid<br />
i vo [tip, gradovi vo koi se etablirale poznatite osmanliski<br />
semejstva Ohrizade i I{tipzade, a vo Ser i Enixe Vardar toa go<br />
napravil slavniot vojskovoditel Evrenos-beg.<br />
Najva`en element vo kolonizacijata na teritorijata nadvor od<br />
gradskite centri bile Jurucite, ~ie naseluvawe vo Makedonija osobeno<br />
bilo intenzivno vo XV vek. Nivnoto doseluvawe bilo na dobrovolna<br />
osnova, no mnogu ~esto zad toa stoela prisila motivirana od voenite,<br />
politi~kite i ekonomskite interesi na osmanliskata dr`ava.<br />
Oblastite vo koi naj~esto se naseluvale bile povrzani so va`nite<br />
komunikaciski i strategiski pravci vo Makedonija, kako {to bile:<br />
Solunskata oblast, Sersko, Ov~e Pole. Osven ekonomska funkcija,<br />
ovie nomadski sto~ari imale i va`na voena uloga bidej}i del od niv<br />
bile vklu~eni vo posebna voena organizacija. Makedonskite Juruci<br />
bile organizirani vo dva golemi sanxaka: Solunskiot i Ov~epolskiot<br />
juru~ki sanxak, imenuvani spored teritorijata na koja se koncentrirale.<br />
Vo sekoj od ovie sanxaci imalo opredelen broj voeni juru~ki<br />
edinici, imenuvani kako oxaci, vo ~ij sostav vleguvale po 30 lica. Se<br />
smeta deka vo XVI vek vo ovie oxaci bile vklu~eni 17.600 Juruci, dodeka<br />
vkupniot broj na juru~koto naselenie vo Makedonija iznesuval okolu<br />
140.000 lica. So tekot na vremeto ova nomadsko naselenie postepeno<br />
preminalo na sedele~ki na~in na `iveewe, a negovo glavno zanimawe,<br />
pokraj sto~arstvoto, stanalo i zemjodelstvoto.<br />
Za vreme na osmanliskoto vladeewe vo Makedonija se doselilo i<br />
brojno evrejsko naselenie. Begaj}i od inkvizicijata vo [panija i vo<br />
Portugalija, del od Evreite od ovie zemji, poznati pod imeto Sefardi<br />
(t.e. {panski Evrei), na{le sigurno pribe`i{te vo Osmanliskata<br />
Imperija. Na makedonska teritorija, najmnogu od niv se naselile vo<br />
Solun, kade {to kon sredinata na XVI vek imalo re~isi 3.000 evrejski<br />
ku}i. Vo 1530 godina tie bile podeleni vo 21 op{tina: [panija, Sicilija,<br />
Magrebi, Lisabon, Italija, Otranto, Ezhaim, Katalon, Aragon,<br />
Sicilija – stara, Katalon – stara, [alom, Madras, Pulija, Provansa,<br />
Kastilja, Evra-Portugal, Alaman, Geru{ – Kalavri{ (t.e. Kalabrija),<br />
Saragosa i Krf. Poradi toa ovoj grad bil nare~en „grad-majka na<br />
140
Izrael“. Od nego Evreite se ra{irile i vo drugi makedonski gradovi.<br />
Vo popisot od 1528 godina za Evreite vo [tip e navedeno deka pristignale<br />
od Solun, a najverojatno i bitolskite Evrei, koi poteknuvale<br />
od Portugal i od Aragon, a vo Bitola do{le preku Solun. Isteranite<br />
Evrei od Sicilija i od Italija vo Makedonija pristignuvale<br />
preku Dubrovnik, a po Moha~kata bitka (1526 g.), Evrei od Budim, od<br />
Pe{ta i od Alba Real bile preseleni vo Kavala, vo Ser i vo Drama.<br />
Drugi gradovi od Makedonija vo koi se formirale mali evrejski kolonii<br />
bile: Skopje, Ber, Kostur, Kratovo i Strumica. Doseluvaweto na<br />
Evreite zna~elo ne samo zbogatuvawe na etni~kata struktura na makedonskite<br />
gradovi tuku i pottik za pobrz stopanski i trgovski razvoj.<br />
Vo po~etnite godini na osmanliskata dominacija imalo i primeri<br />
na prisilno deportirawe na domorodnoto hristijansko naselenie.<br />
Poznati se dva takvi primera od XV vek povrzani so gradovite Ohrid<br />
i Skopje. Vo prviot slu~aj sultanot Mehmed II Fatih, 1466 godina,<br />
naredil vo Istanbul da bidat deportirani ohridskiot arhiepiskop<br />
Dorotej, zaedno so mnogu ohridski klerici i boljari, najverojatno poradi<br />
nivnoto antiosmanlisko dejstvuvawe za vreme na vostanieto na<br />
Skenderbeg. Deportiranite ohri|ani vo Istanbul formirale svoe<br />
maalo, koe bilo nare~eno Ohridsko maalo, a e registrirano vo popisot<br />
na naselenieto na Istanbul blizu eden vek po deportiraweto. Vo<br />
isto vreme, odnosno 1467 godina, bile deportirani i `iteli na Skopje,<br />
poto~no, 15 pravoslavni ku}i bile preseleni vo albanskiot grad<br />
Kowuh (Elbasan), koj bil izgraden kako tvrdina nameneta za borbata<br />
protiv Skenderbeg. Osven ovie skopski hristijani, kako `iteli na<br />
Elbasan, vo popisite na negovoto naselenie od XVI vek figuriraat i<br />
semejstva od Ohridsko, od Kostursko i od Sersko koi, isto taka, bile<br />
prisilno naseleni vo ovoj grad.<br />
Vrz demografskata struktura na naselenieto vlijaele i ~estite<br />
vojni, vostanijata i feudalnata anarhija poradi koi se slu~uvale migracii<br />
i napu{tawe na celi oblasti od strana na makedonskoto hristijansko<br />
naselenie. Kako rezultat na tie migracii, kon krajot na XVII<br />
i vo XVIII vek, vo zapadniot del na Makedonija postepeno po~nalo da<br />
se naseluva albansko naselenie od Albanija. S¢ do krajot na XVII vek<br />
albanskoto prisustvo na teritorijata na Makedonija ostanalo skromno.<br />
Nivnoto prvo pomasovno naseluvawe vo zapadna i vo severna Makedonija<br />
se slu~ilo po povlekuvaweto od Makedonija na avstriskata vojska<br />
(1689/1690 g.) za vreme na golemata Avstro-turska vojna (1683–1699).<br />
Zaedno so povlekuvaweto na Avstrijcite, na sever se povlekol i golem<br />
141
del od hristijanskoto naselenie vo severozapadna Makedonija, koe vo<br />
vojnata u~estvuvalo na stranata na Avstrijcite ili zele u~estvo vo<br />
Karpo{evoto vostanie (1689 g.). Najgolema preselba se slu~ila od:<br />
Tetovsko, Skopsko, Kumanovsko, Krivopalane~ko, a toa predizvikalo<br />
opustuvawe na celi oblasti i is~eznuvawe na mnogu naselbi. Naskoro<br />
vo ovie oblasti zapo~nale da se naseluvaat lojalni muslimani-Albanci<br />
od sosedna Albanija, {to dovelo do zna~ajni i trajni promeni vo<br />
etni~kiot sostav na naselenieto vo tie regioni. Ova doseluvawe bilo<br />
pottiknuvano od centralnata vlast, koja na istaknatite albanski<br />
begovi im davala na upravuvawe celi oblasti. Poznato e deka vedna{<br />
po Karpo{evoto vostanie, do Arnaut Koxa Halil-pa{a, seraskerot na<br />
Moreja (Peloponez), koj u~estvuval vo zadu{uvaweto na vostanieto,<br />
bil upaten ferman so koj se nareduvalo „na istaknatite i hrabrite arnautski<br />
begovi od va{eto podra~je vo ime priznanie i nagradi da im se<br />
dodelat 25 parceli mirisko zemji{te“. Naskoro ovie begovi se pretvorile<br />
vo lokalni mo}nici bez kontrola od centralnata vlast.<br />
Albanskoto doseluvawe vo Makedonija prodol`ilo i vo tekot<br />
na celiot XVIII v., osobeno vo negovite posledni decenii, koga anarhijata<br />
vo Osmanliskata Imperija ja dostignala svojata kulminacija.<br />
Vlasta bila nemo}na pred samostojnite albanski begovi, koi imale<br />
svoi vojski sostaveni, isto taka, od Albanci. Vo vremeto na mo}niot<br />
Ali-pa{a Janinski cela jugoisto~na Albanija, vo koja imalo brojni<br />
slovenski naselbi, bila preplavena so albansko naselenie. Toga{<br />
Albancite doprele do Ohridskoto Ezero, do samiot manastir Sv.<br />
Naum. I vo vremeto na Mustafa-pa{a Skadarski, koj vo prvata polovina<br />
na XIX v. dr`el oblasti {to se protegale se do r. Vardar,<br />
hristijanskoto naselenie vo zapadna Makedonija moralo da se<br />
povlekuva kon istok. Napadite vo Gostivarsko i vo Debarsko naterale<br />
mnogu makedonski hristijanski semejstva da se iselat, a na nivno<br />
mesto se doselile Albanci. Ottuka albanskiot probiv prodol`uval<br />
ponatamu, podlaboko vo teritorijata na Makedonija, preminuvaj}i kon<br />
Skopje, Kumanovo, Ki~evo, Prilep, Bitola, Veles i Tikve{. Se smeta<br />
deka vo peridot od 1780 do 1840 godina brojot na Albancite vo Makedonija<br />
porasnal na okolu 50.000 lica, a tie se doselile glavno od<br />
albanskite oblasti Mat i Quma, od okolinata na Pe{kopeja, potoa od<br />
razni predeli na severna Albanija, od ju`na Albanija od predelite na<br />
Kolowa i na Kor~a, od Golo Brdo i od Elbasansko.<br />
Isto taka, po katastrofata na vla{kite naselbi Moskopole,<br />
Sisan, Nikolica, i Pqasa, opusto{eni 1788 g. od strana na Ali-pa{a<br />
142
Janinski, vla{koto naselenie bilo primorano da emigrira. Mnozina<br />
od niv se naselile vo makedonskite naselbi Kru{evo, Bitola, Solun i<br />
vo drugi mesta. Taa migracija, isto taka, nosela demografski promeni<br />
vo odredeni makedonski reoni.<br />
5.2. Islamizacija<br />
Vtoriot faktor {to pridonel za demografskite promeni vo Makedonija<br />
bila islamizacijata. Procesot na {ireweto na islamot me|u<br />
hristijanite zapo~nal vo XV vek, a osobeno do{ol do izraz vo XVI vek.<br />
Neramnopravnata socijalno-ekonomska polo`ba na hristijanite vo<br />
odnos na muslimanite i nivniot status na gra|ani od vtor red bile najva`nite<br />
pri~ini za prifa}aweto na novata vera. Neramnopravnosta<br />
se reflektirala vo: pla}aweto povisoki danoci, nemaweto pravo da<br />
bidat vklu~eni vo dr`avniot i voeniot sistem na imperijata, zabranata<br />
da nosat oru`je, nemaweto pravo vo sudovite da svedo~at protiv<br />
muslimani i sl. Poradi toa, preminot vo islamot bil re~isi edinstveniot<br />
na~in da se izbegne diskriminacijata i da se dobie status na<br />
polnopraven ~len na op{testvoto. Islamizacijata posilno se po~uvstvuvala<br />
vo gradskite sredini, kade koncentracijata na muslimanite<br />
bila pogolema otkolku po selata. Za da gi za~uvaat svoite pozicii vo<br />
gradot, nekoi od pripadnicite na starata hristijanska feudalna<br />
klasa, od zanaet~iite i od trgovcite bile me|u prvite {to go prifa-<br />
}ale islamot. Toa im garantiralo deka nivniot imot i ostvarenite<br />
pozicii vo gradot }e ostanat nedopreni. Zna~ajna uloga vo islamizacijata<br />
na gradskoto hristijansko naselenie odigrale i brojnite verski<br />
islamski institucii vo gradovite, koi pretstavuvale mesta od kade<br />
se {irela islamskata vera i preku koi se vr{ela stroga kontrola<br />
vrz novite vernici. Isto taka, preminuvaweto vo islamskata<br />
veroispoved na pripadnicite na starata feudalna hristijanska klasa<br />
bezdrugo pottiknalo i del od obi~nata gradska hristijanska raja da go<br />
napravi istoto. U{te pove}e {to siroma{nite gradski `iteli vo toa<br />
go gledale edinstveniot spas od siroma{tijata. Kolkav bil razmerot<br />
na islamizacijata po gradovite poka`uva i podatokot deka vo vtorata<br />
polovina na XVI vek od 1/4 do 1/3 od muslimanskoto naselenie vo gradovite<br />
bile islamizirani hristijani. Karakteristi~no za gradskite<br />
konvertiti e toa {to verskata konverzija vo isto vreme zna~ela i<br />
etni~ko konvertirawe. Imeno, islamiziranite `iteli vo gradovite,<br />
poradi postojan kontakt so brojnoto tursko naselenie i silnata<br />
143
socijalna kontrola, osven verata, bile prinudeni celosno da gi<br />
prifatat i jazikot, navikite i na~inot na `iveewe na svojata nova<br />
vera. Na toj na~in, zaedno so menuvaweto na verskiot identitet, tie<br />
postepeno go menuvale i svojot etni~ki identitet.<br />
[to se odnesuva do islamizacijata na selskoto hristijansko naselenie,<br />
taa ni oddaleku ne go dostignala stepenot prisuten kaj gradskoto<br />
naselenie. Samo ne{to pove}e od 3% od vkupniot broj na muslimanskoto<br />
selsko naselenie vo XVI vek porano £ pripa|ale na hristijanskata<br />
zaednica. Pokraj ekonomskite pri~ini, vo {ireweto na islamot<br />
va`na uloga odigral i dervi{kiot red na bekta{iite. Nivnite<br />
veruvawa, polni so elementi od hristijanskoto i od paganskoto veruvawe<br />
na balkanskite narodi, ovozmo`uvale polesno prifa}awe na<br />
islamskata religija od strana na hristijanite. Za izgradba na svoite<br />
tekiwa bekta{iite mnogu ~esto izbirale mesta {to bile sveti za<br />
hristijanite i koi, so tekot na vremeto, stanuvale sveti za vernicite<br />
i od dvete religii. Takov e slu~ajot so te}eto na H'd'r Baba kaj Makedonski<br />
Brod, podignato na mestoto na koe, spored veruvawata, pred toa<br />
postoel manastir Sveti Nikola. Isto taka, mo`e da se pretpostavi<br />
deka kon dervi{kite redovi, kako ereti~ki grupi, ~ii u~ewa ne bile<br />
vo soglasnost so oficijalniot islam, se priklu~ile i nekoi od pripadnicite<br />
na srednovekovnite hristijanski ereti~ki dvi`ewa, kakvo<br />
{to bilo bogomilstvoto.<br />
Kone~no, koga se zboruva za procesot na {ireweto na islamot<br />
me|u hristijanite, treba da se istakne deka toj ne bil rezultat na<br />
sistematska islamizacija, smisleno sproveduvana od strana na dr`avata.<br />
Infiltriraweto na islamot me|u hristijanite naj~esto se vr{elo<br />
preku naseluvawe na edno ili pove}e muslimanski semejstva vo hristijanskata<br />
sredina ili, pak, preku pridobivawe za novata vera na<br />
nekoe ugledno i avtoritetno hristijansko semejstvo. Vo toj pogled,<br />
mo{ne indikativen e primerot so rekanskoto selo @irovnica.<br />
Imeno, ova selo vo tekot na 1536–1539 godina bilo re~isi celosno<br />
hristijansko i so samo tri muslimanski semejstva. No, ve}e vo popisot<br />
od 1583 godina, brojot na muslimanskite semejstva vo nego iznesuval<br />
69, a imeto na prviot registriran musliman glasi Mustafa @upan.<br />
Srednovekovnata hristijanska titula `upan, sodr`ana vo imeto na<br />
ova lice, upatuva na pretpostavkata deka toa ili bilo stare{ina na<br />
seloto ili imalo golem avtoritet kaj selanite, a negovata islamizacija<br />
vlijaela i drugite hristijani od seloto da go prifatat<br />
islamot. Se razbira, upotrebata na sila od strana na lokalni mo}nici<br />
144
ili na pretstavnici na lokalnata vlast za nasilno prifa}awe na<br />
islamot ne mo`e da bide isklu~ena. Poznati se slu~aite na \orgi<br />
Kratovski od 1515 godina i na Zlata Meglenska od 1794 godina, koi<br />
javno bile pogubeni zatoa {to ne sakale da go prifatat islamot i koi<br />
podocna, od strana na Pravoslavnata crkva, bile kanonizirani i<br />
proglaseni za svetci. Isto taka, vo protokolite na Solunskiot i na<br />
Berskiot kadija ima zapisi za grabewe i nasilno islamizirawe na<br />
hristijanski `eni i momi. Se ~ini deka pomasovnoto prifa}awe na<br />
islamot pod zakana so sila, osobeno vo Zapadna Makedonija, se odvivalo<br />
vo tekot na XVII i XVIII vek, koga se zgolemila nestabilnosta na<br />
centralnata vlast i se zasilile dvi`ewata i razbojni{tvata na aramiskite<br />
grupi, koi doa|ale od sosednite albanski oblasti. Tokmu so<br />
tie nasilstva mo`e da se povrze islamizacijata vo debarskiot kraj.<br />
Vtora zona vo Makedonija {to bila zafatena so pomasovna islamizacija<br />
vo XVII vek bil rodopskiot kraj vo jugoisto~na Makedonija.<br />
Imeno, vo tekot na 1669 godina niz tie predeli pominuvala glavninata<br />
na osmanliskite sili podgotveni za vojna protiv Venecija za<br />
ostrovot Krit, {to imalo direktno vlijanie vrz prifa}aweto na<br />
islamot od strana na hristijanite koi `iveele vo tie oblasti.<br />
Od druga strana, pak, prifa}aweto na islamot ne pretstavuvalo<br />
nitu brz nitu lesen proces. Del od novite muslimani dolgo vreme po<br />
konverzijata prodol`uvale tajno da ja praktikuvaat hristijanskata<br />
vera. Vo svoite domovi tie gi upotrebuvale svoite hristijanski imiwa,<br />
gi praznuvale hristijanskite praznici i tajno gi kr{tevale decata<br />
vo crkva, dodeka vo javniot `ivot se pretstavuvale kako muslimani,<br />
se obra}ale so novite muslimanski imiwa, odele vo xamija i gi praznuvale<br />
islamskite verski praznici. Eden Sulejman mo`el da bide poznat<br />
i kako Konstantin, a Mustafa kako Petko. Nekoi selani od zapadna<br />
Makedonija, koga bile zapra{ani od koja vera se, tie odgovorile<br />
nie sme muslimani, no na Bogorodica. Ova t.n. kriptohristijanstvo<br />
ili dvoverstvo se odr`alo na Balkanot i po zaminuvaweto na Osmanliite.<br />
6. Socijalnata struktura na naselenieto<br />
Podanicite na osmanliskata dr`ava, vo pogled na svojata op{testvena<br />
pozicija i funkcija, generalno bile podeleni na dve klasi: vojni~ka<br />
klasa, t.e. asker i obi~ni podanici, odnosno raja. Pripadnicite<br />
145
na askerot („vojskata“) bile gra|ani {to se nao|ale na visoki administrativni<br />
pozicii, bez ogled dali bile vo vooru`enite sili ili bile<br />
~lenovi na ulemata, odnosno verskata, obrazovnata i administrativnata<br />
vlast na dr`avata. Ovde pripa|ale i visokite pretstavnici na<br />
hristijanskoto op{testvo, kako {to bile patrijarsite i drugite<br />
crkovni velikodostoinstvenici i funkcioneri. Pod niv se nao|ala<br />
podanicite, odnosno rajata, vo koja spa|alo mnozinstvoto od naselenieto,<br />
bez razlika na verskata pripadnost. Pripadnicite na ovaa grupa,<br />
i muslimanite i nemuslimanite, pla}ale danoci i bile podlo`eni<br />
na razni ograni~uvawa vo odnos na na~inot na `iveeweto. Tie rabotele,<br />
proizveduvale i pla}ale danoci za da im go obezbedat visokiot<br />
`ivoten standard na pripadnicite na klasata na askerot, koi bile<br />
obedineti vo edna privilegirana socijalna klasa. Vakvata podelenost<br />
na klasi na osmanliskoto op{testvo bila strogo po~ituvana i preminuvaweto<br />
od poniska vo povisoka klasa bilo re~isi nevozmo`no. Samo<br />
vo isklu~itelni slu~ai rajata mo`ela da go promeni svojot status i da<br />
premine vo asker.<br />
Sepak, so ogled na silniot teokratski karakter na osmanliskata<br />
dr`ava, vo koja islamot bila oficijalna i privilegirana religija,<br />
socijalnata polo`ba na poedinecot vo op{testvoto vo golema mera<br />
zavisela od negovata verska pripadnost. Nemuslimanite imale jasno<br />
definirano mesto vo op{testvoto i zakonski tie ne bile ramnopravni<br />
so muslimanite. Tie pla}ale pove}e i povisoki danoci i ne<br />
mo`ele da izvr{uvaat slu`bi vo dr`avnata administracija i vo<br />
vojskata. Redok isklu~ok vo po~etniot period bile spomnatite hristijani<br />
spahii i nekoi pomo{ni i poluvoeni slu`bi. Oficijalnite<br />
dr`avni slu`benici, komandantite na vooru`enite sili, zemjoposednicite,<br />
site bile pripadnici na muslimanskiot korpus. Spored toa,<br />
verskata neramnopravnost na nemuslimanskoto naselenie vo osmanliskata<br />
dr`ava negativno se odrazuvala vrz negovata socijalna<br />
polo`ba. Sepak, nekoi doma{ni crkovni izvori od XV vek svedo~at<br />
deka vo po~etniot period na osmanliskoto vladeewe i hristijanskoto<br />
naselenie vo Makedonija imalo svoja bogata klasa. Vo nekolku zapisi<br />
od manastirot Matka kraj Skopje se spomenuva semejstvoto na velmo-<br />
`ata To{nik od Skopje, a vo Kratovsko, vo XV i XVI vek, `iveele kne-<br />
`evskite semejstva Bojki} i Pepi}. Vo podocne`nite izvori ovaa<br />
stara hristijanska aristokratija ve}e ne se spomenuva, no kako pripadnici<br />
na povisokite socijalni sloevi od hristijanskata zaednica<br />
ostanale funkcionerite na Ohridskata arhiepiskopija (arhiepisko-<br />
146
pite, mitropolitite, episkopite). Taa bila edinstvenata feudalna<br />
institucija od predosmanliskiot period {to prodol`ila da opstojuva<br />
vo novoto politi~ko ureduvawe. I pokraj zapustuvaweto na mnogu<br />
crkvi, manastiri i odzemaweto imoti, Ohridskata arhiepiskopija<br />
ostanala krupen feudalen posednik.<br />
Kon pobogatite hristijani se vbrojuvale i pripadnicite na hristijanskata<br />
raja so poseben status, koi izvr{uvale razni slu`bi za<br />
dr`avata ili slu`ele vo pomo{nite voeni odredi. Za taa svoja slu`ba<br />
tie bile osloboduvani od odredeni danoci, a naj~esto od t.n. vonredni<br />
dr`avni danoci, {to ja pravelo nivnata ekonomska polo`ba popovolna.<br />
Kon ovaa grupa mo`at da bidat priklu~eni i hristijanskite zanaet~ii<br />
i trgovci, koi `iveele vo pogolemite gradovi. Gradskata raja,<br />
bez razlika na verata, `iveela podobro i pobezbedno od selskata. Feudalnata<br />
zavisnost vo gradot se ~uvstvuvala mnogu poslabo, osobeno vo<br />
pogolemite gradovi. So razvienoto zanaet~isko stopanstvo, gradot<br />
nudel golemi profesionalni mo`nosti i pomali obvrski kon dr`avata.<br />
Na dnoto od socijalnite op{testveni skalila se nao|ala siroma{tijata:<br />
prosjacite, slugite i robovite, bez razlika na nivnata<br />
verska pripadnost. Ovie lica, za odr`uvawe na sopstveniot `ivot,<br />
ili gi rabotele najte{kite i najnedohodovni raboti ili se prehranuvale<br />
so besplatni obroci od verskite institucii i prosja~ele. Vo<br />
imaretite na pogolemite gradovi redovno rabotele javni kujni vo koi,<br />
me|u drugite, besplatna hrana dobivala i gradskata siroma{tija.<br />
7. Opa|aweto na Imperijata i promenite<br />
vo timarsko-spahiskiot sistem<br />
Vladeeweto na sultanot Sulejman Zakonodavecot (1520–1566) se<br />
smeta za zenit na mo}ta na Osmanliskata Imperija. Nejzinata teritorija<br />
se pro{irila i se zacvrstila na tri kontinenti, vklu~uvaj}i vo<br />
sebe pove}e od 20 milioni `iteli, so {to vo toj moment stanala edna<br />
od najmo}nite svetski sili. No, tokmu vo toj period se pojavile i<br />
prvite simptomi na procesot na nejzinoto opa|awe. Prvite znaci na<br />
toj proces se pojavile so neuspehot na Sulejman vo pohodot na Viena i<br />
negovata smrt (1566 g.). Od trinaesette sultani {to vladeele vo periodot<br />
od 1566 do 1718 godina, samo dvajca, Murat IV (1623-1640) i Mustafa<br />
II (1695–1703), bile sposobni da vladeat. Selim II (1566–1574) bil pija-<br />
147
nica; negoviot sin Murat III (1574–1595) zadavil pet svoi bra}a i<br />
pominal 20 godini vo svojot harem, imaj}i vkupno 103 deca; Mehmed III<br />
(1595–1603), za da go obezbedi prestolot, likvidiral 19 svoi bra}a. Od<br />
druga strana, celiot XVII vek bil vek ispolnet so vojni koi, ~estopati<br />
istovremeno, se vodele i na evropskiot i na aziskiot front. Dolgogodi{nata<br />
Kandiska vojna (1645–1669) zavr{ila so zacrtanata cel, osvojuvawe<br />
na Krit, no so ogromni ~ove~ki i materijalni zagubi. Od nekolkute<br />
vojni {to vo vtorata polovina na XVII vek se vodele na evropska<br />
po~va protiv Polska, Rusija i Avstrija, najte{ki posledici za<br />
Imperijata imala vojnata so Avstrija. Veli~estveniot pohod na Viena,<br />
koj zapo~nal pompezno vo 1683 godina, zavr{il katastrofalno so<br />
mirot vo Karlovci od 1699 godina. So ovoj mir Osmanliskata Imperija<br />
gi pretrpela najgolemite teritorijalni zagubi vo svojata istorija.<br />
I vo sledniot, XVIII vek, glavnata politi~ka istorija na Osmanliskata<br />
Imperija se odvivala na bojnoto pole. Povtorno nejzini glavni<br />
protivnici bile Avstrija, s¢ po~esto Rusija, kako i Iran. Od vojnite<br />
vo ovoj vek, kako predvodnik na antiosmanliskata politika se nametnala<br />
Rusija, koja vo XIX vek imala glavna uloga vo poddr{kata na borbata<br />
na balkanskite pravoslavni hristijani za osloboduvawe od<br />
osmanliskata dominacija.<br />
Voeno-politi~kata kriza na Imperijata bila prosledena i zasilena<br />
so dlaboki promeni {to go zafatile i timarsko-spahiskiot sistem.<br />
Postepenoto naru{uvawe na nedvi`niot karakter na timarot<br />
kako voeno leno i negovoto s¢ po~esto preminuvawe vo racete na lica<br />
{to ne mu pripa|ale na spahiskiot red bile osnovna pri~ina za nastanatite<br />
promeni. S¢ pove}e drugi lica, pripadnici na aristokratijata,<br />
~inovnici, lihvari i trgovci, slu`ej}i se so mito i so falsifikuvani<br />
dokumenti, stanuvale gospodari na spahiskata zemja, bez da gi izvr-<br />
{uvaat voenite obvrski {to proizleguvale od poseduvaweto na taa<br />
zemja. Na nivno mesto vo voenite pohodi tie ispra}ale svoi zamenici,<br />
koi ~esto ne bile obu~eni za vojna, nitu pak bile soodvetno opremeni.<br />
Odzemaweto na timarite preku falsikuvani berati od zakonskite<br />
posednici postepeno ja ruiniralo strukturata na sitnite spahiitimarioti<br />
i go potkopuvalo celokupniot timarsko-spahiski sistem.<br />
Brojot na spahiite, od 87.000 vo vremeto na Sulejman Zakonodavecot,<br />
vo 1609 godina se namalil na 45.000. Vo isto vreme Portata se obidela<br />
so zgolemuvawe na brojot na jani~arite i so nivno rasprsnuvawe vo<br />
garnizoni niz celata zemja, da ja zasili svojata voena mo}. Me|utoa,<br />
nitu jani~arite ve}e ne bile disciplinirana i fanati~na vojska kako<br />
148
vo po~etokot na nivnoto formirawe. Nivnite redovi s¢ pove}e se popolnuvale<br />
od lica {to ne bile regrutirani po pat na dev{irme, a vo<br />
gradovite vo koi bile rasporedeni tie s¢ pomalku ja izvr{uvale svojata<br />
vojni~ka dol`nost, a s¢ pove}e se zanimavale so trgovija, lihvarstvo,<br />
zanaet~istvo, pretvoraj}i se vo vlijatelna politi~ka sila.<br />
Me|u rezultatite na krizata vo timarsko-spahiskiot sistem<br />
bila pojavata na ~iflizite, kako nov vid feudalna sopstvenost. Sozdavaweto<br />
na ~iflizite bilo ovozmo`eno so pravoto na rajata pod<br />
opredeleni uslovi da go otu|uva, prodava, podaruva i nasleduva svojot<br />
posed. Na toj na~in rainskata zemja bila stavena vo ekonomski promet<br />
{to ovozmo`ilo taa da preminuva vo sopstvenost na lica {to ne bile<br />
zemjodelci. Kako sopstvenici na rainskata zemja zapo~nale da se<br />
javuvaat lica od redovite na feudalnata klasa i od vojskata. Tie, so<br />
kupuvawe i spojuvawe na mali imoti, so tekot na vremeto stanuvale<br />
krupni zemjovladeteli – ~ifliksajbii, a selanite {to rabotele na<br />
tie imoti bile narekuvani ~if~ii. Vsu{nost, ~ifliksajbijata bil<br />
treto lice koe se vovleklo me|u rajata i spahijata i koe go prezelo<br />
pravoto na poseduvawe na zemjata od selanecot. Li{eni od svojata<br />
zemja, pokraj dava~kite kon spahijata, selanite morale da go davaat i<br />
delot {to odel vo polza na ~ifliksajbijata. Vo Makedonija procesot<br />
na uzurpacija na rainskata dr`avna zemja mo`e da se sledi u{te od<br />
krajot na XVI vek i ve}e do krajot na sledniot vek ~iflizite stanale<br />
dominantna forma na zemjoposed. Vo naredniot period ovoj proces<br />
u{te pove}e se zasilil, {to dovelo do potpolna dominacija na ~ifligarstvoto<br />
vo Imperijata i do ukinuvawe na timarsko-spahiskiot sistem<br />
vo XIX vek. Sprotivstavuvaweto na spahiite i obidite na centralnata<br />
vlast da go spre~i {ireweto na ~iflizite nemale nikakov<br />
efekt.<br />
Krizata vo osmanliskoto op{testvo i vo timarsko-spahiskiot<br />
sistem najmnogu ja po~uvstvuvale selanite. Poradi deficitot vo<br />
dr`avnata blagajna, centralnata vlast go zasilila ekonomskiot pritisok<br />
vrz rajata, zagolemuvaj}i gi visinata i brojot na danocite. Kako<br />
primer za zgolemuvaweto na danocite mo`at da poslu`at podatocite<br />
za ara~ot i za vonrednite dava~ki ~ii iznosi, do 1582 godina, se dvi-<br />
`ele me|u 50 i 70 ak~iwa, odnosno od 40 do 60 ak~iwa, no koi ve}e na<br />
krajot od XVI vek se zgolemile na 240, odnosno na 300 ak~iwa.<br />
Pritisokot vrz rajata u{te posilno se ~uvstvuval osobeno za vreme na<br />
vojnite. Toga{ se zgolemuval otkupot na zemjodelskite proizvodi za<br />
mnogu poniski ceni duri i od onie {to bile oslobodeni od vonrednite<br />
149
dava~ki. Vakvata situacija ~esto bila koristena od lokalnite mo}nici<br />
koi ponekoga{ i po dvapati godi{no sobirale danok. Drug na~in na<br />
s¢ poizrazenoto eksploatirawe na selanite bile pari~nite pozajmici<br />
kon koi tie morale da pribegnuvaat za da gi ispolnat dano~nite obvrski.<br />
Garancija za zaemot naj~esto bila zemjata, a toa bil eden od na~inite<br />
za obezemjuvawe na selanite, koi ne sekoga{ uspevale da go vratat<br />
zaemot, koj obi~no bil so mnogu visoki kamati. Ponekoga{ selanite<br />
poradi nemo`nosta da go vratat zaemot begale od zemjata, kako {to<br />
bil slu~ajot so rajata od Ohridskata kaza, koja vo tekot na 1606 godina<br />
gi napu{tila selata poradi prekumernite kamati {to im bile zemani<br />
od strana na lihvarite. Izbeganata raja naj~esto zaminuvala vo najbliskite<br />
gradski centri koi, vo narednite vekovi, poradi zgolemeniot<br />
priliv, postepepeno go zgolemuvale brojot na hristijanskite `iteli.<br />
8. Periodot na anarhija i razbojni{tvo<br />
Transformacijata na feudalnite odnosi vo Osmanliskata Imperija<br />
go ozna~ila dlabokoto rastrojstvo na klasi~noto osmanlisko op-<br />
{testveno ureduvawe. Na nadvore{en plan Imperijata s¢ po~esto<br />
trpela porazi vo sudirite so modernite evropski vojski, gubej}i<br />
teritorii so sekoj nov miroven dogovor i s¢ pove}e potpa|aj}i pod<br />
ekonomska i politi~ka zavisnost na zapadnoevropskite dr`avi. Na<br />
vnatre{en plan situacijata u{te pove}e se uslo`nuvala so svoevolijata<br />
na zasilenite mesni feudalci. Tie tolku se zasilile {to nekoi<br />
od niv dr`ele sopstvena vojska i vodele nezavisna politika vo odnos<br />
na Vladata vo Istanbul. Centralnata vlast ne bila mo}na da go kontrolira<br />
nitu procesot na {ireweto na ~iflizite, {to u{te pove}e<br />
go zgolemuvalo nezadovolstvoto kako kaj sitnite timarioti i jani~arite<br />
taka i kaj obi~nata raja. Dr`avata, na ~ie ~elo s¢ po~esto doa|ale<br />
nesposobni sultani, zapo~nala da zapa|a vo anarhija i haos, gubej}i<br />
ja postepeno kontrolata vrz svojata teritorija.<br />
Vakvata anarhi~na situacija vo Imperijata se odrazila i vo Makedonija.<br />
Vo po~etokot na XVIII vek, vo nejzinite severozapadni delovi<br />
s¢ u{te se ~uvstvuvale posledicite od Avstro-turskata vojna (1683–<br />
1699). Mnozina od naselenieto {to vo borbite protiv osmanliskata<br />
vojska u~estvuvale na strana na Osmanliite gi napu{tile svoite<br />
ogni{ta. Golem broj sela zapustele, a zemjata ostanala neobrabotena.<br />
Kalu|erot Jerotij Ra~anin, minuvaj}i 1704 godina niz Ov~e Pole,<br />
150
zapi{al: „...I dojdovme na trinaesettiot konak vo Gorobince na Ov~e<br />
Pole... Tuka od edno mesto izbrojavme ~etirinaeset golemi crkvi od<br />
bel kamen... a sega site se pusti...“.<br />
Od druga strana, vo istiot period na teritorijata na Makedonija<br />
krstarele brojni razbojni~ki grupi koi sorabotuvale so dr`avnite<br />
slu`benici. Ovie, prete`no albanski aramiski dru`ini, sostaveni<br />
od po nekolku stotici lica, pravele osobeno golemi {teti vo<br />
zapadnite i centralnite delovi na Makedonija. Tie napa|ale patnici,<br />
karavani, manastiri, vleguvale vo gradovite i selata i bezmilosno<br />
pqa~kale i ubivale. Nivnata mo} i smelost bila tolku golema {to<br />
tie ~esto napa|ale i pogolemi gradovi. Poznato e deka vo tekot na<br />
1711 godina okolu 1.000 aramii od Mat (Albanija), so poddr{ka na<br />
muteselimot na Ohrid, nekolku pati ja napadnale Bitola. Kon ovie<br />
bandi s¢ po~esto se pridru`uvale i martolozite koi, vsu{nost, bile<br />
dol`ni da se gri`at za mirot i koi trebalo da gi gonat razbojnicite.<br />
Takov bil odmetnatiot martolozba{ija Hibetulah, koj {est godini<br />
teroriziral vo Lerinsko, Vodensko, Kostursko, Bitolsko i Prilepsko<br />
s¢ dodeka ne bil ubien (1771 g.) od strana na neregularnite vojski<br />
isprateni od centralnata vlast. Me|utoa, po negovoto likvidirawe,<br />
pripadnicite na ovie vojski prodol`ile da go maltretiraat naselenieto<br />
vo Bitolsko. Kolkav bil razmerot na ovie razbojni~ki aktivnosti<br />
poka`uva i podatokot deka bil zapalen i manastirot Rila (1778 g.), a<br />
vo 1780 godina albanski aramii od oblasta Kolowa go ograbile manastirot<br />
Slep~e vo Bitolsko. Merkite {to gi prezemala centralnata<br />
vlast bile nedovolni za da se spre~at nasilstvoto, aramistvoto i op-<br />
{tata nesigurnost ra{ireni niz cela Makedonija.<br />
Blagodarenie tokmu na ovie aramiski grupi koi, isto taka,<br />
igrale uloga i na naemni plateni vojski, na teritorijata na Makedonija<br />
vo XVIII vek uspeale da se osamostojat nekolku krupni feudalci.<br />
Okolu Dojran, Petri~ i Melnik se ra{irile imotite na familijata<br />
na Abdil-aga [abanderoglu, dodeka vo Serskata oblast se osamostoile<br />
semejstvata na Ali-beg i na Ismail-beg. Nivnata vlast bila potkrepena<br />
od 6.000 Albanci-platenici. Vo Ohridsko, Debarsko i Skopsko<br />
vladeel odmetnatiot skadarski feudalec Kara Mahmud-pa{a<br />
Bu{atlija, vo Tetovsko, Gostivarsko i Ki~evsko vlasta ja kontrolirale<br />
t.n. tetovski pa{i, a vo Ohrid Xeladin-beg. Eden od najmo}nite<br />
odmetnati feudalci na Balkanot vo ova vreme, ~ija vlast se ~uvstvuvala<br />
vo jugozapadnite kraevi na Makedonija, bil Ali-pa{a Janinski<br />
(Tepedelenli), so sedi{te vo Janina. Vo 1788 godina toj ograbil i<br />
151
uni{til pove}e vla{ki naselbi vo Epir, me|u koi i poznatiot grad<br />
Moskopole, ~ii `iteli, begaj}i pred negovite ordi, se naselile vo<br />
Bitola, Kru{evo, Solun. Duri vo tretata decenija od XIX vek centralnata<br />
osmanliska vlast uspeala da ja stavi pod kontrola situacijata,<br />
likvidiraj}i nekoi od ovie mo}nici.<br />
Anarhi~nata sostojba vo Makedonija i na Balkanot u{te pove}e<br />
ja uslo`nuvalo i prisustvoto na t.n. krxalii, odnosno planinski razbojnici,<br />
koi se kriele po planinite. Tie se ra{irile na Balkanot po<br />
vojnata {to Osmanliskata Imperija ja vodela so Avstrija i so Rusija<br />
vo periodot od 1787 do 1792 godina. Vo Makedonija svoi zasolni{ta<br />
imale na [ar Planina, Skopska Crna Gora, Rodopite, Ogra`den i na<br />
Pla~kovica. Ovie grupi, sostaveni glavno od voeni dezerteri, bile<br />
dobro vooru`eni i mnogubrojni, dostignuvaj}i ponekoga{ brojnost i<br />
do 7.000 lu|e. Nivni celi na napad bile sela, gradovi, manastiri i site<br />
onie mesta kade {to mo`elo da se dojde do bogat plen. Vo tekot na<br />
1792 godina grupa od 2.000 krxalii od Debarsko prvin ja ograbile<br />
Prilepskata kaza, a potoa gradovite Veles i [tip. Vo kodeksot na<br />
stru{kata crkva Sv. \orgija stoi zapis deka vo Struga do{le blizu<br />
3.000 krxalii so vojskite na lokalnite ajani, vr{ej}i golemi zulumi.<br />
Vakvata anarhi~na situacija vo osmanliskata dr`ava prodol`ila i vo<br />
prvite decenii od XIX vek, s¢ dodeka dr`avnite reformi, do izvesen<br />
stepen, ne ja smirile situacijata.<br />
9. Otporot protiv osmanliskata vlast<br />
Procesot na vnatre{nite op{testveni promeni i nadvore{nite<br />
voeni porazi {to zapo~nale da go potkopuvaat osmanliskiot feudalen<br />
sistem bile pri~ina za zasiluvawe na eksploatacija i za vlo{uvawe<br />
na polo`bata na rajata, osobeno na hristijanite. Toa predizvikalo<br />
reakcija od nivna strana i tie zapo~nale da se sprotivstavuvaat na s¢<br />
pote{kite obvrski sprema neposredniot feudalen gospodar i sprema<br />
dr`avata. Vo toa sprotivstavuvawe bile evidentni dve osnovni tendencii.<br />
Ednata imala socijalen karakter i bila naso~ena protiv prekumernata<br />
eksploatacija i ugnetuvawe, dodeka drugata gi izrazuvala,<br />
do izvesen stepen, osloboditelnite streme`i na porobenoto naselenie.<br />
Sprotivstavuvaweto na ekonomskata eksploatacija naj~esto se<br />
izrazuvalo niz neoru`en otpor, koj se projavuval na razli~ni na~ini<br />
152
i formi. [iroko rasprostraneti formi bile napu{taweto na zemjata<br />
i odeweto na drugi zemji{ni parceli, preobrazuvaweto na oranicite<br />
vo lozja, bav~i i gradini, krieweto za vreme na popisite ili za vreme<br />
na sobiraweto na danocite, nepla}aweto na danocite i sl. Taka, 1655<br />
godina, sudot vo Bitola donel odluka na selanite od selata Ostrec,<br />
Ki{evo, Sko~ivir i Trnovo za poslednite tri godini da ne im zema<br />
danok so cel tie da se vratat vo domovite {to gi napu{tile. Za<br />
namaluvawe na ekonomskiot pritisok selanite, isto taka, se slu`ele<br />
i so postojani poplaki i molbi upateni do visokite organi, `alej}i se<br />
na odnesuvaweto na lokalnite feudalci. Ovie poplaki ponekoga{<br />
prerasnuvale vo buni, dokolku i dr`avnite organi ne prezemale soodvetni<br />
merki za za{tita. Takva e Mariovsko-prilepskata buna, koja<br />
izbuvnala esenta 1564/1565 godina, koga hristijanite go tu`ele upravnikot<br />
na hasot na vezirot Mustafa-pa{a, vo ~ij sostav vleguvale Prilep<br />
i Mariovo, deka sprotivno na {erijatot zemal golemi pari~ni<br />
kazni. Sudot ne gi priznal argumentite na selanite, a vojvodata gi<br />
obvinil deka ve}e dve godini ne gi pla}ale dava~kite i pobaral tie<br />
dava~ki da bidat naplateni. Toga{ pove}e od 1.000 selani, so stapovi i<br />
kamewa vo racete, se sobrale pred vratite na sudot i sakale da vlezat<br />
vnatre. No, blagodarenie na brojnosta na muslimanite vo gradot, buntot<br />
nabrgu bil smiren. Istoto se povtorilo i narednata 1565 godina.<br />
Vakvi buni {to imale lokalen karakter osobeno za~estile od vtorata<br />
polovina na XVI vek pa natamu i osobeno bile prisutni vo Zapadna<br />
Makedonija.<br />
Edna od najra{irenite i najstari formi na oru`en otpor protiv<br />
osmanliskata vlast bilo i ajdutskoto dvi`ewe. Ovaa op{testvena<br />
pojava vo XV-XVI vek imala silni belezi na drumsko razbojni{tvo,<br />
nasledeno od sredniot vek, bez nikakva vrska so organiziran otpor<br />
protiv vlasta. Pretvoraweto na zemjata na hristijanite vo ~iflizi<br />
mu dale na ajdutstvoto poorganizirana forma na socijalno dvi`ewe.<br />
Ve}e kon krajot na XVI vek vo izvorite se registrirani prvite napadi<br />
na spahiskite imoti i ~iflizi od strana na organizirani grupi od<br />
hristijani. Iako ova dvi`ewe imalo prete`no stihien karakter i<br />
~esto se sveduvalo na razbojni{tvo, toa bilo eden od najdolgotrajnite<br />
oblici na otpor. Ajdutite, organizirani vo dru`ina od 20 do 30 lica,<br />
obi~no dejstvuvale vo periodot od maj do noemvri, odnosno od \ur|ovden<br />
do Mitrovden, koga mo`ele da najdat zasolni{te vo planinite.<br />
Preku zima se zasolnuvale kaj svoite jataci, a nivni ~esti zasolni{ta<br />
bile i manastirite. Akciite na ajdutite se sostoele od napadi na<br />
153
feudalnite imoti i ubistva na feudalcite, palewe na ~iflizite, grabawe<br />
i ubivawe na dobitokot, rasteruvawe na rabotnata sila i sl.<br />
^esta meta im bile i trgovskite karavani i sobira~ite na danok, koi<br />
nenadejno bile napa|ani od zaseda. Merkite na osmanliskite vlasti<br />
protiv ajdutite bile energi~ni i surovi, no tie sepak ne uspevale da<br />
go spre~at nivnoto postoewe. Fatenite ajduti naj~esto bile osuduvani<br />
na smrt, a vo najdobar slu~aj bile ispra}ani na do`ivotna robija kako<br />
vesla~i na galii. Ajdutstvoto osobeno se zasiluvalo vo vreme na<br />
vojnite na Osmanliskata Imperija so evropskite dr`avi. Za vreme na<br />
Avstro-turskata vojna (1683–1699), vo severoisto~na Makedonija ajdutskiot<br />
voda~ Karpo{ sozdal teritorija vrz koja osmanliskata dr`ava<br />
nemala kontrola. Vo XIX vek ajdutstvoto preminalo vo svojata posledna<br />
faza, stanuvaj}i del od oru`enata borba za nacionalno osloboduvawe.<br />
Osloboditelnite borbi na balkanskite narodi od XIX i vo po~etokot<br />
na XX v. bile vo direktna vrska so ajdutstvoto, koe socijalnata<br />
forma postepeno ja zamenile so politi~ko-nacionalna ideologija.<br />
U{te od najraniot period makedonskoto naselenie se vklu~ilo i<br />
vo organiziranite oru`eni borbi protiv osmanliskata vlast. Vo vtorata<br />
polovina na XV vek toa aktivno u~estvuvalo vo vostanieto na<br />
Skenderbeg. Vostanieto zapo~nalo 1443 godina i zafatilo del od<br />
makedonskata teritorija vo predelot na Debarskata oblast. Edno od<br />
najzna~ajnite upori{ta na vostanicite bil Svetigrad (Koxaxik) vo<br />
Debarska `upa. Nekolku zna~ajni i golemi bitki me|u vostanicite i<br />
osmanliskata vojska se odigrale na teritorijata na Makedonija, a vo<br />
niv u~estvuvalo i makedonsko pravoslavno naselenie. Vostanieto kone~no<br />
bilo zadu{eno 1478 godina. Po negovoto zadu{uvawe mnozina<br />
albanski hristijani i pomal del od makedonskoto naselenie emigrirale<br />
vo Ju`na Italija, vo Kalabrija i na Sicilija.<br />
Edno od najkrupnite oru`eni vostanija na teritorijata na Makedonija<br />
vo klasi~niot osmanliski period bilo Karpo{evoto vostanie.<br />
Ova vostanie bilo podignato vo oktomvri 1689 godina, vo severoisto~na<br />
Makedonija. Na ~elo na vostanieto stoel ajdu~kiot stare{ina Karpo{,<br />
po kogo i vostanieto go dobilo svoeto ime. Karpo{ bil stare{ina<br />
na golema ajdu~ka dru`ina i dejstvuval na planinata Dospat, kako i<br />
vo okolinite na Ni{, Vrawe, Leskovac, Pirot. Eden kratok period<br />
bil i martolozba{a, odgovoren za gonewe na ajducite, nazna~en na taa<br />
pozicija od strana na osmanliskata vlast, so cel da go pridobie. No,<br />
koga vo ramkite na golemata Avstro-turska vojna (1683–1699) avstriskite<br />
vojski, vo oktomvri 1689 g., napreduvale vo Makedonija, toj vo<br />
154
kumanovsko-krivopalane~kiot kraj zapo~nal vostanie protiv Osmanliite.<br />
Pokraj uspehot na avstriskite vojski, pri~inite za vostanieto<br />
le`ele i vo te{kata ekonomska i socijalna polo`ba na hristijanskata<br />
raja. Za vreme na vostanieto, za kratok period bila sozdadena teritorija<br />
od kade bila istisnata osmanliskata vlast. Glavno upori{te na<br />
taa teritorija bila kasabata Kriva Palanka. No ve}e vo noemvri<br />
osmanliskata vojska izvr{ila re{ava~ki napad protiv Avstrijcite i<br />
protiv vostanicite na Karpo{. Na ~elo na ovie vojski se nao|ale<br />
seraskerot Koxa Mahmud-pa{a i hanot na krimskite Tatari Selim Giraj.<br />
Vo denovite me|u 24 i 28 noemvri, nadmo}nite vojski na Selim Giraj,<br />
bez pogolem sudir, prvin ja zazele Kriva Palanka, koja bila napu-<br />
{tena i zapalena od strana na vostanicite. Potoa, kaj novoizgradenoto<br />
utvrduvawe pred Kumanovo, tie gi porazile vostanicite, zarobuvaj-<br />
}i go pritoa i Karpo{. Ottuka, Selim Giraj so vojskata se upatil kon<br />
Skopje, vo koe vlegol bez borba, bidej}i avstriskite vojski, otkako go<br />
zapalile gradot, go napu{tile. Krimskite Tatari postavile logori<br />
vo Skopskoto Pole i ottuka se vpu{tile kon Tetovo, Veles i<br />
Mariovo, gonej}i gi vostanicite. Vostanieto bilo zadu{eno a<br />
Karpo{, vo po~etokot na dekemvri 1689 godina, po naredba na Selim<br />
Giraj, bil poguben vo Skopje. Vostanieto na Karpo{ pretstavuvalo<br />
prv pozna~aen obid na makedonskoto hristijansko naselenie da se<br />
sprotivstavi na osmanliskata vlast. S¢ do XIX vek, vo Makedonija<br />
nemalo drug poseriozen obid za bunt ili vostanie.<br />
Za vreme na ovaa Avstro-turska vojna avstriskiot car Leopold I,<br />
vo tekot na 1690 godina, upatil nekolku apeli za pomasovno vklu~uvawe<br />
na hristijanite od Balkanot na strana na Avstrijcite. Vo ovie<br />
apeli na site balkanski narodi im bila vetuvana za{tita od mo}nata<br />
imperija. Na 26 april suverenot na Avstrija upatil posebno za{titno<br />
pismo, koe se odnesuvalo samo na Gens Macedonica. Me|utoa, celta na<br />
ovie apeli za mobilizirawe na hristijanite na strana na Avstrijcite<br />
ne bila postignata i tie nemale poseriozno vlijanie vrz raspolo`enieto<br />
na balkanskite hristijani.<br />
10. Ohridskata arhiepiskopija<br />
So osmanliskoto osvojuvawe Ohridskata arhiepiskopija pretrpela<br />
golemi materijalni zagubi so odzemaweto na golemi imoti i pretvoraweto<br />
na golem broj crkvi vo xamii, me|u koi bile i katedralnata<br />
155
Sv. Sofija, kako i stariot sv. Klimentov hram – crkvata Sv. Pantelejmon<br />
vo Ohrid. Sepak, taa prodol`ila da funkcionira kako edinstvena<br />
srednovekovna institucija vo Makedonija koja go pre`iveala osvojuvaweto.<br />
Prilagoduvaj}i se na novonastanatata politi~ka situacija,<br />
arhiepiskopijata uspeala da go za~uva svojot avtonomen i privilegiran<br />
status vo novata dr`ava, vo ~ii ramki vlegla re~isi seta pravoslavna<br />
ekumena na Balkanot na ~elo so carigradskiot patrijarh. Sekako,<br />
toa bilo rezultat i na tolerantnata politika na Osmanliite kon<br />
ovaa institucija kako predvodnik na dominantnite hristijani na<br />
novoosvoenite teritorii, no i na miroqubivoto odnesuvawe na nejzinite<br />
voda~i sprema osvojuva~ite. Vo po~etokot na XV vek, koristej}i<br />
ja blagonaklonosta na centralnata osmanliska vlast, koja bila vo<br />
sudir so Vizantija, Ohridskata arhiepiskopija uspeala da ja pro{iri<br />
svojata jurisdikcija nad Sofiskata i Vidinskata eparhija, a do po~etokot<br />
i vo tekot na XVI vek i nad Vla{ko i Moldavija, kako i nad<br />
delovi od Srpskata crkva. Vo spomenatiot vek taa uspeala da ja priklu~i,<br />
iako samo privremeno, i t.n. Italijanska eparhija vo koja vleguvale<br />
Apulija, Kalabrija, Sicilija, Malta, Venecija i Dalmacija.<br />
Granicite na Ohridskata arhiepiskopija se menuvale i zavisele,<br />
pred s¢, od raspolo`enieto na vlastite kon nea. I pokraj toa {to tie<br />
s¢ pove}e se stesnuvale, a nejzinite avtonomni prava se namaluvale,<br />
sepak, vo ramkite na nejzinite granici postojano ostanuvale 9 mitropolii<br />
i toa: Kosturskata, Pelagonisko-bitolskata, Strumi~kata,<br />
Kor~ansko-Elbasanskata, Beratskata, Vodenskata, Dra~kata, Grebenskata<br />
i Sisanskata, kako i 5 episkopstva: Debarsko-ki~evskoto,<br />
Vele{koto, Prespanskoto, Meglenskoto i Gora-mokrenskoto.<br />
Na vnatre{en plan, Ohridskata arhiepiskopija imala svoja organizaciona<br />
struktura preku koja taa ja izvr{uvala svojata funkcija.<br />
Centar od kade se rakovodelo ostanal gradot Ohrid. Tuka bilo sedi{teto<br />
na arhiepiskopot i na Sinodot kako najvisoko upravno i zakonodavno<br />
telo na Ohridskata arhiepiskopija. So nego pretsedaval arhiepiskopot,<br />
koj mo`el da bide suden i menuvan od strana na Sinodot.<br />
Arhiepiskopot bil odgovoren za funkcioniraweto na crkvata, a odgovaral<br />
i pred osmanliskata vlast za mirot me|u pravoslavnite hristijani.<br />
Arhiepiskopijata se delela na eparhii, a site eparhiski arhierei<br />
bile ~lenovi na Sinodot. Arhiereite bile odgovorni pred arhiepiskopot<br />
i Sinodot. Kosturskiot mitropolit bil prvoprestolen i zamenik<br />
na ohridskiot arhiepiskop. Eparhiskite arhierei imale gole-<br />
156
mi prava vo rakovodeweto so svoite eparhii. Tie nazna~uvale svoi<br />
zamenici – arhierejski namesnici, rakopolagale i nazna~uvale parohiski<br />
sve{tenici, a vo manastirite nazna~uvale i razre{uvale stare-<br />
{ini (igumeni). Na toj na~in hierarhijata se spu{tala do najniskite<br />
verski slu`benici.<br />
Za razgleduvawe na pova`nite pra{awa bil svikuvan arhierejski<br />
sobor, kako i crkovno-naroden sobor na koj, pokraj duhovnite,<br />
u~estvuvale i svetovni lica, vidni gra|ani na Ohrid. Ohridskata<br />
arhiepiskopija imala i svoi crkovni sudovi kade {to se razgleduvale<br />
sporovite me|u hristijanskite vernici, nezavisno od osmanliskite<br />
zakoni. Vsu{nost, tokmu preku pretstavnicite na Arhiepiskopijata,<br />
zaednicata na pravoslavnite hristijani ostvaruvala komunikacija so<br />
dr`avnite vlasti, pritoa, u`ivaj}i golema avtonomija vo oblasta na<br />
svoite vnatre{ni raboti i gra|anskite prava. Na toj na~in Ohridskata<br />
arhiepiskopija bila institucijata preku koja na teritorijata na<br />
Makedonija i po{iroko funkcioniral milet-sistemot (ar. millet –<br />
zaednica, narod), koj bil vospostaven na teritorijata na celata imperija.<br />
Su{tinata na milet-sistemot, vsu{nost, se sostoela vo pravoto<br />
na nemuslimanskite zaednici sami da si gi ureduvaat i vodat vnatre{nite<br />
raboti vo pogled na verata i na drugite gra|anski pra{awa, kako<br />
{to bile sklu~uvawata brakovi, razvodite, nasledstvata, obrazovanieto<br />
i sl. Za funkcionirawe na taa avtonomija bile zadol`eni verskite<br />
pretstavnici na nemuslimanskite zaednici, koi pred osmanliskite<br />
vlasti odgovarale za redot, mirot i po~ituvaweto na zakonot od<br />
strana na nivnata pastva. Vedna{ po pa|aweto na Carigrad, vo Osmanliskata<br />
Imperija bile ozakoneti tri glavni mileti: Rum (pravoslaven)<br />
milet, Ermeni milet i Jehudi (Evrejski) milet. Seto pravoslavno<br />
naselenie od Balkanot vleglo vo sostav na Rum miletot, na ~ie ~elo<br />
stoel carigradskiot patrijarh.<br />
Ohridskata arhiepiskopija prvite seriozni teritorijalni zagubi<br />
vo tekot na osmanliskoto vladeewe gi po~uvstvuvala so obnovuvaweto<br />
na Pe}skata patrijar{ija (1557 g.). Toga{ severnite makedonski<br />
teritorii potpadnale pod jurisdikcija na obnovenata Srpska patrijar{ija.<br />
Istovremeno, prodol`il i s¢ pove}e se zasiluval pritisokot<br />
na Carigradskata patrijar{ija vrz avtonomijata na Ohridskata arhiepiskopija.<br />
Vo vrska so taa politika na Patrijar{ijata so tekot na<br />
vremeto sred visokiot kler na Ohridskata arhiepiskopija se formirale<br />
dve partii: avtohtona partija i partija na carigradskiot patrijarh.<br />
Glavnata borba me|u dvete partii se vodela okolu izborot na<br />
157
arhiepiskopot. Zasilena od poddr{kata na mo}nite fanarioti od<br />
Istanbul (gr~kata duhovna i trgovska elita), partijata na patrijarhot<br />
s¢ pove}e gi prigrabuvala poziciite na visokoto sve{tenstvo vo<br />
Arhiepiskopijata. Gr~kiot jazik s¢ pove}e bil zastapen preku ligurgijata,<br />
u~ili{tata i crkovnite zapisi. Vo maj 1763 godina Carigradskata<br />
patrijar{ija, so silen pritisok od fanariotite, se obidela na<br />
ohridskiot prestol da postavi svoj ~ovek – jeromonahot Ananij. No, i<br />
pokraj toa {to za nego Patrijar{ijata obezbedila i berat od sultanot,<br />
toj bil odbien od strana na Arhiepiskopijata i izgonet od Ohrid.<br />
Za svoj arhiepiskop Sinodot go izbral pelagoniskiot mitropolit<br />
Arsenij, po poteklo Sloven. Toa bil posledniot uspeh na privrzanicite<br />
za avtonomna arhiepiskopija. Po mnogute intrigi i kleveti od<br />
strana na Carigradskata patrijar{ija, pri {to Arhiepiskopijata<br />
bila pretstavuvana kako orudie na Avstrija i na Rim, vo januari 1767<br />
godina bilo izdejstvuvano nejzinoto ukinuvawe. Arhiepiskopot Arsenij<br />
bil prinuden „dobrovolno“ da podnese ostavka, da ja priznae Carigradskata<br />
patrijar{ija i da gi priklu~i site arhiepiskopski eparhii<br />
kon nea. Seto toa bilo potvrdeno so sultanski dekret, so koj bile<br />
ozakoneti ukinuvaweto na Arhiepiskopijata i prisoedinuvaweto na<br />
ohridskite eparhii kon Patrijar{ijata.<br />
Ohridskata arhiepiskopija odigrala mnogu zna~ajna uloga vo za-<br />
~uvuvaweto na verskiot i kulturniot identitet na pravoslavnite hristijani<br />
na celiot Balkan, kako i vo {ireweto na pismenosta sred naselenieto.<br />
Iako najvisokiot kler bil gr~ki, nejziniot nizok kler,<br />
sve{tenicite i mona{tvoto, bile so makedonsko slovensko poteklo i<br />
tokmu tie ja ostvaruvale vrskata me|u vernicite i crkvata. Ovoj nizok<br />
kler vo crkvite i manastirite pridonel za za~uvuvawe ne samo na pravoslavnata<br />
vera tuku i na etni~kiot identitet na makedonskoto naselenie,<br />
pravej}i ja na toj na~in Ohridskata arhiepiskopija baza na<br />
makedonskoto pravoslavie.<br />
11. Kulturata i na~inot na `iveewe<br />
So osmanliskoto osvojuvawe, radikalni promeni nastanale i vo<br />
sferata na kulturata i na~inot na `iveewe. Preku no} eden na~in na<br />
`iveewe bil zamenet so drug. Pobedata na edna muslimanska imperija<br />
nad porane{nite balkanski hristijanski dr`avi predizvikala „kulturen<br />
{ok“ kaj site balkanski narodi. Celiot sistem na hristijanskite<br />
158
duhovni vrednosti do`iveal isklu~itelno silen potres. Vo site sferi<br />
na `ivotot nastanale takvi promeni {to po svojot intenzitet mo-<br />
`at da se sporedat so promenite na ovie prostori nastanati so doseluvaweto<br />
na Slovenite.<br />
Kulturata na teritorijata na Makedonija vo klasi~niot osmanliski<br />
period mo`e da se podeli na selsko-hristijanska i na gradskomuslimanska.<br />
Makedonskite sela ostanale prete`no hristijanski i vo<br />
niv prodol`ila da se razviva pravoslavnata duhovna kultura. Taa<br />
bila neraskinlivo povrzana so selskite manastiri i crkvi, koi ja<br />
izbegnale sudbinata na gradskite hristijanski svetili{ta, od koi najgolemiot<br />
broj bile uni{teni ili zamrele. Selskite hristijanski<br />
hramovi bile edinstvenite kulturni izvori za hristijanskoto<br />
naselenie. Lesnovskiot manastir vo Kratovskata oblast, Matej~e i<br />
Sv. Prohor P~inski vo Kumanovskata oblast, Slep~e vo<br />
Demirhisarsko, Treskavec vo Prilepsko, Pre~ista vo Ki~evsko, Jovan<br />
Bigorski vo Debarsko i drugi manastiri, raspolagaj}i so golem broj<br />
slovenski rakopisi, prodol`ile so tradicijata na prepi{uvawe i<br />
razmno`uvawe na bogoslu`benite, filozofsko-pou~nite i crkovnoprakti~nite<br />
knigi. Vo toa vreme se pojavile i duhovni lica koi projavile<br />
zabele`itelna kni`evna dejnost. Me|u niv treba da se spomenat<br />
Dimitar Kratovski (XV vek) i Joan Kratovski (XVI vek) od<br />
Kratovskiot kni`even centar, Vladislav Gramatik (XV vek) od<br />
manastirot vo Matej~e, Dimitar Kantakuzin (XV vek), Visarion<br />
(Varlaam) Debarski (XVI vek) od Slep~anskiot manastir, koj ostavil<br />
zad sebe pove}e u~enici, i drugi. Prepi{uva~kata, prosvetnata,<br />
kni`evnata i kulturnata dejnost se odvivale vo isto vreme i se<br />
prepletuvale me|usebno s¢ do XIX vek, koga novite kni`evni tendencii<br />
postepeno zapo~nale da stanuvaat dominantni. Za {ireweto na<br />
ovoj vid crkovno-filozofska literatura, u{te vo XVI vek, vo Skopje<br />
postoela kni`arnicata na Kara Trifun. Isto taka, svojata rabota ja<br />
prodol`ile i svetogorskite manastiri, koi bile glavni jadra kade<br />
{to se regrutirale monasite i kalu|erite, koi potoa slu`ele vo crkvite<br />
i manastirite niz celiot Balkan.<br />
Kon krajot na XVI i posebno vo XVII i XVIII vek, vo Makedonija<br />
nastapil period na preveduvawe zbornici so razli~ni sodr`ini,<br />
nare~eni „damaskini“ po vizantiskiot kni`evnik Damaskin Studit<br />
(XVI vek). Vo ovie prevodi na slovenski, odnosno crkovnoslovenski<br />
jazik, vleguvale elementi na narodniot govor, osobeno od sintaksata i<br />
od morfologijata. Vo toj pogled osobeno zna~aen e prevodot od gr~ki<br />
159
jazik na propovedite na Damaskin Studit, napraven od pelagoniskiot<br />
episkop Grigorij, vo vtorata polovina na XVI vek. Osven toa, vo istiot<br />
period bile sozdadeni nekolku zna~ajni spomenici na slovenskata<br />
pismenost vo Makedonija, kako {to se: Klimentovata gramota, Slep-<br />
~anskiot pismovnik, Makedonskiot damaskin od XVI vek, Tikve{kiot<br />
zbornik od XVI-XVII vek, Treskave~kata kodika od XVII-XVIII vek i dr.<br />
Vo manastirskite }elii, vsu{nost, prodol`uvale da opstojuvaat i<br />
hagiografskite dela za srednovekovnite svetci, nastanati vo predosmanliskiot<br />
period.<br />
Sostaven del na makedonskata hristijanska kultura bila i narodnata<br />
epika. Taa se gradela niz site vekovi na osmanliskoto vladeewe<br />
koe ostavilo najdlaboki tragi kaj narodot. Me|u najpopularnite<br />
narodni junaci opeani vo narodnite epovi kako borci protiv Osmanliite<br />
se istaknuvaat: Marko Krale, Bolen Doj~in, Mom~il Vojvoda,<br />
potoa Sekula detence, Gruica detence i drugi. Kon ovie epski pesni<br />
podocna se pridodale i narodnite pesni za brojnite ajdutski i komitski<br />
voda~i. Vo usnata narodna proza, pak, posebno mesto zazel likot na<br />
Itar Pejo, koj proizlegol od sredinata na neobrazovanite selani i<br />
niz kogo se otslikani narodnata mudrost i snaodlivost.<br />
Vo pazuvite na makedonskite manastiri bile sozdadeni i prvite<br />
u~ili{ta vo koi se podgotvuvale sve{tenici, a vo XVII vek i osobeno<br />
vo XVIII vek se pristapilo i kon organizacija na gradski svetovni u~ili{ta<br />
vo blizina na crkvite. Takvi u~ili{ta bile otvoreni vo Veles,<br />
vo Skopje i vo Prilep. Vo 1783 godina vo Prilep se spomenuva u~ili{teto<br />
na daskalot Risto Dumbalovski, koe postoelo i vo 1823<br />
godina.<br />
Od vremeto na osmanliskoto vladeewe crkvite vo Makedonija se<br />
so skromni razmeri i naj~esto bile gradeni po selata. Tie bile ednostavni<br />
ednokorabni zgradi na pravoagolni osnovi. Naj~esto bile yidani<br />
so neobraboten ili poluobraboten kamen. Poretko bile gradeni so<br />
kamen i so tula, kako {to e crkvata Sv. \orgi vo selo Bawani, Skopsko<br />
(1549 g.). Vo periodot od XV do XVIII vek vo Makedonija bile izgradeni<br />
pove}e crkvi, najgolemiot del od niv vo selata ili vo sklop na<br />
izgradenite manastiri, kako {to se: Sv. Voznesenie vo s. Leskoec<br />
(1426 g.); Uspenie Bogorodi~ino, s. Velestovo, Ohridsko (1444 g.); Sv.<br />
Bogorodica Pre~ista vo s. Varo{, Prilepsko (1438 g.); Sv. Nikola vo<br />
s. Trnovo, Krivopalane~ko (1505 g.); Sv. Petar i Pavle vo s. Zrze, Prilepsko<br />
(1535 g.); Sv. Arhangel, s. Nepro{teno, Tetovsko (1569 g.); Sv.<br />
Nikola vo s. Oreovec, Ki~evsko (1602 g.); Sv. Jovan Bogoslov, s.<br />
160
Slep~e (1617 g.); crkvata na manastirot Sv. Jovan Bigorski (1713 g.) i<br />
dr. Dekoracijata kaj ovie crkvi bila dosta skromna i se sostoela od<br />
plitkoreljefni motivi na prepleti, geometriski {ari, stilizirani<br />
rastitelni motivi i `ivotni. Bile dekorirani i so freski, kako i so<br />
ikoni na drveni ikonostasi. Ikonopiscite mu ostanale verni na<br />
stariot na~in na izrazuvawe i naj~esto gi imitirale tvorbite od<br />
postariot predosmanliski period. Vo toj period makedonskiot `ivopis<br />
se razvival vo nekolku centri, od koi najzna~ajni bile: Ohridskoprespanskiot,<br />
manastirite Treskavec i Zrze vo Prilepsko, potoa<br />
Slep~enskiot, Lesnovskiot i dr. Kako graditeli po~esto se javuvale<br />
zdru`eni ktitori-selani, a poretko poedinci.<br />
Istovremeno vo Makedonija se razvivala i islamskata kultura<br />
donesena od osvojuva~ite. Nejzin centar bile makedonskite gradovi.<br />
Srednovekovniot hristijanski grad so za{titni yidovi postepeno<br />
is~eznal i nego go zamenile naselbi so orientalen izgled od otvoren<br />
tip. Vo niv se formirale odvoeni maala, za muslimanskoto i za hristijanskoto<br />
naselenie, so zbiena gradba. Se razvila i ~ar{ijata, kako<br />
rabotna i trgovska zona so grupirani du}ani i so raznovidni zanaeti.<br />
Osobeno vidlivi tragi ovaa kultura ostavila vo arhitekturata. Vo<br />
site pogolemi makedonski gradovi bile izgradeni brojni sakralni i<br />
verski objekti koi slu`ele za razli~ni celi. Xamiite, mezxidite,<br />
turbiwata, zaviite, bile izgradeni vo slava na Alah i na novata vera,<br />
a anovite, karvan-saraite, amamite, od mnogu poracionalni pri~ini.<br />
Tie sozdavale posebni ansambli, funkcionalno grupirani vo urbanoto<br />
jadro na gradovite. Najzna~ajni xamii izgradeni vo Makedonija se:<br />
Sultan Muratovata xamija (1436 g.). Isak-begovata, nare~ena Alaxaxamija<br />
(1438 g.), Isa-begovata (1475 g.), Mustafa-pa{inata (1492 g.) vo<br />
Skopje, Isak-begovata (1508 g.) i Jeni-xamijata (1558 g.) vo Bitola. Od<br />
profanata arhitektura po svojata impozantnost se izdvoile: Kapan<br />
an, Suli an (XV vek), Kur{umli an (XVII vek), Daut-pa{in amam (1484<br />
g.) i dr. Ovie objekti i denes svedo~at za izvonrednite arhitektonski<br />
re{enija i za nivnata zna~ajna uloga vo sekojdnevniot `ivot na muslimanite.<br />
Islamskata prosveta imala naglasen religiozen karakter. Edukacijata<br />
se izveduvala vo mektbite i medresite (osnovni i sredni muslimanski<br />
verski u~ili{ta). Vo Skopje, u{te vo XV vek, postoele dve<br />
medresi, od koi Ishak-begovata bila edna od najstarite i najpoznati<br />
medresi na Balkanot. Osven religioznite nauki, vo ovie u~ili{ta se<br />
izu~uvale i isto~nite jazici, islamskoto pravo, filozofijata, mate-<br />
161
matikata i drugi predmeti. Tekiwata na dervi{ite, isto taka, bile<br />
centri za religiozna edukacija i vospituvawe. U{te vo najraniot<br />
period, vo sostav na xamiite, medresite i tekiite, bile sozdadeni i<br />
orientalni biblioteki. Za najstara se smeta bibliotekata na Ishakbeg,<br />
osnovana 1445 godina, a najbogata bila bibliotekata pri medresata<br />
na Isa-beg vo Skopje. Kni`niot fond se sostoel glavno od knigi so<br />
religiozna sodr`ina.<br />
Blagodarenie na razvienata edukacija, vo gradovite se javile i<br />
prvite islamski kni`evni dejci i literati koi pi{uvale poezija i<br />
proza. Taka, samo od Skopje, se izdignale nekolku poznati literaturni<br />
dejci, kako {to bile: Atai Uskubi, Isak ^elebi, Vejsi Efendi i dr.<br />
Najgolema slava dostignal Isak ^elebi, koj bil i profesor vo medresite<br />
vo: Skopje, Bursa, Odrin, kako i vo najpoznatata Sahn medresa vo<br />
Istanbul. Toj napi{al i edno delo posveteno na Skopje. Me|u osmanliskite<br />
poeti od Bitola poznati se: Haveri, Zuhuri, ^elebi, Vahii,<br />
]atib Hasan, dodeka vo Tetovo se istaknale poetite Suxudi i Tului.<br />
Osven poeti, vo pove}eto gradovi vo Makedonija `iveele i rabotele<br />
kako profesori vo medresite ili kako kadii i drugi poznati u~eni<br />
li~nosti. Takov bil i Ahmed Isamudin Ta{}opruzade (1495–1554),<br />
koj se vbroil me|u prvite osmanliski enciklopedisti. Toj, 1529 godina,<br />
bil nazna~en za profesor vo medresata na Ishak-beg vo Skopje,<br />
kade pove}e godini rabotel i kako kadija.<br />
Evreite koi{to se naselile vo Makedonija, isto taka, razvile<br />
svoja kultura vo ramkite na osmanliskoto op{testvo. Tie osnovale<br />
svoi obrazovni institucii vo koi se izu~uvale teologijata, astronomijata,<br />
filozofijata i matematikata. Pri sinagogite rabotele osnovni<br />
u~ili{ta i u~ili{ta za povozrasni kade {to decata se opismenuvale<br />
i se ~ital Talmudot. Site tie imale i svoi biblioteki.<br />
Najva`niot duhoven centar na Evreite vo Makedonija bil Solun.<br />
Vo ovoj grad tvorel i Don Juda Benevista, eden od naju~enite i<br />
najbogati Evrei vo toa vreme. Toj sozdal golema biblioteka i ja osnoval<br />
Solunskata talmudska akademija, koja stanala kulturen centar na<br />
makedonskite Evrei. Vo Solun, 1555 godina, do{ol i Huan Rodrigez de<br />
Kastel de Branko, pro~uen lekar na papata Julij III i profesor po<br />
medicina vo Ferara i vo Ankona. Prisustvoto na Evreite dalo ogromen<br />
pridones na celokupnata kultura vo Makedonija. Spored osmanliskiot<br />
patopisec Haxi Kalfa, vo prvata polovina na XVII vek, vo<br />
Visokata evrejska {kola vo Solun predavale 200 nastavnici, a nastavata<br />
ja sledele pove}e od 1.000 lica.<br />
162
[to se odnesuva do na~inot na `iveewe, osobeni specifiki<br />
imal gradskiot `ivot. I pokraj vlijanieto na dominantnata, vo turska<br />
verzija, orientalna kultura, vo gradovite niknala edna specifi~na<br />
materijalna i duhovna kultura vo koja se izme{ale i me|usebno se povrzale<br />
zateknatata stara tradicija so kulturata i tradicijata na novodojdencite.<br />
Bez razlika na verskite i etni~kite razliki i strogite<br />
zakonski propisi vo pogled na oblekuvaweto, noseweto oru`je i sl.,<br />
pri {to sekoga{ privilegirani bile pripadnicite na gospodarskata<br />
vera, site sultanovi podanici, koristej}i gi uslovite {to im gi nudel<br />
gradskiot `ivot, vlijaele edni na drugi, sozdavaj}i na toj na~in edna<br />
sinkreti~ka civilizacija vo koja, so tekot na vremeto, se vklopile<br />
site etni~ki i verski grupi. Sepak, vo ramkite na taa sinkreti~ka<br />
kultura, i pokraj neprestanoto me{awe i sekojdnevnoto komunicirawe,<br />
gradskite `iteli gri`livo gi za~uvale svojata samobitnost i narodnost,<br />
svoite obi~ai i naviki i svojot jazik. Pripadnicite na raznite<br />
verski grupi, hristijanite, muslimanite i Evreite, `iveele vo<br />
razli~ni delovi od gradot i imale svoi duhovni voda~i. Sve{tenicite,<br />
imamite i rabinite go pretstavuvale svoeto stado pred oficijalnite<br />
vlasti. Poserioznoto zbli`uvawe na pripadnicite na ovie grupi,<br />
osven slu`beno, povlekuvalo osuda, pa duri i isklu~uvawe od zaednicata.<br />
Razli~nite etni~ki, odnosno verski grupi vo gradot, go ~uvale<br />
svojot jazik, zboruvaj}i go po domovite i vo me|usebnoto komunicirawe.<br />
I pokraj preovladuvaweto na osmanliskiot jazik, vo gradskite<br />
~ar{ii se slu{al govorot na site onie {to `iveele ili podolgo prestojuvale<br />
vo gradot. Site trgovci, doma{ni i stranski, prekupci na<br />
stoki, menuva~i na pari, pa duri i amalite, znaele po ne{to od jazikot<br />
na lu|eto so koi najmnogu sorabotuvale. Seto toa ovozmo`uvalo<br />
pot~inetite zaednici, pred s¢, hristijanskata i evrejskata, da ja<br />
za~uvaat svojata samobitnost i da ja razvivaat svojata materijalna i<br />
duhovna kultura.<br />
163
164
MAKEDONIJA VO XIX VEK<br />
1. Raspa|aweто na osmanliskiot feudalen sistem vo Makedоnija i<br />
ra|aweто na noviot sistem – kapitalizmot<br />
Procesot na raspa|aweto na osmanliskiot voeno-feudalen sistem,<br />
a zaedno so toa i opa|aweto na mo}ta na Osmanliskata Imperija,<br />
zapo~nati vo izminatiot period se preleale i vo devetnaesettiot vek.<br />
Iako ovie procesi se odvivale bavno, toa nezapirlivo vodelo kon definitivniot<br />
raspad na Imperijata. Zasilenite obidi preku reformirawe<br />
da se modernizira, a so toa i da se spasi ve}e ostarenata dr`ava,<br />
samo go odlo`uvale nejziniot kraj.<br />
Spahiskata struktura vo Osmanliskata Imperija bila ekonomski<br />
i politi~ki dominantna niz eden dolg period od nejzinata istorija.<br />
Zgolemuvaweto na nejzinata ekonomska i politi~ka mo} uslovilo<br />
vo nejzinite pove}eslojni redovi (vojska, dvorska birokratija i voop-<br />
{to onie vo mo}niot dr`aven aparat) da se pojavat tendencii za otcepuvawe<br />
i za osamostojuvawe od centralnata vlast. Mo}ni velikodostojnici,<br />
kako {to bile Ali-pa{a Janinski, tetovskite i skopskite<br />
pa{i, debarskite i nekoi drugi begovi, se proglasile za samostojni<br />
vladeteli i, stremej}i se kon brzo bogatewe, seele pusto{ niz Makedonija.<br />
Toa bilo vreme za koe eden sovremenik zapi{al deka skoro<br />
celata evropska Turcija pretstavuvala u`asna „gletka na bezredie,<br />
buntovi i varvarstvo. Razbojni~ki bandi-krxalii gi napa|aat<br />
gradovite i selata... i vr{at nevideni yverstva.“<br />
Vakvata seriozna krizna situacija sultanite se obidele da ja<br />
nadminat preku primenuvaweto na nekoi reformi i so upotrebata na<br />
sila. Prvo sultanot Selim III (1789–1807) re{il da ja ukine spahiskata<br />
struktura kako vojni~ka formacija, da gi likvidira jani~arskite korpusi<br />
i da vovede moderni voeni sili po primerot na zapadnite zemji.<br />
165
Negoviot naslednik Mehmed II, a po nego i Abdul Mexid, uspeale da gi<br />
rasturat jani~arite i nivnite pomo{ni institucii, a vo zna~itelna<br />
mera i drugite institucii na stariot poredok. So toa go otvorile<br />
patot za afirmacija na reformite {to }e bidat prifateni podocna.<br />
Taka, preku upotrebata na delumni socijalno-ekonomski i klasni promeni<br />
se o~ekuvalo da bidat podobreni voenata i ekonomskata sposobnost<br />
na Imperijata, kako i da zajaknat centralnata vlast i uprava.<br />
Promenata na starata spahiska struktura so nova vo Makedonija se<br />
odvivala glavno preku formiraweto na ~ifligarskiot sistem. Procesot<br />
na sozdavaweto na ~iflizite mo`e da se sledi u{te od {esnaesettiot<br />
vek, no ~ifligarstvoto kako sistem nadvladealo duri vo devetnaesettiot<br />
vek. Za da se ostvari toa mnogu pomognalo definitivnoto<br />
ukinuvawe na spahistvoto (1864 g.).<br />
Pobedata na ~ifligarskiot sistem zna~ela re~isi celosno eksproprirawe<br />
na selanite i u{te pogolemo nivno podlo`uvawe na eksploatacija<br />
i osiroma{uvawe. Najbrojniot raboten selanski sloj bile<br />
napoli~arite, optovareni so golemi dava~ki i danoci kon ~ifliksajbiite<br />
i dr`avata. Polo`bata na vtorite po broj selani – ~ifligari<br />
(momocite) bila u{te pote{ka. Nitu polo`bata na slobodnite selani,<br />
koi `iveele na sopstvena zemja, ne bila zna~ajno podobra.<br />
Sprovedenite reformi imale pridones vo formiraweto na noviot<br />
ekonomski poredok, koj se temelel vrz stokovopari~niot na~in<br />
na proizvodstvo, {to vodelo do sozdavawe na moderna kapitalisti~ka<br />
klasa i do novo kapitalisti~ko op{testvo vo Imperijata.<br />
Re~isi site promeni {to se odvivale vo dr`avata imale za rezultat<br />
vlo{uvawe na polo`bata na selanite. Selskoto naselenie bilo<br />
prinudeno da gi napu{ti ve~nite ogni{ta i svojot spas da go pobara vo<br />
gradovite, koi obezbeduvale pogolema sigurnost i nudele podobra<br />
`ivotna egzistencija. Toa pridonelo makedonskite gradovi, naseleni<br />
prete`no so tursko naselenie, da se zgolemuvaat i postepeno da se<br />
preobrazuvaat glavno vo makedonski hristijanski naselbi. Migracijata<br />
selo-grad, suzbivaweto na anarhijata i proklamiraweto na novite<br />
reformi {to bile naso~eni kon likvidiraweto na timarsko-spahiskiot<br />
sistem, kako i donesuvaweto na \ulhanskiot hati{erif (1839 g.),<br />
koj predviduval polna ramnopravnost na site gra|ani pred zakonite,<br />
bez razlika na nivnata vera i narodnost, celosnata garancija na `ivotot<br />
i imotot na site podanici na sultanot, go pottiknuvale brziot<br />
razvitok na gradskoto stopanstvo i pozitivno se odrazile vrz celokupniot<br />
razvitok na dr`avata. Vo fevruari 1856 godina, po poznatata<br />
166
Krimska vojna, bil proglasen i Hati-humajunot, akt koj u{te pove}e gi<br />
izedna~uval vo pravata i dol`nostite site `iteli na Imperijata i<br />
koj gi proklamiral najgolemite mo`ni slobodi. Od voveduvaweto na<br />
ovie promeni se o~ekuvalo osmanliskata dr`ava da se preobrazi vo<br />
moderna dr`ava od zapaden tip.<br />
Novonastanatite odnosi go isforsirale izvozno orientiranoto<br />
proizvodstvo pri {to osobeno mesto zazemalo ko`arstvoto, a zaedno<br />
so toa i izvoznata trgovija. Niz makedonskite gradovi se pojavile<br />
pazarni denovi, a vo oddelni gradovi (Prilep, Ser, Nevrokop i dr.) se<br />
organizirale i pana|uri.<br />
Zaedno so stopanskiot razvitok na zemjata se ra|ala i se sozdavala<br />
novata bur`oaska klasa, koja vo Makedonija bila raznovidna.<br />
Sepak, i pri novite op{testveno-ekonomski odnosi {to se sozdavale<br />
i se odvivale, rasporedot na silite, nivnata mo} i nivnoto<br />
vlijanie te{ko se menuvale. Politi~kata vlast vo Makedonija ostanuvala<br />
i natamu isklu~ivo vo racete na muslimanite, a religiozno-prosvetnata<br />
vo racete na Vselenskata (gr~ka) patrijar{ija. Poradi toa<br />
makedonskiot element mo{ne te{ko se probival i vo stopanskiot i vo<br />
op{testveniot `ivot, iako po svojot broj bil dominanten vo zemjata.<br />
Nekoi va`ni op{testveni prava {to mu pripa|ale po silata na {erijatskoto<br />
ureduvawe na dr`avata, a sega sankcionirani i pro{ireni so<br />
sultanovite reformi, makedonskoto gra|anstvo moralo da gi steknuva<br />
niz uporna borba.<br />
2. Borbite za narodna crkva i prosveta<br />
Formiraweto, odnosno odvojuvaweto na op{tinite kako osnovni<br />
samoupravni institucii vo turskoto op{testvo od sistemot na patrijarhiskata<br />
struktura, otvoraweto u~ili{ta na naroden jazik, voveduvaweto<br />
na crkovnoslovenskiot jazik vo crkvite namesto gr~kiot, izdavaweto<br />
u~ebnici na makedonskoto „nare~ie“ i sl. ja pretstavuvaat<br />
osnovnata sodr`ina na t.n. crkovni borbi na makedonskoto gra|anstvo<br />
za narodnosno diferencirawe (emancipirawa) od grcizmot, kako<br />
po~eten probiv na idejata na makedonskiot element kako posebna<br />
narodnosna edinka vo slovenskiot svet.<br />
Vo stopanskiot `ivot na Makedonija, osobeno vo trgovijata, dominirale<br />
gr~kiot, vla{kiot i evrejskiot element. Gr~kiot i vla{kiot<br />
element bile tesno povrzani so crkvata, pa taka dominirale i vo<br />
167
op{testveniot `ivot, koj bil rakovoden i naso~uvan od Gr~kata crkva<br />
i imal gr~ka sodr`ina. Prosvetata, kakva-takva, imala glavno gr~ki<br />
karakter. Taa, vo prvo vreme, se razvivala vo golema mera stihijno, no<br />
vo prvata polovina na XIX vek, po osloboduvaweto na Grcija, zapo~nala<br />
da dobiva organiziran karakter. Vo januari 1844 godina, vo Gr~kiot<br />
parlament bila proklamirana poznatata dr`avna politika za sozdavawe<br />
„Golema Grcija“ (t.n. „megali ideja“). Za postignuvaweto na taa cel,<br />
Atina i Fener gi vpregnale site svoi sili, a nivniot materijalen izvor<br />
bil gr~kiot kapital vo Turcija i vo Grcija, pred s¢ krupniot.<br />
Makedonskoto gra|anstvo, so samata svoja pojava, zainteresirano<br />
za steknuvawe svoi ekonomski i op{testveni pozicii vo zemjata, moralo<br />
da povede borba i da go istisne od steknatite privilegii, pred s#<br />
vo ~ar{ijata, gr~ko-vla{kiot element. Toa mo`elo da go napravi preku<br />
direktna konfrontacija so Gr~kata crkva, pod ~ija kapa, soglasno<br />
privilegiite {to gi imala dobieno od sultanot, se nao|al ne samo<br />
op{testveniot tuku vo zna~itelna mera i ekonomskiot `ivot na pravoslavnoto<br />
naselenie so razli~no etni~ko poteklo. Taa, u{te pred<br />
sozdavaweto na gr~kata dr`ava, preku specijalna direktiva pobarala<br />
od svoite pot~ineti institucii da gi {irat gr~kata pismenost i prosveta<br />
me|u site pravoslavni narodi na osmanliskiot Balkan. A toa zna-<br />
~elo, preku sistemska rabota, grcizirawe pred s¢ na makedonskoto<br />
pravoslavno naselenie kako dominanten element vo Makedonija.<br />
Prvi {to £ se sprotivstavile na elinizatorskata politika na<br />
Vselenskata patrijar{ija bile Dimitar Miladinov, Grigor Prli~ev,<br />
Jordan Haxi Konstantinov-Xinot i dr.<br />
Zapo~natiot otpor protiv velikogr~kata politika na Patrijar-<br />
{ijata postepeno prerasnal vo dvi`ewe na golem del od makedonskiot<br />
narod, ~ija osnovna cel be{e izvojuvawe na sopstvena crkva, prosveta,<br />
kultura. Vo osmanliskata teokratska dr`ava, kade {to posle dr`avata<br />
crkvata imala re{ava~ka uloga vo re~isi site sektori od op{testveniot<br />
`ivot, sopstven kulturno-prosveten `ivot mo`ele da realiziraat<br />
samo onie hristijanski narodi {to imale svoja crkva priznata<br />
od sultanot. Takva crkva be{e Vselenskata patrijar{ija, koja vo devetnaesettiot<br />
vek se be{e pretvorila vo gr~ka nacionalisti~ka institucija.<br />
Osnovnoto barawe na makedonskoto antipatrijar{isko dvi-<br />
`ewe be{e obnovata na Ohridskata arhiepiskopija, ukinata vo 1767<br />
godina. Bidej}i takvoto barawe nemalo izgledi da bide prifateno,<br />
gra|anite na Kuku{ vo tekot na 1859 godina gi prekinale odnosite so<br />
Patrijar{ijata i go priznale za svoj verski glavatar rimskiot papa,<br />
168
sozdavaj}i unija so Katoli~kata crkva. So toa go steknale pravoto da<br />
go upotrebuvaat maj~iniot jazik vo crkvata i u~ili{tata bez da bidat<br />
promeneti pravoslavnite dogmi vo bogoslu`bata. I Kuku{kata unija<br />
i t.n. Vtora unija (1873–1874), koja ima{e po{iroki dimenzii, iako<br />
bea religiozni institucii, vo svojata su{tina imale nacionalnopoliti~ka<br />
sodr`ina.<br />
Crkovnite borbi, koi istovremeno se vodele i vo Bugarija, zavr-<br />
{ija so proklamiraweto na sultanoviot ferman (28 fevruari 1870 g.)<br />
za formirawe nova crkva – Bugarska egzarhija. Vo administrativnite<br />
granici na Egzarhijata, pokraj bugarskite eparhii, bila priklu~ena i<br />
edna makedonska – Vele{kata eparhija. ^lenot 10 od fermanot predviduval,<br />
preku dvotretinsko izjasnuvawe na vernicite, da mo`at i<br />
drugi eparhii da se priklu~uvaat kon novata crkva. Toa, malku<br />
podocna, se slu~ilo i so Skopskata i so Ohridskata eparhija.<br />
Vo tekot na crkovnite borbi vo Makedonija nemalo dovolno sili,<br />
no ne bile sozdadeni ni me|unarodni uslovi, crkovnoto pra{awe<br />
da se re{i preku obnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija. Makedonskite<br />
op{tini {to se otcepile od Patrijar{ijata i novoformiranite<br />
morale da izbiraat me|u dvete crkvi. Za{to, za da se steknat so<br />
legalen status pred vlasta, tie bile dol`ni da se smestat vo ramkite<br />
na nekoja od crkvite {to bile priznati od dr`avata. Taka, eden dobar<br />
del od makedonskiot narod ostanal pod Patrijar{ijata, a drug zna~aen<br />
del £ se priklu~il na Egzarhijata. Soglasno so zakonite vo Imperijata,<br />
koi verata ja izedna~uvale so narodnosta, pokraj grafata „Rum milet“<br />
(gr~ki narod), za onie {to ja priznavale Egzarhijata vo opredelenata<br />
dr`avna dokumentacija se otvorila i grafata „Bugar milet“.<br />
Taka, pripadnici na eden ist narod, duri i pripadnici na edno isto<br />
semejstvo, vo zavisnost od toa koja crkva ja priznavale, }e bidat Grci<br />
ili Bugari, a podocna i Srbi.<br />
Crkovnoto pra{awe, zna~i, se re{ilo vo interes na bugarskata<br />
nacionalna ideja. Edna od osnovnite zada~i na Bugarskata egzarhija<br />
bila da go {iri bugarskoto nacionalno i politi~ko vlijanie vo Makedonija.<br />
Preku otvoraweto brojni u~ili{ta i crkvi i preku nalo`uvaweto<br />
na bugarskiot literaturen jazik vo u~ili{tata i vo administracijata,<br />
preku voveduvaweto novi, tipi~no bugarski obredi, obi-<br />
~ai, praznici i sl., od onie {to ja prifatile Egzarhijata vo Makedonija<br />
trebalo da se sozdadat nacionalno svesni Bugari, koi trebalo da<br />
poslu`at kako argument za tretirawe na Makedonija kako bugarska<br />
169
zemja. Tokmu taka kako {to toa go pravela Gr~kata crkva so svoite<br />
silogosi, a potoa i Srpskata.<br />
Do pojavata na organiziranite propagandi vo po~etokot na vtorata<br />
polovina na devetnaesettiot vek, vo Makedonija se zabele`uvaat<br />
streme`i i obidi za razvitok na prosvetata i kulturata me|u hristijanskoto<br />
naselenie, koe vo golemo mnozinstvo bilo makedonsko. Prvite<br />
otvoreni u~ili{ta bile gr~ki. Tie vo prvite decenii od XIX vek se<br />
u{te se razvivale stihijno i imale slabo izgraden kadar. Vo Bitola,<br />
na primer, vo 1809 i vo 1818 godina se spomenuvaat samo po edno gr~ko<br />
u~ili{te so po eden u~itel, mo{ne malku lu|e me|u Makedoncite i<br />
Vlasite (Grci nemalo) znaele gr~ki jazik i pismo. Po osloboduvaweto<br />
na Grcija se gradela politika za ekspanzija i {irewe na gr~koto<br />
vlijanie nadvor od granicite na Gr~koto Kralstvo. Pokraj Patrijar{ijata,<br />
sega vo gr~kata propagandna akcija se vklu~ila i novosozdadenata<br />
gr~ka dr`ava so svojot materijalen, politi~ki i moralen<br />
kapital. Od „tu|ojazi~noto“ pravoslavno naselenie (pravoslavni Makedonci,<br />
Vlasi, Albanci) so site sredstva trebalo da se sozdavaat<br />
Grci. Nasprema celokupnoto naselenie na Makedonija gr~koto odvaj<br />
iznesuvalo 8–10%.<br />
Do sredinata na devetnaesettiot vek, najrasprostraneti i re~isi<br />
edinstveni centri na makedonskata pismenost bile kelijnite u~ili{ta.<br />
No, religioznoto obrazovanie {to go davale ovie u~ili{ta ne<br />
odgovaralo na novoto vreme. Novite potrebi ja predizvikale pojavata<br />
na novite, t.n. svetovni u~ili{ta. Nekoi makedonski gradovi za funkcioniraweto<br />
na novite u~ili{ta zapo~nale da anga`iraat u~iteli od<br />
Srbija i od Bugarija, no i doma{ni, koi svoeto obrazovanie go steknale<br />
nadvor, osobeno vo Rusija. Prvite svetovni u~ili{ta bile otvoreni<br />
vo Veles, vo Skopje, vo Prilep i vo [tip.<br />
Stranskite u~iteli vo nastavata upotrebuvale svoi u~ebnici –<br />
srpski, odnosno bugarski. Me|utoa, brzo se pojavile i u~ebnici na makedonski<br />
jazik, od makedonski avtori. Najpoznati makedonski u~ebnikari<br />
bile: Partenij Zografski, Kuzman [apkarev, Dimitar Miladinov,<br />
\or|i Pulevski i dr. Pojavata na makedonskite u~ebnici bila<br />
presretnata so silen otpor od strana na bugarskata propaganda, ~ii<br />
rakovodni centri bile Carigradskoto ~itali{te i Makedonsko-bugarskata<br />
dru`ina vo Carigrad. So cel da gi istisnat makedonskite<br />
u~ebnici od upotreba, nositelite na bugarskata propaganda svoite<br />
u~ebnici ~estopati gi delele besplatno. No, i pokraj toa, makedonski-<br />
170
te gra|ani vo golem broj gi pretpo~itale doma{nite u~ebnici kako<br />
porazbirlivi za decata, iako morale da gi pla}aat.<br />
Naporedno so razvitokot na makedonskoto narodno prosvetno delo,<br />
se pojavile i se razvivale literaturata i umetnosta. Interesot na<br />
tvorcite najmnogu bil naso~en kon sobirawe i objavuvawe na narodnoto<br />
etni~ko nasledstvo. Najplodna i uspe{na aktivnost na ova pole<br />
projavile glavno istite li~nosti {to se zanimavale i so u~ebnikarstvo.<br />
Sepak, od site niv, treba da se izdvojat Dimitar i Konstantin<br />
Miladinovi, Marko Cepenkov, Grigor Prli~ev i nekoi drugi, ~ii<br />
imiwa se posebno vtisnati vo memorijata na makedonskiot ~ovek poradi<br />
postignatite rezultati – Konstantin Miladinov so objavuvaweto<br />
na Zbornikot na makedonski narodni pesni, Grigor Prli~ev<br />
so celokupnata dejnost {to ja razvil po dobivaweto na visokata<br />
nagrada od Atinskiot univerzitet (kade {to studiral) za poemata „O<br />
Armatolos“, a Cepenkov so sobiraweto i za~uvuvaweto od zaborav na<br />
ogromen del od nasledenata narodna raska`uva~ka tradicija.<br />
Poznato e deka procesot na odvojuvaweto na makedonskoto naselenie<br />
od op{tata hristijanska pravoslavna masa, t.e. od elinizmot, zapo~nal<br />
so slovenskoto ime. Makedonskite buditeli svojata borba protiv<br />
fanariotskata prosvetno-kulturna dominacija ja povele kako<br />
Sloveni. Site prerodbenici se gordeele so svoeto slovensko poteklo.<br />
I narodnite u~ili{ta i narodniot jazik ~estopati ja nosela oznakata<br />
slovenski.<br />
Poznato e, isto taka, deka bra}ata Miladinovi i nekoi drugi<br />
nivni sovremenici se samonarekuvale „Slovenobugari“ ili „Bugari“.<br />
Nepristrasnata nau~na misla, me|utoa, doka`uva deka vo toa vreme<br />
terminot „Bugarin“ ne ozna~uval svest na narodnosna pripadnost.<br />
„Toga{ ni na koj i da e na um ne mu pa|a{e, ni na Miladinov,<br />
narodniot bugarski progres, nitu be{e vozmo`no da se pomisli na<br />
ne{to sli~no vo ovie vremiwa i mesta...“, pi{uva [apkarev.<br />
Bugarskiot publicist Atanas [opov tvrdi deka „vo Makedonija<br />
nemalo narodna probuda s¢ do Rusko-turskata vojna (1877–1878) godina...<br />
Kaj makedonskite Bugari re~isi otsustvuva{e narodnosnoto<br />
samosoznanie a verata igra{e va`na uloga, koja be{e vo isto vreme i<br />
narodnost za Makedoncite“, tvrdi [opov.<br />
Pri edno takvo vreme, koga hristijanskata solidarnost, a potoa<br />
i slovenskata solidarnost, vo golema mera, bile osnovnite alki {to<br />
go povrzuvale na{iot narod so drugite slovenski narodi na Balkanot<br />
i po{iroko, bil izdaden Zbornikot na bra}ata Miladinovi vo Zagreb<br />
171
(1861 g.) so naslov „B’lgarski narodni pesni“. Pred toa Miladinovi<br />
pi{uvaa deka imaat makedonski pesni za objavuvawe: „...i jas imam<br />
mnogu makedonski pesni, koi sakam da gi izdadam malku podocna...“,<br />
stoi vo edno pismo od K. Miladinov od 8 januari 1859 godina.<br />
Pred vleguvaweto vo pe~at na Zbornikot, K. Miladinov go zamolil<br />
svojot kolega od studiite vo Moskva, bugarskiot folklorist<br />
Vasil ^olakov, da mu dade 100 bugarski pesni so {to bi mo`el, kako<br />
{to samiot ^olakov pi{uva, „da $ dade na svojata zbirka ime ’B’lgarski<br />
narodni pesni‘“. Neli e toa dokaz deka K. Miladinov pravel razlika<br />
me|u makedonskite i bugarskite narodni pesni? Negovoto insistirawe<br />
vo zbirkata da ima opredelen broj bugarski pesni kako uslov<br />
taa da go dobie naslovot „bugarski“ e fakt {to go potvrduva poznatoto<br />
mislewe deka dosta makedonski intelektualci se „~uvale“ od imenuvaweto<br />
„makedonski“ bidej}i gr~kata propaganda uspeala, preku<br />
falsifikati i so pomo{ na nekoi „elinofili“, toa imenuvawe da go<br />
nametne kako gr~ko, za razlika, na pr., od bugarskoto, koe se smetalo<br />
za slovensko, iako mnozina Makedonci, poradi etnonimot Tatari,<br />
koga stanuvalo zbor za Bugarite, nim im go osporuvale slovenskoto<br />
poteklo.<br />
Sozdavaweto na Egzarhijata ja zateknala Makedonija vo zna~itelna<br />
mera so razviena sopstvena prosveta i kultura, vo zna~itelna<br />
mera oslobodena od gr~koto crkovno i kulturno vlijanie i vo zna~itelna<br />
mera vo sudir so bugarskata propaganda, koja uporno nastojuvala<br />
da go nametne svoeto, pred s¢, nacionalno vlijanie vo op{testveniot<br />
`ivot na Makedonija. Dosta intenzivnoto objavuvawe u~ebnici na<br />
makedonskoto „nare~je“ i nivnata upotreba vo makedonskite u~ili{ta<br />
pretstavuvale najo~eviden izraz i svedo{tvo za avtohtonata makedonska<br />
narodnosna pojava, koja se samodoka`uvala so upotrebata na svojot<br />
jazik vo u~ili{tata i so razvivaweto na svoi samoupravni organi vo<br />
op{testveniot `ivot. Prvite udari na Egzarhijata, po nejzinata pojava<br />
na politi~kata i religioznata scena, bile naso~eni tokmu kon pot-<br />
~inuvaweto i vklu~uvaweto vo svojata nacionalnopropagandna {ema<br />
na site zateknati institucii {to razvivaa dejnost koja ne se sovpa|ala<br />
so nejzinata programa za sozdavawe svesni Bugari vo Makedonija.<br />
Iako vo toa postignala uspesi, sepak se javil otpor protiv takvata egzarhiska<br />
politika, koja dosta brzo }e se prelee vo op{tiot osloboditelen<br />
napor nare~en Makedonska revolucionerna organizacija.<br />
172
3. Osloboditelnite borbi vo vtorata polovina na XIX vek<br />
Obidite na Osmanliskata vlada preku reformi da gi namali<br />
protivre~nostite me|u vladea~kata klasa i ugnetuvanite i obespraveni<br />
narodi na Balkanskiot Poluostrov ne gi dale o~ekuvanite<br />
rezultati. Protivre~nostite rastele i prerasnale vo vostanija na pokorenite<br />
narodi protiv osmanliskata vlast. Prviot oru`en signal<br />
bil daden vo Bosna i Hercegovina, letoto 1875 godina, so {to,<br />
vsu{nost, bila otvorena golemata isto~na kriza, koja zavr{ila so<br />
krupni promeni na Balkanskiot Poluostrov i po{iroko.<br />
Ognot brzo se pro{iril re~isi niz celiot poluostrov – vo Makedonija,<br />
Bugarija, Srbija. Vo Makedonija zapo~nale da se formiraat<br />
tajni komiteti i da se vr{at podgotovki za borba. Na 29 maj 1876<br />
godina se krenalo Razlove~koto vostanie pod vodstvoto na Dimitar<br />
Pop Georgiev i selskiot pop Stojan. Po prvite vostani~ki uspesi<br />
askerot uspeal da go zadu{i otporot. Pred toa, vo po~etokot na maj, vo<br />
Makedonija se slu~il eden nastan {to imal silen odglas vo Evropa.<br />
Masakriraweto na francuskiot i germanskiot konzul @il Mulen<br />
i Henri Abot od tolpa fanatizirani muslimani pri obidot dvajcata<br />
evropski pretstavnici da pomognat vo osloboduvaweto na mladata<br />
devojka Stefana od Bogdanci, donesena vo Solun so cel da bide „potur~ena“<br />
i oma`ena za eden solunski beg, predizvikalo ogromna v~udonevidenost<br />
vo cela Makedonija i neveruvawe vo Evropa. Mirot vo<br />
Solun bil obezbeden so pomo{ na pristignatite osmanliski i evropski<br />
voeni brodovi i 5.000 mornari. Revolucionerniot vrie` i osobeno<br />
tragi~nite solunski nastani pridonesle Makedonija da dobie<br />
status na seriozno krizno podra~je {to go zagrozuva mirot vo regionot.<br />
Svojata kulminacija kriznata situacija ja dostignala po pristignuvawe<br />
na vestite za Bugarskoto vostanie (20 april / 2 maj 1876 g.)<br />
i `estinata so koja toa bilo zadu{eno. Mo`nosta od voena intervencija<br />
na Evropa stanuvala ve}e realnost, za {to stanuvale svesni i vladea~kite<br />
krugovi vo Carigrad. Kako vinovnik za vakvata situacija<br />
bil proglasen sultanot. Muslimanskite ekstremisti, zad koi<br />
zastanale i mladoturcite predvodeni od Mithad-pa{a, go detronirale<br />
Abdul Azis i na prestolot go dovele Murat V. Tri meseci po ovaa<br />
promena bil otstranet i Murat V, a na prestolot bil doveden Abdul<br />
Hamid II (1876–1909), pod ~ie vladeewe Imperijata go zaokru`ila<br />
procesot na raspa|awe i najposle se raspadnala.<br />
173
Promenite vo Carigrad nemale nikakvo vlijanie vrz podobruvaweto<br />
na situacijata na Balkanot. Naprotiv, na predlog na Britanskata<br />
vlada bila odr`ana poznatata Carigradska konferencija na golemite<br />
sili na koja bile podgotveni dosta radikalni reformi, ~ija primena<br />
zna~itelno bi ja podobrila situacijata vo kriti~nite oblasti,<br />
so {to bi se izbegnale pogolemi konflikti. Konferencijata, vo prisustvo<br />
na pretstavnici na Osmaliskata Imperija, zapo~nala na 23 dekemvri<br />
1876 godina. Istiot den javno bilo oglaseno deka vo Imperijata<br />
vo sila se voveduva ustav so koj dr`avata od apsolutisti~ka stanuva<br />
ustavna monarhija. So toa, vsu{nost, se davalo na znaewe deka predlo-<br />
`enite reformi od golemite sili bile nepotrebni, bidej}i }e se<br />
reformirala celata dr`ava vo soglasnost so „podareniot“ ustav od<br />
sultanot. I pokraj toa, raspravata okolu predlo`enite reformi prodol`ila<br />
do 20 januari 1877 godina, koga se zaklu~ilo deka Konferencijata<br />
ja zavr{ila rabotata bez postignuvawe rezultati. Drugi sredstva<br />
za mirno re{avawe na krizata nemalo. Ostanalo toa da go stori<br />
vojnata.<br />
Na 24 april 1877 godina Rusija £ objavila vojna na Osmanliskata<br />
Imperija. Vo vojnata protiv Imperijata u~estvuvale i Srbija i Crna<br />
Gora. U~estvo zele i golem broj dobrovolci, me|u koi zna~aen broj i<br />
od Makedonija. Po `estokite borbi so naizmeni~en uspeh i golemi<br />
`rtvi od dvete strani, osmanliskata armija bila porazena. Vojnata<br />
zavr{ila so Odrinskoto primirje od 31 januari 1878 godina i so Sanstefanskiot<br />
mir od 3 mart istata godina. So ovoj mir, pokraj drugoto,<br />
bila sozdadena avtonomna bugarska dr`ava, vo ~ii granici vleguvale<br />
u{te i Vrawskiot okrug, Kor~a i cela Makedonija. So ovie granici<br />
na sozdadenata dr`ava, osven Rusija i Bugarija, nikoj drug ne bil zadovolen.<br />
Pod pritisok na golemite sili bil odr`an Berlinskiot kongres<br />
(13 juni – 13 juli 1878 g.) na koj vo zna~itelna mera bil revidiran<br />
Sanstefanskiot miroven dogovor. Bugarija bila podelena na dva dela:<br />
na teritorijata od Dunav do Stara Planina bilo sozdadeno avtonomnoto<br />
Kne`evstvo Bugarija, a od ju`na Bugarija – avtonomnata oblast<br />
Isto~na Rumelija. Makedonija ostanala pod vlasta na sultanot. Srbija,<br />
Crna Gora i Romanija bile proglaseni za nezavisni, za Bosna i<br />
Hercegovina bilo re{eno da bide okupirana od Avstro-Ungarija. Na<br />
Grcija £ bile otstapeni Tesalija i Epir, a Velika Britanija go dobila<br />
ostrovot Kipar. ^lenot 23, vo koj se predviduvalo da se sprovedat<br />
reformi, se odnesuval i na Makedonija, no toj nikoga{ ne bil realiziran.<br />
174
Deceniite po Berlinskiot kongres pretstavuvale nova faza vo<br />
razvitokot na Makedonija i na makedonskiot narod. Op{tata polo`ba<br />
na hristijanskoto naselenie bila vlo{ena poradi opa|aweto na stopanstvoto<br />
i zgolemuvaweto na eksploatacijata od sopstvenicite na<br />
sredstvata za proizvodstvo i od dr`avata ~ii potrebi, osobeno za smestuvaweto<br />
na deseticite iljadi maxiri {to se preselile vo Makedonija,<br />
begaj}i od teritoriite {to Turcija gi izgubila vo vojnite i so<br />
re{enijata na Berlinskiot kongres, kako i za izdr`uvaweto na brojnata<br />
armija i brojniot birokratski aparat. Se pojavilo golemo nezadovolstvo<br />
me|u makedonskiot narod, a kako posledica na toa nezadovolstvo<br />
zapo~nalo negovoto revolucionizirawe i organizirawe, t.e.<br />
prerasnuvawe na dotoga{ glavno spontaniot otpor vo organizirana<br />
osloboditelna borba.<br />
Prviot poseriozen oru`enoosloboditelen obid bil Kresnenskoto<br />
vostanie. Inicijativata za oru`eni akcii vo Makedonija se<br />
rodila vo Bugarija. Spored inicijatorite, tie akcii trebalo da<br />
pretstavuvaat otpor na naselenieto protiv nepovolnite re{enija za<br />
Bugarija, doneseni na Berlinskiot kongres. Za taa cel bile sozdadeni<br />
t.n. blagotvoritelni komiteti „Edinstvo“, koi bile predvodeni od<br />
Sofiskiot i Xumajskiot komitet. Planot bil vostanieto da zapo~ne<br />
so ufrluvawe ~eti od Bugarija vo Makedonija, koi bi povlekle vo<br />
borba del od mesnoto naselenie. Prvite dve ~eti na ~elo so koza~kiot<br />
kapetan Kalmikov i Poljakot L. Vojtkevi~, pri obidot da vlezat vo<br />
Makedonija (kraj na septemvri 1878 g.), bile razbieni od askerot.<br />
Stanalo jasno deka odnadvor ne mo`elo da se predizvika bunt.<br />
Nabrzo potoa na scenata nastapile mesnite, doma{nite revolucionerni<br />
sili. Vo kresnenskata klisura se sobrale pove}e ~eti koi, pod vodstvoto<br />
na vojvodata Stojan Karastoilov, na 5 oktomvri (17 oktomvri)<br />
1878 g. go napadnale lokalniot asker i go zarobile. So toa bil ozna~en<br />
po~etokot na Kresnenskoto vostanie. Gornoxumajskiot komitet vedna{<br />
po ovoj uspeh go dobil od D. Berovski slednovo pismo: „Nie makedonskite<br />
vostanici go sledime na{eto delo. Ve~erva vodevme bitka 18<br />
~asa so dva buluka regularna turska vojska. Od na{a strana e ubien<br />
eden i trojca se raneti, a od Turcite – 9 ubieni, 11 raneti i zarobeni<br />
119 vojnici i 2 oficeri...“<br />
Po uspehot kaj Kresna bile oslobodeni pove}e sela i se sozdala<br />
slobodna teritorija. Tuka bilo formirano i prvoto vostani~ko rakovodno<br />
telo – „[tab na vostanicite makedonski“, na ~elo so D. Pop<br />
Georgiev-Berovski, so St. Karastoilov kako prv vojvoda, a Kalmikov,<br />
175
koj u~estvuval vo borbite so svoj odred, bil nare~en ataman na vostanicite.<br />
Kresnenskoto vostanie e prvata seriozna i pomasovna makedonska<br />
nacionalnorevolucionerna osloboditelna i dr`avotvorna projava<br />
vo devetnaesettiot vek. Vo vrska so celite na vostanieto negovoto<br />
rakovodstvo do{lo vo ostar sudir so onie {to dirigirale od Sofija.<br />
„[tabot na vostanicite makedonski“ smetal deka celta na vostanieto<br />
bi trebalo da bide osloboduvaweto na Makedonija, a Sofiskiot komitet<br />
insistiral da se krene vreva so oru`je kako protest protiv re{enieto<br />
vo Berlin Makedonija da bide „otkinata“ od sanstefanska Bugarija.<br />
Vo osnova poradi tie pri~ini nastanal sudir me|u rakovodstvoto<br />
na Makedonskoto vostanie (vnatre{nite) i tie {to sakale da gi naso~uvaat<br />
i rakovodat akciite od Bugarija (nadvore{nite). Komitetskite<br />
faktori vo Bugarija, me|u koi va`na li~nost bil poznatiot mitropolit<br />
Natanail, re{ile da go prezemat vodstvoto nad vostanieto<br />
preku razni intrigi i ubistva. Berovski bil uapsen a vojvodata Stojan<br />
podlo ubien, bilo formirano i novo rakovodstvo, no razdorot {to<br />
bil predizvikan vo vostani~kata sredina i neprijatelskiot odnos na<br />
komitetite vo Bugarija sprema osloboditelniot karakter na dvi`eweto,<br />
kako i nekoi drugi seriozni pri~ini, pridonesle vostanieto do<br />
april-maj 1879 godina da bide zadu{eno.<br />
Kresnenskoto vostanie, i po svoite glavni i direktni nositeli<br />
{to se borele i po celite {to sakale neposredno da gi postignat,<br />
bilo makedonsko vostanie. Toa se gleda, pokraj drugoto, i od dokumentite<br />
{to gi donelo rakovodstvoto (Makedonski vostani~ki komitet)<br />
vo vrska so ureduvaweto na oslobodenata teritorija. Se raboti za<br />
Pravilata koi sodr`ele 211 ~lena i koi gi opfatile site pra{awa<br />
{to trebalo da gi re{i vostanieto: dr`avotvorni, nacionalni,<br />
op{testveni, voeni, ekonomski, politi~ki – kompletno s¢ {to nametnuval<br />
`ivotot vo edna slobodna, organizirana dr`ava. „Nie vostanavme<br />
kako pobornici na slobodata, so na{ata krv {to ja prolevame... nie<br />
£ slu`ime kako makedonska vojska na Aleksandar Makedonski na slobodata<br />
so devizata: Sloboda ili smrt!“, stoi me|u drugoto vo kratkiot<br />
voved na Pravilata.<br />
No, i po zadu{uvaweto na Kresnenskoto vostanie, borbite ne<br />
prestanale. Vo jugozapadna Makedonija, vo regionot na Ki~evo i Prilep,<br />
do onoj me|u Bitola i Ohrid, bil napraven obid za organizirawe<br />
i vooru`uvawe za da im se dade otpor na golemite svoevolija na<br />
176
vlastite i na terorot sproveduvan od razni ka~a~ki bandi. Ovaa revolucionerna<br />
zagovorni~ka mre`a traela od krajot na 1878 pa s¢ do proletta<br />
1881 godina, koga bila otkriena i `estoko uni{tena od vlastite.<br />
Na krajot se odr`alo golemo sudewe na koe od 700-nata zatvoreni<br />
lica samo nekolkumina bile osudeni a drugite oslobodeni.<br />
Vo me|uvreme, se pojavilo seriozno vooru`eno dvi`ewe vo ju`na<br />
Makedonija. Kako rezultatot na negovata dejnost nastanalo formirawe<br />
na Privremena vlada na Makedonija od strana na Narodno sobranie,<br />
a nastanot se odr`al na 2 juni 1880 godina na planinata Gramos.<br />
Vo Protokolot potpi{an od 32-cata ~lenovi, prisutni na Sobranieto<br />
kako pretstavnici na re~isi celokupna Makedonija, se sodr`ani<br />
osnovnite barawa na organizatorite na ovaa akcija. Imeno, se baralo<br />
sozdavawe edinstvo na narodot i edinstvo na zemjata, a borbata da bide<br />
inspirirana isklu~ivo od makedonskite interesi i prava. Toa bile<br />
obidi na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe preku apeli, pa i zakani<br />
upateni do golemite sili, da se izdejstvuva ostvaruvaweto na ~l. 23<br />
od Berlinskiot dogovor, pri {to bi se na{lo mesto za barawata izneseni<br />
vo Protokolot za pravata i ustrojstvoto na Makedonija.<br />
Re~isi naporedno so formiraweto na Privremenata vlada, vo<br />
Bugarija, osum vojvodi, kako pretstavnici na 1.800 porane{ni makedonski<br />
borci, ja sozdale Makedonskata liga, na ~elo so Glaven {tab<br />
kako Privremena uprava na Makedonija. Ligata zastanala zad devizata<br />
„Sloboda na Makedonija ili smrt!“ Privremenata uprava izgotvila<br />
svoj Organski ustav za idnoto ureduvawe na Makedonija, koj imal 103<br />
~lena. Vo Ustavot se predviduvalo Makedonija da bide avtonomna, vazalna<br />
oblast sostavena od makedonskite etni~ki teritorii na ~elo so<br />
general-gubernator. Ligata bila voena organizacija i imala zada~a da<br />
organizira vostanie vo Makedonija za postignuvawe na svojata cel. Za<br />
regularno vodewe na borbite taa podgotvila posebna Voena instrukcija<br />
za ustrojstvoto na makedonskata vojska vo avtonomnata dr`ava<br />
Makedonija. Na 29 juni 1880 godina, Glavniot {tab ispratil Manifest<br />
od Pirin, so koj go povikuval makedonskiot narod na op{to<br />
vostanie dokolku golemite sili ne go usvojat predlo`eniot ustav. So<br />
pomo{ na Manifestot, Ligata se povrzala so pretstavnikot na Privremenata<br />
vlada, Leonidas Vulgaris. Dvete strani se dogovorile da gi<br />
zdru`at silite vo borbata za osloboduvaweto na Makedonija, no me|unarodnite<br />
uslovi ve}e ne bile povolni za da se realizira eden takov<br />
preambiciozen plan – op{tomakedonsko vostanie.<br />
177
So otkrivaweto i uni{tuvaweto na zagovorni~kata mre`a vo zapadna<br />
Makedonija, proletta 1881 godina, zgasnale brojnite revolucionerni<br />
i osloboditelni akcii i se smeta deka so toa zavr{ila revolucionernata<br />
kriza vo Makedonija i deka nastapil relativen mir, koj }e<br />
trae pribli`no petnaesettina godini, do pojavata na Makedonskata<br />
revolucionerna organizacija vo 90-tite godini na devetnaesettiot<br />
vek. Site nastani {to se slu~ile vo godinite na golemata isto~na<br />
kriza (1875–1881) potvrduvaat deka makedonskiot narod vlegol vo edna<br />
kompleksna i prodol`itelna borba za osloboduvawe, t.e. za sozdavawe<br />
sopstvena dr`ava, preku koja toj bi ja postignal svojata politi~ka i<br />
nacionalna emancipacija, so {to bi bile realizirani dr`avotvornite<br />
streme`i kon koi se naso~uvalo makedonskoto osloboditelno dvi-<br />
`ewe, a toa se ra|a{e, raste{e i se afirmira{e kako istoriska i<br />
avtohtona pojava nasproti golemite pre~ki i otpori na koi be{e<br />
izlo`eno od strana na ve}e organizaciono oformenite i so konkretni<br />
programi nastapuva~ki propagandi na sosednite dr`avni. Kako osnovno<br />
„programsko“ barawe na nivnite streme`i bilo istaknuvano „neotu|ivoto<br />
pravo za nacionalno obedinuvawe“. „Nacionalnoto obedinuvawe“<br />
po Berlinskiot kongres stanalo stil na razmisluvawe i na<br />
`iveewe vo site tri sosedni zemji na Makedonija. Tie izmisluvale i<br />
sozdavale svoi „teorii“ koi trebalo da im pomognat pri argumentiraweto<br />
na „pravoto“ na sopstvenost vrz Makedonija, preku povikuvawe<br />
na istorijata, etnologijata (razni statistiki), religijata, antropologijata...<br />
Slovenskiot karakter i sli~nosta na jazikot so jazikot na<br />
mnozinskoto naselenie vo Makedonija bile istaknuvani kako eden od<br />
va`nite argumenti za doka`uvawe na bugarskiot, odnosno na srpskiot<br />
karakter na Makedonija; ponatamu bil poso~uvan fermanot za sozdavaweto<br />
na Egzarhijata no koj, vpro~em, ne gi opredeluval bugarskite<br />
nacionalni granici vo Makedonija, bila poso~uvana i Carigradskata<br />
konferencija, iako taa ne se rakovodela od etni~kite kriteriumi pri<br />
opredeluvaweto na granicite vo ~ii ramki trebalo da se izvr{at<br />
reformi nitu, pak, gi sankcionirala predlo`enite reformi. Srbite<br />
se povikuvale na istorijata i na nivniot car Du{an dodeka Grcite,<br />
koi ne mo`ele da istaknat nekoja plemenska bliskost so makedonskoto<br />
naselenie, Makedonija ja proglasuvale za svoja, glavno, vrz osnova na<br />
nekoi „istoriski prava“, smetaj}i ja nea za svoe anti~ko nasledstvo,<br />
pri {to voop{to ne im pre~el op{topoznatiot fakt deka vo vremeto<br />
na nivnite etni~ki „predci“ i Makedonija i Makedoncite gi smetale<br />
za varvarski zemja i narod, t.e. za tu|inci i neprijateli na Elinite.<br />
178
Sepak, od pripadnosta na narodot kon Pravoslavnata crkva gr~kata<br />
propaganda go izvlekuvala svoeto „pravo“ da pretendira vrz toj narod<br />
i vrz teritorijata na koja `iveel. Pravoslavnata crkva, do sredinata<br />
na devetnaesettiot vek, pri nemaweto druga na ovie prostori, ja priznavale<br />
kako svoja site pravoslavni narodi – Makedonci, Vlasi,<br />
Albanci. Na ~elo na taa crkva, po silata na istoriskite okolnosti,<br />
stoela hierarhija od gr~ko poteklo – fakt {to bil iskoristen za da<br />
mo`e tie narodi, vo izminatiot period, vo eden niven ne mal del, pred<br />
s¢ vo najju`nite reoni, da bidat pogr~eni.<br />
4. Afirmacijata na makedonskiot nacionalen identitet po<br />
kresnenskite nastani<br />
Vo godinite po Berlinskiot kongres rastela i se obrazuvala<br />
onaa makedonska generacija koja, po silata na istoriskite okolnosti,<br />
}e bide predodredena da u~estvuva i da rakovodi so poslednite i re{ava~ki<br />
revolucionerni borbi na makedonskiot narod za sloboda i za~uvuvawe<br />
na edinstvoto na zemjata. Toa e vremeto koga pu{kata re~isi<br />
miruvala, no zatoa, pak, istoriskite procesi koi se razvivale na<br />
makedonskata teritorija gi sozdavale onie neophodni politi~ki pretpostavki<br />
{to go uslovija prodol`uvaweto na osloboditelnite borbi<br />
prekinati vo 1881 godina.<br />
Tokmu vo ovoj period, blagodarenie na natprevaruva~kiot karakter<br />
na religiozno-prosvetnite propagandi (pokraj drugoto), Makedonija<br />
se „zbogatiла“ so brojna inteligencija, ne{to za koe dotoga{<br />
nikoj ne mo`el da go pretpostavuva. Se razbira, taa bila sozdavana za<br />
potrebite na onie {to ja sozdavale. No, bez razlika na planovite,<br />
`elbite i o~ekuvawata na egzarhot ili na patrijarhot, golemoto mnozinstvo<br />
od taa inteligencija si ostanalo makedonsko i se stavilо vo<br />
slu`ba na svojot narod – vo slu`ba na negovite streme`i i aspiracii<br />
za sloboda.<br />
Naporedno so razbiva~kite i asimilatorski akcii na stranskite<br />
propagandi se razvival i otporot protiv niv, a vo zavisnost od takvite<br />
uslovi, svojot pat go probivala i makedonskata nacionalna samosvest.<br />
Rodena vo po~etnite godini na prerodbata, taa postojano }e<br />
bide prisutna vo razni formi, osobeno vo vid na otpor protiv<br />
nositelite na bugarskata (i gr~kata) politika za dominacija vo<br />
duhovniot i op{testveniot `ivot na hristijanite vo Makedonija, a se<br />
179
intenzivirala osobeno po formiraweto na Bugarskata egzarhija so<br />
koja, sozdadena od sultanot (1870 g.), bugarskata propaganda i<br />
oficijalno go steknala pravoto da go upravuva i da go naso~uva<br />
duhovniot `ivot na onoj del od makedonskite hristijani {to ja priznale<br />
nejzinata religiozna vlast, pretpo~ituvaj}i ja nea kako slovenska<br />
pred Gr~kata patrijar{ija.<br />
Bidej}i nemalo uslovi za obnovuvawe na Ohridskata arhiepiskopija<br />
kako makedonska crkva, nacionalnata duhovna ideja bila stavena<br />
vo situacija da se probiva i da se razviva vo mo{ne slo`eni uslovi.<br />
Vo {erijatskata Turcija nacionalnata aktivnost bila pravo i privilegija<br />
na priznatite od Portata crkovno-propagandni institucii,<br />
kakvi {to bile Egzarhijata i Patrijar{ijata. Ovie, pak, de fakto<br />
stanale organi na nadvore{nite sili (dr`avi) i rabotele vo nivni interes.<br />
Zna~i, fakti~ki legalna, makedonska nacionalna duhovna aktivnost<br />
vo zemjata bila onevozmo`ena od dvete crkvi koi rabotele vo<br />
interes na Bugarija i na Grcija, a revolucionernata borba, pak, kako<br />
nacionalnoosloboditelna akcija {to imala sosema poinakov karakter,<br />
poradi sredstvata {to gi primenuvala (za avtonomija i dr`avnost),<br />
normalno ne bila prifatliva, dejstvuvala ilegalno i bila vo<br />
`estok sudir so osmanliskata vlast: Borbata za nacionalna sloboda<br />
bila naso~ena, na prvo mesto, protiv osmanliskata dominacija, a<br />
potoa i protiv onie sili {to go cepele narodot i go proglasuvale za<br />
svoj, izmisluvaj}i argumenti za da ja opravduvaat politikata za delewe<br />
i zavladuvawe na Makedonija.<br />
Makedonskoto osloboditelno delo, nacionalno i politi~ko po<br />
svoite streme`i, objektivnite uslovi go prinudile javno da se promovira<br />
najprvo vo stranstvo i od nekoi stranci {to, prestojuvaj}i prethodno<br />
vo Makedonija, argumentite za gradewe na svojot stav gi crpele<br />
li~no od samiot teren!<br />
Pette i ne{to pove}e godini pred formiraweto na Makedonskata<br />
revolucionerna organizacija (1893 g.) se osobeno bogati so nastani<br />
mo{ne zna~ajni za razvitokot na makedonskoto nacionalno dvi`ewe.<br />
Vo ovoj period pred balkanskata i po{iroka nau~no-politi~ka javnost<br />
javno bila iznesena vistinata za Makedoncite kako oddelen slovenski<br />
entitet i toa od eden istaknat Bugarin, Petar D. Draganov,<br />
inaku poznat ruski nau~nik – slavist, lingvist, demograf. Toj se javil<br />
so tvrdeweto deka Makedoncite se poseben slovenski narod, so {to<br />
predizvikal burni reakcii kaj zainteresiranite nau~no-politi~ki<br />
180
krugovi vo Bugarija i vo Srbija. Vo diskusijata {to se razvila po ova<br />
va`no pra{awe se vklu~ile i ruski nau~ni rabotnici.<br />
Vo svojata kniga „Narodnosta na makedonskite Sloveni“ (1890 g.)<br />
Avstriecot Karl Hron }e podvle~e: „Vo moite sopstveni studii...<br />
dojdov do ubeduvawe deka Makedoncite, kako po svojata istorija taka i<br />
po svojot jazik, se poseben narod...“<br />
Zna~i, makedonskoto pra{awe kako nacionalno ve}e bilo postaveno<br />
pred nau~nite krugovi na Evropa, a osoben interes i bura predizvikalo<br />
vo Bugarija i vo Srbija.<br />
Vo Bugarija, pri reducirani demokratski slobodi, se razdvi`ila<br />
i makedonskata emigracija (vo vremeto na Stambolov), koja vo po~etokot<br />
isprovocirala diskusija okolu sudbinata na Makedonija. Pribli`no<br />
vo istoto vreme koga `estoko se reagiralo na stavovite na<br />
Draganov, vo v. „Makedonija“ na K. [ahov se razvila intenzivna diskusija<br />
za idninata na Makedonija. Vo ovoj vesnik se pojavile razni idei,<br />
predlozi, polemiki i izlivi na makedonskiot patriotizam, no i `alewe<br />
po sanstefanska Bugarija. Zna~i, se postavilo pra{aweto za osloboduvaweto<br />
na Makedonija i za sredstvata za negovoto realizirawe.<br />
Od glasilata {to bile otvoreni nositeli na bugarskata aneksionisti~ka<br />
politika sprema Makedonija mo`e da se dobijat pove}e informacii<br />
za toa kon {to, vsu{nost, se stremela patriotski orientiranata<br />
makedonska inteligencija otkolku, na primer, od vesnikot<br />
„Makedonija“. Taka, na primer, vesnikot „Jugozapadna B'lgarija“ seel<br />
otrov protiv site protivnici na negovata politika – Makedonija da<br />
stane jugozapadna provincija na Bugarskoto Kne`evstvo. So samoto<br />
toa toj, vsu{nost, gi `igosuval onie sili {to objektivno ja<br />
afirmirale makedonskata nacionalna kauza, koja so golemi te{kotii<br />
si go probivala svojot pat. Toa osobeno go pravel vladiniot vesnik<br />
„Svoboda“, koj so policiska preciznost gi sledel site makedonski<br />
javni ili tajni osloboditelni manifestacii i gi iznesuval pred<br />
javnosta kako antibugarski.<br />
Vo ovie godini na javni nacionalni projavi i akcii, na javni debati<br />
i polemiki okolu pra{aweto za osloboduvaweto na Makedonija,<br />
vo Bugarija izniknale tajni i javni makedonski zdru`enija me|u koi<br />
po svoeto zna~ewe se izdvoila Mladata makedonska kni`ovna dru`ina<br />
(1891 g.) so nejziniot pe~aten organ „Loza“. Taa bila formirana glavno<br />
od onie u~enici i studenti {to bile nezadovolni od egzarhiskite<br />
u~ili{ta pa zatoa prebegale od Makedonija vo Srbija (1888–1889), a<br />
181
nezadovolni i od srpskite vlasti, nemaj}i drug izbor, preminale vo<br />
Sofija.<br />
Mladite „lozari“, kako {to pi{uva Misirkov, sakale da gi „oddelat<br />
interesite na Makedoncite od bugarskite so voveduvaweto na<br />
edno od makedonskite nare~ja na stepen na literaturen jazik za site<br />
Makedonci“. Toa {to „lozarite“ nastapile pod „maskata bugarska“ ne<br />
mo`elo da gi zabludi protivnicite, bidej}i vo sodr`inata na „Loza“<br />
lesno mo`ela da se prepoznae makedonskata nacionalna su{tina – vo<br />
nea mnogu se pi{uvalo za Makedonija kako „svoja tatkovina“, koja povikuva<br />
na pomo{ za spas od posegawata na sosedite, {to zna~i za spas i<br />
od Bugarite. Proglasena od re`imot za neprijatelska, Dru`inata vo<br />
juni 1892 godina bila zabraneta. Pove}e ~lenovi od Dru`inata }e zemat<br />
u~estvo vo formiraweto i izgradbata na Vnatre{nata organizacija,<br />
a najistaknata li~nost me|u niv bil Petar Pop Arsov.<br />
Malku podocna, nacionalni dru{tva na makedonski mladinci<br />
bile formirani i vo Srbija. Vo tekot na 1893 godina bilo formirano<br />
dru{tvoto „Vardar“, a podocna (1902 g.) bil formiran Makedonskiot<br />
klub, koj go izdaval nedelnikot „Balkanski glasnik“. Toa e prvoto<br />
glasilo vo koe makedonskite nacionalni dejci uspeale vo tie godini<br />
pred po{irokata javnost tolku jasno da ja definiraat svojata nacionalna<br />
i politi~ka programa za re{avawe na makedonskoto nacionalno<br />
pra{awe.<br />
Vnatre vo Makedonija, najkrupna nacionalna projava vo godinite<br />
neposredno pred formiraweto na Makedonskata revolucionerna<br />
organizacija bilo dvi`eweto vo Skopskata eparhija za crkovno osamostojuvawe<br />
na Makedonija preku obnovuvaweto na Ohridskata arhiepiskopija.<br />
Na ~elo na ova dvi`ewe zastanal egzarhiskiot mitropolit<br />
Teodosij Gologanov (Teodosij Skopski). Povrzuvaj}i se so istomislenicite,<br />
toj prezel niza merki za otstranuvawe na vospostaveniot<br />
egzarhiski aparat i za negova zamena so svoj, merki za otstranuvawe na<br />
bugarskiot jazik i sl. Celata politika {to ja sproveduval Teodosij<br />
vodela kon crkovno osamostojuvawe ne samo na Skopskata eparhija<br />
tuku i na cela Makedonija. Toj se obidel toa da go postigne preku<br />
unija so papata. Vo dekemvri 1891 godina li~no se sretnal vo Skopje so<br />
pretstavnikot na Rimskata crkva vo Carigrad, Boneti, pred kogo gi<br />
iznel uslovite za premin vo unija.<br />
Re{avaweto na crkovnoto pra{awe spored planot i barawata na<br />
Teodosij postaveni pred Boneti, vsu{nost, zna~elo re{avawe i na makedonskoto<br />
nacionalno pra{awe. Takvata politika i dejnost na mi-<br />
182
tropolitot predizvikale ogor~enost ne samo kaj Egzarhijata i Patrijar{ijata<br />
tuku i kaj srpskata propaganda. Egzarhot, so pomo{ na<br />
osmanliskata vlast, uspeal da go otstrani vladikata od Skopje, so {to<br />
bil provalen i ovoj seriozen obid so pomo{ na Rimskata crkva istorijata<br />
na Makedonija da trgne po patekite {to vodele kon nacionalnoto<br />
osloboduvawe. Ve}e stanalo o~evidno deka s¢ {to se slu~uvalo<br />
vo Makedonija, osobeno beskrupuloznoto me{awe na sosedite vo makedonskite<br />
raboti, pa i na~inot na vodeweto na osmanliskata politika,<br />
koja dosta uspe{no go koristela poznatoto sredstvo – razdeli pa vladej,<br />
vodelo edinstveno kon eden rezultat – podelba i grabe` na Makedonija.<br />
5. Osnovaweto na Makedonskata revolucionerna organizacija<br />
Site razgovori, diskusii i polemiki okolu etni~kata pripadnost<br />
na Makedoncite, formiraweto dru{tva so programi za nacionalno<br />
osloboditelna aktivnost, izgraduvaweto i opredeluvaweto na odnosot<br />
sprema stranskite propagandi i posledicite od nivnata dejnost za<br />
Makedonija – celiot toj zna~aen interes za idninata na Makedonija i<br />
koj, kako po dogovor, se pojavil na politi~kata scena re~isi istovremeno<br />
i trael kontinuirano pove}e godini – seto toa bilo inspirirano<br />
od istoriskata potreba da se zapo~ne borba so konkretna revolucionerna<br />
akcija koja, pak, bi mo`ela da se realizira samo preku izgraduvawe<br />
na nu`na rakovodna institucija – organizacija. Taka, celoto<br />
pove}egodi{no nacionalno i politi~ko razdvi`uvawe bilo krunisano<br />
so formiraweto na onaa rakovodna revolucionerna sila {to }e si<br />
postavi zada~a da raboti na kanaliziraweto na osloboditelnite streme`i<br />
na porobenite makedonski sloevi, na nivnoto organizirawe,<br />
obedinuvawe i podgotvuvawe preku revolucija da se postigne krajnata<br />
cel. Ekonomsko-op{testvenite pretpostavki za ostvaruvawe revolucionerni<br />
promeni vo Makedonija bile sozdadeni. Sozreanata ekonomsko-politi~ka<br />
kriza bila pridru`ena so s¢ pogolemata diferencijacija<br />
i so zaostruvaweto na op{testvenite sprotivnosti koi, pak, poradi<br />
razli~nata religiozno-etni~ka pripadnost na ugnetenite i ugnetuva~ot,<br />
istovremeno dobivale i nacionalna i verska oboenost. Vo<br />
svesta na makedonskite obespraveni masi celokupnata nepravda, eksploatacija<br />
i korupcija na dr`avniot aparat se vrzuvale so politi~kata<br />
i nacionalnata obespravenost. Zna~i, site nevoli, vo soznanieto na<br />
183
ugnetenite, se povrzuvale so faktot deka Makedonija se nao|ala pod<br />
osmanlisko vladeewe. Se smetalo deka osloboduvaweto od toa vladeewe<br />
e apsolutno neophodno za nacionalnoto i politi~koto osloboduvawe.<br />
Zna~i, u{te od po~etokot, se smetalo deka osnovniot protivnik<br />
protiv kogo }e se vodi borbata bil osmanliskiot.<br />
I taka se slu~ilo. Pokraj javnoto debatirawe okolu pra{aweto<br />
za osloboduvaweto na Makedonija i kako da se postigne toa (sredstvata),<br />
nekoi intelektualci svoeto vnimanie go fokusirale na istiot<br />
problem, no toa go pravele „zad zavesa“, konspirativno, re{eni da minat<br />
konkretno vo akcija. Idejata za sozdavawe organizacija kaj Dame<br />
Gruev, Pere To{ev i nekoi drugi makedonski intelektualci zreela od<br />
poodamna. Spored dosega{nite soznanija, za sozdavaweto na Tajnata<br />
organizacija, (pokraj razgovorite na Del~ev vo Sofija so [ahov i<br />
dr.), pokonkretno stanalo zbor vo tekot na 1892 godina vo Prilep, a na<br />
krajot od idnata (1893 g.) godina, na sostanokot odr`an na 23 oktomvri<br />
vo Solun, se formiralo rakovodno jadro vo sostav: Dame Gruev, Petar<br />
Pop Arsov, d-r Hristo Tatar~ev, Andon Dimitrov i Hristo Batanxiev.<br />
Na 5 januari 1894 godina se odr`ala vtorata sredba na istite lica<br />
na koja se raspravalo za celta, imeto i normativnite akti na organizacijata<br />
{to ja sozdavale. Spored Hristo Tatar~ev, Organizacijata<br />
bila nare~ena Makedonska revolucionerna organizacija, a spored za-<br />
~uvaniot pe~at rakovodstvoto bilo nare~eno „Makedonski centralen<br />
revolucioneren komitet“. Zada~a da napi{e proekt-ustav dobil P. P.<br />
Arsov. Na slednite sredbi {esteminata gi prifatile neophodnite<br />
dokumenti i vo soglasnost so niv go izbrale prviot Centralen komitet,<br />
~ij pretsedatel stanal Hr. Tatar~ev, a sekretar-kasier D. Gruev.<br />
Originalni dokumenti za ovie sostanoci ne se za~uvani. No, od<br />
li~nite spomeni na u~esnicite, a i od ustavite {to se za~uvani, iako<br />
ne i datirani, se gleda deka celta na borbata bila, isklu~ivo preku<br />
revolucija, da se izvojuva politi~ka avtonomija na Makedonija.<br />
Potrebata za {irewe na Organizacijata bila pottik za svikuvawe<br />
na edno po{iroko sovetuvawe na poznati ~lenovi na dvi`eweto, na<br />
koe bi se dalo ocena za dotoga{nata rabota i bi se prifatile nasokite<br />
za idnoto dejstvuvawe. Sovetuvaweto se odr`alo vo Resen na 15 avgust<br />
1894 godina, a na nego prisustvuvale okolu 15 poznati aktivisti.<br />
Tuka bile doneseni va`ni re{enija za razvitokot na Organizacijata –<br />
izgraduvawe na nejzinata struktura, na~in na finansirawe, vr{ewe<br />
propaganda i sl. Se istaknala zna~ajnata uloga {to ja igrale u~itelite<br />
na scenata na osloboditelnata borba i se uka`alo na potrebata od<br />
184
nivna {to pogolema nezavisnost od Egzarhijata i za nivno, kako i na<br />
op{tinite, povrzuvawe i slu`ewe na Organizacijata. Po Resenskiot<br />
sostanok zapo~nal brz razvitok vo izgradbata na strukturata na<br />
Organizacijata i se sozdale uslovi za nejzinata masovizacija.<br />
Licata {to ja sozdavale Organizacijata i rakovodele so nea proizleguvale<br />
od redovite na trgovcite i inteligencijata. Re~isi site<br />
vidni rakovoditeli {to ja gradele Organizacijata i se `rtvuvale za<br />
nejzinite celi £ pripa|ale na progresivnata makedonska inteligencija<br />
i gi izrazuvale streme`ite na sitnosopstveni~kite sloevi i na makedonskoto<br />
obespraveno i degradirano selanstvo.<br />
Malku podocna, istata godina, vo Organizacijata se vklu~il i<br />
Goce Del~ev (1872–1903), ~ija organizaciona i rakovodna uloga }e go<br />
izdigne vo legenda na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe<br />
od ilindenskiot period. Svoeto idejno i politi~ko oformuvawe G.<br />
Del~ev go steknuval vo tekot na celoto {koluvawe – vo rodniot Kuku{,<br />
vo Solun i vo Sofija. Isklu~en od voenoto u~ili{te vo Sofija<br />
poradi nekakov politi~ki incident, vo noemvri 1894 godina Del~ev se<br />
vratil vo Makedonija kako u~itel vo [tipsko (Novo Selo), se sretnal<br />
so D. Gruev koj, pak, slu`el kako u~itel vo gradot. Vo [tip imalo<br />
dobro uredena organizacija. Del~ev se vklu~il vo nejzinite redovi i<br />
zaedno so Gruev }e go prodol`at odot po vrvicite na Revolucijata i s¢<br />
do krajot na svojot `ivot }e ostanat vo vrvot na nejzinata rakovodna<br />
struktura, dejstvuvaj}i pove}e oddelno otkolku zdru`eno.<br />
Dvegodi{nata dejnost na G. Del~ev vo [tip e poznata najmnogu<br />
po nejzinoto ogromno zna~ewe {to go imala za masoviziraweto na Organizacijata<br />
i toa preku vklu~uvaweto na makedonskoto selo vo nejzinite<br />
redovi. So vklu~uvaweto na seloto vo Organizacijata se izvr{ila<br />
zna~ajna promena vo socijalniot sostav na nejzinoto ~lenstvo i taa,<br />
od prete`no gradska, se preobrazila vo masovna organizacija vo koja<br />
dominiral selskiot element.<br />
Vo vremeto na prestojot na G. Del~ev i na D. Gruev vo [tip, fakti~ki,<br />
gradot stanal rakovoden centar na celata Organizacija, dodeka<br />
CK vo Solun samo formalno figuriral kako centralno rakovodstvo.<br />
Podgotovkite za revolucija vo Makedonija zapo~nale vo edna haoti~na<br />
situacija vo op{testveno-politi~kiot `ivot na zemjata,<br />
sozdadena od propagandite na sosednite zemji. Celata situacija bila<br />
budno sledena od brojnite pretstavnici na golemite sili koi, dobivaj}i<br />
gi informaciite na prvo mesto od nadle`nite dr`avni organi,<br />
od agentite i konzulite na sosednite zainteresirani dr`avi vo<br />
185
Makedonija i od nivnite vladi, ne bile vo sostojba da sozdadat realna<br />
i to~na slika za celite i zada~ite na makedonskoto revolucionerno<br />
dvi`ewe i po{iroko za Makedonija, za makedonskoto naselenie i za<br />
negoviot etni~ki sostav, za negovite streme`i i sl. I taka, i samite<br />
dezinformirani, tie gi dezinformirale i svoite vladi, {to ne<br />
mo`elo da ne se odrazi negativno vrz gradeweto na politikata na tie<br />
sili vo vrska so Makedonija.<br />
Li~noto istra`uvawe i pribiraweto podatoci od strana na<br />
nekoi konzuli davale poobjektivni i poto~ni rezultati otkolku<br />
dobienite informacii od licata (agenti) {to bile direktno<br />
involvirani vo makedonskite raboti. Po nekolkugodi{noto li~no<br />
istra`uvawe, francuskiot vicekonzul vo Bitola, Ledu, na svojot<br />
minister za nadvore{ni raboti mu ispratil eden op{iren izve{taj<br />
(januari 1898 g.) vo koj iznel izvonredno interesni informacii za<br />
Bitolskiot vilaet tokmu za godinite koga Organizacijata gi pravela<br />
prvite seriozni ~ekori vo svojot razvitok. Gi dal, kako {to samiot<br />
pi{uva, kako „prilog, vo vid na skica... koja dava proceni za negovite<br />
hristijanski i muslimanski naselenija... onolku nepristrasno kolku<br />
{to toa go ovozmo`uvaat posebnite uslovi vo ovoj kraj, bez da se vodi<br />
smetka za mo{ne spornite teorii za rasi i narodnosti izmisleni od<br />
fantazijata na onie {to go posakuvaat ovoj kraj, pa zatoa kako baza }e<br />
poslu`at, kolku {to e mo`no, jazicite, obi~aite i navikite na `itelite“.<br />
Dr`avnite statistiki na Osmaliskata Imperija Ledu gi smetal<br />
za nesigurni, tie ne davale poto~ni podatoci od onie „{to se sostaveni<br />
za potrebite na nivnata kauza od oddelni, ne mnogu skrupulozni<br />
strani, koi se karakteriziraat so neopisliva konfuzija {to e prisutna<br />
vo site ne{ta vo Makedonija“. Vicekonzulot, zna~i, preku li~no<br />
istra`uvawe podgotvil svoja etnografska studija, pritoa sudiraj}i se<br />
so pove}e te{kotii, kako {to bila izme{anosta na naselenieto poradi<br />
dejnosta na propagandite, koga mnogu lu|e, osobeno vo golemite centri,<br />
„duri i me|u obrazovanite, ne se vo sostojba da ja opredelat<br />
vistinskata nacionalnost na sopstvenite semejstva“.<br />
Bitola, pi{uva Ledu, stanala centar priznat kako sredi{te „na<br />
besramni spletki i intrigi vrz koi po~ivaat soperni~kite propagandi<br />
na malite sosedni dr`avi. Treba da potsetam na prvo mesto, podvlekuva<br />
toj, deka politi~kite aspiracii vo ovoj kraj ne se temelat nitu<br />
vrz jazicite, nitu vrz obi~aite na `itelite, tuku vrz individualnite<br />
~uvstva, ~ija osnova le`i, glavno, vo materijalnite interesi i li~ni-<br />
186
te smetki na sekoj ~ovek, i najposle da go svrtam vnimanieto na toa<br />
deka e te{ko da se najdat lu|e tolku degradirani vo moralen pogled<br />
(lakomi, neiskreni i sl.) kako {to se hristijanskite Makedonci, {to<br />
najmnogu treba da se pripi{e na nivnata siroma{tija i na poni`uva~kiot<br />
re`im, koj e mnogu ~esto `estok, {to go trpat lu|eto vo edna<br />
oblast vo koja nema nitu sigurnost, nitu pravda“.<br />
Po pojavata na „bugarskata {izma“, prodol`uva Ledu, zapo~nale,<br />
vo „vistinskata smisla na zborot, separatisti~kite propagandi“, koi<br />
sukcesivno gi sozdale „zlokobnite sega{ni podelbi“ {to ja dovr{ile<br />
„demoralizacijata na ovie nesre}ni naselenija“.<br />
Propagandite Ledu gi narekuval „partii“. Samo gr~kata i bugarskata<br />
partija imale vistinsko zna~ewe. Gr~kata partija, sostavena od<br />
„gr~ki, vla{ki, bugarski, albanski i srpski“ elementi, po svojot broj<br />
bila superiorna, a bugarskata, sostavena od „egzarhiski Sloveni“,<br />
bila po nea (1898 g.).<br />
Polovinata od celokupnoto naselenie na Makedonija bilo makedonsko-hristijansko.<br />
Zna~i, pogolemiot del od makedonskata teritorija<br />
bil pokrien so kompaktno, ednorodno naselenie, {to bilo osnoven<br />
preduslov za organizirawe osloboditelno i revolucionerno dvi-<br />
`ewe i za konstituirawe dr`ava. Toa argumentirano gi demantira nedobronamernite<br />
gledi{ta na nekoi poedinci deka etni~ki zemjata<br />
bila tolku izme{ana („makedonska salata“) taka {to toa bilo pre~ka<br />
za izvojuvawe avtonomija i za sozdavawe avtoriteten politi~ki re-<br />
`im. Pripadnosta na makedonskiot narod kon dvete glavni crkvi –<br />
Gr~kata i Bugarskata, no i poradi teokratskiot karakter na Turcija<br />
noseweto na nivnoto nacionalno ime (Grci, odnosno Bugari), bile<br />
prifa}ani nekriti~ki (bukvalno), iako i javno se priznavalo deka<br />
verskata opredelba ne mo`ela da bide kriterium za opredeluvawe na<br />
nacionalnata pripadnost. U{te pove}e {to site bile svedoci na ~estoto<br />
preminuvawe na oddelni semejstva i na celi sela od edna vo druga<br />
crkva, a toa avtomatski povlekuvalo promena i na „nacionalnoto“<br />
ime!<br />
6. Osnovaweto na Makedonskiot komitet vo Bugarija i<br />
negovite prvi akcii<br />
Makedonskiot komitet vo Bugarija se pojavil vo uloga na rakovodno<br />
telo na organiziranata makedonska emigracija, ~ija politika<br />
187
formalno se opredeluvala na godi{nite kongresi na bratstvata. Makedonskiot<br />
komitet bil izbran na Prviot kongres na makedonskite<br />
dru{tva, odr`an na 19 mart 1895 godina vo Sofija. Malku podocna, po<br />
ostavkata na Stambolov, vo maj istata godina, emigracijata organizirala<br />
masovni mitinzi na koi, preku rezolucii i drugi akcii, eufori~no<br />
i glasno, na cela Evropa £ se dalo na znaewe deka borbata za osloboduvaweto<br />
na Makedonija ve}e zapo~nala. So apeli do Bugarskata<br />
vlada i do vladite na drugite balkanski zemji i na golemite sili i, na<br />
krajot, so „op{to prezemawe na merki diktirani od uslovite“, t.e. so<br />
oru`je, trebalo da se sozdadat kriza i klima za intervencija na golemite<br />
sili vo polza na barawata od Makedonskiot komitet za avtonomija<br />
na Makedonija, proizlezeni od ~l. 23 od Berlinskiot kongres.<br />
Me|utoa, posledica na re~isi site akcii na emigracijata, prezemeni<br />
vo tekot na 1894-1895 godina, bila – kompromitacija na avtohtonata<br />
borba za avtonomija {to makedonskiot narod ja zapo~nuval vo svojata<br />
zemja tokmu vo toa vreme, pod rakovodstvo na svoja organizacija. Ispra}aweto<br />
kongresna telegrama do ruskiot car Nikolaj II, do grofot<br />
Ignatiev – tvorecot na sanstefanska Bugarija, specijalno do bugarskiot<br />
knez Ferdinand, koj bil proglasen za „vrhoven poglavar na bugarskiot<br />
narod“, propagandata protiv Osmanliskata Imperija so koja<br />
Stambolov dotoga{ odr`uval mo{ne dobri odnosi, kako i pokrovitelskiot<br />
odnos sprema „bratot rob“ vo Makedonija, koj sistematski se<br />
gradel i se neguval me|u site subjekti vo Kne`evstvoto, po~nuvaj}i od<br />
knezot, bile fakti {to jasno uka`uvale deka pra{aweto za „osloboduvaweto“<br />
na Makedonija, sozdadeno vo Bugarija po nejzinoto osloboduvawe,<br />
zapo~nalo da dobiva novi i opasni dimenzii vo politi~kiot<br />
`ivot na dr`avata, a toa krajno negativno }e se reflektira na osloboditelnite<br />
napori na tuku{to sozdadenata Vnatre{na revolucionerna<br />
organizacija na Makedonija.<br />
So Prviot kongres na emigracijata i so formiraweto na Makedonskiot<br />
komitet i negovite prvi akcii bila dadena i oficijalna<br />
glasnost na edna, vo su{tina, antimakedonska politika na komitetite<br />
vo Bugarija, koja se vodela vo imeto na makedonskata emigracija, no i<br />
vo imeto na Makedonija. Ovaa politika dobila ekstremna forma u{te<br />
vo po~etokot, so ufrluvaweto ~eti od Bugarija vo Makedonija pri<br />
krajot na juni 1895 godina. Po inicijativa na Stoilov, pretsedatel na<br />
Bugarskata vlada, Boris Sarafov zaedno so drugi oficeri i vo sorabotka<br />
so T. Kitan~ev, pretsedatel na Makedonskiot komitet, organiziral<br />
i prefrlil ~etiri ~eti vo Makedonija, so zada~a da krenat vostanie.<br />
Samo ~etvrtiot odred, na ~elo so Sarafov, uspeal da go zazeme<br />
188
Melnik i da izvr{i „uspe{no patriotsko delo“. Drugite bile<br />
porazeni i rastureni od osmanliskite sili i vrateni vo Bugarija.<br />
Ovie isprovocirani oru`eni akcii go ozna~ile po~etokot na<br />
oru`enoto me{awe na balkanskite dr`avi vo makedonskite raboti i<br />
imale silen odglas vo Turcija i vo Evropa. Bugarija niv gi iskoristila,<br />
preku pritisok vrz Carigrad, da izdejstvuva privilegii za svojata<br />
propaganda vo Makedonija, kako i da izdejstvuva priznanie na knezot<br />
od strana na Rusija. Odnosot na Grcija i na Srbija kon oru`eniot upad<br />
vo Makedonija bil krajno negativen, dodeka reakcijata na CK na Vnatre{nata<br />
organizacija bila ostro izrazena so protestno pismo do<br />
Makedonskiot komitet i so kategori~no barawe i predupreduvawe<br />
deka }e bide „bezmilosna sprema site onie... {to protiv nejzinata<br />
soglasnost navleguvaat vooru`eni vo nejzinata teritorija“.<br />
Golemata vreva {to se krenala vo Bugarija vo tekot na 1894 i<br />
1895 godina, zaedno so oru`enata intervencija na makedonskata teritorija,<br />
}e imaat fatalni posledici za idniot razvitok na makedonskoto<br />
revolucionerno dvi`ewe, pa duri i za sudbinata na Makedonija.<br />
7. Makedonskata revolucionerna organizacija po<br />
Solunskiot kongres (1896 g.)<br />
Solunskiot kongres na Organizacijata se odr`al vo mart 1896<br />
godina, malku pove}e od dve godini po nejzinoto formirawe. No, i pokraj<br />
toa, poradi zna~eweto {to go imal, od \. Petrov bil nare~en „sobranie“<br />
koe, „taka da se re~e be{e osnova~ko. Ottoga{ datira Solunskata<br />
organizacija, toga{ ve}e Centralniot komitet se prizna. Tamu<br />
se istakna potrebata od ustav i pravilnik“. Tatar~ev za ovoj sobir rekol<br />
deka imal „osnova~ki i zakonodaven karakter“.<br />
Na Kongresot zele u~estvo najvidnite rakovoditeli na Organizacijata.<br />
Vo diskusijata {to se razvila, bile razgledani site problemi<br />
{to ja preokupirale Organizacijata i bil usvoen zaklu~okot da se<br />
donesat ustav i pravilnik kako osnovni dokumenti vrz koi bi le`ela<br />
idnata dejnost na dvi`eweto.<br />
Ustavot i Pravilnikot bile napi{ani vo 1897 godina i vedna{<br />
bile objaveni po formiraweto na Zadgrani~noto pretstavni{tvo na<br />
Organizacijata vo Bugarija. Niv gi podgotvile \. Petrov i G. Del~ev,<br />
koi se i prvi zadgrani~ni pretstavnici. Vo ovie dokumenti sovr{eno<br />
jasno bile vneseni celta na Organizacijata i sredstvata so koi taa bi<br />
se ostvarila. Ustavot na Organizacijata £ postavil da re{ava ~isto<br />
189
makedonski zada~i. Toj predviduval sozdavawe na makedonska organizacija,<br />
taa bi trebalo da bide sopstvenost na celoto obespraveno naselenie<br />
a toa, preku zaedni~ka borba (revolucija), trebalo da se izbori<br />
za politi~ka avtonomija na Makedonija.<br />
Svedo{tvata na \. Petrov i na d-r Tatar~ev naveduvaat na zaklu-<br />
~okot deka na Solunskiot kongres Makedonskata revolucionerna organizacija<br />
(prvoto ime na ovaa organizacija spored Tatar~ev) oficijalno<br />
bila sankcionirana, zaedno so nejzinata makedonska ideologija<br />
i propaganda, ~ija krajna cel bila osloboduvaweto na zemjata. I vo<br />
Ustavot i vo Pravilnikot, i vo revolucionernata literatura potoa,<br />
kako i vo oficijalniot naziv na Organizacijata (TMORO), isklu~ivo<br />
figurira makedonskoto ime, silno, direktno ili indirektno vo propagandata<br />
bile istaknuvani i bile neguvani makedonskiot patriotizam<br />
i nezavisnosta na Organizacijata. Administrativno, Organizacijata<br />
bila podelena na sedum okruzi. Podocna kako okruzi ostanale:<br />
Solunskiot, Bitolskiot, Skopskiot, Strumi~kiot i Serskiot plus<br />
Odrinskiot.<br />
Ustavot podgotven od P. P. Arsov, bi trebalo da bide prv, izglasan<br />
na edna od prvite sredbi na {este osnova~i na MRO, po s¢ izgleda<br />
gi sodr`el osnovnite principi (cel, sredstva i sl.) neophodni za mobiliziraweto<br />
na narodot i za funkcioniraweto na CK. Inaku, kako<br />
bi mo`elo da se objasni faktot deka u{te na Resenskoto sovetuvawe<br />
(avgust 1894 g.) bile doneseni mnogu zna~ajni re{enija za razvitokot<br />
na Organizacijata, a se gleda deka vo prviot ustav niv gi nemalo.<br />
Zna~i, ne slu~ajno Solunskiot kongres za \or~e Petrov bil „Sobranie“,<br />
koe „taka da se re~e be{e osnova~ko...“, a za Tatar~ev toj imal<br />
„osnova~ki i zakonodaven karakter“, Organizacijata, zna~i, do toga{<br />
se razvivala zna~itelno pobrzo otkolku {to ja sledela pravnata regulativa.<br />
„Sloboda!“ i „Avtonomija“, iako se samo dva zbora, tie bile<br />
dovolno motivira~ki za privlekuvawe vo dvi`eweto na golemoto<br />
mnozinstvo od pokorenite makedonski sloevi, bez mnogu ubeduvawe, no<br />
ne i bez razmisluvawe vo po~etokot za rizikot {to go prifa}ale, no<br />
nabrzo potoa da pra{aat – kaj vi e oru`jeto, dajte pu{ki!<br />
8. TMORO i sosedite<br />
Pojavata i brzoto {irewe na Makedonskata revolucionerna organizacija<br />
(MRO) predizvikale `iv interes me|u vladea~kite krugovi<br />
190
na sosednite dr`avi, osobeno na Bugarija, kako i me|u nositelite na<br />
nivnite religiozno-prosvetni institucii vo Makedonija. Pri~ina za<br />
toa bil faktot {to istata teritorija na koja tie pretendirale i ja<br />
proglasuvale za svoja se pojavil eden nov, makedonski revolucioneren<br />
faktor, koj bil ro`ba na mesnite ekonomsko-op{testveni uslovi, pa<br />
negovite celi i streme`i bile diktirani od istoriskata potreba na<br />
makedonskiot narod za sloboda, a ne od pretenziite na sosedite za<br />
delewe i zagrabuvawe tu|a teritorija. Vo toa le`ele osnovnite pri-<br />
~ini za golemite sudiri {to }e se pojavat me|u MRO i nositelite na<br />
nadvore{nite interesi. Vpro~em, u{te pred formiraweto na MRO,<br />
eden dobar del od makedonskata inteligencija ve}e bil vo sudir so<br />
Egzarhijata, koja agresivno i sistematski gi po~inuvala pod svoja<br />
uprava tradicionalnite samoupravni prava {to makedonskiot narod<br />
gi u`ival vo minatoto. I ne slu~ajno eden dobar broj od taa inteligencija<br />
se na{ol vo prvite redovi na MRO, prodol`uvaj}i ja borbata<br />
protiv Egzarhijata, sega od drugi pozicii.<br />
Za borba protiv MRO egzarhiskite krugovi, prete`no dojdeni<br />
od Bugarija (profesori, ~inovnici i dr.), vo sodejstvo so Bugarskata<br />
vlada i Vrhovniot komitet, go formirale t.n. Bugarsko tajno revolucionerno<br />
bratstvo vo Turcija, so sedi{te vo Solun. Na ~elo na Bratstvoto<br />
bil postaven Ivan Garvanov.<br />
Obidot na Bratstvoto da go pro{iri svoeto vlijanie vo Makedonija<br />
vrz edna platforma ~ija su{tina bila velikobugarska, naso~en<br />
protiv MRO, ne mo`el da gi dade sakanite rezultati. Naprotiv, pred<br />
zakanite na Organizacijata deka Bratstvoto }e bide likvidirano,<br />
Garvanov, so pomo{ na vrhovisti~kite faktori, uspeal da postigne<br />
„pomiruvawe“ so CK vo Solun, da ja raspu{ti svojata bedna mre`a, a<br />
nekolkumina od negovite rakovoditeli da vlezat vo rakovodstvoto na<br />
Organizacijata. Garvanov stanal ~len na Solunskiot mesten komitet.<br />
Toa bil ~in na predavstvo, pred s¢ na Tatar~ev i na Haxinikolov, {to<br />
se poka`al fatalen za interesite na Organizacijata. Vo septemvri<br />
1899 godina Bratstvoto prestanalo da postoi, a nabrzo potoa Garvanov,<br />
po poznatata provala i apseweto na CK vo januari 1901 godina, na<br />
neregularen na~in stanal pretsedatel na noviot CK i vedna{ ja<br />
naso~il Organizacijata kon predvremeno vostanie.<br />
Brziot razvitok na revolucionernoto dvi`ewe ja aktueliziral<br />
potrebata za {to pobrzo vooru`uvawe na naselenieto. Problemot,<br />
me|utoa, bil mo{ne slo`en. Od kade da se najde oru`je? Tokmu ovaa golema<br />
potreba go naterala rakovodstvoto na Organizacijata da se obra-<br />
191
ti za pomo{ do makedonskata emigracija vo Bugarija, pa i direktno do<br />
Bugarskata vlada. Pa neli i Bugarite i Srbite i Grcite na vremeto<br />
pobarale i dobivale pomo{ od svoite sosedi? Obidot, me|utoa, da se<br />
dobie oru`je od Bugarija gi otkril krajno protivstavenite interesi<br />
na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe so onie na bugarskata dr`ava.<br />
Pri ovoj obid da se dobie pomo{ od bugarskata dr`ava rakovodstvoto<br />
na Vnatre{nata organizacija (G. Del~ev, \. Petrov, J. Sandanski,<br />
D. Gruev...) definitivno ja otkrilo i ja razbralo celata vistina<br />
za ve}e definiranata politika na bugarskata dr`ava (~ij sluga bil i<br />
Vrhovniot komitet) sprema makedonskoto osloboditelno delo. A taa<br />
politika nakuso bila vakva: vostanieto {to go podgotvuvala Vnatre{nata<br />
organizacija vo nikoj slu~aj ne bi mo`elo da bide ~in {to<br />
}e dovede do sozdavawe makedonska avtonomna dr`ava, Vnatre{nata<br />
organizacija bi trebalo da go podgotvuva narodot za vostanie i vo daden<br />
moment, koga bugarskata armija }e trgne vo vojna protiv Turcija,<br />
da £ pomogne na bugarskata vojska.<br />
Rakovodstvoto na Organizacijata bilo prinudeno da go izvle~e<br />
edinstveniot pravilen zaklu~ok: vooru`uvaweto na narodot vo Makedonija<br />
ne bilo po`elno za Bugarskata vlada. Taa ne sakala da £ pomaga<br />
na organizacija {to e nezavisna i so programa sprotivna na bugarskite<br />
dr`avi interesi. Vladata smetala deka Makedonija treba da bide<br />
„oslobodena“ od bugarskata dr`ava. Pod „osloboduvawe“ na Makedonija<br />
taa podrazbirala nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija a ne i, preku<br />
revolucija, izvojuvawe politi~ka avtonomija za nea, vo ~ie ime se<br />
organiziralo i se vooru`uvalo makedonskoto naselenie. Toa e osnovnata<br />
pri~ina za konfliktot {to nabrzo po formiraweto na Vnatre{nata<br />
organizacija se pojavil me|u nejzinoto rakovodstvo i bugarskite<br />
vlasti i ~esto prerasnuval vo oru`en sudir so Vrhovniot komitet, rakovoden<br />
od „demobilizirani“ oficeri na bugarskata armija, ~ij vrhoven<br />
komandant bil knezot.<br />
Za da ja za~uva svojata nezavisnost, {to bilo uslov i za osloboduvaweto<br />
i edinstvoto na Makedonija, MRO se opredelila za samofinansirawe<br />
i za nabavka na oru`je vo Grcija, vo Makedonija i vo<br />
Bugarija. Plenuvaweto na Mis Ston i baraweto otkup bile napraveni,<br />
imeno, so takva cel.<br />
Drugite dve sosedni zemji, isto taka, imale neprijatelski odnos<br />
sprema MRO. Tie toa ne go kriele, no od objektivni pri~ini ne bile<br />
vo pozicija na drzok na~in da se me{aat vo rabotite na revolucionernoto<br />
dvi`ewe kako {to pravela Bugarija. Tie vnimatelno gi sledele<br />
192
nastanite vo Makedonija i qubomorno reagirale na „poenite“ {to gi<br />
steknuvala Bugarija, koristej}i ja emigracijata da se me{a vo makedonskite<br />
raboti i osobeno vo rabotite na makedonskoto revolucionerno<br />
dvi`ewe. Tie osobeno se trudele, koristej}i gi provokativnite<br />
akcii na Vrhovniot komitet, da ja kompromitiraat Makedonskata<br />
revolucionerna organizacija, proglasuvaj}i ja za bugarska, deka taa<br />
navodno se borela za zadovoluvawe na velikobugarskite interesi, nakuso,<br />
preku izopa~uvawe na faktite pravele s¢ {to mo`ele za da £ go<br />
osporuvaat nejziniot makedonski osloboditelen karakter, prika`uvaj}i<br />
ja kako sredstvo na bugarskata politika vo Makedonija.<br />
Podgotvuvaj}i go narodot za vostanie, Organizacijata naporedno<br />
sozdavala sopstvena „dr`ava“ vo osmanliskata dr`ava. Me|u prvite<br />
organi na taa „dr`ava“, kako uslov da se sozdadat i drugi organi, bile<br />
vooru`enite sili na revolucijata, odnosno sozdavaweto svoja vojska,<br />
t.n. ^etni~ki institut. Negovata pojava i negovoto oblikuvawe imale<br />
pridones za brzoto {irewe na dvi`eweto re~isi vo celata zemja,<br />
opfa}aj}i go bezmalku celoto makedonsko (egzarhisko i patrijar{isko)<br />
naselenie, kako i golem del od vla{koto.<br />
Najgolema zasluga za formiraweto na izgraduvaweto na vooru-<br />
`enite sili na Organizacijata imal Goce Del~ev. Ulogata na ~etite<br />
vo podigaweto na revolucionerniot duh na makedonskite obespraveni<br />
i poni`eni masi bila ogromna. Tie stanale osnovni nositeli na revolucionernata<br />
propaganda, izvr{iteli na site zna~ajni zada~i na<br />
nadle`noto rakovodstvo, dosta efikasni za{titnici na interesite na<br />
narodot od kade i proizleguvale, so eden zbor, tie stanale udarnata<br />
sila na revolucijata i dosta uspe{ni izvr{iteli na nejzinite programski<br />
zada~i. Po pojavata na ~etite se „rodile“ tajnata policija,<br />
kaznenata policija, a potoa i mnogu va`nata institucija – sudstvoto.<br />
Bile sozdadeni tajna po{ta i kurirska slu`ba, bil ureden na~inot na<br />
vodeweto na korespondencijata – {ifrata, mastiloto i sl.<br />
Vnatre{nata organizacija u~estvuvala re~isi vo celokupniot<br />
op{testven i privaten `ivot na makedonskiot narod, s¢ so cel, preku<br />
razni pristapi, da mu ja olesni te{kata, pred s¢ ekonomska polo`ba<br />
na naselenieto. Vo ramkite na taa gri`a bila sozdadena i ekonomskata<br />
politika na Organizacijata, so osnovna zada~a, pokraj drugoto, da<br />
se bori protiv ~ifligarstvoto i ~ifliksajbiskite svoevolija i da gi<br />
za{tituva selanite-~ifligari. Organizacijata zastanala zad parolata:<br />
„Zemjata na zemjodelcite“ i nastojuvala da se ograni~i nekontroliraniot<br />
grabe` na selskoto i gradskoto naselenie od al~nite grad-<br />
193
ski ~orbaxii i lihvari, koi preku visokite kamati go dr`ele vo ekonomsko<br />
ropstvo i sl.<br />
Preku site prezemeni politi~ki, prosvetni i ekonomski merki<br />
od strana na Organizacijata narodot u~el kako da ja „nagrizuva“ osmanliskata<br />
vlast, kako da se bori so velesopstvenicite i kako da se<br />
upravuva sam, na koj na~in bi mo`el samiot da stane nositel na novata<br />
vlast {to se ra|ala. Narodot u~el kako da se slu`i so razni revolucionerni<br />
sredstva i se podgotvuval, preku vostanie, najposle da se<br />
izbori za svojata dr`avnost i za svojata sloboda.<br />
9. Ilindenskoto vostanie<br />
Makedonskata inteligencija {to zastanala na ~elo na osloboditelnoto<br />
dvi`ewe, i pokraj slo`enite uslovi za revolucionerna dejnost,<br />
od Organizacijata sozdala politi~ki faktor sposoben da povede<br />
duri edno takvo vostanie {to mnogumina }e gi iznenadi i silno }e gi<br />
zagri`i sosednite pretendenti na makedonskata zemja. Za taa i<br />
takvata organizacija vo intervjuto dadeno na pariskiot „Le matin“ (od<br />
27 noemvri 1904 godina) Hilmi-pa{a izjavil: „Tuka ve}e osum godini e<br />
sozdadena edna tajna organizacija koja e razgraneta ne samo vo<br />
golemite gradovi tuku i po selata... Nivnoto nefa}awe i nekaznuvawe<br />
na nejzinoto ~lenstvo e obezbedeno i od faktot {to e poddr`ana od<br />
inteligencijata nasekade vo zemjata kade {to dominira... Fanatiziranite<br />
revolucioneri se 10%, najmnogu 15%. Za `al, ova malo malcinstvo<br />
e sostaveno od mudri i obrazovani lu|e, koi se nametnuvaat so<br />
teroristi~ki sredstva.“ Ova delumno i donekade objektivno priznanie<br />
za avtohtoniot karakter na Organizacijata izgleda pretstavuva,<br />
barem zasega, vo osnova edinstveniot poznat primer na iznesuvawe<br />
realna ocena za edno tolku seriozno pra{awe kako {to se desetgodi{nite<br />
podgotovki i obidi za osloboduvaweto na Makedonija od eden<br />
tolku visok i kompetenten osmanliski dr`aven funkcioner.<br />
Razvitokot na revolucionernoto dvi`ewe vo Makedonija, pojavata,<br />
{ireweto i masoviziraweto na Organizacijata, idejnoto sozrevawe<br />
i vooru`uvaweto na ~lenstvoto, nakuso re~eno so golemi te{kotii<br />
i pre~ki (~esti provali i drugi problemi), uspe{noto podgotvuvawe<br />
na narodot za vostanie, za {to ne mala zasluga imale i malubrojnite<br />
makedonski socijalisti (N. Karev, V. Markov, N. Rusinski i drugi)<br />
vklu~eni vo Organizacijata, seto toa se odvivalo naporedno so re~isi<br />
194
permanentnite konflikti so osmanliskite vlasti, so organite na<br />
sosednite propagandi i pred s¢ so organite na bugarskata dr`ava, zastapuvani<br />
vo liceto na Vrhovniot komitet. Preku Vrhovniot komitet<br />
bugarskite vladi se obiduvale da se nametnat kako vrhoven rakovoden<br />
faktor vrz makedonskoto dvi`ewe i pritoa ne izbirale sredstva – od<br />
prijatelsko dodvoruvawe i davawe materijalna pomo{ do oru`eni<br />
konfrontacii i podmolni ubistva na vidni ~lenovi na Vnatre{nata<br />
organizacija, zavladuvawe na pograni~ni reoni i nivno preobrazuvawe<br />
vo bazi za natamo{na penetracija vo vnatre{nosta na zemjata i za<br />
pot~inuvawe na Organizacijata ili nejzino eliminirawe.<br />
Verbalnite konfrontacii me|u Vnatre{nata organizacija i<br />
Makedonskiot, odnosno Vrhovniot komitet, koi zapo~nale vedna{ po<br />
formiraweto na Komitetot vo mart 1895 godina, bile permanentni i<br />
glavno imale idejno-politi~ki, vo su{tina nacionalen karakter. Tie<br />
osobeno se zaostrile i se prelevale vo otvoren i dosta {irok oru`en<br />
sudir po 1901 godina, po doa|aweto na Stojan Mihajlovski i generalot<br />
I. Con~ev na ~elo na Vrhovniot komitet, na barawe i so pomo{ na<br />
bugarskiot knez.<br />
Povolni uslovi za takviot razvitok na nastanite, vsu{nost,<br />
bile sozdadeni po Solunskata provala vo januari 1901 godina, apseweto<br />
na re~isi celiot sostav na CK i doa|aweto na ~elo na Organizacijata<br />
na Ivan Garvanov, osvedo~en protivnik na Organizacijata i koj<br />
do skoro, kako pretsedatel na t.n. Revolucionerno bratstvo, se borel<br />
so razni sredstva, duri i nedozvoleni, rakovodstvoto na makedonskoto<br />
dvi`ewe da go stavi pod komanda na Vrhovniot komitet, {to zna~i pod<br />
komanda na Bugarskata vlada.<br />
Doa|aj}i na ~elo na CK, Garvanov go ispolnil vetuvaweto dadeno<br />
na Con~ev – gi smenil G. Del~ev i \. Petrov od Zadgrani~noto<br />
pretstavni{tvo, a za novi pretstavnici gi postavi Dimitar Stefanov<br />
i Tu{e Delivanov. I pokraj toa, G. Del~ev i \. Petrov i natamu ostanale<br />
najavtoritetnite stolbovi na Organizacijata vrz koi se potpirale<br />
site patriotski kadri vo borbata protiv vrhovizmot. Od taa smena<br />
Con~ev nemal nikakva korist, a i Garvanov pove}e ne bil vo sostojba<br />
so ni{to da mu pomogne.<br />
Mihajlovski i Con~ev, kako izvr{iteli na dr`avnite zada~i,<br />
trebalo vo Makedonija da predizvikaat bunt so cel, pokraj drugoto, da<br />
ja raznebitat Vnatre{nata organizacija na revolucioneren i politi~ki<br />
plan, inicijativata da ja prezemat vo svoi race i Bugarija defi-<br />
195
nitivno da ja pretstavat pred Evropa takare~i za klu~niot faktor<br />
pri re{avaweto na makedonskata kriza.<br />
Podgotovkite {to se vr{ele vo Bugarija za predizvikuvawe vostanie<br />
vo Makedonija ja prinudile Visokata Porta da prezeme kontramerki<br />
za da ne ja zateknat nastanite nepodgotvena. Taa so nota pobarala<br />
od golemite sili da izvr{at „energi~en pritisok“ vrz Bugarskata<br />
vlada za da gi raspu{ti „makedonskite komiteti“, a od mart 1902<br />
godina zapo~nala da podgotvuva i da ispra}a zna~ajni voeni sili vo<br />
Makedonija vo grani~nite reoni so Bugarija.<br />
Dodeka ispra}anite poedine~ni vrhovisti~ki ~eti vo Makedonija<br />
bile progonuvani i vra}ani nazad od silite na Organizacijata, vo<br />
samata Bugarija, preku v. „Izgrev“, „Pravo“ a osobeno v. „Delo“, taa<br />
ve}e vodela propagandna bitka protiv podgotovkite na vrhovistite za<br />
voena intervencija vo Makedonija, `igosuvaj}i gi pred celata javnost<br />
i nivnata politika i nivnata akcija kako neprijatelski ~in protiv<br />
Makedonija koja tie, navodno, sakale da ja osloboduvaat. No, nemalo<br />
sila {to mo`ela knezot, ministerot za odbrana i generalot Con~ev<br />
da gi odvrati od nivniot plan – da predizvikaat krvoprolevawa i<br />
pepeli{ta vo Makedonija, narekuvaj}i gi niv „vostanie“.<br />
Gornoxumajskoto „vostanie“ zapo~nalo na 23 septemvri 1902 godina<br />
i so pove}e pauzi traelo do sredinata na noemvri. Vo Makedonija<br />
bile prefrleni ne okolu 400 „~etnici“, kako {to se tvrde{e do neodamna,<br />
tuku okolu 2.500 podoficeri i vojnici od rezervniot sostav na<br />
bugarskata armija i golem broj oficeri. Toa bila sila za respektirawe,<br />
a koja ne bi mo`ela da se podgotvi i da se prefrli preku granica<br />
bez u~estvo na dr`avni strukturi. Od mesnoto makedonsko naselenie<br />
vo ovie nastani u~estvuvale okolu 350 selani.<br />
Osmaliskata armija, dobro i navreme podgotvena, brzo ja porazila<br />
Con~evata armija, ostavaj}i zad sebe brojni `rtvi, izgoreni i opusto{eni<br />
sela vo reonite na sudirite, kako i dveiljadna begalska masa<br />
zasolneta preku granicata. Blagodarenie na energi~niot otpor na<br />
Organizacijata protiv vrhovisti~kata naezda ovaa provokacija bila<br />
lokalizirana, a so toa i posledicite bile ograni~eni.<br />
Vrhovisti~koto vostanie vo Evropa i me|u diplomatskite krugovi<br />
na golemite sili predizvikalo `iv interes i gi zasililo<br />
obidite preku reformi makedonskata kriza da se ograni~i i da se<br />
re{i pred taa seriozno da eskalira. Inaku, re~isi za site bilo jasno<br />
deka „vostanieto“ bilo organizirano vo Bugarija, dodeka makedonskoto<br />
vostanie doprva }e sledi.<br />
196
Osmanliskata vlada, pak, ja iskoristila bugarskata invazija za<br />
da gi proglasi seriozno zagrozeni svoite interesi vo „makedonskite<br />
vilaeti“ i da prodol`i da gi zasiluva svoite garnizoni so {to, vsu{nost,<br />
ja zapo~nala „vojnata“ protiv Vnatre{nata organizacija i makedonskoto<br />
naselenie kako nejzina osnovna baza, so namera za da go spre-<br />
~i pretstojnoto vostanie.<br />
Po vrhovisti~koto vostanie makedonskata kriza seriozno se zaostrila.<br />
Vrhovistite postojano povikuvale na novo i „pogolemo vostanie“.<br />
Viena i Petrograd se razdvi`ile za da ja smirat situacijata i da<br />
go spasuvaat dogovoreniot status kvo od 1897 godina. Ministerot za<br />
nadvore{ni raboti na Rusija, grofot Lamsdorf, gi posetil Bugarija i<br />
Srbija za da im pora~a da ostanat mirni. Sledele poznatite Fevruarski<br />
reformi (1903 g.) koi ne dale nikakvi rezultati.<br />
Po Gornoxumajskoto „vostanie“, protiv koe zastanal i CK na<br />
Organizacijata, nastanal presvrt vo stavot kaj eden del od rakovodstvoto<br />
na ~elo so Garvanov vo vrska so krevaweto „golemo vostanie“.<br />
Golem pridones za naso~uvawe na kursot kon vostanie imale i novite<br />
zadgrani~ni pretstavnici Hr. Tatar~ev i Hr. Matov, koi samo {to<br />
pristignale vo Sofija pri krajot na esenta 1902 g. go postavile pra-<br />
{aweto za „pomiruvawe“ na Vnatre{nata organizacija i Vrhovniot<br />
komitet, prifa}aj}i ja inicijativata na Garvanov za novo vostanie.<br />
No za vostanie vodeno zaedno so vrhovistite. Vo vrska so re{avaweto<br />
na ovoj sudbonosen problem, Hr. Tatar~ev kontaktiral i so pretsedatelot<br />
na Bugarskata vlada.<br />
Za da mo`e re{enieto za vostanie da dobie legalen karakter,<br />
Garvanov go svikal Solunskiot kongres (3-4 januari 1903 g.) na koj prisustvuvale<br />
17 „delegati“, glavno vtorostepeni, pove}eto legalni i popatni<br />
u~esnici vo dvi`eweto. Bez nekoi seriozni raznoglasija, slu-<br />
`ej}i se vo raspravata i so nevistini, Garvanov uspeal da dobie soglasnost<br />
naprolet da se krene vostanie. Predlogot za vostanie ispraten<br />
vo Sofija za sondirawe na misleweto na tamu zateknatite vidni<br />
dejci na Organizacijata bil re{itelno odbien od mnozinstvoto okolu<br />
Del~ev, dodeka od malcinstvoto okolu Tatar~ev i Matov bil prifaten.<br />
Me|utoa, vo me|uvreme pristignala nova informacija vo koja<br />
stoelo deka Solunskiot kongres ve}e se opredelil za vostanie.<br />
Obidite preku akcii na makedonskiot teren da se anulira solunskoto<br />
re{enie zavr{ile neuspe{no. Goce Del~ev, nesporniot avtoritet<br />
{to eventualno bi mo`el da go svrti tekot na nastanite, tragi~no<br />
go zagubil `ivotot (Banica, 4 maj 1903 g.), otkako prethodno na sredba-<br />
197
ta so D. Gruev vo Solun go dobil „posledniot udar“ od Gruev, koj mu rekol<br />
na Del~ev deka zastanal na stranata na Garvanov po ova sudbonosno<br />
pra{awe od istorijata na Makedonija. Gruev £ go zadal „posledniot<br />
udar“ i na Makedonija na Bitolskiot okru`en kongres (2-7 maj 1903 g.)<br />
odr`an vo s. Smilevo tokmu koga s¢ u{te ne bilo oladeno teloto na<br />
Goce, opredeluvaj}i se na stranata na Sarafov za vostanie, za koe sekoj<br />
normalno misle~ki ~ovek trebalo da znae deka pri toga{nite vnatre{ni<br />
i me|unarodni uslovi toa }e bide `estoko zadu{eno, bez {ansi<br />
za postignuvawe na kakvi bilo vidni rezultati.<br />
Vo me|uvreme, na onie {to bile za vostanie i za sozdavawe predvostani~ka<br />
klima, neo~ekuvano im stasal vo prilog eden krupen nastan<br />
– Solunskite atentati (28 april), prosledeni so odmazdni~kiot<br />
teror na askerot vo Solun, Bitola, Veles i na drugi mesta.<br />
Izbraniot na Smilevskiot kongres Glaven {tab za rakovodewe<br />
so vostanieto (D. Gruev, B. Sarafov, A. Lozan~ev) re{il vostanieto<br />
da zapo~na na 20 juli (Ilinden – 2 avgust po nov stil) 1903 godina. I<br />
pokraj strogo ~uvanata tajna, Visokata Porta go doznala duri i denot<br />
na po~etokot na vostanieto. Samo {to zapo~nalo vostanieto, Portata<br />
gi informirala vladite na golemite sili, narekuvaj}i gi vostani~kite<br />
akcii „akt na razbojni{tvo i pusto{ewe“. Zna~i, prvite informacii<br />
za vostanieto javnosta gi primila od osmanliskite vlasti. Nivnata<br />
sodr`ina bila: „Bugarski revolucionerni bandi“ palat osmanliski<br />
sela, ubivaat i masakriraat zarobeni vojnici i nevino muslimansko<br />
naselenie i re~isi site zlostorstva {to gi vr{ele askerot i ba{ibozukot<br />
im gi prepi{uvale na vostanicite. Isti ili sli~ni informacii<br />
servirala i Atina, dodavaj}i deka „razbojni~kite ~eti“ gi ubivale<br />
Grcite. Site tie dezinformacii, taa crna propaganda, preto~ena<br />
vo diplomatski izve{tai se ispra}ala do vladite na golemite sili, do<br />
onie {to re{avale za makedonskata kriza. Toa go pravele i dosta vesnici.<br />
Avgust Kral, avstriski konzul vo Bitola, pretstavuva eden od<br />
retkite svediteli {to projavile poseben interes i doblest argumentirano<br />
da ja prenesat do svojata vlada vistinata za ona {to se slu~uvalo<br />
vo negoviot region, i za Organizacijata i za vostanieto. Toj, me|u<br />
drugoto, pi{uva i tvrdi deka tuka, (za razlika od Con~evoto), „navistina<br />
se raboti za edno vostanie, prvo vo Makedonija, koe treba seriozno<br />
da se sfati... Toa e izliv na nezadovolstvoto na eden cel narod...,<br />
toa e povik za pomo{ na edno dlaboko ugneteno naselenie koe se bori<br />
za sloboda i za uredeni priliki. Vostanieto tuka e re~isi op{to, go<br />
opfa}a skoro celiot slovenski del na vilaetot... Za odvivaweto na<br />
198
vostanieto vo Bitolskiot vilaet vo svetot se {irat najla`ni vesti.<br />
Qubovta kon vistinata, a ne pristrasnosta vo prilog na hristijanite...,<br />
...me prinuduva da konstatiram, sosema sprotivno na pogledite<br />
{to gi zastapuva pe~atot i so takvo zadovolstvo, – deka postapkata na<br />
vostanicite be{e humana i lojalna, a postapkata na Turcite varvarska,<br />
svirepa, azijatska. Toa {to prvite ne gi fa}aa svoite protivnici<br />
so rakavici spa|a vo domenot na revolucijata...“<br />
„Vostanieto vo zemjata... e mnogu podlaboko i po{iroko otkolku<br />
obi~no se misli...“, pi{uval me|u drugoto poznatiot gr~ki istra`uva~<br />
Corbazoglu (izve{taj od 27 mart 1904 g.). Vo vrska so dramata vo Kru-<br />
{evo, toj dodal deka „pravoslavnite Grci – (patrijar{isti, b.m.), kako<br />
{to n¢ ubedi porane{niot pelagoniski mitropolit, sorabotuvaa so<br />
~etite vrz bratski osloboditel duh.“<br />
Vostanieto gi opfatilo najgolemite delovi od Makedonija, no<br />
najorganizirano i najdinami~no se projavilo vo Bitolskiot okrug. Se<br />
odelo na urivawe na s¢ {to ja simboliziralo omrazenata vlast, no i<br />
kon osvojuvawe teritorii i urivawe na postojnata i izgraduvawe na<br />
edna nova, revolucionerna vlast. Najkonkreten izraz ovaa politika<br />
dobila pri osloboduvaweto na Kru{evo na 3 avgust 1903 godina i formiraweto<br />
na revolucionerna vlast, so ramnopravno u~estvo na site<br />
„narodnosti“. Vo slu~ajot, religioznite op{tini bile tretirani<br />
kako narodnosti: Patrijar{iskata (sostavena najmnogu od Vlasi i<br />
izvesen broj Makedonci i pravoslavni Albanci), Egzarhiskata<br />
(sostavena od Makedonci) i Vla{kata (sostavena od t.n. romanofili,<br />
odnosno nacionalisti, kako {to voobi~aeno gi narekuvale nejzinite<br />
pripadnici). Spored pripadnosta kon crkovnite op{tini, spored<br />
voobi~aenite normi vo dr`avata, se opredeluvala i nacionalnata<br />
pripadnost (Grci, Bugari, Romanci). Od ovie tri religiozno-propagandni<br />
zaednici (op{tini) bila sozdadena novata privremena vlast na<br />
Kru{evskata republika, so osnovni organi na regularna dr`avna zaednica<br />
– Sobranie (60 pretstavnici) i Izvr{no telo (Izvr{en sovet) od<br />
6 ~lena odgovorni za {este najva`ni sektori. Glavnata gri`a za<br />
odbranata na slobodata ostanala vo nadle`nost na Gorskoto<br />
na~alstvo koe rakovodelo i so borbite za osloboduvawe na gradot, na<br />
~ie ~elo stoel Nikola Karev, izbran na Smilevskiot kongres.<br />
Nabrzo po osloboduvaweto na gradot, so cel da se pridobie ili<br />
da se neutralizira i muslimanskoto naselenie od okolinata, rakovodstvoto<br />
go ispratilo poznatiot Manifest vo koj gi istaknale celite<br />
199
na revolucijata i `elbata za zaedni~ki `ivot vo slobodna Makedonija.<br />
Pokraj Kru{evo, vo okrugot bile oslobodeni u{te i grat~iwata<br />
Klisura (Kostursko) i Neveska (Lerinsko).<br />
Po ostvareniot ustrem, masovnosta i dinami~nosta, Kosturskiot<br />
reon go dr`i prvoto mesto od site reoni {to u~estvuvale vo vostanieto.<br />
Vo Bitolskiot okrug, so isklu~ok na Prilepsko, site drugi podra~ja<br />
zele u~estvo vo borbite.<br />
Na vostanie se krenale i drugite okruzi vo Makedonija i vo<br />
Odrinsko, no nedovolno podgotveni, a imalo i drugi pri~ini poradi<br />
koi tie poka`ale slabi rezultati, so isklu~ok donekade na Odrinsko.<br />
9.1. Zadu{uvaweto na vostanieto<br />
Prvata zada~a na Visokata Porta pri zadu{uvaweto na vostanieto<br />
bila prezemaweto na Kru{evo. Akcijata bila dobro podgotvena,<br />
na gradot Bahtijar-pa{a trgnal so golema sila, se vodele borbi nasekade<br />
okolu nego, no po svoite dimenzii i `estina, pokraj sudirot kaj<br />
Sliva, borbata na Me~kin Kamen gi nadminala ne samo onie borbi<br />
{to se vodele za da se odbrani slobodata na Kru{evo tuku i vodenite<br />
nasekade niz Makedonija vo tekot na 1903 godina. Taa borba pretstavuva<br />
epopeja sama za sebe i zatoa e vre`ana dlaboko vo svesta na na{iot<br />
narod, kako simbol na negovoto juna{tvo i samo`rtva. Glavniot vojvoda<br />
i junak na borbata e Pitu Guli. Po bitkata kaj Me~kin Kamen, Kru-<br />
{evo bilo pokoreno na 13 avgust.<br />
Op{tata ofanziva protiv vostanieto vo Bitolskiot okrug zapo~nala<br />
na 25 avgust i traela okolu dva meseca. Kratkotrajnata i `estoka<br />
presmetka zavr{ila so mo{ne te{ki posledici za sevkupniot<br />
`ivot na makedonskiot narod. Zatoa {to toa bila vojna ne samo protiv<br />
vooru`enite sili na Organizacijata tuku i protiv celokupnoto<br />
makedonsko naselenie.<br />
Vo tekot na vostanieto nastradale 16 okolii so 200 naseleni<br />
mesta, bile izgoreni 12.400 ku}i, bez pokriv ostanale blizu 71.000<br />
lu|e, rodnite mesta gi napu{tile okolu 30.000 `iteli. Bile ubieni<br />
nad 8.800 lu|e, pred s¢ selsko naselenie.<br />
Ilindenskoto vostanie e makedonsko vostanie. Toa bilo vostanie<br />
na makedonskiot narod i, po{iroko, na mnozinstvoto od hristijanskoto<br />
naselenie, bez razlika vo koja crkva se molelo, vo kakvo u~ili{te<br />
u~elo i koe (nacionalno – b.m.) ime go noselo. „Imame sloven-<br />
200
sko vostanie vo Makedonija“, vozbudeno go informiral poznatiot Jon<br />
Dragumis svojot tatko vo Atina... „Celoto slavofono (makedonsko –<br />
b.a.) naselenie go sledi Komitetot – i pravoslavni (patrijar{isti –<br />
b.a.) i {izmatici (egzarhisti – b.a.), i toa pogolemiot del dobrovolno...“.<br />
Ilindenskoto vostanie i posledicite od nego imale zna~aen<br />
odglas vo Evropa i vo Amerika. Stavot na sosednite balkanski dr`avi<br />
vo vrska so vostanieto bil negativen i neprijatelski. Zainteresirani<br />
isklu~ivo za zavladuvawe i podelba na Makedonija, vladea~kite krugovi<br />
na Grcija, na Bugarija i na Srbija mo`ele da bidat zadovolni<br />
edinstveno so porazot na vostanieto. Zainteresirani da se za~uva<br />
dogovoreniot status-kvo na Balkanot, golemite sili go odobrile i go<br />
o~ekuvale porazot na vostanieto. Avstro-Ungarija i Rusija pobarale<br />
od Osmanliskata vlada da vospostavi „red“ vo zemjata, a toa zna~elo<br />
priznavawe pravo na Turcija da upotrebi sila spored potrebite. A<br />
Visokata Porta znaela kako da ja upotrebi silata. Velika Britanija i<br />
Francija, pa i Italija vo izvesna mera, poinaku gledale na nastanite<br />
vo Makedonija. Grofot Lensdaun smetal deka Evropa pove}e ne treba<br />
da ostane indiferentna kon nastanite vo Makedonija. Toj predlagal<br />
prezemawe sredstva {to }e ja okon~aat „`alnata“ polo`ba vo Makedonija.<br />
Rezultat na takvata politika se poznatite Mirc{ter{ki reformi,<br />
sostaveni i proklamirani od ruskiot i avstroungarskiot car vo<br />
oktomvri 1903 godina, so odobrenie i na drugite golemi sili.<br />
Golemata samo`rtva na vostanatiot narod, potoa `estokosta so<br />
koja osmanliskite vlasti go zadu{ile vostanieto, predizvikale so~uvstvo<br />
i `alewe kaj po{irokata javnost na Evropa i na Amerika. Bile<br />
formirani razni makedonski komiteti {to ja {irele vistinata za<br />
Makedonija i sobirale pomo{ za nastradanoto naselenie. Vo tie<br />
akcii u~estvuvale i nekoi slavni imiwa na epohata: Lav Tolstoj, Anatol<br />
Frans, Viktor Berar i drugi. Pomo{ta stasuvala od pove}e zemji<br />
na Evropa i od Amerika, no posebno mesto vo istoriskoto pomnewe na<br />
makedonskiot narod ima pomo{ta ispratena od angliskiot narod. Vo<br />
akcijata za spasuvawe na lu|eto {to ostanale pod vedro nebo, kako da<br />
u~estvuvalo celoto anglisko op{testvo. Sekretarot na Komitetot za<br />
pomo{, Henri Noel Brejlsford, zaedno so svojata sopruga, pristignal<br />
vo Bitola vo oktomvri 1903 godina li~no da rakovodi so raspredelbata<br />
na pomo{ta. Balknskiot komitet prodol`il da ispra}a pomo{ i vo<br />
tekot na celata 1904 godina.<br />
201
Ilindenskoto vostanie i seto ona {to sleduvalo po nego sozdale<br />
nova, kvalitetno poinakva politi~ka situacija vo Makedonija. So vostanieto,<br />
vsu{nost, zavr{ila edna era od istorijata na Makedonija,<br />
duri i od istorijata na Osmanliskata Imperija i zapo~nala nova. Toa<br />
ja ozna~ilo zavr{nata faza od raspa|a~kiot proces na osmanliskata<br />
dr`ava i go najavilo nejzinoto is~eznuvawe od Balkanskiot Poluostrov.<br />
Ilindenskite tragi~ni nastani go predizvikale prvoto seriozno<br />
vme{uvawe na golemite sili vo vnatre{nite raboti na Imperijata<br />
po Berlinskiot kongres.<br />
Nacionalnoosloboditelnata borba vo periodot na Ilinden<br />
pretstavuva presvrtnica vo istoriskiot proces na razvitokot na makedonskata<br />
nacionalna svest. Proglasuvaj}i go avtonomniot princip<br />
kako samocel, mobiliziraj}i gi masite vo imeto na toj princip, neguvaj}i<br />
ja i uporno branej}i ja avtohtonosta i avtonomnosta na Organizacijata,<br />
nakuso re~eno, vodej}i bitka na site frontovi, protiv site<br />
protivnici na makedonskata posebnost, poveduvaj}i go narodot vo oru-<br />
`eno vostanie za izvojuvawe sopstvena dr`avnost, MRO objektivno<br />
pridonela za razvitokot i zacvrstuvaweto na svesta kaj narodot vo<br />
odnos na makedonskiot prostor kako oddelna istoriska zaokru`ena<br />
teritorija i sopstvenost na oddelen narod, kako negova tatkovina so<br />
slavno minato, no i deka samo preku sopstvena samo`rtva, sega i tuka<br />
kade {to opstojuva so vekovi, }e treba za sebe da obezbedi sloboda i da<br />
sozdade normalni uslovi za `ivot preku izvojuvawe avtonomija – sopstvena<br />
dr`ava!<br />
9.2. Makedonija po Ilindenskoto vostanie<br />
Vo „Za makedonckite raboti“ Krste Petkov Misirkov<br />
argumentirano go doka`uva i go brani postoeweto na makedonskata<br />
nacija i go istaknuva baraweto za afirmacija i za upotreba na<br />
makedonskiot jazik kako literaturen jazik na makedonskiot narod.<br />
Knigata se pojavi pri krajot na 1903 godina vo Sofija. Taa bila<br />
pre~ekana `estoko neprijatelski od protivnicite na samostojna<br />
Makedonija, zapleneta i uni{tena, a avtorot, du{manski i fizi~ki<br />
napadnat, bil prinuden da izbega vo Rusija. Sepak, izvesen broj<br />
primeroci od knigata bile rastureni i spaseni za vo 1945 godina taa<br />
da poslu`i kako osnova pri prifa}aweto i ozakonuvaweto na<br />
makedonskiot jazik i pravopis.<br />
202
Ako se isklu~i pojavata na knigata za „Makedonckite raboti“ od<br />
K. P. Misirkov, koja sama po sebe pretstavuva posebno poglavje vo na-<br />
{ata istorija, godinite po porazot na Ilindenskoto vostanie gi karakteriziraat<br />
tri krupni nastani koi se slu~ile paralelno, a koi po<br />
svojata sodr`ina samo navidum ne se povrzani. Toa bile Mirc{ter{kite<br />
reformi, zad koi stoele golemite sili, t.n. oru`eni propagandi,<br />
zad koi stoele trite sosedni dr`avi, kako i sudbinata, odnosno idninata<br />
na makedonskoto nacionalno osloboditelno dvi`ewe, zad koe<br />
stoela TMORO.<br />
Reformite se odnesuvale na teritoriite vo trite makedonski<br />
vilaeti, a trebalo da se sprovedat od strana na osmanliskite vlasti,<br />
na ~elo so glavniot inspektor Hilmi-pa{a, a so pomo{ na stru~ni<br />
kadri od Evropa. Celta bila, preku reformiraweto na administracijata,<br />
`andarmerijata, finansiite i sl., da se vospostavi red vo funkcioniraweto<br />
na dr`avniot mehanizam, so {to bi se podobrila situacijata<br />
i bi se odr`al dogovoreniot status kvo vo osmanliskiot balkan.<br />
Osmanliskata vlada ne bila zainteresirana za uspehot na reformite,<br />
dodeka Organizacijata, pak, smetaj}i gi za nedovolni, zazela<br />
negativen stav kon niv. Uspehot na reformite ne bil prifatliv i za<br />
sosednite dr`avi. Reformite, iako bespogovorno ne bile prifateni<br />
od MRO, nivnoto realizirawe ne bilo popre~uvano.<br />
Osobeno silen odglas Ilindenskoto vostanie imalo vo sosednite<br />
monarhii. Tie ne se nadevale deka Makedonskata organizacija i<br />
makedonskiot narod bile podgotveni i sposobni za takvi golemi dela.<br />
Toa silno gi voznemirilo i predizvikalo presvrt vo nivnata politika<br />
sprema Makedonija. Sodr`inata na taa nivna nova politika ja<br />
so~inuvale: zgolemena agresivnost kon makedonskoto osloboditelno<br />
delo, upotreba na oru`je vo presmetkite so makedonskite revolucionerni<br />
sili i voop{to vo propagandata, kurs kon dogovarawe za<br />
podelba na Makedonija, kurs kon vojna.<br />
Razni ~eti, organizirani, ekipirani i rakovodeni od oficeri,<br />
pod izgovor za „za{tita na svoeto naselenie od terorot“ na makedonskite<br />
revolucioneri i protivnici, bile ispra}ani vo Makedonija<br />
kako pomo{ na crkovno-u~ili{nite propagandi, koi se gri`ele da se<br />
odr`at starite i da se steknat novi pozicii na terenot. Pritoa, po<br />
svojot teror i po upotrebata na brutalnite sredstva, najmnogu se<br />
istaknuvale gr~kite ~eti (andarti) rakovodeni od Atina. Najmnogu<br />
stradale makedonskoto i vla{koto naselenie, ona {to re~isi celo<br />
203
zelo u~estvo vo vostanieto i so toa im otka`alo poslu{nost na<br />
Gr~kata crkva i na gr~kata propaganda.<br />
Sudirot na gr~kite, srpskite i vrhovisti~kite ~eti na makedonskiot<br />
prostor i `estokata presmetka so civilnoto naselenie sozdale<br />
haos vo `ivotot na celokupnoto hristijansko naselenie. Zapo~nalo<br />
masovno emigrirawe na rabotosposobnoto ma{ko naselenie vo Amerika,<br />
vo sosednite zemji i nadvor od Makedonija vo samata Imperija.<br />
Naporedno se vodela bitka za konsolidacija na redovite vo<br />
MRO. Rastrojstvoto vo Organizacijata bilo od takov karakter {to gi<br />
zasegnalo site segmenti od nejzinoto `iveewe i funkcionirawe kako<br />
organizirana revolucionerna sila.<br />
Nabrgu po vostanieto me|u rakovodnite strukturi na Organizacijata<br />
zapo~nale zasileni konsultacii i analizi so cel da se dade {to<br />
porealna ocena za krupnite nastani {to se slu~ile i da se izgradat<br />
stavovi i nasoki za idniot od na Ilindenskata revolucija. Prvite<br />
razgovori zapo~nale pri krajot na 1903 godina, a prviot po{irok i so<br />
najkompetentni rakovodni lica sostanok bil odr`an vo Sofija, vo<br />
januari 1904 godina. Pokraj zadgrani~nite pretstavnici d-r Hr.<br />
Tatar~ev i Hr. Matov, tuka se na{le brojni i vidni reonski<br />
rakovoditeli, potoa J. Sandanski, B. Sarafov, D. Haxi Dimov i dr.<br />
U{te vo po~etokot na nivnite diskusii, na povr{inata izbile dvete<br />
sfa}awa i tendencii {to postoele vo centralnoto rakovodstvo u{te<br />
pred vostanieto. Sovetuvaweto, imeno, zavr{ilo so diferencirawe<br />
na dvete „strui“ vo rakovodstvoto na Organizacijata, koi stanale<br />
poznati kako desnica, predvodena od Hr. Matov, d-r Hr. Tatar~ev i od<br />
nekoi drugi li~nosti, i levica, predvodena od ser~ani, kon koi se<br />
priklu~ile brojni vidni revolucioneri od cela Makedonija. Desnicata<br />
insistirala da ostane ostvareniot status kvo vo rakovodeweto so<br />
Organizacijata, dodeka, pak, levicata kategori~ki bila protiv toa i<br />
insistirala na su{tinski promeni vo nejzinata rakovodna struktura,<br />
na decentralizacija i demokratizacija, kako brana od povtoruvaweto<br />
na starite gre{ki i za pouspe{no razvivawe na osloboditelnoto<br />
delo. Sobirot donel Direktiva za idnata dejnost na Organizacijata a<br />
koja, vsu{nost, se pojavila kako programska platforma na silite {to<br />
definitivno vo idnina }e bidat poznati kako levica. Na{iroko<br />
vodenite razgovori i diskusii vo Makedonija dovele do edno op{to<br />
soznanie deka rekonstrukcijata i konsolidacijata na Organizacijata<br />
bi mo`ele da se postignat preku odr`uvawe okru`ni kongresi, kako<br />
najprifatliva demokratska forma za re{avaweto na problemite i za<br />
204
izbor na rakovodstvoto. Prv takov kongres odr`ala Bitolskata<br />
okru`na organizacija (Prilepski kongres, maj 1904 g.), na koj<br />
u~estvuvale vidni imiwa na Organizacijata – \. Petrov, D. Gruev, P.<br />
To{ev i pogolem broj drugi istaknati rakovoditeli {to ostanale vo<br />
Okrugot. Vo diskusijata se pojavilo ostro nesoglasuvawe okolu<br />
osnovnoto pra{awe dali da se za~uva starata struktura na Organizacijata,<br />
za {to se zalagal D. Gruev, ili da se ostvari nejzina decentralizacija<br />
i demokratizacija, za {to se zastapuvale \. Petrov i P. To-<br />
{ev. Ovaa podelba se zaostrila i se pro{irila i na drugite okru`ni<br />
kongresi {to se odr`ale vo sledniot period, do avgust 1905 godina,<br />
koga se odr`al Serskiot, kako posleden okru`en pred op{tiot<br />
kongres zaka`an vo oktomvri istata godina. Vo me|uvreme se<br />
odr`uvale i reonski sobranija, taka {to re~isi celata Organizacija<br />
imala mo`nost da se proiznese okolu tragi~nite nastani od 1903<br />
godina i da gi istakne svoite pogledi za idniot tek na osloboditelnata<br />
borba.<br />
Svojata rabota Rilskiot kongres ja zapo~nal vo po~etokot na<br />
oktomvri 1905 godina a ja zavr{il pri krajot na mesecot. Na dnevniot<br />
red za razgleduvawe bile postaveni pet to~ki, koi gi opfa}ale site<br />
pozna~ajni problemi od funkcioniraweto i borbata na Organizacijata.<br />
Za ustrojstvoto i upravuvaweto so Organizacijata, kako najva`na<br />
to~ka, se debatiralo dvaesetina dena. Tuka, vsu{nost, se sudrile<br />
dvete, ve}e formirani „strui“, koi Hr. Siljanov gi narekuval<br />
„umereno konzervativna“ (desnicata) i „radikalno reformatorska“<br />
(levicata). Vidni pretstavnici na prvata, (koi ne bile dopu{teni na<br />
Kongresot), bile Hr. Matov i d-r Hr. Tatar~ev, a na vtorata – D. Haxi<br />
Dimov, \. Petrov, P. To{ev, J. Sandanski... Ideite na prvite gi<br />
zastapuvale i gi branele nivnite prisutni istomislenici i B.<br />
Sarafov.<br />
Na barawe od Kongresot, generalot Con~ev moral da ja raspu{ti<br />
svojata vrhovisti~ka organizacija, dodeka B. Sarafov, za zemenite<br />
pari od Srpskata vlada, kako protivusluga za dozvolata srpski ~eti da<br />
vlezat vo Makedonija, i za haosot {to go sozdal so svoite ~eti vo zemjata,<br />
bil osuden uslovno na smrt.<br />
Na Rilskiot kongres pobedila politikata na mnozinstvoto, t.e.<br />
na levicata, koja ja izrazuvala voljata na revolucionerna Makedonija.<br />
Desnicata nemala ni sili ni smelost otvoreno da se protivstavi na<br />
nekoi, za nea neprifatlivi re{enija bez, pritoa, sosema da se sogoli<br />
kako nositel na tu|i interesi. No, nabrzo po Kongresot, taa gi podre-<br />
205
dila svoite redovi, re{ena da trgne vo napad i negirawe na usvoenite<br />
odluki i nasoki na Rilskiot kongres. Za nea tie bile, pokraj drugoto,<br />
i „antibugarski“, pa zatoa re{ila po sekoja cena da ja spre~i nivnata<br />
realizacija. Desnicata trgnala re{itelno protiv mnozinstvoto, bez<br />
da ja krie svojata probugarska orientacija, proglasuvaj}i ja i Organizacijata<br />
za bugarska, smetaj}i deka taa vo svojata dejnost bi trebalo da<br />
vodi smetka i za interesite na Bugarija. Svoite protivnici od levicata<br />
gi proglasila za „frakcija“, narekuvaj}i ja „internacionalna“,<br />
„socijalisti~ka“, „marksisti~ko-anarhisti~ka“ i sl., so cel da ja kompromitira<br />
kako predavni~ka i nesposobna da rakovodi so Organizacijata.<br />
Potpiraj}i se vrz bugarskite dr`avni strukturi i finansii, taa<br />
povela kampawa protiv Rilskiot kongres i levicata, uspeala da go<br />
provali pretstojniot op{t kongres i, preskoknuvaj}i gi site formi<br />
na legalno i demokratsko odlu~uvawe, preku organizirawe sopstveni<br />
sobiri, samata se proglasila za mnozinstvo so {to, vsu{nost, se<br />
otcepila od VMRO i se konstituirala vo posebna organizacija.<br />
„Otkako gi zgazija principite na Organizacijata tie izvr{ija otcepuvawe<br />
i sozdadoa druga – ne ve}e revolucionerna, tuku bugarska nacionalna<br />
propaganda“, konstatirale ser~ani vo poznatoto Prvo pismo,<br />
po povod ubistvoto na B. Sarafov i I. Garvanov od sandanistite.<br />
Insistiraweto na desnicata da bide priznata za naslednik na<br />
istoriskata Vnatre{na organizacija i da ja eliminira levicata kako<br />
legalen i re{ava~ki faktor na revolucionernoto dvi`ewe, izbran na<br />
Rilskiot kongres, vodelo kon golemi sudiri i neizvesnosti. Pobedata<br />
mo`ela da ja obezbedi samo preku otstranuvawe od rakovodnata struktura<br />
na onie sili {to bile beskompromisni protivnici na nivnata<br />
provrhovisti~ka politika voop{to i posebno na tie od Serskiot i od<br />
Strumi~kiot okrug, na ~elo so J. Sandanski. Podgotveniot zagovor<br />
protiv nego navreme bil otkrien (zasedata pri Ra{ina i porazot na<br />
ispratenata zagovorni~ka ~eta), za {to bile obvineti B. Sarafov i<br />
I. Garvanov, poradi {to bile osudeni i likvidirani od T. Panica (28<br />
noemvri 1907 g. vo Sofija). Toj nastan bil golem poraz na desnicata.<br />
Site raznoglasija i sudiri go zabrzale definitivniot raspad na<br />
VMORO, sankcioniran na ]ustendilskiot sobir (nare~en kongres)<br />
svikan od Hr. Matov i negovite istomislenici vo mart 1908 godina.<br />
So toa zavr{ila istorijata na MRO, sozdadena 1893 godina. Potoa<br />
zapo~nala nova era vo makedonskoto nacionalno i revolucionerno<br />
osloboditelno dvi`ewe.<br />
206
10. Mladoturskata revolucija (1908 g.)<br />
Mladoturskoto dvi`ewe na politi~kata scena se pojavile vo 70tite<br />
godini na XIX vek kako ro`ba na novite op{testveni sili vo Osmanliskata<br />
imperija – bur`oaskite. Celta na dvi`eweto bila, pred<br />
s¢, odr`uvaweto na celosta na Imperijata, preku sproveduvawe reformi<br />
od demokratski karakter koi, vo su{tina, ne bi zna~ele i pogolema<br />
revolucionerna promena vo ekonomsko-op{testveniot poredok<br />
na dr`avata, no bi vovele izvesno podobruvawe vo `ivotot na naselenieto<br />
i bi se ubla`ila serioznata kriza. Slabosta na bur`oazijata<br />
uslovila na preden plan na ova dvi`ewe da zastane inteligencijata, i<br />
toa voenata – oficerstvoto.<br />
Prvata mladoturska organizacija se pojavila vo 1889 godina vo<br />
Istanbul, pod imeto „Obedinenie i napredok“. Taa, 1891 godina, osnovala<br />
svoj centar i nadvor od Imperijata, vo Pariz, koj imal svoi razgranoci<br />
i vo nekoi drugi gradovi na Evropa.<br />
Ilindenskoto vostanie, Mirc{ter{kite reformi i oru`enite<br />
sudiri vo Makedonija posebno gi zagri`uvale i go preokupirale vnimanieto<br />
na mladoturcite. Tie smetale deka s¢ {to se slu~uvalo vo<br />
Makedonija, osobeno reformite, seriozno ja potkopuvale osmanliskata<br />
vlast vo evropska Turcija. Toa bilo pri~ina te`i{teto na mladoturskata<br />
dejnost da premine vo Makedonija. Tuka, vsu{nost, na 3 juli<br />
1908 godina zapo~nalo i Mladoturskoto vostanie, vo koe re{ava~ka<br />
uloga odigral Tretiot armiski korpus, ~ija glavna komanda bila vo<br />
Solun. Ve}e na 24 juli vo Solun stignala vesta deka sultanot go vostanovil<br />
ustavot od 1876 godina. Od ovoj den vo Turcija po~nal da funkcionira<br />
ustavniot poredok – hurietot.<br />
Simnuvaweto na apsolutizmot bilo pre~ekano so voodu{evuvawe<br />
vo Makedonija. Zapo~nalo zbratimuvawe me|u raskaranite od propagandite<br />
hristijani, me|u hristijani i muslimani, nasekade e~ele<br />
porakite: bratstvo, sloga, ramnopravnost. Od zatvorite bile oslobodeni<br />
zatvorenicite, progonetite se vratile doma. ^etite na propagandite,<br />
koi seele pusto{ niz Makedonija, se legalizirale i se rasformirale.<br />
Vo dvi`eweto se vklu~ile i rabotnicite vo makedonskite<br />
gradovi, koi gi postavile i svoite prvi klasni barawa.<br />
Vo Istanbul bila formirana nova vlada, no vo nea ne vlegle<br />
pretstavnici od Mladoturskata partija. Solun, kade {to bilo i sedi{teto<br />
na Centralniot komitet „Obedinenie i napredok“, i natamu<br />
ostanuval centar na mladoturcite. Naporedno so nekoi promeni, glav-<br />
207
no vo administrativnata sfera, mladoturcite sprovele i izbori za<br />
Parlamentot, vo koj si obezbedile apsolutna prevlast. Negov pretsedatel<br />
stana Ahmed Riza-bej, liderot na partijata „Obedinenie i<br />
napredok“.<br />
Vo me|uvreme opozicionite sili, me|u koi preovladuvale klerikalnite<br />
i reakcionerni sili, uspeale da gi konsolidiraat svoite redovi<br />
i da trgnat vo kontraofanziva. Na 13 april 1909 godina tie<br />
uspeale da ja prezemat vlasta vo Istanbul i da gi istisnat mladoturcite<br />
od svoite pozicii. No, protiv reakcijata vo Istanbul se krenale<br />
balkanskite provincii, pred s¢ vojskata i naselenieto od Makedonija.<br />
Na brza raka organizirani sili – vojskata od Tretiot solunski korpus,<br />
pridru`ena od golem broj dobrovolci, me|u koi i od okolu 1.200<br />
Makedonci, na ~elo so J. Sandanski, kako i od albanski dobrovolci,<br />
trgnala za Istanbul. Po tridnevni `estoki borbi pu~istite bile porazeni,<br />
a ustavniot poredok vraten. Na 27 april Velikoto narodno<br />
sobranie go detroniralo Abdul Hamid II i na negovo mesto go postavilo<br />
negoviot brat sultanot Mehmed Re{ad V. Po ovaa pobeda zapo~nala<br />
erata na mladoturskoto vladeewe vo Imperijata. Od nivnoto<br />
vladeewe definitivno zavisel spasot ili padot na dr`avata.<br />
Periodot po april 1909 godina se karakterizira so dinami~en<br />
politi~ki `ivot, pri {to op{testvenite sili vo Makedonija, koristej}i<br />
gi novite uslovi, zapo~nale da se organiziraat kako bi mo`ele<br />
da ja prodol`at starata dejnost – sega pod drugo ime da rabotat za realizacija<br />
na starata programa, koja i natamu ostanala vo sila. Vo toj<br />
pogled mladoturcite ni{to ne promenile. Tie ostavija Patrijar{ijata<br />
i Egzarhijata i natamu da funkcioniraat so site privilegii {to<br />
ve}e gi imale. Ustavnite slobodi u{te im ovozmo`ile na propagandite<br />
da se organiziraat vo razni klubovi (bugarski, gr~ki, srpski) i drugi<br />
zdru`enija, kako i da u~estvuvaat so svoi pratenici vo Parlamentot,<br />
no od seto toa {irokite bedni i obespraveni sloevi nemale nikakva<br />
korist. Tie o~ekuvale zemja, rabota, leb, no mladoturcite ne<br />
planirale da gi re{avaat su{tinskite socijalni pra{awa i od ogromniot<br />
del od narodot vo Makedonija da napravat svoj sojuznik i veren<br />
za{titnik na Revolucijata i na dr`avata.<br />
Vo makedonskoto revolucionerno dvi`ewe starite podelbi<br />
ostanale. Desnicata formalno gi prifatila ustavnite promeni, no i<br />
pri novite uslovi taa fakti~ki prodol`ila da bide privrzok na velikobugarskata<br />
aneksionisti~ka politika sprema Makedonija. Hurietskata<br />
Osmanliska Imperija iskreno bila prifatena edinstveno od le-<br />
208
vicata, na ~elo so sandanistite. Od levicata izniknala Narodnata<br />
federativna partija (NFP), ~ija programa predviduvala sproveduvawe<br />
na radikalni ekonomsko-politi~ki reformi, koi trebalo da go<br />
zadovolat golemoto mnozinstvo od obespravenoto i bedno naselenie,<br />
da go privrzat kon Mladoturskata revolucija, da ja zacvrstat nejzinata<br />
pobeda i da ja spasat Imperijata od sigurniot raspad.<br />
Osnovnoto barawe na NFP bilo preureduvaweto na Osmanliskata<br />
Imperija vrz principot na decentralizacijata i samoupravuvaweto<br />
na narodite, so {to site etni~ki sredini i malcinstva vo<br />
Imperijata bi steknale nacionalna ramnopravnost. Pritoa, se<br />
trgnuvalo od faktot deka samo taka i makedonskiot narod }e gi stekne<br />
svoite nacionalni prava i }e ja za~uva svojata teritorijalna celost, a<br />
Imperijata svojot demokratski razvitok i opstanok.<br />
Sproveduvaweto na takvite reformi vo zna~itelna mera pretstavuvalo<br />
promena na sistemot, {to ne bilo prifatlivo za mladoturcite,<br />
a ne se sovpa|alo ni so interesite na sosednite monarhii, na koi<br />
pove}e im odgovarala edna „bolna“ i slaba imperija otkolku reformirana<br />
i evropski uredena dr`ava.<br />
Po zadu{uvaweto na kontrarevolucijata od 1909 godina mladoturcite,<br />
~uvstvuvaj}i se silni, namesto da prodol`at so reformite<br />
{to narodot vo Makedonija i po{iroko so netrpenie gi o~ekuvale i<br />
na takov na~in da gi zacvrstat svoite pozicii, trgnale po druga nasoka.<br />
Pod izgovor deka e nu`no da se osigura bezbednosta na dr`avata,<br />
tie donele zakoni so koi nasilstvoto vrz onie {to so voodu{evuvawe<br />
ja pre~ekale nivnata pobeda go pretvorile vo sistem na vladeewe.<br />
Me|u najpoznatite bile Zakonot protiv ~etite i Zakonot za kolonizacija<br />
na Makedonija, ~ija primena predizvikala ogromno nezadovolstvo<br />
me|u hristijanskoto naselenie. Razoruzuva~kite akcii i obidite za<br />
kolonizacija na Makedonija so muslimanskoto naselenie vo memorijata<br />
na na{iot narod ostanale kako najbrutalna „pridobivka“ od mladoturskoto<br />
zakonodavstvo. Ve}e kon 1910 godina pogolemiot del od pridobivkite<br />
steknati vo juli 1908 godina bile uni{teni od samite<br />
mladoturci. Poradi toa mnogu se vlo{ile odnosite i me|u osmanliskite<br />
vlasti i J. Sandanski, iako toj od redovite na hristijanskoto<br />
naselenie vo Makedonija imal najgolemi zaslugi vo borbata protiv<br />
apsolutizmot na sultanskata vlast i im bil najiskren prijatel na mladoturcite.<br />
So napu{taweto na hurietskite principi na vladeewe, proglaseni<br />
vo juli 1908 godina, vra}aj}i se vo zna~itelna mera na stariot<br />
209
sistem na upravuvawe, mladoturcite im dale povod na trite balkanski<br />
sosedi, koi odamna go o~ekuvale momentot da go izvr{at svoeto „nacionalno<br />
obedinuvawe“ preku zagrabuvawe delovi od makedonskata<br />
zemja, da se zdru`at i so vojna da go ostvarat toa. Planot na mladoturcite,<br />
preku likvidirawe na apsolutizmot, no bez radikalni reformi<br />
vo ekonomsko-op{testveniot sistem (agrarna reforma i dr.), da gi<br />
pridobijat {irokite obespraveni i nezadovolni sloevi vo Makedonija<br />
i po{iroko na Balkanot i da ja spasat dr`avata od neizbe`niot<br />
raspad, se poka`al nerealen.<br />
210
MAKEDONIJA VO PERIODOT<br />
<strong>NA</strong> BALKANSKITE VOJNI<br />
DO PO^ETOKOT<br />
<strong>NA</strong> VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
<strong>NA</strong> BALKANOT<br />
(1912—1941)<br />
1. Borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe i za sozdavawe<br />
avtonomna makedonska dr`ava – edna od pri~inite za po~etok<br />
na Balkanskite vojni<br />
Prvata balkanska vojna e posledica na brojni pri~ini, a dve od<br />
niv se osobeno va`ni. Ednata ima vnatre{en, a drugata me|unaroden<br />
karakter.<br />
Pri~inite od vnatre{en karakter pretstavuvaat splet od brojni<br />
problemi {to gi producirale osmanliskiot op{testveno-politi~ki<br />
sistem i multietni~kiot i multiverski karakter na Imperijata. Prva<br />
i osnovna pri~ina e dolgoto i bolno raspa|awe na osmanliskiot<br />
feudalizam, negovata nesposobnost za promeni i za prilagoduvawe na<br />
potrebite na vremeto za razvoj i modernizacija na proizvodstvoto,<br />
osobeno na industrijata, re{avaweto na sopstveni~kite odnosi vo<br />
agrarot, t.e. agrarnoto pra{awe, opa|aweto na zemjodelskoto proizvodstvo,<br />
zgolemuvaweto na zavisnosta na dr`avata od uvozot na hrana<br />
i na industriski proizvodi, lo{ata i korumpirana dr`avna administracija,<br />
golemiot nevoen aparat, golemata zadol`enost na dr`avata<br />
od strategiskiot kapital itn.<br />
Drugata zna~ajna pri~ina za propa|aweto na Osmanliskata Imperija<br />
proizlegla od brojnite protivre~nosti vo sferata na me|unacionalnite<br />
odnosi i nesposobnosta na dr`avata da gi razre{uva. I<br />
pokraj ve{to smislenata administrativno-teritorijalna organizaci-<br />
211
ja na dr`avata, koja go onevozmo`ila teritorijalnoto grupirawe na<br />
razli~nite nacii vo nejzinite granici, vlasta ne mo`ela da go spre~i<br />
nacionalnoto obedinuvawe na oddelnite narodi, nitu da gi zadu{i<br />
nivnite streme`i za osloboduvawe i za sozdavawe svoi dr`avi. Taa<br />
pojava e prisutna vo tekot na celiot XIX vek koga, me|u drugoto, bile<br />
sozdadeni i nekoi od sosednite dr`avi na Makedonija: Grcija, Srbija,<br />
Bugarija. Za toa svedo~at brojnite vostanija re~isi vo site delovi na<br />
op{irnata Osmanliska Imperija na potisnatite narodi, me|u koi i na<br />
makedonskiot vo po~etokot na XX vek.<br />
Zna~ajno mesto vo razbiraweto na pri~inite za Balkanskite vojni<br />
im pripa|a na streme`ite na makedonskiot narod za svoe osloboduvawe<br />
i za sozdavawe sopstvena avtonomna dr`ava. Streme`ite na makedonskiot<br />
narod kon slobodata vo me|unarodnite odnosi na Balkanot<br />
i po{iroko vo Evropa }e bidat sintetizirani vo metaforata za nere-<br />
{enoto makedonsko pra{awe. Vo ovaa sintagma bile smestuvani<br />
nacionalnite aspiracii na makedonskiot narod, no i interesite na<br />
sosednite balkanski dr`avi, formulirani kako nere{eno balkansko<br />
pra{awe. Tokmu taa protivre~nost me|u streme`ite na makedonskiot<br />
narod za edna i nepodelena i streme`ite na sosednite dr`avi da se<br />
poseduva cela ili podelena Makedonija }e bide eden od klu~nite faktori<br />
{to po Berlinskiot kongres (1878 g.) }e vodi kon sudir i }e<br />
dovede do Balkanskite vojni (1912–1913).<br />
2. Balkanskite vojni i sudbinata na Makedonija<br />
Pazareweto za granicite na sosednite „plemiwa“ – Bugari,<br />
Srbi, i Grci vo Makedonija i na Balkanot vedna{ po zavr{uvaweto na<br />
Berlinskiot kongres (1878 g.) }e izrasne vo edna od najva`nite politi~ki<br />
celi vo koja se prepletuvale interesite na trite ve}e vospostaveni<br />
dr`avi na Balkanot. So razli~en intenzitet i so relativni prekini,<br />
pazareweto za delbata na Makedonija i na drugi delovi na Balkanot<br />
zapo~nale pome|u Srbija i Grcija.<br />
Pri krajot na XIX v. na povr{inata se pojavila idejata za sozdavawe<br />
balkanski sojuz. Toga{ (1897 g.) bil postignat i prviot dogovor<br />
pome|u Srbija i Bugarija za podelbata na Makedonija na sferi na vladenie.<br />
Od toga{, pa do momentot na potpi{uvaweto na sojuzni~kiot<br />
dogovor pome|u Bugarija i Srbija, celi 15 godini (1897–1912), so povremeni<br />
prekini, bile vodeni razgovori za definirawe na interesite<br />
212
na dvete dr`avi vo Makedonija. Razgovorite {to dovele do kone~no<br />
potpi{uvawe na sojuzni~kiot dogovor pome|u dvete dr`avi zapo~nale<br />
vo oktomvri 1911 g. i zavr{ile na 13 mart 1912 g. Toga{ bil potpi{an<br />
Dogovorot za prijatelstvo i sojuz na Carstvoto Bugarija i Kralstvoto<br />
Srbija. Me|utoa, naporedno so ovoj dogovor, koj bil od javen karakter,<br />
na 29 april 1912 g. vo Sofija bil potpi{an Taen aneks kon aktot. Vo<br />
~l.2 od Aneksot se obele`ani granicite na Makedonija, bez da se<br />
spomnuva nejzinoto ime. Vo Aneksot, me|u drugoto, se precizira u{te<br />
deka dokolku se dojde do soznanie deka ovaa nespomnata, no teritorijalno<br />
precizirana geografska oblast, „poradi zaedni~kite<br />
bugarski i srpski interesi ili od drugi pri~ini ne e vozmo`no... da<br />
bide organizirana vo edna odvoena avtonomna oblast“, predvidena e i<br />
granicata na nejzinata podelba pome|u dvete zemji. Zna~i, tokmu teritorijata<br />
na Makedonija, ~ii granici – bez da se spomnuva nejzinoto<br />
ime – bile to~no precizirani, koja bila precizno podelena vo slu~aj<br />
ako dvete strani ne mo`at da se dogovorat nea da ja organiziraat kako<br />
avtonomna oblast, metafori~no bila ozna~ena kako „sporna i<br />
nesporna“, za ~ie bo`emno razgrani~uvawe bilo dogovoreno da se<br />
pobara arbitra`a od ruskiot car.<br />
Kon potpi{aniot Srpsko-bugarski dogovor, koj e osnovata na<br />
Balkanskiot sojuz, podocna se priklu~ile Grcija i Crna Gora. So niv<br />
bile potpi{ani bilateralni dogovori, no vo dogovorite nema nitu<br />
zbor za nekakvi teritorijalni problemi.<br />
Prvata balkanska vojna zapo~nala na 18 oktomvri 1912 g. so napadot<br />
na Crna Gora vrz Osmanliskata Imperija. Toa, vo isto vreme, go<br />
ozna~ilo po~etok na dolgata {estgodi{na vojna na Balkanot, od 1912<br />
do 1918 g. Vo nea Makedonija stanala edno od glavnite vojuvali{ta.<br />
Prvata balkanska vojna, tehni~ki gledano, traela eden i pol mesec.<br />
So nea zavr{ila ednovekovnata agonija na osmanskiot<br />
feudalizam i na Osmanliskata Imperija. Propa|aweto na Imperijata<br />
zaedno so sebe go povleklo i raspa|aweto na etno-politi~koto<br />
edinstvo na Makedonija. Najva`nite bitki vo Prvata balkanska vojna<br />
se odigrale na teritorijata na Makedonija (kaj Kumanovo i kaj<br />
Bakarno Gumno, potoa vo blizina na Bitola) i na Trakiskiot front.<br />
Srpskata vojska pristignala do Lerin i do Gevgelija, gi okupirala<br />
najgolemiot del od Vardarska Makedonija i re~isi cela Albanija.<br />
Bugarskata vojska gi okupirala isto~na Makedonija na linijata Gorna<br />
Xumaja (sega Blagoevgrad) – [tip – Gevgelija – Kuku{ – Solun –<br />
Kavala i golem del od Trakija. Preostanatiot del od Makedonija,<br />
213
zaedno so Lerin, go okupirala Grcija. Vo Solun istovremeno vlegle i<br />
gr~kata i bugarskata vojska, no osmanskata komanda gradot im go predala<br />
na Grcite.<br />
Na 4 dekemvri 1912 g. bilo potpi{ano primirje. Ve}e na 16 dekemvri<br />
1912 g. vo London zapo~nale pregovorite za mir pome|u zavojuvanite<br />
strani. Glavni faktori vo mirovnite pregovori bile ambasadorite<br />
na golemite evropski sili: Rusija, Anglija, Francija, Avstro-<br />
Ungarija, Germanija i Italija. Pregovorite se odvivale vo napnata<br />
atmosfera, osobeno koga na 27 noemvri 1912 g. bilo re{eno Srbija da<br />
se povle~e od Albanija. Potoa bile prekinati poradi obnoveniot sudir<br />
pome|u Bugarija i Osmanliskata Imperija, prodol`ile na 17<br />
april 1913 g., a na 30 maj 1913 g. bil potpi{an Dogovorot za mir pome|u<br />
Balkanskiot sojuz i Imperijata.<br />
Potpi{aniot miroven dogovor vo London pome|u zavojuvanite<br />
strani ne ja re{il sudbinata na osvoenite teritorii, t.e. so nego ne<br />
bilo izvr{eno razgrani~uvawe pome|u ~lenkite na Balkanskiot sojuz.<br />
Toj problem im bil ostaven tie sami da go re{avaat me|u sebe. A tokmu<br />
vo toa le`ela i pri~inata za zapo~nuvaweto na Vtorata balkanska<br />
vojna.<br />
Ne e nitu malku slu~ajno {to vo dogovorot za sojuzni{tvo<br />
sklu~en pome|u ~lenkite na Balkanskiot sojuz ne bilo dogovoreno<br />
kako i na koj na~in, vo slu~aj na pobeda, }e se organizira ili }e se<br />
podeli osvoenata teritorija. Vo tekot na razgovorite za sklu~uvawe<br />
mir so Osmanliskata Imperija, vo London se vodele i bilateralni<br />
razgovori pome|u Grcija i Srbija za me|usebnoto razgrani~uvawe vo<br />
Makedonija i za potpi{uvawe dogovor za sojuz. Celta bila dvete zemji<br />
da ja prinudat Bugarija na teritorijalni otstapki na eden del od<br />
zazemenite teritorii od nejzinata vojska. Problemot se zaostril koga<br />
Srbija, na smetka za nejzinoto prinudno povlekuvawe od Albanija,<br />
pobarala soodvetna teritorijalna kompenzacija. Bugarija ne samo {to<br />
ne pomisluvala da otstapi del od okupiranata makedonska teritorija<br />
od nejzina strana tuku smetala deka situacijata bila zrela pra{aweto<br />
za Makedonija, edna{ i zasekoga{, da go re{i vo svoja polza preku<br />
voen sudir so svoite rivali. Ubedena vo svojata procena deka }e bide<br />
pobedni~ka na bojnoto pole protiv sojuznicite Srbija i Grcija, taa<br />
im naredila na svoite vojski, na 29 juni 1913 g., da gi napadnat silite<br />
na Srbija i na Grcija. Taka zapo~nala Vtorata me|usojuzni~ka balkanska<br />
vojna. Desetina dena podocna, na 10-ti i 14 juli, vo vojnata protiv<br />
214
Bugarija se vklu~ile Romanija i Osmanliskata Imperija. Porazena na<br />
bojnoto pole, Bugarija kapitulirala.<br />
Vo tekot na Vtorata balkanska vojna, vo izlivot na me|usebniot<br />
gnev i nepodnoslivost, oru`jeto i omrazata napravile pusto{. Seto<br />
toa padnalo vrz grbot na makedonskiot narod. Primer za toa bile bitkite<br />
na Bregalnica i vo Ov~e Pole, bezmilosnoto uni{tuvawe na gradovite<br />
Kuku{, Dojran, Gevgelija, Strumica. So kakva `estokost i<br />
omraza se odnesuvale vojskite na tu|incite vo Makedonija najdobro<br />
svedo~at informaciite na Karnegievata komisija, i toa samo za egejskiot<br />
del na Makedonija. Tuka bile uni{teni, izgoreni itn. okolu 170<br />
sela i 16.000 ku}i. Pod pritisokot na gr~kite voeni i paravoeni formacii,<br />
nad 100.000 lu|e bile prinudeni da gi napu{tat nivnite domovi.<br />
Po kapitulacijata na Bugarija, od 28 juli do 10 avgust 1913 godina<br />
vo Bukure{t se odr`ala Mirovna konferencija. Na 10 avgust bil<br />
potpi{an dogovor za mir me|u zavojuvanite strani, vo istorijata poznat<br />
kako Bukure{ki dogovor. Ovoj dogovor ve}e sto godini vo svesta<br />
na makedonskiot narod se do`ivuva kako sinonim na etni~koto i teritorijalnoto<br />
~ere~ewe na Makedonija. Toj e tragi~no finale za celosta<br />
na Makedonija, no i za odnosite me|u balkanskite narodi. Toa e<br />
krajot na aspiraciite za podelba ili za zavladuvawe na cela Makedonija,<br />
zapo~nati po Berlinskiot dogovor (1878 g.). Objektivno poglednato,<br />
vo site kombinacii na vodenite razgovori za sudbinata na<br />
Makedonija i makedonskiot narod, nemalo mesto, za negovite aspiracii<br />
po primerot na svoite sosedi da sozdade svoja makedonska dr`ava.<br />
Potpi{uvaweto na Mirovniot dogovor vo Bukure{t ne zna~elo<br />
i kraj na voenite sudiri na Balkanot i osobeno vo Makedonija. Imeno,<br />
na 29 juli 1914 g. Avstro-Ungarija £ objavila vojna na Srbija i toa e<br />
po~etokot na Prvata svetska vojna. Toa bil sudir pome|u dvata protivstaveni<br />
bloka na golemite sili vo Evropa. Na ista strana bile<br />
Anglija i Rusija. Kon niv, po 1915 g., se priklu~ila i Italija, a ne{to<br />
podocna kon niv pristapile Japonija i SAD. Drugiot, Centralniot<br />
blok go so~inuvale Germanija, Avstro-Ungarija i Italija do 1915<br />
godina Istata godina kon ovoj blok se priklu~ile Bugarija i Turcija.<br />
Vo su{tina, sudirot pome|u dvata bloka proizlegol od toa koj da ja<br />
ima kontrolata na svetskite pomorski pati{ta, a se barala i nova<br />
raspredelba na koloniite, za {to se zalagale silite od Centralniot<br />
blok, na ~elo so Germanija.<br />
215
Za u~estvoto na Bugarija na stranata na edniot ili na drugiot<br />
blok se vodele dolgi pazarewa. Re{enieto za nejzinoto priklu~uvawe<br />
kon Centralniot blok bilo posledica na procenata deka sojuzot so<br />
ovoj blok £ ja garantira Makedonija.<br />
So napadot na Srbija, esenta 1915 g., Bugarija se vklu~ila vo Prvata<br />
svetska vojna. Za kuso vreme nejzinata vojska ja okupirala teritorijata<br />
na Vardarska Makedonija i izbila na granicata pome|u Grcija i<br />
Srbija, opredelena so dogovorot vo Bukure{t. So mali pomestuvawa<br />
na jug kon Lerin ili na sever kon Bitola, vo tek na tri godini toa }e<br />
bide linija na Makedonskiot front pome|u zavojuvanite dva bloka. Od<br />
obete strani na frontot kon krajot na vojnata bile rasporedeni okolu<br />
eden milion i dveste iljadi vojnici. Celi tri godini na obete strani<br />
od frontot teritorijata na Makedonija bila podlo`ena na pusto{ewe.<br />
Gradovite Dojran, Bitola, Voden, Lerin, Enixe Vardar, Gumenxe,<br />
Kostur bile katadnevna meta na topovite. Mnogu sela bile razurnati<br />
ili izgoreni, zasekoga{ izbri{ani od liceto na zemjata.<br />
Presvrtot vo Prvata svetska vojna zapo~nal na Makedonskiot<br />
front. Ovde silite na Antantata, vo vtorata polovina na 1918 g., trgnale<br />
vo golema ofanziva protiv silite na Centralniot sojuz. Porazena,<br />
na 17 septemvri 1918 g., Bugarija kapitulirala. Potoa, edna po druga,<br />
kapitulirale Turcija i Avstro-Ungarija, a najposle, vo po~etokot<br />
na noemvri, kapitulirala i Germanija. So toa bil staven krajot na<br />
Prvata svetska vojna, a istovremeno toa bilo i zavr{nica na {estgodi{nite<br />
vojuvawa na teritorijata na Makedonija (1912–1918).<br />
3. Makedonskiot narod na krstopat vo vremeto na vojnite<br />
1912 – 1918 godina i po niv<br />
Eden miren analiti~en pogled vrz ona {to mu se slu~uvalo na<br />
makedonskiot narod, po~nuvaj}i od Mladoturskata revolucija, potoa<br />
vo Balkanskite vojni, pa s¢ do krajot na Prvata svetska vojna i vo vremeto<br />
po nea, na dneven red postavuva mnogu pra{awa. Prvo i osobeno<br />
zna~ajno pra{awe e: kako mo`elo, po krvavoto zadu{uvawe na Ilindensko<br />
vostanie i `estokite represalii vrz opusto{enite sela po<br />
vostanieto, vo prvite nekolku meseci po Mladoturskata revolucija vo<br />
Makedonija da se sozdade dotoga{ nevidena atmosfera na pomiruvawe<br />
pome|u makedonskiot narod i drugite etnosi i konfesii. Pomiruvawe<br />
{to gi ponelo bezmalku site strukturi vo makedonskoto osloboditel-<br />
216
no dvi`ewe, pomiruvawe {to sozdalo verba deka }e nastapi period na<br />
mir i spokojstvo i }e se sozdade mo`nost za ostvaruvawe na aspiraciite<br />
za avtonomna Makedonija vo ramkite na demokratiziranata i decentralizirana<br />
Osmanliska Imperija. I kako bilo mo`no, samo dve godini<br />
po toa pomiruvawe, da dojde do reciklirawe na situacijata od pred<br />
Mladoturskata revolucija, {to dovelo do op{to razo~aruvawe i do<br />
barawe spas vo voena akcija na sosedite protiv Osmanliskata Imperija.<br />
I {to e osobeno ~udno, ne samo {to toa go barale silite na makedonskoto<br />
nacionalnoosloboditelno dvi`ewe povrzani so politi~kite<br />
interesi na sosednite dr`avi tuku i silite okolu Jane Sandanski i<br />
nekoi drugi koi cvrsto veruvale i iskreno se zalagale da se osigura<br />
celosta na Makedonija vo ramkite na demokratiziranata Osmanliska<br />
Imperija. Nim im bilo jasno deka sekoja druga politika sprotivna na<br />
toa bi vodela kon podelba na Makedonija, kon denacionalizacija i<br />
asimilacija na makedonskiot narod.<br />
Za eden vakov razvoj na nastanite imalo zna~ajni pri~ini, me|u<br />
koi naj~esto se naveduvaat: Zakonot protiv politi~kite partii, otomanizacijata<br />
na neosmanliskite narodi, Zakonot za obezoru`uvawe na<br />
naselenieto, Zakonot protiv pe~atot itn. Tie navistina bile zna~ajni<br />
za podignuvawe na tenzijata pome|u makedonskiot narod i re`imot<br />
na mladoturcite. No, poglednato objektivno, spomnatite i drugi akti<br />
sepak nemale primarno zna~ewe. Iskustvoto od Mladoturskata revolucija<br />
i od site drugi nastani po nea govori ne{to drugo: deka najgolemo<br />
vlijanie za takviot od na nastanite imale nerazvienite procesi<br />
za transformacija na op{testveniot razvoj, potrebata za promena na<br />
sopstveni~kite odnosi (slu~ajot so agrarot), ekonomskata nerazvienost<br />
i zavisnosta na zemjata. Glomaznata i neproduktivna dr`avna<br />
administracija i vojska, zako~uvaweto na demokratskite procesi,<br />
zaostruvaweto na me|unacionalnite odnosi, secesionizmot, vlo{enite<br />
me|unarodni odnosi, `ilaviot otpor na protivnicite na promenite,<br />
stravot od raspa|aweto na dr`avata itn., isto taka imale svoe vlijanie.<br />
Od druga strana, potisnatite i eksploatirani narodi, osobeno<br />
makedonskiot, nemale vreme za ~ekawe. Tie barale brzo podobruvawe<br />
na nivnata polo`ba, koja bila daleku zad polo`bata na sosednite slobodni<br />
narodi. Seto toa i u{te bezbroj drugi ostatoci od prethodniot<br />
sistem vo sekojdnevniot `ivot, kako korupcijata, kodo{eweto, neramnopravnosta<br />
itn., bile pri~ini za aktivna promena – od pozitivna<br />
politi~ka atmosfera na poddr{ka na mladoosmanliskiot re`im do<br />
217
sozdavawe atmosfera na gnev i neprijatelstvo, do svesna potreba za<br />
menuvawe na polo`bata, bez ogled {to }e se slu~i potoa.<br />
Tokmu poradi toa, vo poslednite godini od vladeeweto na Osmanliskata<br />
Imperija, pred makedonskiot narod se postavila i dilemata<br />
kade, po koj pat i so kogo ponatamu. Za onie segmenti od makedonskata<br />
populacija {to se nao|ale pod vlijanie na {ovinisti~kite propagandi,<br />
vo toj pogled ne postoele problemi. Tie celosno se stavile<br />
vo usluga na armiite na nivnite mentori. Za pridobivawe na somni~avite,<br />
na nevernite Tomi, bila pro{irena informacijata deka pri<br />
potpi{uvaweto na Sojuzot Srbija i Bugarija se obvrzale na teritorijata<br />
na oslobodena Makedonija da sozdadat avtonomna Makedonija.<br />
Taa laga slu`ela da go olesni privlekuvaweto na onoj del od makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe koj{to za ni{to na svetot ne sakal<br />
da se otka`e od svojata ideja za avtonomna Makedonija. Takov bil<br />
slu~ajot so Jane Sandanski. Toj i negovite privrzanici ja goltnale<br />
jadicata, pa £ se pridru`ile na bugarskata vojska vo vojnata protiv<br />
Osmanliskata Imperija. Iako Sandanski so negovata edinica vlegol<br />
vo vojnata kako nezavisen faktor, negovata pozicija ne bila poinakva<br />
od onaa na „partizanskite odredi“ na Aleksandar Protogerov i Petar<br />
Darvingov, staveni pod komandata na bugarskata armija.<br />
Vo Makedonija dejstvuvale okolu 2.000 makedonski borci koi £<br />
bile od golema pomo{ na bugarskata vojska. Tie edinici gi oslobodile<br />
gradovite: Melnik, Bansko, Nevrokop, Kru{evo, Kuku{, Lerin,<br />
Gumenxe, Veles, Ohrid i vo niv formirale mesni organi na vlasta,<br />
koi funkcionirale do doa|aweto na sojuzni~kite vojski. Za `al, uspesite<br />
{to gi postignale edinicite na makedonskite borci bile, ako<br />
mo`e taka da se ka`e, samo od tehni~ka priroda. Vo Makedonija tie ne<br />
nosele makedonski obele`ja nitu, pak, proklamirale makedonski politi~ki<br />
celi vo duhot na Ilindenskoto vostanie. Isklu~ok vo taa<br />
smisla bile odredite na Sandanski. Vo svojata Makedonija makedonskite<br />
borci dejstvuvale vo „partizanski odredi“ {to nemale ime.<br />
Zatoa vo Trakija, kade {to bil ispraten respektiven broj makedonski<br />
vojnici, tie se borele pod imeto „Makedono-odrinsko opol~enie“.<br />
Glavno verbalno, vo Prvata balkanska vojna makedonskite borci<br />
dejstvuvale za dve razli~ni programski celi. Ednata, definirana od<br />
CK na VMRO vo dekemvri 1912 g., bila – da se „spasi cela, nepodelena<br />
Makedonija za bugarskiot narod“, a vtorata, pove}e emotivna otkolku<br />
realna, se sodr`ela vo borbata na Jane Sandanski za avtonomna Makedonija.<br />
218
Balkanskite vojni, osobeno periodot me|u Prvata i Vtorata,<br />
predizvikale kompletna konfuzija vo redovite na makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe. Taa sostojba prodol`ila do krajot na Prvata<br />
svetska vojna. Realno gledano, makedonskoto osloboditelno dvi`ewe,<br />
so site svoi podeleni strukturi, vo ovie vojni u~estvuvalo vo polza na<br />
ostvaruvaweto na bugarskite aspiracii sprema Makedonija. Sekako,<br />
toa ne zna~i deka nemalo protivewe, protesti, peticii, so eden zbor<br />
akcii od strana na grupi {to bile protiv podelbata na Makedonija i<br />
„za nejzinoto organizirawe kako samostojna avtonomna edinica na<br />
Balkanot“. Takva akcija bila i obidot na grupata na ^upovski vo<br />
Solun, Skopje, Veles, vo tekot na zimata 1912/1913 g., kako {to veli<br />
Martulkov. No, nositelite na ovaa grupa bile progoneti. Na 1 mart<br />
1913 g., daleku od Balkanot, grupata na ^upovski ispratila Memorandum<br />
do Konferencijata na ambasadorite vo London so barawe da se<br />
sozdade makedonska dr`ava na teritorijata na oslobodenata Makedonija,<br />
koja }e gi ima site politi~ki, kulturni i verski atributi.<br />
Neposredno pred po~etokot na Vtorata balkanska vojna Makedonskata<br />
kolonija vo Petrograd, na 7 juni 1913 g., ispratila Memorandum<br />
do vladite i op{testvenoto mislewe na sojuznite balkanski dr`avi<br />
so jasna programska opredelba za sozdavawe makedonska dr`ava. No<br />
toa, izneseno vo javnosta daleku od Makedonija, kako barawe na grupa<br />
makedonski intelektualci, ostanalo bez eho.<br />
Najhrabro vo toj pogled postapil Jane Sandanski. Na banketot<br />
na bugarskata vojska vo Solun, toj vo svojata zdravica bez strav se zalo`il<br />
za avtonomija na Makedonija. No, i toa zavr{ilo samo kako<br />
incident koj, pove}e od sigurno, go zgolemil kontoto na gnevot protiv<br />
zalagawata na Jane za nezavisna Makedonija, zaradi {to i bil ubien<br />
na 21 april 1915 godina po naredba na Ferdinand.<br />
Vo Balkanskite vojni Makedonija do`iveala nevideno pusto{ewe<br />
i obezli~uvawe. Vtorata balkanska vojna, iako kratka, zad sebe<br />
ostavila pusto{, pepel i progonstvo od tatkovite ogni{ta na desetici<br />
iljadi lu|e vo emigracija.<br />
So seeweto iluzii i omraza vo Balkanskite vojni bile isprovocirani<br />
dve vostanija: Tikve{koto, vo periodot me|u dvete balkanski i<br />
Ohridskoto, po potpi{uvaweto na Dogovorot za mir vo Bukure{t.<br />
Nivnoto zadu{uvawe bilo sprovedeno krajno yverski.<br />
Me|utoa, naporedno so urivaweto i paleweto na materijalnite<br />
bogatstva na lu|eto i uni{tuvaweto na nivnite `ivoti, ona {to osobeno<br />
te{ko go pogodilo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi-<br />
219
`ewe bilo gubeweto na verbata vo sebe, vo sposobnosta samostojno da<br />
se izbori za podobruvawe na svojata polo`ba, od edna strana, no i idejnoto<br />
defizionomirawe na sopstvenata nacionalnoosloboditelna borba,<br />
od druga strana. Porazot vo Balkanskite vojni dovel re~isi do<br />
celosna kapitulacija na site idejni strukturi. Nekoi segmenti od<br />
intelektualcite na levicata gi prisposobile i gi izedna~ile svoite<br />
pogledi za osloboditelnite celi na makedonskiot narod so tie na<br />
bugarskata dr`ava. Svoeviden primer za toa pretstavuva vklu~uvaweto<br />
na zna~ajni intelektualni i idejni umovi na makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe vo administrativnata ma{inerija na bugarskata<br />
okupatorska administracija (\or~e Petrov, Dimitar Vlahov i dr.).<br />
U{te pokarakteristi~en primer e dramata na Krste Petkov Misirkov,<br />
koj vo tekot na Balkanskite vojni javno gi formuliral dr`avnite<br />
i kulturno-nacionalnite celi na makedonskata osloboditelna borba.<br />
No, vo isto vreme, intimno vo sebe i vo pismata upateni do zna~ajni<br />
li~nosti na ruskata kultura i nauka projavuva kolebawa vo odnos na<br />
re{avaweto na makedonskoto pra{awe. Kolku i da izgleda toa denes<br />
~udno i nesfatlivo, ne e nitu prv nitu posleden slu~aj na menuvawe na<br />
~uvstva i pogledi vo politikata i naukata vo tekot na dramati~ni<br />
procesi pri konstituiraweto na eden nacionalen subjekt, kakov {to<br />
bil makedonskiot, ili pri proces na dlaboki op{testveni, politi~ki<br />
i ekonomski promeni. Takvi pojavi sekoga{ imalo, a se prisutni i<br />
denes.<br />
Osven dosega konstatiranite razli~ni idejni strukturi vo makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe, glavno povrzani so bugarskata politika<br />
vo Makedonija, vo tekot na juni 1917 g., na konferencijata na<br />
Krf, na koja se razgovaralo za obedinuvaweto na jugoslovenskite narodi,<br />
za prv pat se nametnalo pra{aweto {to da se pravi so Makedonija.<br />
Pokonkretno za toa se razgovaralo vo juli 1918 g., na sednicata<br />
na Jugoslovenskiot odbor. Ovoj razgovor koincidiral so objavuvaweto<br />
na edna deklaracija od strana na edna grupa makedonski intelektualci<br />
koi, na ~elo so Gligor Haxi Ta{kovi}, pobarale vo Krfskata deklaracija<br />
da se opfati i Makedonija, a Jugoslovenskiot odbor kako svoi<br />
~lenovi da primi Makedonci {to `iveat nadvor od granicite na<br />
Srbija. Vo deklaracijata se veli deka Makedoncite kako jugoslovensko<br />
pleme se solidarni so site jugoslovenski streme`i i deka gi prifa}aat<br />
edinstvoto so drugite Jugosloveni i demokratskoto ureduvawe<br />
na idnata zaednica na ~elo so dinastijata Kara|or|evi}.<br />
220
4. Krajot na vojnite – nova etapa vo razvojot na borbata na<br />
makedonskiot narod za osloboduvawe i<br />
za dr`avno konstituirawe<br />
Na 29 septemvri 1918 g. vo Solun Bugarija potpi{ala bezuslovna<br />
kapitulacija pred silite na Antantata. Toa e krajot na Prvata svetska<br />
vojna na teritorijata na Makedonija. Vo isto vreme toa zna~elo i<br />
kraj na {estgodi{noto razurnuvawe na materijalnite i ~ove~ki<br />
bogatstva na Makedonija i makedonskiot narod.<br />
Grubata realnost, po potpi{uvaweto na kapitulacijata na Bugarija,<br />
predizvikala brojni, re~isi nere{livi problemi od ekonomski,<br />
demografski i politi~ki karakter pred makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe i makedonskiot narod. Pokraj ogromnite pusto{ewa na makedonskite<br />
sela i gradovi, pokraj golemiot broj ~ove~ki `rtvi, dadeni<br />
bez sekakva smisla i za tu|i interesi, od Makedonija potekla reka na<br />
proterani begalci, baraj}i spas za goliot `ivot. Najgolemiot broj<br />
begalci se upatile kon Bugarija. Spored podatocite na Karnegievata<br />
komisija, samo kako rezultat na Balkanskite vojni i drugite pusto{ewa,<br />
od Makedonija vo Bugarija prebegnale okolu 50.000 lica. Emigriraweto<br />
od Makedonija prodol`ilo i vo periodot na Prvata svetska<br />
vojna (1914–1918), no i po nea. Poslednovo se odnesuva na egejskiot del<br />
na Makedonija i bilo posledica na potpi{anata (29 septemvri 1919)<br />
takanare~ena „Konvencija za dobrovolna razmena na naselenieto me|u<br />
Grcija i Bugarija“. Vrz osnova na taa konvencija, Grcija od egejskiot<br />
del na Makedonija proterala okolu 33.000 Makedonci vo Bugarija. Za<br />
`al, so dogovorot za regulirawe na imotnite problemi na „dobrovolno“<br />
proteranite Makedonci bugarskata dr`ava na Grcite im gi prodala,<br />
pokraj selata, ku}ite, zemji{teto, u{te i crkvite i grobi{tata.<br />
Objektivnite statisti~ki informacii govorat deka vo prvite<br />
30 godini od XX vek vo Bugarija spas pobarale okolu 100.000 begalci<br />
od Makedonija. Tie se naselile vo okolu 1.600 naselbi vo zemjata. Naseluvaweto<br />
bilo te`ok, bolen proces. Vo pra{awe bila begalska masa<br />
od koja 75% bile bedni selani, zemjodelci. Tie vo Bugarija doa|ale bez<br />
nikakvi sredstva za `ivot. Bile izlo`eni na razni bolesti i na epidemii.<br />
Krajot na vojnite i ona {to sledelo po niv pred makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe go nametnalo pra{aweto kade i po koj pat, so<br />
kakvi celi i sredstva }e se prodol`i borbata za osloboduvawe na<br />
Makedonija. Situacijata bila krajno dramati~na. Na Konferencijata<br />
221
za mir vo Bukure{t (avgust 1913), makedonskoto osloboditelno dvi`ewe<br />
bilo isklu~eno od razgovorite. Makedonija se tretirala kako par-<br />
~e zemja na Balkanot za koe rivalite sporele kako da se podeli i koj<br />
del komu da mu pripadne. Na krajot od Prvata svetska vojna pred makedonskite<br />
subjektivni sili stoela nova Konferencija za mir – Pariskata.<br />
Se postavilo pra{aweto kako da se izbegne Bukure{t, kako i na<br />
koj na~in da se prezentiraat streme`ite na Makedoncite, kako na<br />
svetot da mu se doka`e deka vo izminatite vojni nivnata vina se sostoela<br />
samo vo toa {to tatkovinskata grutka na koja `iveat se vika<br />
Makedonija, za ~ie{to vladenie se borele site sosedi. Od svoja strana,<br />
situacijata vo Evropa pred pretstojnata Konferencija za mir vo<br />
Pariz bitno se razlikuvala od situacijata pred Bukure{t. Prvo, po<br />
vojnite bilo sosema jasno deka Evropa zaedno so Balkanot pove}e ne se<br />
toa {to bile pred po~etokot na Balkanskite i Svetskata vojna. Vo<br />
eden del na Evropa, vo Rusija, esenta 1917 g. se slu~ila Oktomvriska<br />
revolucija. Na iscrpenite narodi im se obratil Lenin, so apel za bezusloven<br />
mir. Nemu objektivno mu se pridru`il amerikanskiot<br />
pretsedatel Vudro Vilson, koj se zastapuval za po~ituvawe na li~nite<br />
i kolektivnite prava na lu|eto. Seto toa, vo presret na Mirovnata<br />
konferencija vo Pariz, no i poradi politi~kata sostojba vo Bugarija<br />
i polo`bata na deseticite iljadi makedonski begalci, podgrejuvalo<br />
nade`i, ohrabruvalo i pottiknuvalo na dejnost za odbrana na sopstvenite,<br />
makedonski prava na `ivot. Povtorno se profilirale dvata<br />
makedonski proekta. Na povr{inata povtorno do{le do izraz stavovite<br />
na dvete sprotivstaveni grupacii za idninata na Makedonija. Na<br />
edna strana se na{la levata demokratska opredelba, koja se organizirala<br />
vo edinstvena organizacija, nare~ena Privremeno pretstavni{tvo<br />
na biv{ata Obedineta vnatre{na makedonska revolucionerna<br />
organizacija, a na druga desnata preokupacija, koja go aktivirala rakovodstvoto<br />
na Ispolniteniot komitet na makedonskite bratstva vo<br />
Bugarija, zad koj stoele Todor Aleksandrov i Aleksandar Protogerov,<br />
tesno povrzani so faktorite na mo}ta vo Bugarija.<br />
I dvata bloka, sekoj so svojata proekcija za idninata na Makedonija,<br />
nastapile na Mirovnata konferencija vo Pariz. Privremenoto<br />
pretstavni{tvo, kako svoj pretstavnik na Mirovnata konferencija vo<br />
Pariz, go ispratilo arhimandrit Pol Hristov. Toj na 10 april 1919 g.<br />
upatil Memorandum do pretsedatelot na Mirovnata konferencija,<br />
@or` Klemanso, i do pretsedatelot na Britanskata vlada, Lojd Xorx.<br />
Vo ovoj akt toj apeliral za avtonomija na Makedonija i pobaral, vo<br />
222
„ime na Makedonija a ne na Bugarija ili kako Bugarin, da im go iznese<br />
baraweto na makedonskiot narod“. Od svoja strana, desnata opcija vo<br />
prviot svoj nastap pred Mirovnata konferencija pobarala „nepodelena<br />
Makedonija da se priklu~i kon Bugarija“. Stanuvaj}i svesni za svojata<br />
politi~ka glupost, Zadgrani~noto pretstavni{tvo na VMRO, pod<br />
rakovodstvo na Todor Aleksandrov i na Aleksandar Protogerov, vo<br />
imeto na makedonskite Bugari, ispratilo Memorandum vo koj se baralo<br />
avtonomija na Makedonija. Na 19 januari 1919 g. do Mirovnata konferencija<br />
se obratila i makedonskata emigracija vo Istanbul, koja<br />
barala Makedonija da se organizira kako avtonomna politi~ka edinica<br />
po primerot na [vajcarija.<br />
Me|u brojnite barawa upateni do Mirovnata konferencija vo<br />
Pariz vnimanie privlekuva apelot na Generalniot sovet na makedonskata<br />
emigracija vo [vajcarija upaten do svetskata javnost (juni 1919<br />
g.). Toa e eden od retkite dokumenti vo koj jasno i precizno se brani<br />
pravoto na makedonskiot narod na nacionalno samoopredeluvawe, vtemeleno<br />
vrz soznanieto za postoeweto na samostoen kulturno-nacionalen<br />
subjektivitet. Su{tinata na ovoj op{iren apel se sostoi vo slednovo:<br />
„Nie Makedoncite, barame ova neprikosnoveno pravo (pravoto<br />
na samoopredeluvawe i nezavisnost – b.m.) da se po~ituva koga }e stane<br />
zbor za Makedonija. Makedonskiot narod gi ima neophodnite i potrebnite<br />
sposobnosti za da mo`e da se samoupravuva, bidej}i toj ne e<br />
amorfna masa nitu nesvesna zaednica kako {to mnogumina zainteresirani<br />
pisateli sakaat da n¢ uverat vo toa. Naprotiv, pod ovoj prividen<br />
haos se krie duhovno edinstvo zasnovano na cvrsti psiholo{ki vrski<br />
kako {to se: postojanite i masovni revolucii, zaedni~kite maki i<br />
bolki pod ist jarem. Edna od glavnite vrski na ova duhovno edinstvo e<br />
tokmu ovoj vozvi{en samopregor na masite na makedonskiot narod za<br />
nezavisnost na nivnata zemja, koj vo site vremiwa vo Makedonija<br />
sozdaval heroi, apostoli i ma~enici“.<br />
Seedno, barawata isprateni od razni makedonski asocijacii i od<br />
dvata politi~ki bloka na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe do Mirovnata konferencija vo Pariz, vo krajna linija, ostanale<br />
bez odglas. Podelbata na Makedonija vo Bukure{t, so nekoi mali<br />
promeni, bila sankcionirana. Pod pritisok na Francija i na kralska<br />
Jugoslavija, ne uspeale nitu obidite na nekoi dobronamerni delegacii<br />
– italijanskata, angliskata i dr. Makedoncite vo Grcija i vo kralska<br />
Jugoslavija da dobijat malcinski prava.<br />
223
Vpro~em vo Bukure{t, kako i vo Pariz, makedonskiot narod nemal<br />
pravo da gi brani svoite interesi. Debatite vo nekoi tela na Mirovnata<br />
konferencija vo Pariz vo vrska so makedonskiot problem<br />
bile vodeni bez prisustvo na pretstavnici od Makedonija i ne dale<br />
nikakov rezultat.<br />
Borbata za afirmacija na sopstveniot kulturno-nacionalen individualitet,<br />
jasno i konkretno formulirana vo apelot na Generalniot<br />
sovet na makedonskata emigracija vo [vajcarija, doprva, vo periodot<br />
me|u dvete golemi svetski vojni, }e se procesuira vo akcija.<br />
5. Makedonija po Mirovnata konferencija vo Pariz<br />
Na 27 noemvri 1919 godina vo Nej na Sena bil potpi{an Miroven<br />
dogovor me|u sojuznite zdru`eni sili i Bugarija. So ovoj dogovor<br />
bile sankcionirani odredbite na Bukure{kiot miroven dogovor od<br />
1913 godina so koi Makedonija bila podelena pome|u Srbija, Grcija i<br />
Bugarija. Bukure{kiot miroven dogovor pretrpel samo mali korekcii,<br />
glavno vo jugoisto~na Makedonija. Strumica i nejzinata okolina<br />
£ bile odzemeni na Bugarija i priklu~eni kon novosozdadenoto Kralstvo<br />
na Srbite, Hrvatite i Slovencite. So ovaa korekcija, ne smetaj-<br />
}i gi nezna~itelnite ispravki na granicata so Albanija kaj Debar i<br />
so manastirot Sv. Naum, Makedonija, povtorno podelena, se na{la vo<br />
slednava polo`ba:<br />
– na Grcija £ pripadnal najgolem del: 35.169 km 2 ;<br />
– na Kralstvoto na SHS: 25.774 km 2 ;<br />
– na Bugarija: 6.798 km 2 ;<br />
– eden mal del od teritorijata na Makedonija ostanal vo granicite<br />
na Albanija.<br />
Na toj na~in celosta na Makedonija, koja vo svoite geografski<br />
granici – {to glavno odgovaraat i na etnografskite – se prostira na<br />
povr{ina od 67.741 km 2 , bila razbiena. So toa bila razbiena i nejzinata<br />
ekonomska i nacionalna kompaktnost i bil onevozmo`en normalniot<br />
demografski, op{testven, ekonomski, kulturen i nacionalen razvoj<br />
na makedonskiot narod.<br />
Makedonskiot narod se na{ol pod vlasta na tri razli~ni balkanski<br />
dr`avi, so razli~en stopanski i op{testven razvoj, so razli~ni<br />
kulturni i istoriski tradicii, ekonomski nerazvieni i iscrpeni,<br />
so te{ki traumi od {estgodi{nite vojni (1912–1918) i od u{te edna<br />
224
vojna pome|u Grcija i Turcija (1919–1922). Site tri dr`avi se zadu{uvale<br />
od te{ki socijalni i politi~ki problemi. Toa e vreme koga Balkanot<br />
i Evropa, po Oktomvriskata revolucija i zavr{enata Prva<br />
svetska vojna, bile zaplisnati od silen revolucioneren bran.<br />
U{te so prvite ~ekori od svoeto vladeewe na delovite od Makedonija<br />
tu|ite vlasti si postavile za cel brza i efikasna denacionalizacija<br />
i asimilacija na makedonskiot narod. Za taa cel, Grcija i Srbija<br />
vovele drakonski merki so koi se zabranuvale i se progonuvale<br />
site projavi na makedonski jazi~ni i etni~ki belezi, kako i site<br />
kontakti pome|u Makedoncite od podelenite delovi na zemjata.<br />
6. Polo`bata na Makedoncite pod Kralstvoto na SHS /<br />
/ Kralstvoto Jugoslavija<br />
I vo Grcija i vo kralska Jugoslavija, pri sproveduvaweto na politikata<br />
na denacionalizacija i asimilacija, najmnogu vnimanie se<br />
posvetuvalo na promenata na demografskite karakteristiki na naselenieto.<br />
Vo kralska Jugoslavija se nastojuvalo toa da se postigne preku<br />
kolonizacija na naselenie od drugite delovi na Jugoslavija. Vo<br />
Makedonija niv gi naseluvale na mesta so strategisko zna~ewe. Celta<br />
na taa merka bila da se kontrolira dvi`eweto na makedonskoto naselenie,<br />
no i uspe{no da se vlijae na procesot na negovata srbizacija.<br />
Celokupnata aktivnost na dr`avnite organi na Jugoslavija vo vardarskiot<br />
del na Makedonija bila pot~ineta na ostvaruvaweto na taa cel.<br />
Vo ekonomijata selskiot trud bil podlo`en na bezmilosni danoci i<br />
globi, nemalo investicii za razvoj na industrijata, na patnata infrastruktura<br />
itn.<br />
Osobeno obrazovnata politika bila vo slu`ba na asimilatorskite<br />
celi. Osven osnovno obrazovanie, koe bilo donekade organiziranoto,<br />
imalo i sredno, na koe mu se posvetuvalo mnogu malo vnimanie,<br />
dodeka stru~no sredno obrazovanie voop{to i ne postoelo. Od visokoto<br />
obrazovanie postoele samo Filozofskiot fakultet vo Skopje,<br />
kako klon na Belgradskiot univerzitet. Obrazovnata programa<br />
isklu~ivo £ bila podredena na namerata da se sozdade srpska svest kaj<br />
mladite pokolenija. Nastavata se izveduvala isklu~ivo na srpski<br />
jazik, i toa predimno so nastaven kadar doveden od drugi delovi na<br />
zemjata. Prosvetniot kadar od makedonsko poteklo cikli~no bil<br />
preseluvan vo Srbija i vo Crna Gora.<br />
225
Fakti~ki, od po~etokot na 1921 g., so voveduvaweto na vonrednata<br />
uredba, takanare~ena „Obznana“, pa s¢ do 6 januari 1929 g., vo vardarskiot<br />
del na Makedonija postoel voen re`im. Tuka bil koncentriran<br />
ogromen broj od bezbednosnite sili, vo prv red od `andarmerijata.<br />
Na site pova`ni mesta vo Makedonija bile izgradeni `andarmeriski<br />
stanici. Naporedno so `andarmerijata i vojskata postoele brojni<br />
paravoeni organizacii, kako taa na Jovan Babunski i drugi. Na odredeni<br />
mesta vo nekoi regioni bilo zabraneto sekakvo dvi`ewe na<br />
lu|eto, od zajdisonce do izgrev. Vladeel bezmilosen teror i bile organizirani<br />
masovni sudski procesi. Tipi~en primer vo toj pogled pretstavuvaat<br />
sudskite procesi po ubistvoto na eden srpski general vo<br />
[tip, protiv grupa studenti vo Skopje (1928 g.), procesot vo Resen,<br />
brojnite politi~ki ubistva itn.<br />
Za sostojbite {to vladeele vo ovoj del na Makedonija najdobro<br />
zboruvaat slednive podatoci. Vo 1924 g. vladata na Quba Davidovi} vo<br />
Makedonija amnestirala 18.000 zatvorenici. Od vospostavuvaweto na<br />
srpskata vlast vo Makedonija do 1930 g. za politi~ki dela bile obvineti<br />
50.000 lica. Za deset godini bile izvr{eni 1.400 politi~ki ubistva,<br />
a 14 sela bile zapaleni od `andarmerijata i kontra~etite. Paradigma<br />
na terorizmot pretstavuva napadot na 3 mart 1923 g. na seloto<br />
Garvan vo Radovi{ko, izvr{en po naredba na `upanot Dobrica<br />
Matkovi}. Toga{ bile ubieni 28 selani.<br />
Bez ogled na kompleksnosta na politikata na denacionalizacija<br />
i asimilacija, za ~ie sproveduvawe bile anga`irani site segmenti na<br />
srpskiot politi~ki, obrazoven, paravoen, ekonomski itn. sistem, posakuvanata<br />
cel ne bila postignata. Najdobra potvrda za toa pretstavuvaat<br />
upotrebata na masovniot teror, ogromnata koncentracija na<br />
vojska, na `andarmerija i na drugi paravoeni sili, zabranata na sekakva<br />
nevladina politi~ka aktivnost itn. No toa ne bilo karakteristi~no<br />
samo za situacijata vo vardarskiot del na Makedonija.<br />
Istoto se slu~uvalo i vo drugite nesrpski delovi na kralska Jugoslavija.<br />
Poradi toa, vo po~etokot na 1929 g., re`imot od vonrednata<br />
uredba donesena vo 1921 g. bil zamenet so voveduvaweto na poznatata<br />
[estojanuarska diktatura. So nea vo zemjata bile zabraneti site<br />
politi~ki aktivnosti, duri i aktivnosta na prore`imskite srpski<br />
partii. So proglasuvaweto na [estojanuarskata diktatura (1929 g.) od<br />
politi~kata scena iz~eznale i site dotoga{ formi na denacionalizacija<br />
i asimilacija. Toa ne zna~i deka bila napu{tena politikata na<br />
denacionalizacija i asimilacija. Taa vo praktikata bila zameneta so<br />
226
obid toa da se postigne zatskrieno, niz projugoslovenska i<br />
kosmopolitska sodr`ina. Se sozdale novi dru{tva i zdru`enija so<br />
novi imiwa, bez nacionalni obele`ja itn. No praktikata za<br />
progonuvawe i preseluvawe na u~itelite Makedonci vo drugi delovi<br />
na kralska Jugoslavija i obratno prodol`ila. Ne samo u~itelite tuku<br />
i malubrojnite makedonski intelektualci, pisateli, publicisti, lica<br />
so visoko obrazovanie, koi projavuvale hrabrost i nao|ale na~in da go<br />
afirmiraat kulturnoto nasledstvo na makedonskiot narod, bile<br />
proteruvani vo drugi delovi na zemjata. Takov e slu~ajot so ~lenovite<br />
na Redakcijata na spisanieto „Lu~“, potoa so intelektualcite od<br />
redovite na MA<strong>NA</strong>PO itn.<br />
7. Polo`bata na Makedoncite pod Grcija<br />
Politikata na Grcija za denacionalizacija i asimilacija na makedonskiot<br />
narod vo egejskiot del na Makedonija vedna{ po negovoto<br />
pripojuvawe kon gr~kata dr`ava vo svojata osnova pretstavuvala kontinuitet<br />
na ednovekovnata gr~ka praktika. Porano, pred fizi~koto<br />
pripojuvawe na ovoj del na Makedonija kon Grcija, taa za toa se slu`ela<br />
so gr~kata crkva, obrazovanieto i agresivnata aktivnost na gr~kite<br />
~etni~ki formacii. Do Balkanskite vojni, taa toa go ~inela vo<br />
ramkite na osmanliskata dr`ava, no i pokraj golemata tolerancija na<br />
vlastite, sepak nejzinata namera ne mo`ela da dojde do celosen izraz i<br />
rezultat. Vo tekot na {estgodi{nite vojni gr~kata politika za denacionalizacija<br />
se sproveduvala so upotrebata na oru`jeto i preku<br />
pusto{eweto. Po prisoedinuvaweto na egejskiot del na Makedonija<br />
kon Grcija po Prvata svetska vojna, vo zacrtanata strategiska cel za<br />
celosna elinizacija na zemjata, gr~kata politika na grcizacija vo Makedonija<br />
ne do`iveala nekoi promeni. Se promenil samo intenzitetot<br />
na politikata za asimilacija i obezli~uvawe na makedonskiot narod<br />
{to £ go ovozmo`ile pozicijata so koja Grcija se steknala po pripojuvaweto<br />
na ovoj del od Makedonija i situacijata vo koja se na{la po<br />
porazot vo vojnata so Turcija. Objektivno, porazot na Grcija vo vojnata<br />
so Turcija i proteruvaweto na negr~koto pravoslavno naselenie od<br />
Turcija vo Grcija £ ovozmo`ile na poslednava da sprovede radikalna<br />
promena vo etni~kiot sostav na egejskiot del na Makedonija. Vpro~em<br />
za gr~kata dr`avna politika bilo najva`no, kolku e mo`no {to poefikasno<br />
i celosno, da se obezli~i makedonskiot karakter na zemjata.<br />
227
Prviot ~ekor vo toj pogled bil promenata na imiwata (toponimite)<br />
na naselenite mesta, sela i gradovi, na rekite, planinite itn., davaj}i<br />
im gr~ki imiwa. Stanuva zbor za sproveduvawe kulturen genocid vo<br />
oblasta na toponimijata, so cel da se eliminira s¢ ona {to vo prisvoeniot<br />
del na Makedonija potsetuvalo ili mo`elo da potsetuva deka<br />
ne e gr~ka zemja, deka mu pripa|ala na drug narod. Kolku £ se brzalo na<br />
Grcija na ovoj del od Makedonija da mu dade gr~ki lik i gr~ka sodr`ina<br />
govori ukazot na Ministerstvoto za vnatre{ni raboti na Grcija od<br />
10 oktomvri 1919 g. Toa e storeno vo vreme koga u{te ne bila zavr{ena<br />
Mirovnata konferencija vo Pariz. Verojatno toa e i prviot oficijalen<br />
akt so koj zapo~nala kampawata za menuvawe na imiwata na naselenite<br />
mesta {to nosele slovenski ili osmanliski obele`ja. Se<br />
~ini deka poradi vojnata so Turcija ovaa kampawa izvesno vreme, s¢ do<br />
1926 g., bila prekinata. Na 21 oktomvri 1926 g. vo „Slu`beniot list na<br />
Grcija“ br. 332 bil objaven Zakonot za zadol`itelna promena na imiwata<br />
na site naseleni mesta vo egejskiot del na Makedonija. Kolku sistematski<br />
bila sproveduvana ovaa merka govori podatokot deka za<br />
deset godini, od 1918 do 1928 g., bile smeneti imiwata na 1.497 naseleni<br />
mesta. Toj proces na obezli~uvawe, na bri{ewe na s¢ {to nosi<br />
makedonsko-slovensko obele`je, imiwa na reki, na planini, lokalni<br />
toponimi, neprekinato trae s¢ do denes. Osven na promenata na geografskite<br />
imiwa, gr~kata dr`ava posebno vnimanie £ posvetuvala na<br />
demografskata (etni~ka) promena na naselenieto. Makedonskiot narod,<br />
koj po pusto{ewata i progonite s¢ u{te ostanal da `ivee na svoite<br />
dedovski ogni{ta, za Grcija ne bil prifatliv. Poradi toa, procesot<br />
na negovoto progonuvawe prodol`il i po Mirovnata konferencija.<br />
Me|utoa, do radikalna promena na demografskite karakteristiki<br />
na egejskiot del na Makedonija do{lo po porazot na Grcija vo vojnata<br />
so Turcija. Toga{ Turcija proterala okolu 1.500.000 hristijansko<br />
naselenie od svojata teritorija. Ne{to pove}e od 500.000 od tie begalci<br />
bile naseleni vo egejskiot del na Makedonija i tie, na nekoj na~in,<br />
i denes pretstavuvaat udarna tupanica na golemogr~kiot nacionalizam.<br />
Pa sepak, i pokraj site nasilni metodi {to gi primenuvala<br />
gr~kata dr`ava protiv makedonskiot narod, toj i ponatamu, vo relativno<br />
golem broj, ostanal da `ivee tamu. Kolkav e brojot na toa makedonsko<br />
malcinstvo gr~kata dr`ava nikoga{ dosega ne objavila soodvetna<br />
statistika, so ogled na toa deka taa go negira negovoto postoewe.<br />
I bidej}i, i pokraj s¢, ne mo`e da se sokrie negovoto postoewe,<br />
taa nastojuvala do maksimum da go minimizira. Vo 1926 g. se tvrdelo<br />
228
deka vo Grcija imalo 77.000 Makedonci. Okolu ovaa brojka, s¢ do 1934<br />
g., vo Grcija postoelo celosno edinstvo. Od nea otstapuvaat informaciite<br />
od Godi{nikot na Gr~kiot statisti~ki ured za 1934 g. kade se<br />
objaveni podatoci od prebrojuvaweto na naselenieto vo 1928 g. Spored<br />
nego, vo gr~kiot del na Makedonija `iveele 81.984 lica {to govorele<br />
na „makedonoslovenski jazik“, a 16.775 zboruvale na „bugarski jazik“.<br />
Navedenava brojka so mali otstapuvawa se sovpa|a i so podatocite od<br />
Golemata gr~ka enciklopedija kade {to se veli deka stranski elementi<br />
vo Makedonija za koi mo`e da se ka`e deka u{te ne dobile gr~ka<br />
nacionalna svest se: „okolu 80 iljadi slavofoni, od koi najgolem broj<br />
`iveat vo zapadna i vo centralna Makedonija – vo okolinata na Voden,<br />
Ko`ani, Lerin i Kostur i pomal broj vo isto~na Makedonija (vo<br />
okolinata na Ser, Drama i Demir Hisar)“.<br />
Za razlika od gr~kite informacii za brojot na Makedoncite,<br />
koga ve}e ne mo`elo da se negira nivnoto postoewe se nastojuvalo toj<br />
da se prika`e kolku {to e mo`no pomal, osven vo podatocite na KPG<br />
(od 1935 g.), vo informaciite na strancite podatocite za nivnata brojna<br />
sostojba se razli~ni i redovno pogolemi od gr~kite. Taka, spored<br />
informaciite na italijanski diplomatski pretstavnici, vo egejskiot<br />
del na Makedonija, vo 1927 g., `iveele okolu 140.000–150.000 „Slavomakedonci“.<br />
Spored odgovorot na edna interpelacija od januari 1925 g.<br />
vo Narodnoto sobranie na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite,<br />
po Prvata svetska vojna vo egejskiot del na Makedonija: „ostanale<br />
250 iljadi na{i sonarodnici“. Spored Vladimir Rumenov, vrz osnova<br />
na oficijalni akti na Me{ovitata gr~ko-bugarska emigraciona komisija<br />
i vrz osnova na informaciite od Glavnata direkcija za naseluvawe<br />
na begalcite od egejskiot del na Makedonija, i natamu pod gr~ka<br />
vlast ostanale u{te 206.435 Makedonci. Spored istra`uvawata na<br />
KPG, vo Grcija, vo 1935 g., imalo od 240.000 do 280.000 pripadnici na<br />
„slavomakedonskoto naselenie“. Se smeta deka vo po~etokot na Vtorata<br />
svetska vojna vo egejskiot del na Makedonija pod Grcija `iveele<br />
me|u 250.000 i 300.000 Makedonci.<br />
Za relativno golemiot procent Makedonci {to `iveele vo<br />
Grcija, okolu 20% od vkupnata populacija, govori i gri`ata na gr~kata<br />
dr`ava za razvojot na obrazovanieto. Taa se nadevala deka preku<br />
obrazovanieto na mladite pokolenija kaj decata na makedonskoto malcinstvo<br />
}e go eliminira seto ona {to ja hrani individualnata i kolektivnata<br />
memorija na eden narod, negovata samobitnost, istorija, kultura,<br />
obi~ai, tradicii {to gi sozdaval, `iveej}i niz vekovite na ovie<br />
229
prostori. Celta bila vo osnovnoto obrazovanie da se opfatat {to pogolem<br />
broj deca. Iako ekonomskata situacija vo zemjata ne bila dobra,<br />
dr`avata nastojuvala da izdvoi pove}e sredstva za {ireweto na<br />
u~ili{nata mre`a. Vo informacijata od London (1926 g.) na ambasadorot<br />
na Kralstvoto na Srbite, Hrvatite i Slovencite se veli deka vo<br />
tekot na posetata na diktatorot Pangalos na Lerinsko, Gr~kata vlada<br />
odobrila 14 milioni drahmi za izgradba na 80 u~ili{ta, prete`no vo<br />
naselbite naseleni so Makedonci. Vo komentarot kon informacijata<br />
na ambasadorot se veli: „Celiot ovoj plan na rabota ja poka`uva jasnata<br />
namera na Gr~kata vlada {to poskoro da se izbri{e pra{aweto za<br />
slovenskoto malcinstvo od desnata strana na Vardar“.<br />
Vo politikata na gr~kata dr`ava za brza denacionalizacija i<br />
asimilacija na Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija posebno<br />
vnimanie mu se posvetuvalo na terorot. Osven preku represijata od<br />
strana na dr`avnite organi, prosvetniot kadar, gr~kite sve{tenici<br />
itn., bile sozdadeni i brojni paravoeni organizacii, ~ija edinstvena<br />
zada~a bila da gi teroriziraat Makedoncite, osobeno onie {to<br />
`iveele na selo. Od imiwata na takvite organizacii, dlaboko vo<br />
memorijata na Makedoncite od egejskiot del na Makedonija, stojat:<br />
„Gr~komakedonska tupanica“, formirana na 27 januari 1926 godina;<br />
Nacionalna organizacija na mladite, poznata po skratenicata EEE;<br />
organizacijata „Pavlos Melas“, Nacionalniot sojuz na Grcija, poznat<br />
pod imeto „^eli~ni {lemovi“ itn.<br />
Paradigma za teroristi~kite akcii na ovie i drugi sli~ni organizacii<br />
pretstavuva naredbata na organizacijata „Gr~komakedonska<br />
tupanica“ od 27 januari 1926 g. vo koja se nareduva na site javni mesta,<br />
v kafeani, pri trgovski zdelki, na sobiri, zabavi, ru~eci, svadbi da se<br />
zboruva samo na gr~ki, vo dr`avnite institucii baranite informacii<br />
da se davaat samo na gr~ki itn. Site onie {to ne }e se pridr-<br />
`uvaat do ovaa naredba se proglasuvaat za predavnici i protiv niv se<br />
primenuvaat najostri kazneni merki.<br />
So sli~ni merki se slu`ela i vojskata. Za toa se zboruva vo izve-<br />
{tajot na eden pe{adiski poru~nik od 25 januari 1932 g. za izvr{enata<br />
inspekcija vo seloto Armensko.<br />
Vo celina, gr~kiot teror vrz Makedoncite vo egejskiot del na<br />
Makedonija se odlikuval so u`asna ksenofobija. Najdobar dokaz za<br />
toa pretstavuvaat pi{uvawata na razni stranci {to ja posetuvale<br />
Grcija, odnosno egejskiot del na Makedonija. „Grcite, pi{uva, eden<br />
angliski publicist od 1928 g., gi progonuvaat ne samo site `ivi<br />
230
Sloveni, koi edna{ gi narekuvaat ’bugaroglasni‘, drug pat<br />
’slavoglasni‘, tuku i site mrtvi Sloveni ~ii{to grobi{ta se nao|aat<br />
vo cela Makedonija. Tie duri nitu vo grobot ne gi ostavaat na mir, od<br />
krstovite gi bri{at natpisite so slovensko pismo, gi vadat koskite<br />
od grobovite i gi gorat“.<br />
Osobeno slikovito se predadeni metodite na gr~kiot teror vo<br />
zapadniot del na Egejska Makedonija od novinarot na vesnikot „Rizospastis“,<br />
N. Kondos, koj vo noemvri 1932 g. go posetil ovoj del na<br />
zemjata. Toj vo rezimeto od informaciite {to gi dobil na lice mesto<br />
zapi{al: „porano vo dene{na Makedonija pod gr~ka vlast caruvale<br />
bandite, andartite i komitite pa selanite za da go spasat svojot `ivot<br />
sekojdnevno bile prinuduvani da go menuvaat svoeto ubeduvawe. Na<br />
komitite im se pretstavuvale kako Bugari, na andartite kako Grci.<br />
Denes se prinuduvaat sekoj ~as da ja deklariraat avtenti~nosta na gr~koto<br />
~uvstvo. Inaku kam{ikot, koj nikoga{ ne e demobiliziran, stapuva<br />
vo akcija“.<br />
Vo primenata na terorot bile upotrebuvani raznovidni merki.<br />
Celta bila da se zasegnat site segmenti na `ivotot za {to pouspe{no<br />
sproveduvawe na asimilatorskata politika. Se nastapuvalo `estoko i<br />
agresivno. Se otstranuvalo s¢ {to £ pre~elo ili se pretpostavuvalo<br />
deka bi mo`elo da £ pre~i na brzata realizacija na pogr~uvaweto. Se<br />
~istel ~inovni~kiot aparat od lica so gr~ko poteklo za koi se pretpostavuvalo<br />
deka vo nekoi slu~ai za{titni~ki bi se odnesuvale sprema<br />
makedonskoto malcinstvo. Takvite naj~esto bile proglasuvani za<br />
korumpirani lu|e.<br />
Posebno vnimanie se obrnalo na obrazovanieto i odnesuvaweto<br />
na u~itelite. Onie za koi se smetalo deka imaat „somnitelna nacionalna<br />
svest“ bile premestuvani vo vnatre{nosta na Grcija ili ednostavno<br />
bile otpu{teni kako nepodobni. Bile otstranuvani domorodnite<br />
sve{tenici, a na nivnoto mesto bile dovedeni sve{tenici od<br />
Grcija.<br />
Bez ogled na politikata na represija {to kontinuirano se primenuvala<br />
vrz makedonskoto nacionalno malcinstvo vo periodot me|u<br />
dvete svetski vojni, bez ogled na oficijalnoto negirawe deka vo Makedonija<br />
pod gr~ka vlast `iveelo i brojno makedonsko malcinstvo,<br />
postignatite rezultati na asimilacijata bile pod o~ekuvawata. Makedonskiot<br />
jazik i natamu se odr`uval kako osnovno sredstvo za komunikacija<br />
vo stopanskiot `ivot i vo kontaktite me|u lu|eto, osobeno vo<br />
zapadniot del na Egejska Makedonija.<br />
231
8. Polo`bata na Makedoncite pod Bugarija<br />
Po Mirovnata konferencija vo Pariz, kako {to e ve}e re~eno,<br />
na Bugarija £ bil daden pirinskiot del na Makedonija od 6.758 km 2 so<br />
naselenie od okolu 150.000 lica. Vo ovoj del na Makedonija polo`bata<br />
na lu|eto vo su{tina ne se razlikuvala od polo`bata na drugite dva<br />
dela na Makedonija. Vo celina, vo trite dela na Makedonija, bez ogled<br />
na podelbata, u{te dolgo opstojuvale normite na od`iveaniot osmanski<br />
feudalizam. Promenite te{ko si probivale pat. Caruvale korupcijata<br />
i nasilstvoto, politi~kiot pritisok, eksploatacijata. Osobeno<br />
te`ok bil grabe`ot {to go sproveduvala VMRO na Ivan Mihajlov<br />
i na Aleksandar Protogerov. Ovde dovolno za toa zboruva pismoto na<br />
Aleksandar Protogerov od avgust 1926 g. upateno do Ivan Mihajlov.<br />
Vo nego toj izvestuva za poplakite i barawata na gra|anite do Vladata<br />
da gi „spasi od Organizacijata koja gi terorizira, ograbuva im nametnuva<br />
dava~ki pogolemi od dr`avata“. Toj vo pismoto sugerira Organizacijata<br />
da prezeme merki za da se namali revoltot na gra|anite.<br />
Vo pirinskiot del na Makedonija, so blagoslov od pretsedatelot<br />
na Bugarskata vlada Aleksandar Qap~ev, vladeel totalitaren re`im.<br />
Na 10 oktomvri 1927 g. bila proglasena voena sostojba koja se odnesuvala<br />
na aktivnosta na mihajlovisti~kata organizacija. Za toa kolku<br />
bila tesna funkcionalnata vrskata pome|u Ivan Mihajlov i Bugarskata<br />
vlada, eve {to rekol samiot toj na Sedmiot kongres na VMRO: „Za<br />
nas rakovodnoto na~elo be{e i si ostanuva: nie imame interes od baza<br />
koja treba, bez da vojuvame so nikoj za toa, kolku {to e mo`no podolgo<br />
vreme da bide obezbedena. Koga e taka, se gri`evme da gi izbegnuvame<br />
nedorazbirawata (so vlasta). Ne begavme, tuku odevme na sekoja pokana<br />
za ureduvawe na spornite pra{awa, svesni deka nie imame potreba za<br />
toa, a ne organite na vlasta“.<br />
Na protestite na stranskite diplomati protiv teroristi~kite<br />
aktivnosti na VMRO, Bugarskata vlada negirala deka postoi takva organizacija<br />
vo Bugarija.<br />
Po zabranata na aktivnosta na VMRO (maj 1934 g.), vo juni CK na<br />
VMRO objavil soop{tenie deka po sila na kongresnite re{enija od<br />
1931 g., nejzinite kadri na bugarska teritorija se rasformiraat i se<br />
povikuvaat da £ stanat lojalni na zemjata. So sozdadenata polo`ba<br />
teritorijata na Bugarija avtomatski prestanuva da bide objekt na dejnost<br />
na VMRO.<br />
232
Objektivno, polo`bata na makedonskiot narod vo pirinskiot<br />
del na Makedonija pod vlasta na Bugarija, kako {to e ve}e re~eno, ne<br />
se razlikuvala od onaa na Makedoncite pod vlasta na Grcija i na<br />
Kralstvoto na SHS.<br />
No ona {to £ davalo poseben beleg na polo`bata na Makedoncite<br />
vo Bugarija od taa vo Grcija i vo Kralstvoto Jugoslavija, pa duri i<br />
vo Petri~kiot okrug, bila polo`bata na makedonskata emigracija na<br />
begalcite, koi vo tekot na vojnite i po niv spasot od progonite, ubistvata,<br />
poni`uvawata go pobarale vo granicite na bugarskata dr`ava.<br />
Nad stoiljadna makedonska begalska masa se koncentrirala vo Bugarija.<br />
Po vojnite, pokraj proteranata begalska, glavno selska masa, vo<br />
Bugarija se na{ol najgolemiot del od `iviot kadrovski sostav na makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe, koj pred vojnite, pa i vo tekot na<br />
niv, dejstvuval vo Makedonija. Prakti~no, vo dvata dela na Makedonija,<br />
egejskiot i vardarskiot, nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe na<br />
makedonskiot narod do`ivealo te`ok udar. Toa ostanalo i bez rakovodniot<br />
i bez po{irokiot aktiven kadar. Vo dadenite uslovi, makedonskata<br />
emigracija vo Bugarija, zaedno so prebeganiot rakovoden<br />
kadar, deset do petnaeset godini po vojnite, pome|u 1920 i 1935 g., se<br />
nametnale kako dominanten faktor vo programskopoliti~koto naso-<br />
~uvawe na nacionalnoosloboditelna borba na makedonskiot narod vo<br />
novite uslovi.<br />
Nao|aj}i se nadvor od svojata prirodna sredina, od svojata matica,<br />
podlo`ena na dr`avnite i politi~kite interesi na sredinata vo<br />
koja `iveela, izlo`ena na te{ki socijalni priliki vo procesot na<br />
asocirawe vo novata sredina, politi~kata i revolucionernata aktivnost<br />
na makedonskata emigracija, bez ogled na nejzinata idejnopoliti~ka<br />
opredelba, go nosela imeto na dr`avata vo koja taa ja razvivala<br />
svojata dejnost. Poradi toa, i vo granicite na Bugarija i nadvor od<br />
nea, nejzinata aktivnost se tretirala kako delo na „makedonskite<br />
Bugari“. Objektivno, taa se do`ivuvala kako problem na nere{enoto<br />
makedonsko pra{awe, {to vo su{tina zna~elo nere{eno pra{awe na<br />
„Bugarite vo Makedonija“. Ovaa neto~nost, odnosno dezinformacija,<br />
}e proizvede mnogubrojni problemi vo procesot na samoopredeluvaweto<br />
na makedonskiot kulturno-nacionalen identitet na makedonskiot<br />
narod vo Bugarija, ~ie vlijanie dolgo }e se provlekuva niz negovoto<br />
istorisko patuvawe.<br />
233
Vtoriot zna~aen moment so dalekose`ni posledici e vo toa {to<br />
transformacijata na starite predvoeni formi na Organizacijata na<br />
makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe pri negovoto prilagoduvawe<br />
na novata geopoliti~ka polo`ba na Makedonija se slu-<br />
~uvala vo periodot na probivot na novite idejnopoliti~ki promeni<br />
od globalen karakter, kako {to se komunizmot vo Rusija po Oktomvriskata<br />
revolucija (1917 g.) i fa{izmot vo Italija po doa|aweto na<br />
vlast na Musolini. Kon toa se nadovrzale te{kata ekonomska<br />
situacija, politi~kata nestabilnost i me|unarodnata izolacija na<br />
Bugarija. Siot toj kolorit neposredno se odrazuval na poziciite na<br />
makedonskata emigracija vo Bugarija, respektivno i na silite na<br />
makedonskoto nacionalnorevolucionerno dvi`ewe vo redovite na<br />
emigracijata, no i vo drugite dva dela na podelenata Makedonija.<br />
Vpro~em, iako makedonskata emigracija vo Bugarija neposredno<br />
po vojnite se do`ivuvala kako rakovoden faktor na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe vo celina, otkinata od mati~nata<br />
sredina, vo granicite na druga dr`ava so svoja dr`avna politika, taa<br />
so tekot na vremeto se integrirala vo postojnite politi~ki i dr`avni<br />
strukturi na bugarskata dr`ava. So samoto toa se stopuvala so<br />
interesite na bugarskata dr`ava ili so politikata na odredena politi~ka<br />
partija. Vo isto vreme toa zna~i deka vo emigracijata vo<br />
Bugarija rakovodnite pozicii vo nacionalnoosloboditelno dvi`ewe<br />
na makedonskiot narod se stavale pod kontrola na bugarskite nacionalni<br />
i dr`avni interesi.<br />
9. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe<br />
pred predizvicite na novata polo`ba<br />
Vojnite i podelbata na Makedonija dovele do izmestuvawe na makedonskoto<br />
nacionalno i revolucionerno dvi`ewe od negovata prirodna<br />
sredina i do sozdavawe na dve novi sredini i na dva novi centra:<br />
edniot nadvore{en, izmesten od prirodnata sredina na makedonskiot<br />
narod, me|u makedonskata emigracija vo Bugarija, vtoriot vo podelenite<br />
delovi na Makedonija. Prviot, neposredno po vojnite, bil ispolnet<br />
so ambicii da ja ima v race dominacijata vo rakovodeweto so nacionalnoto<br />
i revolucionerno dvi`ewe na makedonskiot narod. Vremeto<br />
na negovoto dejstvuvawe bilo ograni~eno od prirodnite procesi.<br />
Vtoriot, vo svojata prirodna makedonska sredina, vodej}i smetka za<br />
234
stvarnosta na podelenata i porobena Makedonija, se prisposobuval na<br />
novite uslovi.<br />
Nezavisno od navedenite turbulencii na koi bilo izlo`eno makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe po vojnite, toa ne ja zagubilo svojata<br />
makedonska nacionalna orientacija. U{te pove}e, toa }e izvr{i<br />
silno vlijanie, pominuvaj}i niz dramati~ni fazi, }e se stabilizira i<br />
}e se oformi vo faktor na odbrana i na afirmacija na nacionalnite<br />
belezi, na kulturniot i nacionalniot identitet na makedonskiot<br />
narod. Nositel na ovoj proces, obezbeduvaweto na negovata stabilnost<br />
vo site tri dela na Makedonija, bilo seloto. Toa, vo svojata zatvorenost<br />
za tu|ite jazi~ni vlijanija, im obezbeduvalo kontinuitet na<br />
makedonskata narodna kultura, jazik i obi~ai, kako i na ideite na<br />
Ilindenskoto vostanie za osloboduvawe i konstituirawe na Makedonija<br />
kako avtonomna dr`ava na Balkanot, pod za{tita na edna ili<br />
pove}e golemi dr`avi.<br />
Vsu{nost, po logikata na rabotite, seloto vo konkretnata situacija<br />
izrasnalo vo simbol na otporot protiv tu|ata nacionalna, kulturna<br />
i jazi~na penetracija vo negovata sredina. Toa se sprotivstavilo<br />
so svojata vekovna kultura, so obi~aite i so jazikot, taka {to samoto<br />
stanalo asimilator na onie {to bile isprateni da go asimiliraat<br />
ili na pogolemi malcinski grupi koi se na{le vo negovata mnozinska<br />
sredina. Tipi~en primer vo toj pogled bile naselenite gr~ki begalci<br />
po Tursko-gr~kata vojna, koi go prifatile jazikot na makedonskite<br />
selani kako sredstvo za komunikacija, za trgovija, za gradewe na<br />
dobrososedski odnosi. Makedonskiot jazik se probil i vo sudskite<br />
akti vo koi se regulirale kupoproda`nite dogovori. Taka na primer,<br />
vo dogovorite za proda`ba na imoti, sklu~eni pome|u Grci i Makedonci,<br />
zaveruvani od gr~kite sudovi vo Voden, vo Lerin itn., za<br />
jazikot na prodava~ot Makedonec stoelo deka e „makedonski lingvisti~ki<br />
idiom“, odnosno „makedonski“ ili „lokalen slavofonski<br />
idiom“. Tokmu toga{, veli avstralijanskiot nau~nik Lorin M. Denfort,<br />
„eden ogromen broj od slovenskoto naselenie, koe prethodno se<br />
smetalo za mesni Makedonci vo regionalna ili vo etni~ka smisla,<br />
po~nalo da se smeta za ’Slavo Makedonci‘ ili ’Makedonci‘ vo nacionalna<br />
smisla. Vo ova vreme, isto taka, s¢ pogolem broj slovensko naselenie<br />
zapo~na svojot jazik da go vika makedonski jazik, koj{to vo<br />
minatoto ednostavno go vikaa ’na{iot jazik‘ ili ’stariot jazik‘.“<br />
Treba da se ka`e deka pojavata za koja stanuva zbor ne bila karakteristi~na<br />
samo za egejskiot del na Makedonija. Istoto se slu~uvalo<br />
235
i vo vardarskiot del na Makedonija pod srpska vlast. Ottuka i metodite<br />
{to gi prezemale gr~kata i srpskata vlast, za da £ stavat kraj na<br />
ovaa sostojba, bile isti ili sli~ni. No, i vo ednata i vo drugata dr`ava,<br />
te{ko se doa|alo do posakuvanite rezultati. Naprotiv, i pokraj<br />
site re`imski represalii, prodol`uvalo {ireweto na makedonskiot<br />
jazik vo sredinite vo koi makedonskiot narod bil mnozinstvo. I tokmu<br />
represaliite protiv jazi~nite i kulturni prava na makedonskiot<br />
narod i vo egejskiot i vo vardarskiot del na Makedonija }e go privle-<br />
~at vnimanieto na nekoi me|unarodni faktori, pred s¢ na Anglija, i<br />
}e pottiknat inicijativa pred Ligata na narodite vo @eneva vo tekot<br />
na 1924/1925 g. a potoa i vo 1927/1928 g. za davawe ograni~ena kulturna<br />
avtonomija vo sferata na osnovnoto obrazovanie (od prvo do ~etvrto<br />
oddelenie) i vo upotrebata na mesniot makedonski jazik vo crkvata.<br />
Rezultat na ovaa intervencija na Ligata na narodite vo @eneva, na<br />
insistirawe na Anglija, bilo pe~ateweto na bukvarot na makedonski<br />
jazik, nare~en Abecedar, za potrebite na decata vo egejskiot del na<br />
Makedonija.<br />
Me|utoa, kolku {to bil pogolem otporot na makedonskoto selo<br />
i na inteligencijata proizlezeni od negovite redovi protiv gr~kata<br />
politika za asimilacija na makedonskoto naselenie tolku dr`avata<br />
poagresivno pribegnuvala kon upotrebata na razni teroristi~ki<br />
sredstva za da go zadu{at makedonskiot jazik. Stanalo sosema jasno<br />
deka bez negovoto iskorenuvawe te{ko bi mo`elo da se postigne<br />
efikasna grcizacija na golemoto makedonsko malcinstvo. Represijata<br />
protiv makedonskiot jazik i ime }e se podigne na nivo na konsenzus na<br />
gr~kata dr`avna politika, bez ogled na toa od koja i od kakva politi~kata<br />
priroda bila vladata {to se nao|ala na vlast, diktatorska<br />
ili demokratska. Poseben primer vo toj pogled pretstavuva vremeto<br />
na Metaksas vo Grcija po 4 avgust 1936 g. Za vreme na diktaturata na<br />
Metaksas vo zemjata bila sozdadena atmosfera na nepodnosliva<br />
ksenofobija kon s¢ {to e slovensko, makedonsko. Osnovna preokupacija<br />
na toga{nata vlada, velat gr~kite hroniki od toj period, bila<br />
najstrogo da se zabrani upotrebata na makedonskiot „dijalekt na ulica,<br />
vo kafeana, pri trgovijata i voop{to vo sekoja sli~na situacija“.<br />
Celta na ovaa politika bila „najposle novite generacii da sfatat deka<br />
`iveat vo Grcija i deka predmetot gr~ki jazik ne se u~i vo<br />
u~ili{tata kako stranski jazik“. Vo Zapadna Makedonija bile<br />
osnovani ve~erni u~ili{ta za „slavofoni“ i „turkofoni“. Vo niv<br />
odele `eni od 15 do 45 godini i ma`i do 50 godini, a se u~elo ~itawe,<br />
236
pi{uvawe i istorija. Makedonskiot jazik i kirilskoto pismo bile<br />
progonuvani od site podra~ja kade {to bile prisutni, vo crkvite se<br />
bri{ele staroslovenskite natpisi, crkovnata slu`ba bila isklu~ivo<br />
na gr~ki jazik, iako naselenieto ne go razbiralo.<br />
Nema {to, vo pra{awe e vrven cinizam so koj gr~kata dr`ava ja<br />
sproveduvala asimilacijata na makedonskiot narod. Toa e ~ist kulturen<br />
i nacionalen genocid, s¢ vo funkcija na obezli~uvaweto, kako<br />
{to e ve}e re~eno, na makedonskiot slovenski lik na zemjata. Na 15<br />
juli 1937 g. vo „Dr`avniot vesnik na Grcija“ bil objaven dekret so koj<br />
vo javnata i vo privatnata komunikacija se zabranuvala upotrebata na<br />
slovenskite imiwa na gradovite i selata.<br />
Treba da se ka`e deka dr`avniot kanibalizam so koj se progonuvalo<br />
s¢ {to e makedonsko ponekoga{ predizvikuval indignacija duri<br />
i vo re`imskiot pe~at. Vangel Ajanovski-O~e vo svojata kniga<br />
„Egejski buri“ prenesuva del od edna dopiska od Voden, objavena vo<br />
vesnikot „Akropolis“, vo vrska so merkite na re`imot protiv slavofonskiot<br />
jazik. Vo napisot se citira i slednava kriti~ka sugestija na<br />
vesnikot: „Seto ova treba da go napravime so edna dobro planirana<br />
akcija, bez skokovi i padovi, so strog i do podrobnosti izraboten<br />
plan, bez krevawe vreva okolu sebe za storenoto i postignatoto. Ednostavno<br />
tuka treba da se slu{a gr~kiot zbor, a ne naselenieto da zboruva<br />
na nekoe makedonsko nare~ie koe kaj strancite i minuva~ite sozdava<br />
vpe~atok deka tuka, i po 25 godini, gr~kata uprava ne go nau~ila<br />
naselenieto da go zboruva jazikot na dr`avata“.<br />
Vo gr~kata javnost nemalo dilema dali treba da se iskoreni upotrebata<br />
na makedonskiot jazik kaj Makedoncite {to `iveele vo<br />
Grcija. Ona na {to nekoi poedinci reagirale bilo na koj na~in toa se<br />
sakalo da se postigne. Kolku bil golem pritisokot svedo~i eden<br />
blizok prijatel na Metaksas – Goxomanis. Toj imal hrabrost pred<br />
diktatorot pismeno da gi iznese li~nite nesoglasuvawa so ona {to go<br />
pravela vlasta: „Da se psujat, napi{al toj, na primer, starci i stari<br />
`eni na ulica ili da se vle~at po policiskite stanici, bidej}i ne<br />
znaat da zboruvaat gr~ki, e ne{to {to kako sistem ne mo`e da se<br />
pravda. Taa odgovornost na istorijata i na dr`avata za edna stvarnost,<br />
vo konkretniot slu~aj se prenesuva na eden nedol`en poedinec...<br />
Primenata na takvi merki, od eden dr`aven organ se tretira za<br />
zlonamerna i neprijatelska, ja kompromitira dr`avata vo o~ite na<br />
gra|aninot za da ja zamrazi. Vo sekoj slu~aj ovaa postapka ne mo`e da<br />
se tolkuva kako metod vo izu~uvawe na gr~kiot jazik“.<br />
237
I tokmu toa, omrazata kon metodite na gr~kata politika za asimilacija<br />
}e navleze dlaboko vo memorijata na makedonskiot narod i<br />
}e se prenesuva od pokolenija na pokolenija. Eve eden primer od iljadnicite<br />
takvi, zabele`an vo rezolucijata od eden protesten sobir na<br />
begalci od egejskiot del na Makedonija: „Za sekoga{ vo memorijata na<br />
makedonskiot narod od Egejska Makedonija }e ostanat teroristi~kite<br />
orgii so upotrebata na ricinusovo maslo za sekoj {to zboruva makedonski<br />
jazik“.<br />
Negiraweto, progonuvaweto, iskorenuvaweto na makedonskiot<br />
jazik bila aktivnost {to sosednite balkanski dr`avi, vo nivnite aspiracii<br />
da zavladeat so Makedonija, da poka`at deka narodot {to `ivee<br />
vo nea e isklu~ivo niven, ja praktikuvaat, so izvesni isklu~oci,<br />
pove}e od dva veka. No, osven delumni rezultati, dene{niot literaturen<br />
jazik e najdobriot dokaz deka tie vo svoite nameri pretrpea poraz.<br />
Najgolem „vinovnik“ za toa e makedonskoto selo, negovata tivka, mol-<br />
~aliva, dramati~na borba da gi za~uva jazikot i obi~aite, kako dokaz<br />
za svoeto vekovno postoewe na ovie makedonski prostori i da im gi<br />
predava vo nasledstvo na generaciite {to idat. Makedonskoto selo gi<br />
izdr`a site pritisoci vrz negoviot jazik, obi~ai, folklor. Duri ni<br />
gr~kata arogancija, so u~estvo na site dr`avni institucii, so ogromnata<br />
begalska masa od Mala Azija, koja ja promeni narodnosnata slika<br />
na egejskiot del na Makedonija, sepak ne uspea do kraj da ja realizira<br />
svojata namera.<br />
Za toa deka makedonskiot jazik bil bastion na makedonskiot etnokulturen<br />
identitet i oti se smetalo deka }e nema uspe{na realizacija<br />
na posakuvanite celi na {ovinisti~kite propagandi s¢ dodeka toj<br />
ne se iskoreni, najdobro govorat sinhroniziranite napadi od Bugarija<br />
i od Srbija protiv bukvarot („Abecedar“) {to bil namenet za makedonskite<br />
deca vo egejskiot del na Makedonija (1925 g.) i potoa protiv<br />
inicijativata na Balkanskiot komitet vo London pred Ligata na<br />
narodite (1928 g.). Slu~ajot }e se povtori vo tekot na 1937 g. koga<br />
„Lu~“, spisanie na edna grupa makedonski intelektualci od Skopje, za<br />
prv pat se pojavil i na makedonski jazik.<br />
Za srpskiot re`im izdavaweto na „Lu~“ imalo za cel „narodot<br />
na Ju`na Srbija smisleno da se otka`e od svojata srpska matica i ime,<br />
da se doka`e postoeweto na nekakov poseben jazik, oddelna kultura vo<br />
minatoto i nejzinata posebna individualnost“. Golemosrbizmot pojavata<br />
na „Lu~“ ja do`iveal kako neposredna opasnost za srpskite interesi<br />
vo Makedonija. Vo Bugarija, pak, „Lu~“ bil do~ekan kako daleko-<br />
238
se`na opasnost za bugarskite interesi vo Makedonija. Vo edna analiza<br />
za toa {to bi mo`elo da pretstavuva objavuvaweto tekstovi na makedonskiot<br />
jazik vo „Lu~“ za idninata na bugarskata propaganda vo<br />
Makedonija, me|u drugoto se veli: „Patot na dijalektite, duri i na<br />
takov na~in tretirani, mo`e da stigne do slovenska makedonska nacija,<br />
t.e. do na{eto nacionalno rasto~uvawe i razdvojuvawe. Toa e osnovnata<br />
pri~ina zo{to Srbite denes gledaat so drugi o~i na novata nacionalnost<br />
{to se zaroduva i trpat spisanie so makedonski dijalekt<br />
(ne e to~no deka go trpele – b.m.), kako {to e slu~ajot so spisanieto<br />
’Lu~‘ {to izleguva vo Skopje. Eve {to ne krieme nie: makedonskite<br />
dijalekti se no` so dve ostrici. Dali Srbite od toa }e spe~elat ili<br />
nie, zavisi od mnogu okolnosti. Makedonskite dijalekti vo taa smisla<br />
i na toj na~in na razbirawe, kako {to se ~ini toa vo Jugoslavija, ne<br />
samo {to nemaat mesto vo Bugarija tuku za nea pretstavuvaat reakcionerno<br />
sredstvo za nacionalno raspa|awe naso~uvano od Belgrad“.<br />
Sosema e sigurno deka preminot na makedonskiot jazik od seloto,<br />
od ulicata, od pazarot, od doma{niot `ivot, od sredstvo za me|usebna<br />
komunikacija, razbirawe i spogoduvawe vo sredstvo za pismeno<br />
izrazuvawe na stranicite na knigite kako proza, drama, poezija, politika,<br />
publicistika, i pokraj `ivotot pod tu|a vlast, bilo izraz na narasnatata<br />
nacionalna svest – mislite i ~uvstvata da se iznesuvaat na<br />
sopstven jazik. Ednostavno re~eno, jazikot e funkcija na svesta za sopstvenoto<br />
postoewe.<br />
10. Politi~kite sili na nacionalnoosloboditelnoto<br />
dvi`ewe po vojnite<br />
Sosema prirodno, seto ona {to se slu~uvalo vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe vo periodot po vojnite 1912–1919 g.,<br />
poto~no vo prvite dve decenii po Mirovnata konferencija vo Pariz,<br />
vo svojata osnova pretstavuva prodol`uvawe na ona {to se slu~uvalo<br />
vo dvi`eweto po Ilindenskoto vostanie. A toa zna~i deka bez ogled<br />
na promenite {to gi noselo vremeto, i u{te pove}e, bez ogled na<br />
dramati~nosta na nastanite {to se odvivale, idejnoto i programskoto<br />
strukturirawe na silite vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe, zapo~nato po Ilindenskoto vostanie, prodol`ilo i po<br />
Prvata svetska vojna. A toa pak, zaslu`uva da se podvle~e, bilo storeno<br />
vo uslovi na podelena Makedonija i pod vlast na tri dr`avi, t.e. vo<br />
239
adikalno promeneti geopoliti~ki uslovi. Toa, samo po sebe, zboruva<br />
za samostojnosta na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, kako i na<br />
negovite programskopoliti~ki celi. Se razbira, ovaa konstatacija ne<br />
zna~i deka po Prvata svetska vojna makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe svojata aktivnost ja prodol`ilo bez da naiduva na<br />
problemi.<br />
Kako prvo i osnovno, pred Balkanskite vojni Makedonija pretstavuvala<br />
edinstvena etni~ka i politi~ka celost. Vo nea bile silite<br />
i rakovodniot centar na osloboditelnoto dvi`ewe. Po podelbata i po<br />
koncentracijata na golema begalska masa od Makedonija vo Bugarija,<br />
kade {to pristignal i najgolemiot del od kadrovskiot sostav na revolucionernoto<br />
dvi`ewe, toa pove}e ne bilo slu~aj. Poradi toa, po<br />
vojnite i vo eden period od 20 godini, bazata na makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe }e se najde vo redovite na makedonskata emigracija<br />
vo Bugarija. Taa, makedonskata emigracija vo Bugarija, }e ja prezeme<br />
vrz sebe prenesenata od Makedonija idejnopoliti~ka i programska polarizacija<br />
od vremeto pred Balkanskite vojni. Se razbira, pri toa ne<br />
stanuva zbor za mehani~ki prenos na ideite od edno vo drugo vreme. Vo<br />
pra{awe se samo op{tite ramki na dvete programski orientacii na<br />
osloboditelnoto dvi`ewe, desnica i levica. Vo novite uslovi po vojnite<br />
i dvata bloka na osloboditelnoto dvi`ewe }e bidat izlo`eni na<br />
vlijanieto na novite ideologii {to }e se pojavat vo svetot – komunizmot<br />
i fa{izmot. Poradi toa, polo`bata na makedonskata emigracija<br />
vo Bugarija, formite na nejzinoto organizaciono povrzuvawe i dejstvuvawe<br />
kako baza na nacionalnorevolucionernoto i kulturno-politi~koto<br />
dejstvuvawe vo novite uslovi po vojnite predizvikuva poseben<br />
interes, imaj}i go predvid natamo{niot razvoj na nacionalnoosloboditelnoto<br />
dvi`ewe. Vpro~em, makedonskata emigracija vo Bugarija<br />
u{te vo vremeto na nejzinoto pojavuvawe, se steknala so zna~ajna uloga<br />
vo definiraweto na programskopoliti~kite celi na nacionalnoosloboditelnoto<br />
dvi`ewe vo zemjata. So ogled na toa, interes predizvikuva<br />
etabliraweto na makedonskata emigracija vo Bugarija, na~inot<br />
na nejzinoto povrzuvawe so novata sredina i nejzinoto izrasnuvawe vo<br />
zna~aen politi~ki faktor. Toa e faktor {to se steknal so zna~ajni<br />
pozicii vo periodot me|u dvete svetski vojni i {to }e ostavi dlaboki<br />
tragi vo razvojot na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe.<br />
Kako {to e poznato, osnovna forma na me|usebnoto povrzuvawe<br />
na makedonskata emigracija vo Bugarija bila bratstvoto. Toa obi~no<br />
se osnovalo vrz rodnokraen princip, t.e. spored seloto od koe doa|ale<br />
240
egalcite od Makedonija. Naj~esto, kako izraz na tradicija i kontinuitet,<br />
na svojata nova naselba begalcite £ go davale imeto na seloto<br />
od koe poteknuvale.<br />
Brojot na bratstvata na makedonskata emigracija vo Bugarija zavisel<br />
od intenzitetot na prilivot na novite begalci. Najmnogu se zgolemil<br />
za vreme na vojnite (1912–1918 g.). Spored nekoi informacii, vo<br />
noemvri 1918 g. brojot na bratstvata verojatno iznesuval 22, dodeka<br />
deset godini podocna (1930) dostignal do 200. Osven toa, pokraj bratstvata,<br />
eden del od pripadnicite na makedonskata emigracija, glavno<br />
veteranite na Ilindenskoto vostanie, bile organizirani vo dru{tva<br />
na Ilindenskata organizacija. Se razbira, brojot na bratstvata i na<br />
dru{tvata na Ilindenskata organizacija, vo princip, ne go opredeluvalo<br />
nivnoto mesto vo razvojot na osloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot<br />
narod vo redovite na emigracijata vo Bugarija. Vpro~em,<br />
brojot na ~lenovite na bratstvata ne iznesuval pove}e od 3-4 procenti<br />
od vkupniot broj na makedonskata emigracija. Me|utoa, toa ne go namaluvalo<br />
nivnoto mesto vo ramkite na bugarskata dr`ava. Naprotiv, poradi<br />
aspiraciite na Bugarija kon teritorijata na Makedonija, taa si<br />
go prisvoila legitimitetot, doma i vo svetot, da govori vo ime na makedonskata<br />
emigracijata vo Bugarija, no i za polo`bata na sonarodnicite<br />
vo Makedonija. Ottuka e i golemoto zna~ewe na bratstvata,<br />
u{te pove}e na nivnite centralni organi – Nacionalniot i Izvr{niot<br />
komitet, za razvojot i vo dirigiraweto na nacionalnoosloboditelnoto<br />
dvi`ewe na makedonskiot narod vo redovite na emigracijata, pa<br />
i po{iroko. Vpro~em, pogolem del od makedonskata emigracija vo<br />
Bugarija, u{te so samoto pojavuvawe, postepeno i sistematski bil<br />
pretvoren vo instrument na politikata na Bugarija za razvojot na makedonskoto<br />
nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Primer za toa pretstavuvaat<br />
nastanite povrzani so Makedonsko-kresnenskoto vostanie<br />
(esenta 1878 g.). Vo toj pogled osobeno zaslu`uva da se uka`e na formiraweto<br />
na Vrhovniot komitet (1895 g.) za vreme na Ferdinand, kako i<br />
na negovite nastojuvawa VMORO i podgotvuvanoto vostanie da gi stavi<br />
pod svoja kontrola.<br />
Edna vnimatelna opservacija na politi~koto dejstvuvawe na Izvr{niot<br />
i Nacionalniot komitet na makedonskite bratstva za vreme<br />
na Mirovnata konferencija vo Pariz (1919 g.) i pri sostojbite potoa<br />
vo redovite na emigracijata sosema argumentirano }e poka`e deka rakovodstvoto<br />
na makedonskata emigracija fakti~ki pretstavuvalo organizaciona<br />
raznovidnost na Vrhovniot komitet, prilagodena na no-<br />
241
vite uslovi po Prvata svetska vojna. Ottuka, iako vo redovite na bratstvata<br />
vo Bugarija ~lenuvale 3-4% od vkupniot broj na emigracijata,<br />
bitkata za vlijanieto vrz niv i pred s¢ vrz nivnoto centralno rakovodstvo<br />
za seto vreme na nivnoto postoewe (od 1918 do 1934 g.) bila `estoka.<br />
I dvata pola vo redovite na emigracijata, t.e. desnicata i<br />
levicata, se borele rakovodstvoto na bratstvata, respektivno na emigracijata,<br />
da go imaat pod svoja kontrola.<br />
Sudirot za ostvaruvawe dominantno vlijanie vrz organite na<br />
bratstvata osobeno bil `estok vo periodot 1919–1925 g. Su{tinata na<br />
ovoj sudir, kako i pred Balkanskite vojni, bila od programskopoliti~ki<br />
karakter. Kako osnovno se postavilo pra{aweto za osloboduvaweto,<br />
dopolneto po vojnite so pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija.<br />
Formalno, site u~esnici vo toj sudir se zalagale za avtonomna<br />
Makedonija. Tokmu zaradi nejzinite zalagawa za avtonomija na Makedonija,<br />
staro-novata VMRO, pod rakovodstvoto na Todor Aleksandrov<br />
i na Ivan Mihajlov, go dobila epitetot avtonomisti~ka. Me|utoa,<br />
problemot ne bil vo poimot tuku vo sodr`inata, vo celite, odnosno<br />
{to s¢ vleglo vo poimot avtonomija. Vpro~em, pra{aweto za kakva<br />
avtonomija na Makedonija se zalagala odredena politi~ka struja vo<br />
nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe e tesno povrzano so pra{aweto<br />
{to bilo postaveno vedna{ po prekinot na voenite sudiri: ~ie e<br />
makedonskoto pra{awe, komu mu pripa|a i kako mo`e da se re{i.<br />
Vo su{tina, toa i ne bilo novo pra{awe. Toa postoelo pred i<br />
osobeno po Ilindenskoto vostanie. Me|utoa, po krajot na Prvata<br />
svetska vojna i po podelbata na Makedonija, toa se postavilo<br />
izvonredno ostro. Kako i pred toa taka i po vojnite, se pojavile dve,<br />
edno na drugo sprotivstaveni gledi{ta. Samo {to sega pra{aweto ne<br />
se postavuvalo pred makedonskiot narod vnatre vo Makedonija tuku<br />
pred makedonskata emigracija vo Bugarija.<br />
Strujata okolu Izvr{niot komitet na bratstvata zastanala na<br />
stojali{teto deka makedonskiot problem e problem na Bugarija i<br />
negovoto re{avawe £ pripa|a na bugarskata dr`ava. Vtorata struja vo<br />
redovite na emigracijata smetala deka makedonskoto pra{awe e makedonski<br />
problem, povrzan so osloboduvaweto i obedinuvaweto na Makedonija,<br />
so sozdavaweto avtonomna makedonska dr`ava, vtemelena na<br />
ramnopravnosta na site narodi {to `iveat vo nea. Nejzinata cel treba<br />
da e prisutna vo „svesta na makedonskiot narod, bez ogled na etni~kata<br />
pripadnost da se gradi ~uvstvo na pripadnost kon zaedni~ka naci-<br />
242
ja“, da se „ohrabruvaat site onie {to namesto imeto Bugari za sebe go<br />
upotrebuvaat imeto Makedonci“.<br />
Odnosot pome|u dvete strui po ova osnovno pra{awe vo natamo{niot<br />
razvoj na osloboditelnata borba na makedonskiot narod }e<br />
prerasne vo te`ok sudir, koj }e dovede do rascep vo redovite na desnicata.<br />
Imeno, na Vtoriot kongres na bratstvata, 63 delegati go napu{tile<br />
Kongresot. Edna godina potoa, na 4 dekemvri 1921 g., 27 bratstva<br />
organizirale svoj kongres, na koj bila osnovana novata „Makedonska<br />
emigrantska federativna organizacija“ (MEFO), ~ija cel bila: „nezavisna<br />
Makedonija vo nejzinite geografski i ekonomski granici pri<br />
ednakvi verski, nacionalni, gra|anski i politi~ki prava na site<br />
narodi {to ja naseluvaat, po primerot na demokratska [vajcarija“.<br />
Sozdavaweto na MEFO kako nov politi~ki subjekt vo nacionalnorevolucionernoto<br />
dvi`ewe e izraz na dlabokata politi~ka i idejna<br />
kriza niz koja pominuvalo dvi`eweto po do`iveanite porazi vo prethodniot<br />
period. Krizata bila rezultat na vnatre{nite prestrojuvawa<br />
okolu baraweto pati{ta za prodol`uvawe na osloboditelnoto dvi`ewe<br />
vo novite uslovi. Prodlabo~uvaweto na krizata bilo posledica i<br />
na vlijanieto na opredeleni nacionalisti~ki krugovi vo Bugarija. Za<br />
poslednive osobeno bilo va`no da ja dr`at makedonskata emigracija<br />
pod svoe vlijanie. Za taa cel, vedna{ po porazot na Bugarija vo vojnata,<br />
bila prezemena inicijativa za obnovuvawe na dejnosta na VMORO.<br />
Me|utoa, pove}e ne bilo aktuelno obnovuvaweto na starata „Vnatre{na<br />
makedono-odrinska revolucionerna organizacija“, tuku sozdavaweto<br />
na edna nova makedonska „revolucionerna“ organizacija, ~ij centar<br />
}e bide vo Bugarija, a nejzinata dejnost }e se odviva vo Makedonija,<br />
pred s¢ vo nejziniot vardarski del. Na ~elo na ovaa staro-nova organizacija,<br />
so ispu{taweto na „Odrinsko“ od imeto, so asistencija na<br />
Voenata liga vo Bugarija bil postaven Todor Aleksandrov. Vesta za<br />
osnovaweto na VMRO bila objavena na 11 juni 1920 g.<br />
Obnovuvaweto na VMRO pod rakovodstvo na Todor Aleksandrov<br />
ne go zaprelo procesot na raslojuvawe vo redovite na desnicata. Naprotiv,<br />
nejzinata pojava i zada~ite {to £ bila nametnati, vo novite<br />
uslovi da se bori za starite na~ela na vrhovizmot }e dovede do sozdavaweto<br />
na MEFO i do izostruvawe na odnosite pome|u dvete organizacii<br />
do stepen na oru`en sudir. Posledicite od sudirot so MEFO osobeno<br />
`estoko go pogodile vardarskiot del na Makedonija. Me|u 1919 i<br />
1924 g. od Bugarija vo ovoj del na Makedonija bile izvr{eni 60 navleguvawa<br />
na ~eti. Vo sudirot me|u MEFO, VMRO i organite na srpskata<br />
243
vlast zaginale nad 500 lu|e, pove}e stotici bile zatvoreni i maltretirani,<br />
pove}e desetici osudeni.<br />
Iako vo bitkata so MEFO VMRO na Todor Aleksandrov odnela<br />
pobeda, sepak taa ne uspeala da gi nametne svoite programski celi vo<br />
makedonskata borba. Pra{aweto na borbata za samostojna Makedonija,<br />
oslobodena od vlijanieto na bugarskata politika, i natamu bilo izvor<br />
na nesoglasuvawa i sudiri. Todor Aleksandrov ne uspeal da izgradi<br />
konzistentna programa za celite na borbata na makedonskiot narod.<br />
Na primer, vo direktivata na CK na VMRO od 11 juni 1920 g., koga<br />
bila osnovana ovaa organizacija, se veli deka nejzina osnovna cel e<br />
„slobodata na Makedonija, pod forma na avtonomija ili nezavisnost,<br />
vo nejzinite etnografski i ekonomski granici“. No vo istata taa direktiva<br />
se bara i federalen status za vardarskiot del na Makedonija<br />
vo ramkite na kralska Jugoslavija, dodeka za egejskiot del na Makedonija<br />
se postavuva celta da se „spre~i emigriraweto na narodot i da se<br />
izvojuvaat izvesni prava za mesna samouprava, sloboda vo jazi~en,<br />
religiozen i drug odnos“. Za pirinskiot del na Makedonija vo deklaracijata<br />
ne se zboruva ni{to. Verojatno podlo`en na kritika poradi<br />
o~iglednata nedoslednost na postavenite celi na borbata za „slobodata<br />
na Makedonija“, 17 dena podocna, kako ni{to da ne se slu~ilo,<br />
Aleksandrov objavil nova programska platforma vo koja deklariral<br />
deka: „borbata za osloboduvawe na Makedonija }e prodol`i s¢ dodeka<br />
ne se dobie avtonomno ureduvawe za trite dela na Makedonija“!<br />
Todor Aleksandrov ~esto gi menuval programskite celi za koi<br />
se zalagala negovata avtonomisti~ka VMRO. Najgolem is~ekor i iznenaduvawe<br />
vo toj pogled napravil so vospostavuvaweto kontakti so<br />
SSSR i so Kominternata. Dokumentite {to gi donesol CK na VMRO<br />
vo april 1924 g. pretstavuvaat re~isi neverojaten poteg na Aleksandrov.<br />
Radikalno nova vo tie akti e konstatacijata deka celite na borbata<br />
na makedonskiot narod vo pogled na osloboduvaweto i obedinuvaweto<br />
na Makedonija mo`at da se realiziraat vo ramkite na edna balkanska<br />
federacija i so potkrepa na SSSR. Pod vlijanie na SSSR, toj<br />
go prifatil re~isi neprifatliviot predlog – da se prekine `estokiot<br />
sudir so MEFO, a dvete organizacii da se obedinat vo edna, {to bi<br />
pretstavuvalo obedinuvawe na silite na makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe. Ovoj akt na Todor Aleksandrov, `estokiot protivnik na<br />
levicata vo osloboditelnoto dvi`ewe, imal za cel da mu se stavi kraj<br />
na frakcionerstvoto.<br />
244
Kako vrv na ovaa orientacija bilo potpi{uvaweto na Majskiot<br />
manifest od 6 maj 1924 g. Vo Manifestot, me|u drugoto, se konstatira<br />
deka „denes Makedonija odnovo e porobena i razdelena pome|u trite<br />
balkanski dr`avi: Srbija, Grcija i Bugarija“ i deka nitu edna od niv<br />
ne razmisluva za „samoopredeluvawe na makedonskiot narod vo samostojna<br />
politi~ka edinica nitu pak na Makedoncite da im go dadat pravoto<br />
{to im go osiguruvaat kulturniot razvitok kako nacionalno<br />
malcinstvo“.<br />
Iako po objavuvaweto na Manifestot vo vesnikot „Balkanska<br />
federacija“, ispla{en za svojot `ivot, Todor Aleksandrov go proglasil<br />
nego za komunisti~ka izmislica, faktot {to dal soglasnost za negovoto<br />
potpi{uvawe e izvonredno zna~aen. Toa poka`uva deka na<br />
Aleksandrov mu bilo jasno deka VMRO mo`e da opstane na politi~kata<br />
scena vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe samo dokolku<br />
nejzinite celi korespondiraat so izvornite streme`i na makedonskiot<br />
narod. Todor Aleksandrov go platil svojot potpis na Majskiot<br />
manifest so svojot `ivot. I ne samo toj. Negovoto ubistvo bilo<br />
prika`ano kako delo na komunistite, a toa negoviot naslednik na<br />
~eloto na VMRO, Ivan Mihajlov, vo dogovor so nacionalisti~kite<br />
krugovi vo Bugarija, go iskoristil za masakrirawe na idejnite ~lenovi<br />
na levicata vo pirinskiot del na Makedonija i po{iroko vo Bugarija.<br />
So pogromot {to go izvr{il vrz levicata vo makedonskoto<br />
nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, Ivan Mihajlov mu nanel te`ok<br />
udar na procesot na obedinuvaweto na silite na ova dvi`ewe ne samo<br />
vo redovite na emigracijata vo Bugarija tuku i po{iroko vo Makedonija.<br />
Me|utoa, nitu ovoj masakr, nitu besprimerniot teror na Ivan<br />
Mihajlov, ne go skr{ile duhot na Makedoncite vo Bugarija. Ivan Mihajlov,<br />
isto kako i Todor Aleksandrov, so organiziraweto na takanare~eniot<br />
Golem sobir vo Gorna Xumaja (Blagoevgrad) vo fevruari<br />
1933 g., iskreno ili ne, toa e drugo pra{awe, od sli~ni pri~ini kako i<br />
Todor Aleksandrov se obidel da se oslobodi od pregratkite na bugarskata<br />
politika vo interes na politi~kite streme`i na makedonskata<br />
emigracija vo Bugarija. No, i ovoj pat, kako i devet godini pred toa so<br />
Todor Aleksandrov, negoviot obid bil grubo onevozmo`en od<br />
organite na bugarskata dr`ava. Navistina, toj ne go platil toa kako<br />
Todor Aleksandrov – so svojot `ivot. Ednostavno, bil proteran od Bugarija,<br />
a dejnosta na VMRO, na site nejzini frakcii i na drugi<br />
organizacii pod nejzina kontrola bila zabraneta (19 maj 1934).<br />
245
Polo`bata vo koja se na{le Makedonija i Makedoncite po zavr-<br />
{uvaweto na Mirovnata konferencija vo Pariz sozdala konfuzija i<br />
prestrojuvawe vo kampot na emigracijata, no i vo delovite na podelenata<br />
zemja. Svoja zasluga za ovaa sostojba vo emigracijata vo Bugarija,<br />
no i po{iroko vo Makedonija, imale i relevantnite bugarski politi~ki<br />
sili od dvata pola: od desnicata i od levicata. Idealot za<br />
golema Bugarija bil dlaboko vgnezden vo site politi~ki strukturi vo<br />
Bugarija. Toj prodol`il da opstojuva i po do`iveanite porazi vo<br />
vojnite. Za ostvaruvaweto na toj ideal i dvata socijalno-politi~ki<br />
bloka vo bugarskoto op{testvo, desnicata i levicata, obemno ja koristele<br />
polo`bata vo koja se nao|alo makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe po vojnite i osobeno prisustvoto na golemata<br />
makedonska emigracija vo Bugarija. Nacionalisti~kite sili vo bugarskoto<br />
op{testvo ja sozdale (obnovile) avtonomisti~kata VMRO na<br />
Todor Aleksandrov i na Ivan Mihajlov. Levicata vo Bugarija, na ~elo<br />
so Bugarskata komunisti~ka partija, svojot politi~ki interes vo<br />
makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe nastojuvala da go<br />
ostvaruva preku sozdavaweto politi~ki strukturi {to }e £ bidat poslu{ni.<br />
Primer za toa se rasturaweto na porane{nata „Obedineta vnatre{na<br />
makedonska revolucionerna organizacija“ i sozdavaweto na<br />
obezli~eniot „Emigrantski komunisti~ki sojuz“, vpletkuvaweto na<br />
nekoi delovi od makedonskata levica vo Septemvriskoto vostanie od<br />
1923 g. podignato od BKP itn.<br />
So eden zbor – BKP, kako i bugarskata desnica, sistematski se<br />
zalagala makedonskoto osloboditelno dvi`ewe da go pretvori vo instrument<br />
na svojata klasna i nacionalnopoliti~ka strategija. Taa nastojuvala<br />
toa da go postigne ne samo vo redovite na emigracijata vo<br />
Bugarija tuku, koristej}i go svoeto vlijanie vo Komunisti~kata internacionala<br />
i vo nejzinata filijala – Balkanskata komunisti~ka<br />
federacija, i po{iroko, vo vardarskiot i vo egejskiot del na Makedonija.<br />
Vakvoto zame{atelstvo na BKP vo aktivnosta na levicata na<br />
makedonskoto osloboditelno dvi`ewe kaj ser~anite i kaj \or~e Petrov<br />
}e predizvika, kako {to veli Dimitar Vlahov, otpor i „nedoverba<br />
kon Bugarskata partija na tesnite“, respektivno i kon Dimo Haxi Dimov.<br />
Istoto toa }e se slu~i i vo vardarskiot del na Makedonija. Ovde<br />
politikata na BKP }e se sudri so politikata na KPJ vo vrska so<br />
pra{aweto za karakterot i celite na makedonskoto nacionalnorevolucionerno<br />
dvi`ewe. Pra{aweto bilo – dali toa i natamu treba da se<br />
246
temeli na imeto i celite na VMRO ili treba da se sozdade nova organizacija<br />
vo ~ija osnova }e bidat vgradeni socijalnite interesi na<br />
seloto.<br />
Vo svoite nastojuvawa BKP da stane arbitar vo definiraweto<br />
na celite na levicata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi-<br />
`ewe, po neuspehot za obedinuvaweto na dvete osnovni frakcii vo<br />
nego – VMRO i MEFO i po ubistvoto na Todor Aleksandrov, cela taa<br />
godina }e se obiduva, so pomo{ na Balkanskata komunisti~ka federacija,<br />
vrz osnova na Majskiot manifest, da gi obedini razbienite sili<br />
na makedonskata levica vo edna organizacija pod imeto na VMRO.<br />
Taka e sozdadena VMRO (Obedineta) vo oktomvri 1925 g. Vo tie napori,<br />
sekoj {to imal poinakvi razmisluvawa od onie na BKP bil podlo-<br />
`en na ostra kritika. Taka, Georgi Dimitrov, vo ime na Pretsedatelstvoto<br />
na BKF, vo pismo do CK na KPJ od 16 noemvri 1924 g. ostro gi<br />
napadnal Panko Bra{narov i Rizo Rizov i gi obvinil deka se „zalagaat<br />
da sozdadat nova makedonska organizacija ili nacionalno bol{evi~ka<br />
partija vo Makedonija“. „Tie se dol`ni, veli toj, da go populariziraat<br />
Manifestot od 6 maj ovaa godina“. „Nikakva nova makedonska<br />
organizacija nema da se formira nitu pak nekakva nacionalna bol{evi~ka<br />
partija“, kategori~en e Georgi Dimitrov. No, idejata za sozdavawe<br />
„nova makedonska organizacija“, za koja bile obvineti Rizo<br />
Rizov i Panko Bra{narov, spored svedo~eweto na Vasil Kolarov, poteknuvala<br />
od nekoi ruski krugovi vo Komunisti~kata internacionala.<br />
Toa od svoja strana govori deka vo toj period okolu idninata na makedonskoto<br />
osloboditelno dvi`ewe vo Komunisti~kata internacionala<br />
ili BKF se vodela debata koja traela s¢ do 1929 g. Vo igra bil<br />
predlogot vo Makedonija na mestoto na VMRO da se organizira selska<br />
(zemjodelska) partija. Vo taa debata preovladalo misleweto na BKP<br />
deka i vo idnina borbata na levite sili vo makedonskoto osloboditelno<br />
dvi`ewe treba da se odviva pod imeto na VMRO so dodavkata<br />
„Obedineta“, sekako pod kontrola na BKP. Prakti~no, BKP se<br />
zalagala da se sozdade leva frakcija kako antipod na avtonomisti~kata<br />
VMRO. So osnovaweto na VMRO(Ob) vo oktomvri 1925 g. vo<br />
Viena toa i se slu~ilo. No, so toa, krizata ne bila re{ena. Se<br />
postavuva pra{aweto – koi se pri~inite za sudirot na makedonskite<br />
komunisti so CK na KPJ i so BKF, respektivno na Georgi Dimitrov<br />
so BKP?<br />
247
Eden neposreden odgovor na taka postavenoto pra{awe glasi:<br />
pravoto na makedonskiot narod na sopstven jazik i kultura, na svoj nacionalen<br />
identitet.<br />
Imeno, vo rezolucijata za „rabotata i za obedinuvaweto na makedonskoto<br />
nacionalnorevolucionerno dvi`ewe“, donesena na edna Oblasna<br />
konferencija na makedonskite komunisti, najverojatno odr`ana<br />
esenta 1925 g., se kritikuvaat makedonskite ~orbaxii i lihvari deka<br />
„ne samo {to ne se borat za nezavisnosta na Makedonija tuku tie ne se<br />
borat duri ni za najosnovnite kulturni i politi~ki prava na makedonskiot<br />
narod, kako {to se pravata na makedonski jazik vo u~ili{tata,<br />
knigite, vesnicite, za pravoto na ime i za organizirawe na makedonskiot<br />
narod vo Jugoslavija“. So drugi zborovi, makedonskite komunisti,<br />
pod forma na kritika za nesposobnosta na makedonskata bur`oazija<br />
da se izbori za navedenite prava, vsu{nost, se zalo`ile za afirmacijata<br />
na makedonskiot nacionalno-kulturen identitet, {to bilo<br />
sprotivno na politikata na BKF i na KPJ vodena vo toa vreme. Toa i<br />
nekoi drugi nesoglasuvawa pome|u CK na KPJ i OK na KPJ za Makedonija<br />
}e dovedat do suspenzija na posledniot, so {to komunisti~koto<br />
dvi`ewe vo vardarskiot del na Makedonija }e se najde vo dlaboka<br />
kriza, koja }e trae s¢ do 1940 godina. Vpro~em, BKP za celo vreme<br />
me|u dvete svetski vojni na planot na makedonskoto nacionalnokulturna<br />
samoidentifikacija }e nastojuva, i vo Bugarija i vo podelenite<br />
delovi na Makedonija, da ja kontrolira aktivnosta na levite<br />
sili vo makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Primer za<br />
toa e prifatenata platforma na osnova~kata konferencija na<br />
VMRO(Ob) od 1925 g. Programskite celi definirani na Osnova~koto<br />
sobranie vo vrska so nacionalniot identitet na makedonskiot narod<br />
se ~ekor nazad nasprema nivnoto tretirawe vo Majskiot manifest.<br />
Situacijata vo toj pogled, kako rezultat na s¢ pogolemiot izraz na<br />
nacionalnite ~uvstva, zapo~nala da se menuva po 1928 godina.<br />
VMRO (Ob) e prvata makedonska politi~ka organizacija {to<br />
svojata organizaciona struktura ja prilagodila na polo`bata na<br />
podelena Makedonija. Za site tri dela na Makedonija bile sozdadeni<br />
posebni oblasni rakovodstva koi odgovarale pred CK na VMRO (Ob).<br />
Osnovaweto i dejnosta na Obedinetata vo podelenite delovi na<br />
zemjata bile razli~ni, vo zavisnost od konkretnata polo`ba na sekoj<br />
del posebno. Na primer, vo vardarskiot del na Makedonija Obedinetata<br />
dejstvuvala pome|u 1926 i 1929 g.; vo pirinskiot del i vo redovite<br />
na emigracijata pome|u 1929 i 1936 g., koga zapo~nalo raspu{taweto na<br />
248
nejzinite organizacii; vo egejskiot del na Makedonija re~isi i ne<br />
profunkcionirala. Pri~inite za nejzinata marginalizacija vo vardarskiot<br />
del na Makedonija, me|u drugoto, le`at vo toa {to taa ne<br />
uspeala da se prilagodi na sostojbata vo zemjata vo koja s¢ pove}e jaknelo<br />
nacionalnoto ~uvstvo, zaedno so toa i barawata za afirmacija na<br />
makedonskiot jazik. [to se odnesuva do nejzinata aktivnost vo pirinskiot<br />
del na Makedonija i sred emigracijata vo Bugarija, taa bila povrzana<br />
so jakneweto na procesot na makedonskata nacionalna samoidentifikacija.<br />
Slabata strana vo dejnosta na Obedinetata vo Bugarija<br />
bila doktrinerskata frazeologija vo koja, vo vrska so makedonskata<br />
nacija, jazik i kultura, dominirala {abloniziranata retorika.<br />
Tokmu toa, vo svojata propaganda VMRO (Ob) da se oslobodi od {abloniziranata<br />
frazeologija, da se zalo`i za nejzinoto konkretizirawe,<br />
vo duhot na barawata na makedonskata emigracija, no i na raste~koto<br />
nacionalno ~uvstvo vo cela Makedonija, }e bide i edna od pri~inite<br />
{to KI, vo januari 1934 g., donese soodvetna rezolucija. Imeno, vo<br />
nea, inaku objavena vo april 1934 g. vo vesnikot „Makedonsko delo“ kako<br />
rezolucija na CK na VMRO (Ob), se sugerira Obedinetata da se zalaga<br />
za voveduvawe na makedonskiot jazik vo obrazovanieto i<br />
izdava{tvoto i za afirmacija na makedonskata nacija.<br />
No, se ~ini deka sugestijata Obedinetata svojata propaganda da<br />
ja konkretizira so aktuelni barawa ne im odgovaralo na nekoi krugovi<br />
na BKP. I zatoa, edna godina po donesuvaweto na navedenata<br />
rezolucija, taa na Pettiot kongres na Kominternata, kako {to veli<br />
Vlahov, po naredba na Stalin i na Georgi Dimitrov, bila suspendirana,<br />
a zaedno so nejzinata suspenzija bila raspu{tena i Obedinetata<br />
kako organizaciona forma na dejstvuvawe na levite sili vo<br />
makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe. Sepak, treba da se<br />
ka`e deka bez ogled na gruboto me{awe na BKP vo politikata na Obedinetata<br />
i bez ogled na frakcionerskite borbi vo nea, VMRO (Ob) so<br />
svojata aktivnost vo pirinskiot del na Makedonija, sred emigracijata<br />
vo Bugarija, vo Amerika i vo Kanada sozdade prostor za pojavuvawe na<br />
intelektualna i organizirana publicistika i za kulturna aktivnost<br />
ispolneta so makedonska kulturno-nacionalna sodr`ina. So svojata<br />
aktivnost taa dade svoj prilog vo jakneweto na makedonskata<br />
nacionalna svest. Izraz na tie potrebi me|u drugoto e i pojavata,<br />
esenta 1938 g., na Makedonskiot literaturen kru`ok, objavuvaweto<br />
proza i poezija, likovni i muzi~ki dela ispolneti so makedonski<br />
motivi. Zna~ajno e i da se ka`e deka Makedonskiot literaturen<br />
249
kru`ok bil organiziran tri godini po raspu{taweto na Obedinetata<br />
i dve godini po prekinuvaweto na sekakva organizaciona aktivnost<br />
povrzana so nea. Toa i publicisti~kite dela {to }e se pojavat pred<br />
po~etokot na Vtorata svetska vojna se jasen dokaz za narasnatata makedonska<br />
nacionalna samodejnost. Od svoja strana, od redovite na<br />
makedonskata emigracija vo Bugarija, od pazuvite na Obedinetata,<br />
izlegoa brojni makedonski intelektualci i borci-idealisti kako:<br />
Simon Kavrakirov, Hristo Trajkov, Hristo Horlev, Bo`idar Mitrev,<br />
Anton Jugov, Vasil Ivanovski, Asen ^arak~iev, Hristo Kalajxiev,<br />
Mitko Zafirovski, Georgi Abaxiev, Angel Dinev, Kosta Veselinov,<br />
Mihail Smatrakalev, Kiril Nikolov, Kiraca Visul~eva itn.<br />
Podelbata na Makedonija, kako {to e ve}e re~eno, objektivno<br />
otvorila proces za podelba na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe vo razli~nite delovi na podelenata zemja. No, i pokraj<br />
ovie uslovi, iako oslabeno, toa ne se otka`alo od svojata cel – osloboduvawe<br />
i obedinuvawe na Makedonija i nejzino organizirawe vo samostojna<br />
dr`avna edinica na Balkanot so site nacionalno-kulturni<br />
obele`ja na poseben entitet, pri {to vo ramkite na uslovite vo koi<br />
dejstvuvalo zapo~nalo da se prilagoduva na realnosta. Vo periodot<br />
pome|u 1920 i 1930 g. toj proces ne e tolku zabele`liv. Toa e vreme vo<br />
koe s¢ u{te dejstvuvaat veteranite na osloboditelnoto dvi`ewe, vreme<br />
na te{ka i na bolna transformacija, ~estopati so tragi~ni posledici.<br />
Promenite zapo~nale da se zabele`uvaat deset godini podocna,<br />
koga na politi~kata scena nastapila edna nova i mlada generacija,<br />
relativno oslobodena od balastot na minatoto, koja ne mo`ela da bide<br />
obvinuvana za nejzinite stavovi vo minatoto, kako tu|i agenti i neprijateli<br />
na dr`avata.<br />
Promenite zapo~nati vo po~etokot na triesettite godini vo<br />
emigracijata vo Bugarija svoeto celosno oblikuvawe go postignale<br />
kon krajot na decenijata. I {to e va`no, vo fokusot na borbata ne<br />
bila pu{kata tuku pi{aniot zbor, literaturata, poezijata, slikarstvoto,<br />
muzikata teatarskata argumentacija za prirodnite prava i<br />
streme`i na eden narod za kulturno-nacionalno samoopredeluvawe.<br />
Po triesettite godini na XX vek toa e posebno vidlivo vo vardarskiot<br />
del na Makedonija, vo ramkite na kralska Jugoslavija. Taka,<br />
vo 1932 g. ovoj proces go obele`uva oformuvaweto na edna sredno-<br />
{kolska literaturna grupa, koja potoa se transformira vo politi~ka<br />
organizacija nare~ena Makedonska mladinska organizacija revolucionerna<br />
(MMOR). Celite na nejzinite nastojuvawa bile: priznavaweto<br />
250
na makedonskiot individualitet, polna sloboda, pravo na svoi u~ili{ta<br />
so nastava na makedonski jazik, svoi ~inovnici i sudovi, na<br />
Makedoncite vo Jugoslavija da im se priznae pravoto na ramnopravna<br />
nacija, kako na Srbite, Hrvatite i Slovencite.<br />
Po 1930 g. na politi~kata scena vo Vardarska Makedonija se pojavuva<br />
studentsko dvi`ewe. Od redovite na makedonskite studenti se<br />
ra|a poznatata studentska organizacija Makedonski naroden pokret<br />
(MA<strong>NA</strong>PO). Toa bilo delo na makedonskite studenti vo Zagreb, kade<br />
{to imale pogolem prostor za dejstvuvawe. Vo javnosta se afirmirale<br />
so svoeto kulturno-umetni~ko dru{tvo nare~eno „Vardar“. Od 2 juli<br />
1936 g. ma{kiot hor na dru{tvoto organiziral turneja niz gradovite<br />
vo vardarskiot del na Makedonija. Nastapile vo nekolku grada: Kumanovo,<br />
Skopje, Veles, Prilep i Ko~ani. Programata na koncertite se<br />
sostoela isklu~ivo od makedonski narodni pesni. Sekade kade {to<br />
nastapuvale predizvikuvale bura od nacionalni emocii. Poradi stravot<br />
od {ireweto na ovoj bran na makedonsko nacionalno samoizrazuvawe,<br />
vlasta go zabranila prodol`uvaweto na turnejata po drugite<br />
gradovi vo Vardarska Makedonija.<br />
Vo Zagreb dru{tvoto se zafatilo da izdava svoj vesnik na makedonski<br />
jazik. Vesnikot bil nare~en „Vardar“, a od nego izlegol samo<br />
eden broj. Po izleguvaweto na prviot broj (30 mart 1937) vlasta go<br />
zabranila.<br />
MA<strong>NA</strong>PO od Zagreb svojata organizacija ja pro{iril sred makedonskite<br />
studenti vo Belgrad i vo Skopje. Politi~kite celi na<br />
MA<strong>NA</strong>PO bile definirani na sobirot vo Ohrid odr`an na 28 avgust<br />
1936 g. Vo niv me|u drugoto se veli:<br />
„Nie Makedoncite, kako poseben narod vo borbata vleguvame<br />
zdru`eni vo nezavisno narodno dvi`ewe so slednive na~ela:<br />
1. MA<strong>NA</strong>PO e nezavisen i edinstven politi~ki, ekonomski, nacionalen<br />
i kulturen pokret vo koj mo`e da vleze sekoj bez ogled na nacionalnosta,<br />
verata i polot, {to se soglasuva so slednive na~ela:<br />
2. Priznavawe na Makedonija za istoriska edinica i Makedoncite<br />
za poseben narod;<br />
3. Vo federativno uredena Jugoslavija da bide posebna edinica;<br />
4. MA<strong>NA</strong>PO se temeli na legalni narodnodemokratski principi<br />
vo borbata za sloboda i mir.“<br />
Celta na MA<strong>NA</strong>PO bila preku politi~kata aktivnost da ja<br />
afirmira svojata dejnost po{iroko sred narodot. So taa cel vo Prilep<br />
i Prespa vo tekot na 1936 g., pod formata na nezavisna lista, bil<br />
251
napraven obid za u~estvo vo lokalnite izbori. Vo 1938 g., vo koalicija<br />
so Zdru`enata opozicija, pred s¢ so Narodnata zemjodelska partija na<br />
d-r Dragoqub Jovanovi}, MA<strong>NA</strong>PO u~estvuval vo parlamentarnite<br />
izbori. Nemaj}i politi~ka mo`nost samostojno da nastapi na izborite,<br />
MA<strong>NA</strong>PO gi poddr`al kandidaturite na Zdru`enata opozicija.<br />
Izbornite rezultati {to gi postignala Zdru`enata opozicija vo Makedonija<br />
ja poka`ale popularnosta na MA<strong>NA</strong>PO i uka`ale na toa<br />
deka bez negova poddr{ka nikoj ne mo`el da smeta na pozna~aen uspeh<br />
vo Vardarska Makedonija. Vo toj moment interesite na MA<strong>NA</strong>PO se<br />
poklopuvale so interesite na opozicionata Zemjodelska partija na<br />
Jovan Jovanovi}-Pi`on vo Srbija.<br />
Za vreme na izbornata kampawa vodena vo 1939 g. na predizbornite<br />
sobiri vo Veles, Prilep, Bitola i vo Ohrid, pokraj govornicite na<br />
Zemjodelskata partija na Pi`on, govorele i pretstavnicite na<br />
MA<strong>NA</strong>PO. Tie govorele na makedonski jazik i se zalagale za priznavaweto<br />
na makedonskiot nacionalen identitet, za pravoto na samoopredeluvawe,<br />
Makedoncite da mo`at slobodno da go upotrebuvaat<br />
svoeto ime Makedonec, za federativno ureduvawe na Jugoslavija itn.<br />
Vakvite nastapi na pretstavnicite na MA<strong>NA</strong>PO naiduvale na {irok<br />
odek sred narodot vo Makedonija. „Tie go ohrabruvale nego i go podigale<br />
negovoto nacionalno dejstvuvawe“.<br />
Makedonskata nacionalna aktivnost na MA<strong>NA</strong>PO i na drugi<br />
intelektualni krugovi vo toj period se odrazila vo pove}e segmenti<br />
na makedonskiot op{testven `ivot. Zna~ajna data vo toj pogled pretstavuva<br />
izleguvaweto na ve}e spomenatoto mese~no spisanie „Lu~“ vo<br />
juni 1937 g. Toa izleguvalo do 20 maj 1938 g., koga vlastite go zabranile.<br />
Izlegle vkupno 7 broja. Vo nego se objavuvale statii na srpski i na<br />
makedonski jazik.<br />
Nakuso re~eno, celta na Redakcijata bila na psiholo{ki plan da<br />
ja razbudi energijata na makedonskiot narod, taa da se oslobodi za<br />
akcija za sovladuvawe na site „te{kotii pred koi se nao|ale vo ova<br />
vreme“.<br />
Osobeno zna~ajna data vo afirmacijata na makedonskiot nacionalno-kulturen<br />
identitet pretstavuva objavuvaweto na prvenecot na<br />
makedonskata sovremena poezija, stihozbirkata „Beli mugri“ na Kosta<br />
Racin (1939 g.) vo Samobor, Hrvatska. Toa e mala epistolarna zbirka<br />
na poezija, koja izvr{i ogromno vlijanie vo podignuvaweto na nacionalnata<br />
svest na makedonskiot narod.<br />
252
Narasnatoto i javno manifestirano makedonsko nacionalno soznanie<br />
na {irokite masi vo vardarskiot del na Makedonija pod srpska<br />
vlast vo Srbija predizvikuvalo golema voznemirenost i strav. Refleksija<br />
na ovaa pojava vo Srbija pretstavuva statijata na poznatiot<br />
srpski arheolog Nikola Vuli}, objavena vo vesnikot „Vreme“ vo Belgrad<br />
pod karakteristi~en naslov: „Ju`na Srbija ili Makedonija“. Vo<br />
nea se negiraat imeto Makedonija za vardarskiot del na Makedonija,<br />
kako i pravoto na nejziniot narod da se narekuva Makedonci. Ovaa<br />
statija na Vuli} vo vardarskiot del na Makedonija predizvikala<br />
`estoki reakcii. Sli~ni reakcii imalo i vo redovite na makedonskata<br />
emigracija vo Bugarija. Osobeno ostro reagirale makedonskite<br />
studenti vo Zagreb. Tie so pomo{ na svoite hrvatski kolegi<br />
uspeale da spre~at Vuli} da odr`i predavawe na 2 dekemvri i.g. pred<br />
studentite vo Zagreb. Vo direkten kontakt so nego go prinudile da<br />
prifati debata za odr`livosta na stavovite izneseni vo vesnikot<br />
„Vreme“.<br />
Debatata se odr`ala vo Zagreb na 3 dekemvri 1939 g. Od makedonska<br />
strana u~estvuvale pet lica predvodeni od Kosta Racin, a od srpska<br />
prof. Nikola Vuli} i Jovan Radowi}. Debatata bila dolga i ostra.<br />
Makedonskite pretstavnici ja iskoristile {ansata na javna<br />
scena da gi otfrlat tezite na Vuli} i da go odbranat pravoto na makedonskiot<br />
narod na postoewe, ednakvo na pravoto na drugite sosedni<br />
narodi.<br />
Sudirot so tezite na Vuli}, t.e. so golemosrpskata ideologija<br />
pri krajot na 1939 g., pretstavuva vrv na eden izvonredno uspe{en<br />
mar{ na makedonskiot narod za kulturna, nacionalna i politi~ka<br />
afirmacija kako nacionalen subjekt vo ramkite na Kralstvoto Jugoslavija.<br />
Toa pred po~etokot na antifa{isti~kata i narodnoosloboditelnata<br />
borba vo Vtorata svetska vojna pretstavuvalo golem is~ekor.<br />
Zaslu`uva da se podvle~e deka toa {to go pravele makedonskite intelektualci<br />
od vardarskiot del na Makedonija se sovpa|alo so aktivnosta<br />
na makedonskite intelektualci okolu Makedonskiot literaturen<br />
kru`ok vo Bugarija. Toa e dokaz deka borbata na makedonskiot narod<br />
vo podelena Makedonija, vo koja me|u podelenite delovi bile zabraneti<br />
sekakvi kontakti, bila napojuvana so ideite na Ilindenskoto<br />
vostanie, pa tie objektivno gi nosele istite streme`i.<br />
Svojot istoriski is~ekor vo razvojot na makedonskata kulturnopoliti~ka<br />
misla MA<strong>NA</strong>PO go napravil kako narodno studentsko dvi-<br />
`ewe. Me|utoa, pribli`uvaweto na Vtorata svetska vojna na Balka-<br />
253
not i nu`nosta da se u~estvuva vo nea na stranata na antifa{isti~kite<br />
sili na dneven red go postavile pra{aweto za sozdavawe politi~ka<br />
partija so svoja ideolo{ka i organizaciona programa. MA<strong>NA</strong>PO<br />
kako op{tonarodno dvi`ewe gi iscrpelo svoite mo`nosti. Kako nov<br />
sovremen politi~ki subjekt se pojavila Komunisti~kata partija vo<br />
Makedonija, kako del na Komunisti~kata partija na Jugoslavija.<br />
Platformata na KPJ vo Makedonija bila definirana vrz istoriskite<br />
streme`i na makedonskiot narod za sloboda i nezavisnost.<br />
Tie se vgradeni vo deklaracijata na KPJ (proletta 1939 g.) pod naslov:<br />
„KPJ i makedonskoto nacionalno pra{awe“. Osnovnata poenta na<br />
ovaa deklaracija e: „Makedoncite se posebna nacija na Balkanot, ne se<br />
nitu Grci, nitu Srbi, nitu Bugari“ i bez polna sloboda na makedonskiot<br />
narod „ne mo`e da se govori za konsolidacija na Jugoslavija“.<br />
Od esenta 1939 g. i osobeno vo prvata polovina na 1940 g. doa|a do<br />
brzo politi~ko i organizaciono {irewe na Komunisti~kata partija<br />
vo Makedonija. Vo pove}e mesta bile sozdadeni mesni partiski organizacii.<br />
Na 2 septemvri 1940 g. na Vodno pokraj Skopje bila odr`ana<br />
Pokrainskata konferencija na KPJ vo Makedonija. Vo Rezolucijata<br />
donesena na Konferencijata bile opredeleni neposrednite zada~i na<br />
partiskata organizacija vo Makedonija. Vo niv na prvo mesto e naglasena<br />
potrebata za „sozdavawe op{t makedonski nacionalrevolucioneren<br />
front“ kako del od „op{tata borba na proleterijatot vo Jugoslavija“.<br />
Osnovnata poenta na Rezolucijata e deka „samo sojuzot me|u<br />
rabotnicite vo Jugoslavija so makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe mo`e da stavi kraj na srpskiot imperijalizam i da im donese<br />
sloboda na site narodi“.<br />
Godinata 1940 vo vardarskiot del na Makedonija bila zabele`ana<br />
po masovnite demonstracii vo Prilep i vo Ohrid po povod proslavata<br />
na godi{ninata od Ilindenskoto vostanie. Ilindenskite demonstracii<br />
bile izraz na narasnatoto silno makedonsko nacionalno dvi-<br />
`ewe.<br />
Analizite na nastanite vo politi~kiot `ivot vo vardarskiot<br />
del na Makedonija vo tekot na 1940 g., osobeno vo vtorata polovina od<br />
godinata, govorat deka makedonskata partiska organizacija stanala<br />
dominanten faktor vo razvojot na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe. No, vo isto vreme, vo nejzinoto odnesuvawe e zabele-<br />
`ana i monopolizacija na op{testveniot `ivot, izrazena niz nastojuvawata<br />
za disciplinirawe na kulturnite tvorci. Karakteristi~en<br />
254
primer vo toj slu~aj bil bojkotot na Kosta Racin, avtorot na „Beli<br />
mugri“, eden od `estokite oponenti na tezite na golemosrpskiot nacionalizam<br />
vo debatata so Nikola Vuli}. Taa odluka predizvikala<br />
seriozna konfuzija vo intelektualnite krugovi bliski do nacionalnoto<br />
dvi`ewe vo Makedonija. Tie {to „Beli mugri“ ja pregrnale kako<br />
emanacija na makedonskiot duh, sega se na{le pred dilemata kako da se<br />
postavat sprema avtorot i negovoto delo. Dali da se oddeli deloto od<br />
avtorot, odnosno avtorot od deloto i mo`no li e toa? Toa bila<br />
seriozna damka vo politi~kiot kapital na Partijata.<br />
Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe vo trite dela<br />
na podelenata Makedonija kon krajot na ~etvrtata decenija od dvaesettiot<br />
vek, neposredno pred prenesuvaweto na Vtorata svetska vojna na<br />
Balkanot, navleglo vo nova i povisoka faza na razvoj. Toa e vreme vo<br />
koe, vo site tri dela na Makedonija: vardarskiot, egejskiot i pirinskiot,<br />
bez ogled na podelenosta i nepostoeweto na politi~ka i organizaciona<br />
povrzanost me|u revolucionernite sili na makedonskiot<br />
narod, blagodarenie na prethodnite borbi, na tradicijata i izgradenata<br />
kolektivna istoriska i nacionalna svest, procesot na afirmacija<br />
na makedonskiot nacionalen i politi~ki individualitet, izrazen niz<br />
formata na odbrana na pravoto za samostojnost na makedonskiot<br />
narod, gi zafatil skoro site sloevi. Vo site tri dela na Makedonija<br />
na dneven red se na{la borbata za priznavawe na nacionalnata samobitnost<br />
na Makedoncite, borbata za afirmacija na makedonskiot<br />
jazik i za otkrivawe na sopstvenoto istorisko bitie. Toa e period vo<br />
koj se akcentirala potrebata od organiziran i osmislen napor za<br />
afirmacija na nacionalnoto kulturno nasledstvo na makedonskiot narod<br />
i za razvivawe na sovremenata makedonska kultura.<br />
255
256
MAKEDONIJA<br />
VO VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
(1941—1945)<br />
1. Vtorata svetska vojna na Balkanskiot Poluostrov<br />
Vtorata svetska vojna nastanala kako posledica na mnogubrojnite<br />
protivre~nosti i protivstavenosti me|u pobedni~kite i porazenite<br />
sili vo tekot na Prvata svetska vojna. Italijanskiot fa{izam i<br />
germanskiot nacionalsocijalizam sozdale plodna ideolo{ka podloga<br />
zasnovana na revizionizmot i revan{izmot za da gi pribli`i zemjite<br />
porazeni vo Prvata svetska vojna. Vrz tie osnovi Germanija, Italija i<br />
Japonija sozdale sojuz nare~en Troen pakt i preku politikata od pozicija<br />
na sila ja istaknale svojata `elba za nova raspredelba na sferite<br />
na vlijanija.<br />
Vtorata svetska vojna zapo~nala so napadot na Germanija vrz<br />
Polska na 1 septemvri 1939 godina.<br />
Bugarija pristapila kon Trojniot pakt na 1 mart 1940 godina i<br />
vedna{ na 2 mart zapo~nalo navleguvaweto na 12-tata germanska armija<br />
od Romanija, preku Dunav, vo Bugarija. Za sedum dena 680.000 germanski<br />
vojnici bile rasporedeni po ju`nite granici na Bugarija kon<br />
Grcija, Jugoslavija i Turcija.<br />
Jugoslovenskata vlada, na 25 mart vo Viena, potpi{ala protokol<br />
za pristapuvawe na Jugoslavija kon Trojniot pakt. Po organiziranite<br />
demonstracii na 27 mart 1941 godina vo Belgrad, vo Skopje i vo drugi<br />
gradovi na Jugoslavija od strana na prozapadnite srpski politi~ki<br />
partii i po izvr{eniot dr`aven udar, paktot so Germanija bil otfrlen<br />
i bila formirana nova, proangliska vlada, na ~elo so generalot<br />
Du{an Simovi}. Novata vlada na 5 april 1941 godina potpi{ala spogodba<br />
so Sovetskiot Sojuz za nenapa|awe.<br />
257
2. Aprilskata vojna od 1941 godina i podelbata na Makedonija<br />
Neposredno po nastanite od 27 mart, Hitler re{il vojni~ki da<br />
ja uni{ti Jugoslavija i da ja razbie kako dr`ava, bidej}i taa stanala<br />
nesiguren faktor za pretstojnite akcii „Marita“ (napadot vrz Grcija)<br />
i „Barbarosa“ (napadot vrz Sovetskiot Sojuz). Planot predviduval ednovremen<br />
napad vrz Jugoslavija i vrz Grcija vo sodejstvo so italijanski<br />
i so ungarski sili kako neposredni u~esnici.<br />
Kralstvoto Jugoslavija bilo napadnato na 6 april 1941 godina.<br />
Istiot den germanskite sili navlegle i vo Makedonija. Vo reonite na<br />
Stracin i na Strumica se vodele `estoki borbi vo koi jugoslovenskata<br />
vojska se obiduvala da go spre~i brziot probiv na germanskite sili.<br />
Jugoslovenskite vozduhoplovni sili, stacionirani vo Skopje i vo Kumanovo,<br />
se obiduvale da £ se protivstavat na germanskata avijacija, no<br />
bile razbieni. Na 10 april 1941 godina germanskite sili ja okupirale<br />
Makedonija.<br />
Na 17 april 1941 godina vo Belgrad bila potpi{ana bezuslovna<br />
kapitulacija na jugoslovenskata vojska. Po kapitulacijata, vo soglasnost<br />
so odlukata za razbivawe na Kralstvoto Jugoslavija kako dr`ava,<br />
nejzinata teritorija bila podelena me|u Germanija, Italija, Ungarija<br />
i Bugarija. Po vospostavuvaweto na granicite, no i poradi potrebite<br />
germanskite sili da se podgotvuvaat za napad vrz Sovetskiot Sojuz,<br />
Hitler pobaral Bugarija da ja okupira Makedonija do odredenata<br />
voena granica, koja se protegala po linijata Pirot – Vrawe – Skopje,<br />
ponatamu po dolinata na Vardar do gr~kata granica.<br />
Navleguvaweto na italijanskata vojska vo Makedonija, nejzinoto<br />
pribli`uvawe do Ohrid i negovata okolina, kako i povikot na Hitler,<br />
pretstavuvale silen motiv Bugarskata vlada da gi prekine diplomatskite<br />
odnosi so Jugoslavija na 15 april, a ve}e na 18 april 1941<br />
godina bugarskata vojska navlegla vo Makedonija. Taa vo vardarskiot<br />
del na Makedonija navleguvala od tri pravci: Krivopalane~kiot, Berovskiot<br />
i Strumi~kiot. Na 19 april 1941 godina bugarskata vojska<br />
navlegla vo Trakija i vo egejskiot del na Makedonija, na prostorot od<br />
desniot breg na rekata Marica do rekata Struma. Me|utoa, vo soglasnost<br />
so voeno-politi~kata sostojba vo globalna smisla, kako i so nastanite<br />
na Balkanot, so cel da se zadovolat interesite na Germanija,<br />
Hitler vo direktivata br. 29, koja se odnesuvala na okupacijata na Grcija,<br />
me|u drugoto, izvr{il podelba na egejskiot del na Makedonija.<br />
258
Spored taa direktiva, severna Grcija, odnosno teritorijata na egejskiot<br />
del od Makedonija bila podelena na tri okupacioni zoni: Italijanska,<br />
Germanska i Bugarska. Italija navleguvala do linijata<br />
Lerin – Katerina. Germanskata okupaciona zona bila najgolema, go<br />
zafa}ala najbogatiot del, na zapad od linijata Katerina – Lerin, a na<br />
istok do rekata Struma. Bugarija od egejskiot del na Makedonija go<br />
okupirala prostorot od rekata Struma do rekata Mesta. Sekoj od okupatorite<br />
ja organiziral odbranata na „svojata“ zona, a kontrolata i<br />
komandata nad site zoni, koja bila smestena vo Atinaja, ja imala<br />
Komandata na 12-tata germanska armija, na ~elo so feldmar{alot<br />
List.<br />
Granicata do kade {to mo`ela da navleze bugarskata vojska vo<br />
Jugoslavija, odnosno vo Makedonija, bila odredena vo planot na<br />
Vrhovnata komanda na Vermahtot, donesen na 27 april 1941 godina.<br />
3. Vospostavuvaweto na okupacionata vlast vo Makedonija<br />
Na 18 april 1941 godina vo Makedonija navlegla bugarskata armija<br />
i vedna{ zapo~nala so vospostavuvawe na okupacionata vlast na<br />
podra~jeto vo granicite odredeni od strana na Germancite. Vospostavuvaweto<br />
na okupacioniot sistem se vr{elo vo tri fazi. Prvata faza<br />
zapo~nala so navleguvaweto na voenite sili i so vospostavuvaweto na<br />
voenata vlast. Taa se vospostavuvala naporedno so napreduvaweto na<br />
voenite sili, prvo vo golemite gradovi i vo pomalite naseleni mesta,<br />
a potoa i po glavnite komunikaciski jazli. Vo vtorata faza se vospostavuvala<br />
policiskata vlast so sproveduvawe razni merki: voveduvawe<br />
policiski ~as, ograni~uvawe i stroga kontrola na dvi`eweto, izdavawe<br />
novi li~ni ispravi, raseluvawe, apsewe, stroga cenzura, a vo slu~aj<br />
na neposlu{nost se primenuvale teror i zlostorstva. Naporedno so<br />
tie aktivnosti, bugarskite sili vr{ele silen psiholo{ko-propaganden<br />
pritisok. Vo tretata faza, koja mo`e da se nare~e i vospostavuvawe<br />
na civilnata, odnosno dr`avnoadministrativnata vlast, se organizirale<br />
i se o`ivuvale stopanskata dejnost, administracijata, obrazovanieto,<br />
crkvata, kulturata, zdravstvoto, informativnata, finansiskata<br />
i drugite dejnosti od oblasta na civilniot op{testven `ivot.<br />
Organiziraweto i funkcioniraweto na bugarskiot okupacionen<br />
sistem vo Makedonija istovremeno pretstavuvalo prezemawe na prirodnite,<br />
istoriskite, kulturnite i site drugi bogatstva na makedon-<br />
259
skata teritorija, a se zapo~nalo i so asimilirawe i denacionalizirawe<br />
na makedonskiot narod. Za takov vid „osloboduvawe“ Bugarskata<br />
vlada ve}e imala podgotveni sili koi, za kratko vreme i bez pogolemi<br />
problemi, vospostavile voena, sudska i zakonodavna, a potoa i administrativna<br />
i politi~ka vlast, kako i crkovna jurisdikcija. @ivotot i<br />
funkcioniraweto na bugarskata vlast vo Makedonija trebalo da bidat<br />
isti kako i vo Bugarija.<br />
Na italijanskoto okupaciono podra~je voeno-policiskata okupaciona<br />
vlast traela do juli 1941 godina. Periodot od april do juli<br />
1941 godina, vsu{nost, pretstavuva interegnum. Porane{nata kralska<br />
jugoslovenska vlast ja napu{tila teritorijata, a nova ne bila vospostavena.<br />
Poradi toa, italijanskite voeni organi gi povikale porane{nite<br />
jugoslovenski op{tinski sudski i administrativni ~inovnici<br />
i ponatamu da ja vr{at vlasta, no da £ bidat lojalni na italijanskata<br />
voena vlast i da sorabotuvaat so italijanskite komandni mesta. So<br />
dekretot na Musolini od 17 maj 1941 god. voenite vlasti, odnosno komandnite<br />
mesta, organizirale i vospostavile civilna i sudska vlast<br />
vo op{tinite. So ovoj dekret bilo naredeno, na teritorijata {to ja<br />
okupirale italijanski vooru`eni sili, civilnata vlast, vo soglasnost<br />
so Voeniot zakon, da ja vr{at civilni komesari, koi }e bidat imenuvani<br />
od Vrhovnata komanda, odreduvaj}i im istovremeno teritorija<br />
na koja }e ja vr{at vlasta. Civilnite komesari postavuvale ili<br />
otpu{tale slu`beni lica vo zavisnost od potrebite ili po naredba na<br />
Vrhovnata komanda. Vsu{nost, tie se gri`ele za funkcioniraweto na<br />
javniot red i za bezbednosta, kako i za odvivawe na aktivnostite na<br />
okupaciskite sili, odnosno za odr`uvawe na okupacioniot sistem. Vo<br />
juli 1941 godina, so Dekret na kralskiot pretstavnik na Italija vo<br />
Albanija Fran~esko Jakomini, okupiraniot del na Makedonija od italijanskite<br />
sili bil anektiran kon Albanija, so {to bila sozdadena<br />
„Golema Albanija“ spored programata na Prizrenskata liga.<br />
4. Bugarskiot akcionen komitet<br />
Po Kapitulacijata na Kralstvoto Jugoslavija i navleguvaweto<br />
na germanskite sili se raspadnal vladea~kiot sistem na Kralstvoto i<br />
nastanal period na bezvlastie, odnosno politi~ki interegnum. So<br />
navleguvaweto na germanskite sili vo Makedonija, od Bugarija<br />
pristignale makedonski emigranti, probugarski orientirani. Tie, vo<br />
260
sredinata na april 1941 godina vo Skopje go formirale Bugarskiot<br />
centralen akcionen komitet a potoa, vo pogolemite gradovi niz cela<br />
Makedonija, formirale u{te 25 mesni bugarski akcioni komiteti.<br />
Privrzanicite na idejata za sozdavawe bugarski akcioni komiteti vo<br />
Makedonija, ~ii realizatori bile Stefan Stefanov i Vasil Haxi<br />
Kimov, smetale deka vo sozdadenite uslovi so okupacijata na Kralstvoto<br />
Jugoslavija Bugarija mo`e da ne u~estvuva vo vojnata. Vo takvata<br />
situacija nivnata zada~a bila da povedat borba za postignuvawe<br />
avtonomija na Makedonija i nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija.<br />
Me|utoa, otkako ja vospostavila svojata okupaciona vlast, na 7 juli<br />
1941 godina Bugarskata vlada donela odluka da gi raspu{ti bugarskite<br />
akcioni komiteti i da ja zabrani nivnata aktivnost.<br />
Pokraj bugarskite akcioni komiteti, po navleguvaweto na bugarskata<br />
okupatorska vojska vo Makedonija, privrzanicite na Ivan<br />
Mihajlov ja prodol`ile sorabotkata so Bugarskata vlada, a nekoi od<br />
niv sorabotuvale i so germanskite okupatorski komandi, no i so Ivan<br />
Mihajlov, koj vo toa vreme porestojuval vo Zagreb. Na toj na~in kaj<br />
sorabotnicite na okupatorskite sili do{lo do raslojuvawe vo dve<br />
grupi. Vo prvata, me|u poistaknatite li~nosti bile: Dimitar ^katrov,<br />
Spiro Kitan~ev, Dimitar \uzelov i drugi. Vtorata grupa ja so~inuvale<br />
privrzanicite na Ivan Mihajlov, me|u koi osobeno se istaknuvale:<br />
Vasil Haxikimov, Stefan Stefanov, Kiril Drangov, Boris<br />
Ognenov i drugi. I dvete grupi imale bugarska nacionalna opredelba<br />
i vrz taa osnova ja ostvaruvale sorabotkata so Bugarskata vlada. I<br />
ednite i drugite go prifa}ale bugarskiot karakter na makedonskiot<br />
narod, no se razlikuvale vo odnos na pripadnosta na idnata dr`ava.<br />
Prvite idninata na Makedonija ja gledale vo proglasuvaweto na avtonomna<br />
ili nezavisna makedonska dr`ava pod protektorat na Tretiot<br />
Rajh; taa trebalo da ima bugarski karakter, a nejziniot oficijalen<br />
jazik da bide bugarskiot literaturen jazik. Vtorite se zalagale za<br />
obedinuvaweto na Makedonija vo ramkite na bugarskata dr`ava. Iako<br />
i dvete grupi nastojuvale da se nametnat so svoite stavovi kaj bugarskite<br />
okupatorski vlasti i da gi realiziraat svoite idei, tie ostanale<br />
razo~arani od odnosot na bugarskiot dr`ava, koja edinstveno gledala<br />
da gi iskoristi niv za svoite okupatorski celi, voop{to ne obrnuvaj}i<br />
vnimanie na nivnite stavovi koi bile vo sprotivnost so politikata<br />
na Bugarskata vlada. Isto taka, nivnite idei, osven kaj mal del<br />
od makedonskiot narod, voop{to ne bile prifatlivi za narodot, koj<br />
261
mnogu brgu ja sfatil okupatorskata uloga na Bugarite vo Makedonija<br />
i nivnata namera za negovata denacionalizacija.<br />
Grupata okolu Dimitar ^katrov i Dimitar \uzelov bila sostavena<br />
glavno od mesnata inteligencija. Po navleguvaweto na germanskata<br />
okupatorska vojska, vo ovaa grupa do{lo do raslojuvawe vo dve<br />
pomali grupi. Prvata se zalagala Makedonija da se prisoedini kon<br />
Bugarija, a vtorata grupa, vo koja bile D. ^katrov, D. \uzelov, S. Kitin~ev<br />
i drugi, barala da se proglasi avtonomna ili nezavisna makedonska<br />
dr`ava pod protektorat na Tretiot Rajh.<br />
5. Oru`enata borba vo Makedonija (1941–1945)<br />
5.1. Politi~kite i voenite podgotovki na NOD<br />
za borba protiv okupatorite<br />
Vo fevruari 1940 godina vo Skopje se odr`alo sovetuvawe na PK<br />
na KPJ za Makedonija na koe se raspu{til postojniot i nedovolno<br />
aktiven Pokrainski komitet i se izbralo novo, privremeno, pokrainsko<br />
rakovodstvo, vo ~ij sostav vlegle: Metodija [atorov [arlo (sekretar),<br />
Pero Ivanovski-Tikvar, Orce Nikolov, Koce Stojanovski-<br />
Metalec i Dobrivoe Vidi} – ~lenovi. Noviot Pokrainski komitet gi<br />
povrzal site partiski organizacii i go obezbedil potrebnoto edinstvo<br />
vo rakovodeweto. Po izvr{enata analiza na sostojbata, PK prezel<br />
merki za zasiluvawe na svojata dejnost. Rakovodstvoto ja afirmiralo<br />
borbata za nacionalna i socijalna sloboda i zapo~nalo da izdava<br />
proglasi, letoci i vesnici, koi se rasturale glavno me|u makedonskata<br />
inteligencija i rabotnicite.<br />
Vo juni 1940 godina, KP vo Makedonija gi formulirala osnovnite<br />
elementi na svojata nacionalna programa. Pokrainskata konferencija<br />
na KP vo Makedonija, odr`ana na 8 septemvri 1940 godina na Vodno<br />
kaj Skopje, osobeno vnimanie mu posvetila na makedonskoto nacionalno<br />
pra{awe. Na Konferencijata bila donesena Rezolucija na PK<br />
na KP vo Makedonija vo vrska so celite na NOD na makedonskiot narod,<br />
bile izbrani nov Pokrainski komitet, sostaven od devet ~lena, i<br />
{est delegati za Pettata zemska konferencija na KPJ.<br />
Na Pettata zemska konferencija na KPJ, odr`ana od 19 do 23<br />
oktomvri 1940 god. vo Dubrava kaj Zagreb, [atorov gi zastapuval stavovite<br />
za nacionalno osloboduvawe i obedinuvawe na makedonskiot<br />
262
narod i za iseluvawe na Srbite, koi bile doseleni vo Makedonija po<br />
Prvata svetska vojna i bile nositeli na golemosrpskata politika.<br />
Poradi takvite negovi stavovi [atorov bil kritikuvan za „zastranuvawe<br />
vo odnos na nacionalnoto pra{awe i pra{aweto za kolonistite“.<br />
Vo januari 1941 godina, pro{ireniot Plenum na Pokrainskiot<br />
komitet na KPJ vo Makedonija zaklu~il deka krajnite celi na borbata<br />
na makedonskiot narod se „potpolnoto osloboduvawe i ramnopravnost“.<br />
Bez ogled {to toa ne bilo decidirano zabele`ano, na toj sostanok<br />
bil opredelen fundamentot na nacionalnata obedinitelna dr`avotvorna<br />
programa na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe<br />
i bile definirani celite na nacionalnoosloboditelnata i antifa{isti~kata<br />
vojna na makedonskiot narod.<br />
Imaj}i ja predvid op{tata sostojba i osobeno situacijata vo cela<br />
Makedonija, Metodi [atorov, kako sekrektar na PK, se obidel vardarskiot<br />
del na Makedonija da go pretvori vo piemont za obedinuvawe<br />
i za sozdavawe samostojna makedonska dr`ava. So ogled na toa deka re-<br />
~isi site balkanski komunisti~ki partii vo pogled na makedonskoto<br />
nacionalno pra{awe izrazuvale golemodr`avni interesi, toj najgolema<br />
doverba imal vo Kominternata i vo nejziniot generalen sekretar<br />
Georgi Dimitrov. Poradi toa, sledej}i gi direktivite na Kominternata<br />
i od telegramata na G. Dimitrov do Tito, vo po~etokot na maj<br />
1941 godina Metodi [atorov otpatuval vo Sofija i vospostavil kontakti<br />
so Bugarskata rabotni~ka partija (BRP) koja, isto taka, strogo<br />
gi po~ituvala odlukite na Kominternata. Pritoa, imeto na PK na<br />
KPJ vo Makedonija bilo promeneto vo „Pokrainski komitet na<br />
Rabotni~kata partija na Makedonija“.<br />
Vo tekot na maj 1941 godina, pod rakovodstvo na Metodija [etorov-[arlo,<br />
pove}e partiski organizacii na terenot organizirale<br />
voena obuka, vo prv red za rakuvawe so oru`je. Na 2 juni 1941 godina<br />
grupa mladinci izvr{ila diverzantska akcija vo koja bil zapalen i<br />
uni{ten eden germanski transporten avion od tipot „JU-52“, koj poradi<br />
defekt na motorot se spu{til prisilno na edna livada vo blizina<br />
na aerodromot. Potoa, vo gradot, bil zapalen i eden germanski kamion.<br />
Na 12 juni 1941 godina vo seloto Gorni Disan – Kavadare~ko, po<br />
edna agitatorska akcija, bugarskite vojnici go ubile Dime Pop Atanasov.<br />
Toj e prvata `rtva na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe vo borbata protiv bugarskiot okupator.<br />
Po napadot vrz Sovetskiot Sojuz, Pokrainskiot komitet na KPJ<br />
za Makedonija, pri krajot na juni 1941 godina, formiral Voena komi-<br />
263
sija za rabota po voenite pra{awe. Voenata komisija na PK istovremeno<br />
gi vr{ela i rabotite po voenoto pra{awe pri Mesniot komitet<br />
na Skopje. Konkretno, taa rabotela na slednite zada~i: sobirawe na<br />
oru`je, municija, eksploziv i na druga voena oprema; sobirawe na<br />
informacii za dvi`eweto na okupatorskite sili i za vozniot red na<br />
`eleznicata; organizirawe na diverzantski grupi; obuka za rakuvawe<br />
so oru`je i so diverzantski sredstva i drugo.<br />
Po zasiluvaweto na diverzantskite akcii i izvr{enite celosni<br />
podgotovki, Voenata komisija na PK i MK na Skopje donela odluka<br />
diverzantskite grupi da se povle~at od bazata kraj Vardar na<br />
planinata Vodno. So obedinuvaweto na diverzantskite grupi, na 22<br />
avgust 1941 godina bil formiran Skopskiot partizanski odred. Pri<br />
krajot na avgust, po naredba na Voenata komisija, Skopskiot partizanski<br />
odred ja izvr{il prvata borbena akcija so napadot vrz Pirotehni~kiot<br />
zavod vo Hanrievo (\or~e Petrov) kade {to Germancite go<br />
skladirale zarobenoto oru`je od jugoslovenskata vojska vo vardarskiot<br />
del na Makedonija.<br />
So formiraweto na mesnite voeni komisii i na Pokrainskiot<br />
voen {tab i so sozdavaweto voeni bazi, osobeno po prvite diverzantski<br />
akcii i po formiraweto na partizanskite odredi se sozdale uslovi<br />
za formirawe po{iroka voena organizacija. Se vospostavuvala<br />
sorabotka i so mesnite {tabovi od egejskiot i pirinskiot del na<br />
Makedonija, pri {to Bitolskiot sorabotuval so Lerinskiot, a Strumi~kiot<br />
so Gornoxumajskiot voen {tab. Vsu{nost, podgotovkite za<br />
oru`enata borba i prodol`uvaweto na aktivnostite povrzani so programata<br />
za obedinuvawe, na terenot prakti~no gi sproveduvale mesnite<br />
organizacii na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe.<br />
Na 24 juli 1941 godina CK na KPJ odr`al specijalna sednica za<br />
sostojbata vo PK na KPJ za Makedonija. Na taa sednica Metodi [atorov<br />
bil obvinet za „antipartisko i kontrarevolucionerno dejstvuvawe“,<br />
po {to bila donesena odluka za negovo razre{uvawe od dol`nosta<br />
sekretar na Pokrainskiot komitet i za negovo isklu~uvawe od Partijata.<br />
CK na KPJ go odredil Dragan Pavlovi} za svoj poverenik pri<br />
PK na KPJ za Makedonija. Vo po~etokot na avgust 1941 godina Dragan<br />
Pavlovi} i Lazar Koli{evski pristignale vo Makedonija, kade {to<br />
prviot imal zada~a da go raspu{ti postojniot i da formira nov PK<br />
{to }e go rakovodi Koli{evski.<br />
So ogled na toa deka KPJ ve}e ja zapo~nala oru`enata borba<br />
protiv germanskite i drugite okupatorski sili, {to imalo prakti~no<br />
zna~ewe za borbata na Sovetskiot Sojuz, Kominternata re{ila par-<br />
264
tiskata organizacija vo vardarskiot del na Makedonija da se stavi pod<br />
rakovodstvo na KPJ od „prakti~ni pri~ini“. Toa zna~i deka po napadot<br />
na Germanija vrz SSSR Stalin povtorno go priznal teritorijalniot<br />
integritet na Kralstvoto Jugoslavija, a toa mu ovozmo`uvalo na<br />
Tito da gi obedini revolucionernite sili vo eden front. Na 4 septemvri<br />
1941 godina Tito ja izvestil Kominternata za prezemenite<br />
merki vo Makedonija. Vo po~etokot na septemvri 1941 godina bil formiran<br />
nov Pokrainski komitet na KPJ za Makedonija vo sostav: Bane<br />
Andreev, Lazar Koli{evski, Borka Taleski, Mara Naceva i Blagoj<br />
Jankov-Mu~eto, a ne{to podocna ~len na PK stanala i Vera Aceva. Na<br />
24 septemvri 1941 godina noviot PK donel odluka za operativno<br />
dejstvuvawe. Na 26 septemvri 1941 godina bil formiran Pokrainski<br />
voen {tab za Makedonija, ~ii ~lenovi bile: Lazar Koli{evski, Cvetko<br />
Uzunovski, Mir~e Acev, Stra{o Pinxur i Mihailo Apostolski.<br />
Makedonskiot Voen {tab gi prodol`il podgotovkite za oru`enata<br />
borba i za formirawe partizanski odredi. Voenata organizacija bila<br />
soodvetna na partiskata. Na 24 septemvri 1941 godina PK odr`al sostanok<br />
na koj bile doneseni odluki za operativno dejstvuvawe. Na prviot<br />
sostanok Pokrainskiot voen {tab donel odluka da se zabrzaat<br />
podgotovkite za isfrlawe partizanski odredi. Kako najpovolni reoni<br />
bile odredeni: Kozjak, Skopska Crna Gora, Karaxica, Babuna, Pelister,<br />
odnosno okolu Skopje, Kumanovo, Prilep, Veles, Bitola, a vo<br />
zapadna Makedonija vo reonite na Debarca i na Mavrovo. Potoa, pokraj<br />
Skopskiot, vo po~etokot na oktomvri 1941 godina bile formirani<br />
u{te i Prilepskiot i Kumanovskiot partizanski odred, kako i pove}e<br />
diverzantski grupi. Vo soglasnost so septemvriskite odluki na<br />
PK i na Pokrainskiot voen {tab, na 11 oktomvri 1941 godina Prilepskiot<br />
partizanski odred izvr{il napad vrz Policiskata stanica i<br />
vrz zatvorot vo Prilep. Istovremeno, borbeni akcii izvr{il i Kumanovskiot<br />
partizanski odred.<br />
Vo po~etokot na oktomvri 1941 godina CK na BRP go ispratil<br />
Bojan B’lgaranov kako svoj pretstavnik vo vardarskiot del na Makedonija,<br />
so zada~a da go kontrolira rakovodstvoto na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe i da ja nametne probugarskata linija.<br />
Vo tekot na 1941 godina, vo uslovi na formirawe na makedonskoto<br />
voeno i politi~ko rakovodstvo i so zasiluvaweto na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe, KPJ i BRP, preku svoite pretstavnici<br />
Pavlovi} i B’lgaranov, vlijaele za ostvaruvawe na jugoslovenskata,<br />
odnosno bugarskata linija, {to se odrazilo kako golema pre~ka<br />
265
pri organiziraweto i konsolidiraweto na makedonskoto antifa{isti~ko<br />
i nacionalnoosloboditelno dvi`ewe.<br />
Po~etniot podem vo organiziraweto na oru`enata borba vo Makedonija,<br />
izrazen niz ostvaruvaweto na diverzantskite akcii i pojavata<br />
na partizanskite odredi, bil podzabaven esenta 1941 godina. Pri<br />
krajot na 1941 godina, po direktiva na PK na KPJ za Makedonija,<br />
partizanskite odredi bile raspu{teni.<br />
5.2. Zasiluvaweto na oru`enata borba<br />
Pri krajot na dekemvri 1941 godina rakovodstvoto na NOD vo<br />
vardarskiot del na Makedonija se na{lo vo te{ka sostojba. PV[ i<br />
partizanskite odredi bile raspu{teni, vo PK nastanala polarizacija<br />
na dve grupi, odredeno vlijanie imal i Bojan B’lgaranov, pretstavnik<br />
na BRP, vrskite so CK na KPJ ne funkcionirale, a bugarskiot okupator<br />
gi zasilil merkite i ja zapo~nal nasilnata mobilizacija na makedonskoto<br />
naselenie vo bugarskata okupatorska vojska. Na 26 i 27<br />
dekemvri bil odr`an sostanok na PK na koj bilo kritikuvano raspu{taweto<br />
na PV[ i na partizanskite odredi, potoa bile izvr{eni promeni<br />
vo PV[, a vo noviot sostav vlegle: Mihailo Apostolski (komandant),<br />
Trajko Bo{kovski (politi~ki komesar), Stra{o Pinxur (pomo{nik-komandant),<br />
Borko Taleski i Cvetko Uzunovski (~lenovi). Na<br />
istiot sostanok PK donel odluka vo najskoro vreme da se odr`i<br />
pokrainsko partisko sovetuvawe.<br />
Partiskoto sovetuvawe bilo odr`ano na 7 januari 1942 godina<br />
vo Skopje. Na ova sovetuvawe, poznato kako Januarsko, ne bile povikani<br />
site ~lenovi na Plenumot na PK, a povikot ne sodr`el dneven<br />
red. Pokanetite bile izvesteni deka }e se „zazeme stav po pra{aweto<br />
za mobilizacijata i vojnicite koi do{le na otsustvo“. So sovetuvaweto<br />
rakovodel Bane Andreev, a na dnevniot red bile postaveni<br />
niza pra{awa od voena i od politi~ka priroda.<br />
Vo po~etokot na 1942 godina PV[ donel pove}e zaklu~oci {to<br />
imale strategisko zna~ewe za natamo{niot razvoj na oru`enata borba.<br />
Za da se sprovedat na terenot, PV[ formiral svoj Operativen<br />
voen {tab vo koj vlegle Pero Ivanovski kako komandant, Trajko Bo{kovski<br />
i Kiro Krstevski kako ~lenovi. Kon sredinata na april 1942<br />
godina, Operativniot voen {tab od Skopje zaminal na teren. No,<br />
poradi pa|aweto na komandantot vo racete na bugarskata policija,<br />
Operativniot voen {tab ne uspeal da se sostane so odredite. Prolet-<br />
266
ta 1942 godina bila ispratena direktiva za isfrlawe partizanski<br />
grupi, koi bi pretstavuvale jadra za formirawe novi partizanski<br />
odredi. Naporedno so novite partizanski odredi bilo formirano i<br />
novo voeno i politi~ko rakovodstvo na NOD.<br />
Pokrainskiot voen {tab (PV[), na sostanokot vo Skopje odr-<br />
`an vo sredinata na mart 1942 godina, izvr{il analiza na dejstvuvaweto<br />
na prvite partizanski odredi i zaklu~il deka e potrebno da se<br />
napravat izmeni i vo organizacijata i vo taktikata na oru`enata<br />
borba. Pokraj toa, na istiot sostanok bile doneseni i slednite zaklu-<br />
~oci:<br />
– partizanskite odredi se stavaat pod neposredna komanda na<br />
Pokrainskiot voen {tab;<br />
– novoformiranite odredi vo svojot sostav da imaat od dve do<br />
tri ~eti;<br />
– snabduvaweto na odredite so hrana, obleka, oru`je i oprema da<br />
se vr{i preku akcii protiv neprijatelot i neposredno od selata;<br />
– odredite da ne se vrzuvaat za svoite rodnokrajni mesta, tuku<br />
{iroko da manevriraat. Na onie odredi {to dejstvuvale na teritorijata<br />
pod bugarska okupacija im se prepora~uvalo, vo slu~aj na te{ka<br />
sostojba, da se prefrlat na teritorijata pod italijanska okupacija.<br />
Pri krajot na maj 1942 godina, pred s¢ na barawe od okru`nite<br />
komiteti i mesnite organizacii, do{lo do promena na postojniot PK<br />
i do formirawe Privremen pokrainski komitet na KPJ za Makedonija.<br />
Vo sostavot na Privremeniot PK na KPJ za Makedonija vlegle:<br />
Cvetko Uzunovski, Mara Naceva, Mir~e Acev, Cvetan Dimov i Qup~o<br />
Arsov. So formiraweto na novoto rakovodstvo na NOD se nadminala<br />
sozdadenata sostojba, se zapo~nalo so formiraweto na novite partizanski<br />
odredi, se zasilila oru`enata borba i se vr{ele podgotovki za<br />
formirawe Glaven {tab na makedonskata vojska.<br />
Kon sredinata na juni 1942 godina Privremeniot PK na KPJ za<br />
Makedonija izvr{il reorganizacija i preimenuvawe na Pokrainskiot<br />
voen {tab vo Glaven {tab na Narodnoosloboditelnite partizanski<br />
odredi na Makedonija (G[ na NOPOM). Vo sostavot na G[ vlegle:<br />
Mihailo Apostolski – komandant; Cvetko Uzunovski, Mir~e Acev,<br />
Stra{o Pinxur i Qup~o Arsov – ~lenovi. G[ na NOPOM re{il da<br />
go obnovi Operativniot voen {tab kako poseben organ na G[. Vo sostav<br />
na Operativniot {tab vlegle: Trajko Bo{kovski – komandant,<br />
Stiv Naumov – politi~ki komesar i Kiro Krstevski – odgovoren za<br />
267
snabduvawe. Vo tekot na 1942 godina vo Makedonija bile formirani<br />
devet partizanski odredi so razli~na brojna sostojba.<br />
Po formiraweto na Privremeniot PK i preimenuvaweto na<br />
PV[ vo G[ na NOPOM bile prezemeni merki so koi se sozdale popovolni<br />
uslovi za razgoruvaweto na oru`enata borba. Privremeniot<br />
PK na KPJ za Makedonija i G[ na NOPOM napravile kvaliteten ~ekor<br />
vo toj pogled koga vo fokusot gi postavile pra{awata za povrzuvaweto<br />
na partizanskite odredi i za obedinuvaweto na borbata na makedonskiot<br />
narod od site delovi na Makedonija kako uslovi za splotuvawe<br />
na makedonskite sili i za sozdavawe edinstven makedonski nacionalnoosloboditelen<br />
front, {to bilo mo{ne zna~ajno za natamo{noto<br />
organizirawe na oru`enata borba. Po toj povod Privremeniot<br />
PK i G[ na NOPOM im izdale direktivi na Okru`nite komiteti vo<br />
Bitola i vo Strumica da vospostavat vrska i sorabotka so Lerinskata<br />
organizacija na KPG i Petri~kata organizacija na BRP, a preku niv i<br />
so nacionalnoosloboditelnite dvi`ewa vo egejskiot i vo pirinskiot<br />
del na Makedonija.<br />
Vo tekot na 1942 godina narodnoosloboditelnoto dvi`ewe na<br />
Makedonija se razvivalo vo nekolku fazi:<br />
Prvata faza zapo~nala so izleguvaweto na novite odredi vo<br />
april i traela do juli 1942 godina. Vo toj period se razvivala politi~kata<br />
atigacija i se odvivalo voenoto organizirawe, a vo Skopsko,<br />
Vele{ko, Prilepsko, Bitolsko, Kru{evsko i vo Resensko izlegle<br />
odredi i se vr{ele oru`eni akcii.<br />
Vtorata faza traela od juli do esenta 1942 godina. Vo toj period<br />
se zacvrstil Glavniot {tab, a nekoi ~lenovi na PK i na Glavniot<br />
{tab zaminale na teren za da ja prenesat direktivata za zasiluvawe na<br />
oru`enata borba i da im pomognat na mesnite voeni {tabovi i partiski<br />
organizacii.<br />
Tretata faza zapo~nala esenta 1942 godina, koga Glavniot {tab<br />
zapo~nal da prezema merki za reorganizacija i za pogolema samostojnost<br />
na partizanskite odredi. Vo ovaa faza odredite dobile zada~a sekojdnevno<br />
da vr{at akcii na `elezni~kite linii i patnite komunikacii,<br />
da prekinuvaat telefonski linii, da vr{at diverzii vo rudnicite<br />
{to gi koristele okupatorite. Poradi takvite akcii odredite po~nale<br />
da se dvi`at na po{irok prostor od rodnokrajnata teritorija.<br />
Na toj na~in pogolemiot del od teritorijata bil pokrien so partizanski<br />
odredi, oru`enata borba se zasilila vo site kraevi i se sozdale<br />
osnovnite pretpostavki za formirawe makedonska regularna vojska.<br />
268
Na 25 fevruari 1943 godina vo Makedonija pristignal Svetozar<br />
Vukmanovi}-Tempo vo svojstvo na delegat na V[ na NOV i PO na Jugoslavija.<br />
Kako rezultat na dotoga{nata organizaciona voeno-politi~ka<br />
rabota i aktivnost na makedonskite komunisti, toj zateknal<br />
sostojba na jasna politi~ka opredelba na makedonskiot narod za<br />
vodewe oru`ena borba.<br />
Vo duhot na priznavaweto polni nacionalni prava na narodite<br />
na Jugoslavija, a so cel NOD vo Makedonija da bide rakovodeno od<br />
edno avtoritetno nacionalno partisko telo, vo Skopje bil formiran<br />
CK na KP na Makedonija, koj na 19 mart 1943 godina vo Tetovo ja odr-<br />
`al i svojata prva sednica. Ednovremeno bile formirani pet operativni<br />
zoni i pet oblasni komiteti, a bile doneseni i odluki za prefrlawe<br />
na CK na KPM i na G[ na NOV i PO na Makedonija vo teritorijata<br />
na zapadna Makedonija i za formirawe novi partizanski<br />
odredi. I pokraj te{kotiite vo sproveduvaweto na nabele`anite zada~i,<br />
procesot na oru`enata borba ne mo`el da bide prekinat. Borbata<br />
postepeno zemala s¢ po{irok zamav, potoa se izdignala na relativno<br />
povisok stepen i opfatila novi podra~ja.<br />
Na prviot sostanok oficijalno bil izbran sostavot na Centralniot<br />
komitet na KPM: Lazar Koli{evski – politi~ki sekretar; Mara<br />
Naceva – organizacionen sekretar; Cvetko Uzunovski, Strahil Gigov,<br />
Kuzman Josifovski i Bane Andreev – ~lenovi. Na istiot sostanok,<br />
osven politi~koto, bilo reorganizirano i voenoto rakovodstvo na<br />
makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe, odnosno Glavniot<br />
{tab na NOPOM bil reorganiziran vo Glaven {tab na Narodnoosloboditelnata<br />
vojska i partizanskite odredi na Makedonija (G[ na<br />
NOV i POM). Zaedno so naredbata na Vrhovniot {tab na NOV i POJ<br />
za formirawe na pette operativni zoni vo teritorijata na Makedonija,<br />
bile precizirani i zada~ite na G[ na NOPOM i na {tabovite na<br />
operativnite zoni za da vospostavat sorabotka so dvi`ewata na<br />
otporot vo sosednite zemji.<br />
Konceptot na Glavniot {tab na NOV i POM bil Makedonija da<br />
se pokrie so potrebniot broj {tabovi i partizanski odredi na koi }e<br />
se temeli natamo{niot razvoj na oru`enata borba. So toa prakti~no<br />
se zapo~nalo so realizacijata na usvoeniot koncept za razvojot na oru-<br />
`enata borba vo tekot na 1943 godina.<br />
Na Prespanskiot sostanok, odr`an na 2 avgust 1943 godina, bilo<br />
dogovoreno da se organiziraat pokrupni voeni edinici, sposobni da<br />
dejstvuvaat na po{iroki podra~ja vo Makedonija, koi bi imale pogole-<br />
269
mi manevarski sposobnosti za borba protiv okupatorot. Na ovoj sostanok<br />
bil donesen zaklu~ok da se zapo~ne so podgotovki za svikuvawe<br />
Antifa{isti~ko sobranie. Tuka, za prv pat konkretno, stanalo zbor i<br />
bila donesena odluka da se sozdade najvisok organ na vlasta, koj voedno<br />
bi bil i konstitutiven organ na novata makedonska dr`ava. Re{enijata<br />
na Prespanskiot sostanok na CK na KPM otvorile nova perspektiva<br />
za osloboditelnata borba. So niv se otvoril pat za sozdavawe regularna<br />
makedonska vojska i najvisoki organi na narodnata i dr`avnata<br />
vlast vo Makedonija.<br />
Voenite uspesi i prilivot na novite borci sozdale uslovi da se<br />
pristapi kon realizacija na idejata za sozdavawe NO vojska. Na 18<br />
avgust 1943 godina, na planinata Slavej, bila formirana prvata regularna<br />
voena edinica, bataljonot „Mir~e Acev“. Ne{to podocna, na 11<br />
noemvri 1943 godina, kaj Slivovo bila formirana i Prvata makedonsko-kosovska<br />
brigada. Na toj na~in se zapo~nalo so sozdavaweto pokrupni<br />
operativno-takti~ki formacii na makedonskata NO vojska.<br />
So toa se sozdavala pogolema slobodna teritorija vo koja voenoto i<br />
politi~koto rakovodstvo na NOD razvivale po{iroka politi~ka<br />
aktivnost i go zapo~nale sozdavaweto na organite na vlasta.<br />
Na slobodnata teritorija vo zapadna Makedonija politi~koto i<br />
voenoto rakovodstvo na NOD vo Makedonija vo prvata polovina na<br />
oktomvri 1943 godina izdale dokument poznat kako Manifest na G[.<br />
Vo nego G[ gi iznel osnovnite na~ela na osloboditelnata borba i gi<br />
soop{til makedonskite pogledi vo vrska so idnata zaednica na jugoslovenskite<br />
narodi. Tamu se istaknuva deka makedonskiot narod vo<br />
idnata zaednica na jugoslovenskite narodi }e bide celosno ramnopraven<br />
so niv. Toa bilo dosta zna~ajno, bidej}i ne retko se {pekuliralo,<br />
pa i vo redovite na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe, deka makedonskiot<br />
narod vlegol vo borba bez negova `elba i deka se borel za<br />
obnovuvawe na raspadnatoto Kralstvo Jugoslavija.<br />
Vo vrska so izdavaweto na Manifestot na G[, istaknati makedonski<br />
intelektualci i antifa{isti, ~lenovi na ANOK, podnele svoj<br />
Prigovor kon Manifestot na delot {to se odnesuval na projugoslovenskata<br />
idnina na Makedonija. Tie idninata na Makedonija ja gledale<br />
vo samostojna, nezavisna i obedineta Makedonija ili vo edna balkanska<br />
federacija. Se diskutiralo i okolu pra{aweto koj organ bi trebalo<br />
da go izdade Manifestot. Imalo iska`uvawa i razli~ni gledi{ta<br />
okolu toa dali barawata na makedonskiot narod za negovoto obedinuvawe<br />
se dovolno jasni ili zadovolitelni. Sepak, i so taa sodr`ina<br />
270
{to ja imal, Manifestot bil prifaten i gi obedinil u~esnicite vo<br />
borbata, taka {to poslu`il kako solidna platforma za nejzinoto natamo{no<br />
vodewe. So nego se pottiknalo s¢ pootvorenoto postavuvawe<br />
na makedonskoto nacionalno pra{awe i istaknuvawe na `elbata za<br />
kone~no obedinuvawe na Makedoncite, kako prioritetni celi na borbata<br />
na makedonskiot narod. Manifestot e najizdr`aniot dokument<br />
{to bil dotoga{ upaten do narodot.<br />
Vo soglasnost so odlukata na Prespanskiot sostanok na CK na<br />
KPM da se pristapi kon podgotovkite za odr`uvawe na antifa{isti~koto<br />
sobranie vo Makedonija, vo prvata polovina na noemvri 1943<br />
god. bil formiran Inicijativen odbor za svikuvawe na ASNOM. Vo<br />
negoviot sostav vlegle: Metodija Andonov-^ento (pretsedatel), Strahil<br />
Gigov (sekretar), Mihailo Apostolski, Cvetko Uzunovski, Borko<br />
Temelkovski i Venko Markovski (~lenovi). Na 30 april 1944 god. ovoj<br />
odbor bil pro{iren i broel 22 ~lena. Vedna{ po formiraweto,<br />
Inicijativniot odbor vrz sebe prezel nekoi od funkciite {to prethodno<br />
gi izvr{uvale G[ na NOV i POM i CK na KPM. So toa toj ja<br />
prezel ulogata na politi~ki i pretstavni~ki organ i na najvisok<br />
organ na vlasta vo makedonskata dr`ava, koja se nao|ala vo procesot<br />
na svoeto sozdavawe. Inicijativniot odbor poka`al osobena aktivnost<br />
pri objasnuvaweto na stavovite izneseni vo Manifestot na G[<br />
na NOV i POM i vo vrska so podgotovkite za svikuvawe na ASNOM.<br />
Istata godina, so ogled deka na 15 maj 1943 godina Kominternata<br />
se samoraspu{tila, zapo~nala da zree idejata za sozdavawe zaedni~ki<br />
balkanski {tab kaj pretstavnicite na centralnite komiteti na balkanskite<br />
komunisti~ki partii. Na 20 juni 1943 godina vo Kor~ansko<br />
bil odr`al sostanok na pretstavnicite na KPJ, KPA i KPG. Tie mu<br />
dale poddr{ka na balkanskiot {tab i donele rezolucija za negovo<br />
formirawe. Rezolucijata, pokraj drugoto, predviduvala: visok stepen<br />
na razvienost na NOD na Balkanot, postojana zaemna sorabotka i<br />
vospostavuvawe edinstvo vo akciite na site narodnoosloboditelni<br />
sili na balkanskite zemji, a se predviduvalo i formirawe zaedni~ki<br />
vrhoven {tab kako edinstvena komanda na balkanskite zemji. Ovie zaklu~oci,<br />
ne{to podocna, bile prifateni i od BKP. Me|utoa, se postavilo<br />
pra{aweto dali e toa op{tobalkanski {tab ili samo {tab na<br />
Jugoslavija, Albanija, Grcija i Bugarija, bez Romanija i Turcija,<br />
odnosno {tab na zemjite me|u koi e podelena Makedonija. Toa zna~i<br />
deka nitu edna od balkanskite komunisti~ki partii, odnosno zemji, ne<br />
sakala da go zagubi delot od Makedonija. Poradi toa, i po intervenci-<br />
271
jata na Sovetskata delegacija, na 9 oktomvri 1943 godina Tito ispratil<br />
poraka do Svetozar Vukmanovi}-Tempo site aktivnosti vo vrska<br />
so formiraweto na balkanskiot {tab da bidat prekinati.<br />
5.3. Slobodnata teritorija vo tekot na 1943 godina<br />
Sozdavaweto na slobodnata teritorija vo tekot na NO borba vo<br />
Makedonija 1943 g. imalo mnogukratno zna~ewe. Nejzinoto zna~ewe<br />
mo`e da se ocenuva od istorisko-politi~ki i od voen aspekt. Zna~eweto<br />
od istoriski aspekt e nabele`ano vo mnogubrojnite proglasi,<br />
povici i drugi dokumenti {to bea gi upatuvale politi~koto i voenoto<br />
rakovodstvo do makedonskiot narod. Vo niv se vidlivi motiviranosta<br />
od slobodarskite idei na Ilinden i Kru{evskata republika i<br />
`elbata za ostvaruvawe na nivnite ideali po ~etierieset godini.<br />
Slobodnata teritorija bila braneta so golema upornost bidej}i nea<br />
borcite ja ~uvstvuvale kako simbol na slobodata i dr`avnosta na<br />
makedonskiot narod.<br />
Od voen aspekt zna~eweto na slobodnata teritorija isto taka<br />
bilo golemo. Vo nea dejstvuvalo rakovodstvoto na NOD, odnosno voenoto<br />
rakovodstvo olicetvoreno vo Glavniot {tab na NOV i politi~koto<br />
rakovodstvo olicetvoreno vo Partijata, politi~kite i masovnopoliti~kite<br />
organizacii. Na slobodnata teritorija profunkcionirale<br />
organite na narodnata vlast. Tie mo`ele da funkcioniraat po<br />
otstranuvaweto na okupatorskata vlast od slobodnata teritorija.<br />
Nivnata aktivnost, vo po~etokot naso~ena samo kon sobirawe materijalna<br />
pomo{, oru`je i municija, na slobodnata teritorija se pro{irila<br />
so mnogu drugi sodr`ini. Nivnoto sozdavawe pridoneslo za natamo{noto<br />
uspe{no razvivawe na borbata. Sozdavaweto na organite na<br />
vlasta e od posebno zna~ewe za gradovite Ki~evo i Debar, koi bile<br />
prvite oslobodeni gradovi kade {to se formirale povisokite organi<br />
na lokalnata vlast. Toa se odvivalo na zaedni~ki mitinzi pri {to,<br />
pokraj drugoto, nivnoto formirawe imalo i zabele`liv propaganden<br />
karakter. Istovremeno, slobodnata teritorija bila zna~ajna i za razvivaweto<br />
na op{testveno-politi~kiot i verskiot `ivot. Tamu profunkcionirale<br />
masovnite politi~ki organizacii (NOF, AF@,<br />
NOMS), a bilo formirano i Versko namesni{tvo kako za~etok na<br />
MPC i na verskiot `ivot.<br />
272
5.4. Istaknuvaweto na programskite celi na borbata<br />
Naporedno so razvojot na narodnoosloboditelnata borba vo Makedonija<br />
pra{aweto za seriozno istaknuvawe na programskite celi<br />
stanuvalo s¢ poaktuelno. Fakt e deka istaknuvaweto na celite, od<br />
mnogu pri~ini, ne mo`elo da e slu~i na samiot po~etok na vostanieto<br />
od 1941 godina. Toga{ bile upatuvani op{ti povici za antifa{isti~ka<br />
borba, dodeka povicite za sozdavawe sopstvena dr`ava i za obedinuvawe<br />
na makedonskiot narod se postavuvale vo dosta zaviena forma.<br />
Verojatno na toa vlijaelo zaedni~koto vodewe na antifa{isti~kata<br />
borba so drugite jugoslovenski narodi. Naglasuvaweto na makedonskoto<br />
nacionalno pra{awe bilo pridru`uvano so izvesen strav od o~ekuvanoto<br />
obvinuvawe za makedonski separatizam. Bile prisutni instruktori,<br />
delegati i sl., isprateni od jugoslovenskoto rakovodstvo za<br />
da pomagaat, no i da ja kontoliraat situacijata.<br />
Vo vtorata polovina na 1943 godina se zasilile ideite i soznanieto<br />
deka postavuvaweto na toa pra{awe kako programsko barawe }e<br />
pretstavuva nov motivira~ki impuls vo borbata za osloboduvawe i }e<br />
gi amortizira glasinite za navodnoto „predavstvo“ na makedonskite<br />
nacionalni interesi.<br />
5.5. Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM<br />
Realizacijata na zaklu~okot za pristapuvawe kon podgotovki za<br />
odr`uvawe na Antifa{isti~ko sobranie i za izbirawe na najvisokite<br />
dr`avni organi pretpostavuvala formirawe na poseben organ koj-<br />
{to bi gi realiziral tie podgotovki. Takov organ bil Inicijativniot<br />
odbor za svikuvawe na ASNOM.<br />
Datumot na negovoto formirawe ne e to~no utvrden, no e sigurno<br />
deka vo prvata polovina na noemvri 1943 toj ve}e funkcioniral vo<br />
seloto Crvena Voda na padinite na planinata Karaorman. Vo negoviot<br />
sostav vlegle istaknati makedonski borci i dr`avnici. Negov pretsedatel<br />
bil Metodija Andonov-^ento, idniot pretsedatel na ASNOM i<br />
na makedonskata dr`ava, a negov ~len bil i komandantot na G[ na<br />
NOV i POM Mihajlo Apostolski.<br />
Po formiraweto, Inicijativniot odbor (IO) za svikuvawe na<br />
ASNOM ne se zadr`al samo na voobi~aeni ili tehni~ki podgotovki<br />
tuku vo taa nasoka prezel dosta voeni i politi~ki funkcii {to prethodno<br />
gi izvr{uvale Glavniot {tab ili pak CK na KPM. Taka, IO<br />
273
stanal politi~ki i pretstavni~ki organ, no i najviosk organ na<br />
dr`avnata vlast vo Makedonija. Po negovoto formirawe prestanalo<br />
da postoi edno od toga{nite op{ti politi~ki tela, t.n. ANOK<br />
(Akcionen narodnoosloboditelen komitet), koe nemalo takva jasno<br />
definirana funkcija kakva {to ja imal Inicijativniot odbor.<br />
Funkcijata na IO bila mnogu poizrazena od po~etokot na 1944<br />
godina koga, zaedno so G[, se vklu~il vo politi~koto objasnuvawe na<br />
celite na borbata na makedonskiot narod. Osven toa, IO se vklu~il i<br />
vo aktivnostite za konstituirawe na sistemot na lokalnite organi na<br />
vlasta, izvr{il administrativna podelba i gi utvrdil reonite i kriteriumite<br />
za izbor na delegatite za Prvoto zasedanie na ASNOM. Toj<br />
podgotvil nekolku apeli {to gi upatil do makedonskiot narod, do<br />
nekolku istaknati intelektualci vo Makedonija i me|u emigracijata<br />
vo Bugarija, baral da se vklu~at vo osloboditelnata borba i da ja dadat<br />
potrebnata pomo{ za nejzin kone~en uspeh, da gi zaboravat {pekulaciite<br />
deka taa, navodno, se vodela za obnova na prethodnata Jugoslavija<br />
vo koja dominirala edna nacija. Ponatamu, IO vrz sebe ja prezel<br />
odgovornosta da razgovara so vrhovnoto jugoslovensko rakovodstvo,<br />
odnosno so Josip Broz Tito za idninata na Makedonija vo jugoslovenskata<br />
federacija i za stojali{teto na jugoslovenskoto rakovodstvo za<br />
obedinuvaweto na makedonskiot narod. Od strana na IO bilo<br />
pobarano delegacijata vo sostav Metodija Andonov-^ento, Emanuel<br />
^u~kov i Kiril Petru{ev vo razgovorite so vrvot na jugoslovenskoto<br />
dvi`ewe da go postavi, kako {to se veli, „glavniot problem na makedonskata<br />
borba – pra{aweto za celosna obedineta Makedonija“. IO<br />
raspraval i za zaedni~kata borba so Makedoncite koi se borele vo<br />
ramkite na antifa{isti~kite dvi`ewa na Bugarija i na Grcija.<br />
5.6. Makedonskoto nacionalno pra{awe i balkanskite dr`avi<br />
na krajot od 1943 godina<br />
Vo pogled na idninata na jugoslovenskite narodi osobeno zna~ewe<br />
imale odlukite na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, odr`ano na 29<br />
noemvri 1943 godina. Vo odlukata za izgradba na Jugoslavija se konstatira<br />
deka taa „se izgraduva i }e se izgraduva vrz federativen princip<br />
{to }e im obezbedi polna ramnopravnost na Srbite, Hrvatite, Slovencite,<br />
Makedoncite i Crnogorcite, odnosno na narodite na Srbija,<br />
Hrvatska, Slovenija, Makedonija, Crna Gora i Bosna i Hercegovina“.<br />
Odlukite na Vtoroto zasedanie na AVNOJ, doneseni vo uslovi na<br />
274
NOV, bile prifatlivi za NOD vo Makedonija, bidej}i makedonskiot<br />
narod za prv pat ja dobil mo`nosta, vrz nivna osnova, da ja prodol`i<br />
borbata za sozdavawe svoja, makedonska dr`ava, kako ramnopravna<br />
~lenka na jugoslovenskata federacija.<br />
Po objavuvaweto na re{enijata na Vtoroto zasedanie na AVNOJ,<br />
reagirala Bugarija, poto~no nejzinata BKP. Taa ne go odobrila izborot<br />
na Makedoncite Vladimir Poptomov i Dimitar Vlahov za ~lenovi<br />
na AVNOJ – kako pretstavnici na pirinskiot, odnosno na egejskiot<br />
del od Makedonija. BKP smetala deka so vrzuvaweto na Makedonija<br />
kako idna ~lenka na jugoslovenskata federacija se prejudiciraat `elbite<br />
i interesite na makedonskiot narod i deka toa re{enie bilo doneseno<br />
poradi „pragmati~en nacionalizam“. Taa smetala deka makedonskiot<br />
narod treba da ima pravo na samoopredeluvawe. Zatoa, OF na<br />
Bugarija gi otfrlil re{enijata na Vtoroto zasedanie na AVNOJ i so<br />
posebna deklaracija ja povikal Makedonija da izbere svoi pretstavnici<br />
vo Narodnoto sobranie na Bugarija. Sekako, poradi u~estvoto na<br />
Bugarija vo vojnata na stranata na fa{isti~kata oska, toa barawe na<br />
Bugarija bilo anahrono i neodr`livo, iako bilo pu{teno zaedno so<br />
primamlivata parola za „celokupna, slobodna i nezavisna Makedonija“.<br />
Osven toa, Makedonija vodela zaedni~ka borba so drugite jugoslovenski<br />
narodi i, na nekoj na~in, se smetalo deka go iscrpila pravoto<br />
na samoopredeluvawe.<br />
Od druga strana Grcija, poradi u~estvoto na jugoslovenskite narodi<br />
na stranata na antifa{isti~kata koalicija, ne go sporela dr-<br />
`avnoto ureduvawe na Jugoslavija, nitu pak konstituiraweto na novata<br />
dr`ava Federalna Makedonija. No malku podocna, poradi masovnoto<br />
u~estvo na Makedoncite vo antifa{isti~kata vojna i istaknuvaweto<br />
na nivnite nacionalni prava, taa go problematizirala makedonskoto<br />
nacionalno pra{awe ne samo vo egejskiot tuku i vo vardarskiot del<br />
od Makedonija.<br />
6. Germansko-bugarskata ofanziva vo<br />
prvata polovina na 1944 godina<br />
Germansko-bugarskata zimska ofanziva vo reonot na planinite<br />
Ko`uf, Meglen i Pajak zapo~nala vo uslovi koga sojuzni~ite sili<br />
izvr{ile probiv vo centralna Italija i koga se podgotvuvale za otvorawe<br />
na Vtoriot front vo Evropa, a ofanzivite na jugoslovenskoto<br />
275
vojuvali{te bile zgolemeni i zasileni. So ogled na toa deka Germanija<br />
bila zagrozena re~isi od site strani, germanskata Vrhovna komanda<br />
re{ila da ja zasili Grupata armii „E“ (GAE) {to se nao|ala vo ju`na<br />
Grcija pod komanda na feldmar{alot Aleksandar Ler. Makedonskata<br />
vojska imala za cel da se razmesti na prostorot na glavnite komunikaciski<br />
pravci po dolinata na rekata Vardar i da gi zapo~ne borbenite<br />
akcii so te`i{te na `elezni~kata linija. Dejstvata na makedonskata<br />
vojska gi zabrzale podgotovkite i po~etokot na Germansko-bugarskata<br />
ofanziva vo Meglen i vo ko`ufsko-mariovskiot prostor. Ofanzivata<br />
zapo~nala na 5 januari 1944 godina i traela do 20 januari koga germanskite<br />
i bugarskite sili, po nekolkute obidi da gi osvojat poziciite<br />
na partizanite, ne uspeale vo toa i go prekinale goneweto na<br />
makedonska vojska.<br />
Politi~koto i voenoto rakovodstvo na makedonskoto nacionalnoosloboditelno<br />
dvi`ewe po zavr{uvaweto na Germansko-bugarskata<br />
zimska ofanziva izvr{ile analiza na dejstvata vo zimskata operacija<br />
i donele odluki od strategisko zna~ewe. Vo natamo{noto dejstvuvawe<br />
nivnata osnovna cel bila oru`enata borba da se razgori niz celata<br />
teritorija na Makedonija. Istovremeno se nastojuvalo da se ostvari<br />
dopir i so pirinskiot del na Makedonija, da se razviva sorabotka so<br />
antifa{isti~kite sili vo ju`na Srbija i da se ostvarat zaedni~ki<br />
dejstva. Otkako bila analizirana voenata i politi~kata situacija, se<br />
ocenilo deka okupatorot }e prezeme u{te posilna ofanziva, pa po toj<br />
povod makedonskoto politi~ko i voeno rakovodstvo go razrabotile<br />
planot za Fevruarskiot pohod. Osnovnata zamisla na Fevruarskiot<br />
pohod bila da se izvr{i probiv so dve operativni grupi, vo brojnost<br />
do brigadi, koi }e imaat voeno i politi~ko rakovodstvo od najvisokite<br />
forumi. Probivot da se izvr{i so edna grupa vo centralna, a so<br />
druga niz isto~na Makedonija. Tretata grupa, isto taka vo brojnost na<br />
brigada, dobila naredba da ostane vo reonot na Ko`uf, so zada~a da<br />
dejstvuva vo Tikve{ i po desniot breg na Vardar ju`no od Veles. So<br />
takvata zamisla voenoto i politi~koto rakovodstvo imale za cel, od<br />
politi~ki aspekt, oru`enata borba {to pove}e da se razgori niz cela<br />
Makedonija. Uspe{noto izveduvawe na pohodot (31 januari – 22 fevruari<br />
1944) pretstavuvalo presvrtnica na vojni~ki plan vo polza na<br />
edinicite na NOV i PO na Makedonija. Po zavr{uvaweto na operaciite<br />
od Fevruarskiot pohod usledile niza zna~ajni akcii od strana<br />
na edinicite NOV i PO na Makedonija vrz ~uvstvitelnite to~ki na<br />
okupatorot niz cela Makedonija.<br />
276
Na 27 i 28 fevruari 1944 godina vo manastirot sv. Prohor P~inski<br />
bilo odr`ano voeno-politi~ko sovetuvawe na koe bila izvr{ena<br />
analiza na borbenite dejstva vo tekot na Fevruarskiot pohod, a potoa<br />
i na voenata i politi~kata sostojba vo svetot, na Balkanot i vo Jugoslavija,<br />
so te`i{te na nastanite vo Makedonija. Osobeno vnimanie im<br />
bilo posveteno na podgotovkite za odr`uvawe na Prvoto zasedanie na<br />
ASNOM.<br />
Kako rezultat na uspe{nite borbi bile sozdadeni pove}e slobodni<br />
teritorii vo operativnite zoni vo Makedonija. Na slobodnite<br />
teritorii bile organizirani i zapo~nale da dejstvuvaat novosozdadenite<br />
komandi na podra~ja i mesta i narodnoosloboditelnite komiteti.<br />
Tie, pokraj za{titata na slobodnata teritorija, imale za cel da go<br />
mobiliziraat naselenieto da pristapuva vo makedonskata vojska i da<br />
se sozdavaat novi odredi, bataljoni i brigadi. Proletnata ofanziva<br />
vo Makedonija od 1944 godina ja prezele bugarskite i germanskite<br />
sili protiv NOV i POM i odredeni srpski i kosovski edinici. So<br />
ogled na anga`iranite sili, prostorot vo koj se vodela i postavenite<br />
celi, Proletnata ofanziva pretstavuva operacija od strategisko<br />
zna~ewe.<br />
7. Obidite na okupatorite da predizvikaat gra|anska vojna vo<br />
Makedonija<br />
Bugarskite, a ne{to podocna i germanskite okupatori vo Makedonija,<br />
soglasno utvrdenite idei, se obidele od mesnoto naselenie da<br />
sozdadat oru`eni sili kako svoi sorabotnici vo borbata protiv celite<br />
na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe na makedonskiot narod. So<br />
toa okupatorite se obidele da predizvikat gra|anska vojna vo Makedonija.<br />
Idejata za formirawe kontra~eti poteknala od direktorot na<br />
Bitolskata oblast Anton Kozarov. Na 22 avgust 1942 godina A. Kozarov,<br />
so itna i doverliva naredba, pokraj drugoto, pobaral od svoite<br />
okoliski upravnici: „vo sekoja op{tina da se organizira vooru`ena<br />
grupa od 15 do 20 ili pove}e lica“. Negovata ideja ja prifatil Dimitar<br />
Raev, direktor na Skopskata oblast, a so nea se soglasil i bugarskiot<br />
minister za vnatre{ni raboti Gabrovski. Bugarskata vlada go<br />
odobrila formiraweto na vooru`enite kontra~eti, koi gi obezbedila<br />
so oru`je, oprema, hrana i pari~ni sredstva. Kontra~etite dejstvuvale<br />
glavno vo redovite na bugarskata policija i vojska i bile vo<br />
277
funkcija na okupatorskata vlast. Ministerot Gabrovski, na 10 april<br />
1943 godina, izdal naredba za likvidacija na NOD na Makedonija.<br />
Po kapitulacijata na Italija, osoben interes za aktivnostite i<br />
za anga`iraweto na kontra~etite na I. Mihajlov poka`al Hitler.<br />
Bidej}i na Isto~niot front germanskite sili trpele s¢ pogolemi<br />
zagubi, a razvojot na NOD vo Makedonija stanuval s¢ posilen, na Hitler<br />
mu trebale novi sili za uni{tuvawe na „komunisti~kata zaraza“.<br />
Na negova pokana, vo noemvri 1943 godina, I. Mihajlov otpatuval vo<br />
Berlin, kade {to primil naredbi i instrukcii od firerot da gi zgolemi<br />
i da gi zasili aktivnostite na kontra~etite, a potoa da gi<br />
naso~i kon egejskiot del na Makedonija. Na ovoj sostanok I. Mihajlov,<br />
Himler i Hitler se dogovorile vo egejskiot del na Makedonija {to<br />
bil pod okupacija na Germanija da se formira eden polk od tri<br />
bataljoni vo koi bi vlegle „egejski Bugari“, sledbenici na I.<br />
Mihajlov, so zada~a da go likvidiraat NOD i da vospostavat red i<br />
mir. Bugarskata vlada, so pomo{ na Gestapo i na SS-policijata, vo<br />
vtorata polovina na 1943 godina formirala osum kontra~eti so<br />
brojna sostojba od 50 do 60 lu|e, a vo tekot na 1944 godina brojot<br />
narasnal do 200 lu|e vo sekoja kontra~eta. No ovoj obid, u{te na<br />
po~etokot, bil osuden na neuspeh. Makedonskiot narod ve}e ja be{e<br />
odbral stranata na Antihitlerovskata koalicija.<br />
Sledniot obid bil napraven po kapitulacijata na Bugarija. Germancite<br />
procenile deka vo tie uslovi najcelishodno bi bilo da se realizira<br />
idejata za „Nezavisna Makedonija“, na ~elo so Ivan Mihajlov.<br />
Naredbata za sozdavawe „Nezavisna Makedonija“ ja potpi{al Hitler<br />
na 5 septemvri 1944 godina. Za realizacija na ovaa ideja toj gi odredil<br />
d-r Garben i germanskiot konzul vo Skopje Artur Vite. Na 6 septemvri<br />
1944 godina Ivan Mihajlov pristignal vo Skopje i vedna{ gi zapo~nal<br />
podgotovkite okolu proglasuvaweto na „Nezavisna Makedonija“.<br />
Me|utoa, negovite sledbenici go informirale deka makedonskata<br />
dr`ava e ve}e sozdadena i deka e docna da se proglasi „Nezavisna Makedonija“.<br />
Deprimiran i razo~aran {to ne uspeal da ja proglasi<br />
„Nezavisna Makedonija“ vo koja `iveat Bugari, a pod protektorat na<br />
Germanija, vo ve~ernite ~asovi na 7 septemvri 1944 godina Ivan Mihajlov<br />
si zaminal od Skopje. Otkako propadnala idejata da se sozdade<br />
„Nezavisna Makedonija“, bezbednosta na makedonskiot prostor ja prezela<br />
Germanskata voena uprava, koja politi~ki mu bila pot~ineta na<br />
d-r Herman Nojbaher.<br />
278
Neuspe{ni se poka`ale i obidite na okupatorot preku ~etni~koto<br />
dvi`ewe da se predizvika sudir me|u makedonskiot narod kako i<br />
obidot da se predizvika me|uetni~ki sudir vo zapadna Makedonija<br />
preku albanskite nacionalisti~ki organizacii.<br />
8. Pro{iruvaweto na voenite dejstva i novata voeno-teritorijalna<br />
podelba na Makedonija vo tekot na letoto 1944 godina<br />
Po Proletnata ofanziva i osobeno po izvr{uvaweto na protivofanzivata,<br />
Narodnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna, vo tekot<br />
na letoto 1944 godina, ja zafatila re~isi celata teritorija na<br />
vardarskiot del na Makedonija. Se sozdavale novi slobodni teritorii,<br />
se formirale novi partizanski odredi, bataljoni, brigadi i divizii.<br />
Pokraj toa, politi~koto i voenoto rakovodstvo prezemale brojni<br />
merki za zasiluvawe na borbata, za vospostavuvawe na narodnata<br />
vlast na slobodnite teritorii, no i za me|unarodno priznavawe. Dodeka<br />
CK na KPM i Inicijativniot odbor glavno se zanimavale so svikuvaweto<br />
i odr`uvaweto na ASNOM, Glavniot {tab na makedonskata<br />
vojska gi vr{el podgotovkite za kone~noto osloboduvawe na Makedonija.<br />
Poradi golemiot priliv na novi borci, G[ na makedonskata vojska<br />
procenil deka e potrebna nova voeno-teritorijalna podelba na<br />
Makedonija. Taa se izvr{ila spored planot {to go izrabotil Glavniot<br />
{tab na NOV i POM.<br />
Spored ovoj plan, teritorijata na vardarskiot del na Makedonija<br />
bila podelena na ~etiri operativni zoni. Prvata ili Skopskata<br />
operativna zona gi opfa}ala Skopskiot, Kumanovskiot i Vele{kiot<br />
reon. Vtorata ili Bitolskata operativna zona gi opfa}ala Bitolskiot<br />
i Gevgeliskiot reon. Tretata, odnosno Bregalni~ko-strumi~kata<br />
operativna zona gi opfa}ala [tipskiot i Strumi~kiot reon.<br />
^etvrtata operativna zona gi opfa}ala Debarskiot i Ki~evskiot<br />
reon. Potoa, so odluka na Glavniot {tab, bile formirani {tabovi na<br />
operativnite zoni. Poradi nedostig na soodveten kadar, komandite na<br />
brigadite koi dejstvuvale na teritoriite na odredenite operativni<br />
zoni bile ovlasteni istovremeno da ja vr{at funkcijata {tab na<br />
soodvetnata operativna zona. Vo planot od Direktivata br.1 se predviduvalo<br />
vo prvite tri operativni zoni da se formiraat po dve divizii.<br />
Istovremeno se predviduvalo da se formiraat pove}e pomali<br />
279
partizanski odredi za izvr{uvawe pomali borbeni zada~i vo tilot na<br />
okupatorskite sili i za odredeni specijalni akcii.<br />
9. Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija<br />
vo tekot na Vtorata svetska vojna<br />
Pra{aweto na obedinuvaweto na Makedonija stanalo osnovniot<br />
i glaven dvigatel na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe bez ogled<br />
na toa kolku vo nego bile prisutni emotivniot naboj, romantizmot i<br />
dali za toa imalo realni mo`nosti. Taa ideja, kako i samata borba,<br />
imale svoj evolutiven pat {to e povrzan so razvojot na NOD. Vo prvite<br />
dve godini dogmatskiot priod kon proleterskiot internacionalizam,<br />
kosmopolitskiot pristap kon nacionalnoto pra{awe i mnogu<br />
drugi okolnosti vlijaele osloboduvaweto na Makedonija da se postavuva<br />
vo op{ti ramki. Od tretata faza na vojnata, odnosno od letoto<br />
1943 godina, koga antifa{isti~kite sili steknale re{itelna prednost,<br />
vo tie ramki pra{aweto za osloboduvaweto i obedinuvaweto na<br />
Makedonija dobilo poinakva su{tina.<br />
Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija osobeno bilo razgleduvano<br />
od ~lenovite na Inicijativniot odbor za svikuvawe na<br />
ASNOM. Na prviot sostanok na pro{ireniot Inicijativen odbor za<br />
svikuvawe na ASNOM, odr`an na 30 april 1944 godina, pokraj prifa-<br />
}aweto na odlukite i re{enijata doneseni na Vtoroto zasedanie na<br />
AVNOJ i re{enijata za sostavot na delegacijata za Plenumot i za<br />
Prezidiumot na AVNOJ, od diskusijata proizleglo deka eden pretstavnik<br />
na Inicijativniot odbor treba da se isprati kaj AVNOJ i<br />
Vrhovniot {tab za da se vospostavi neposredna sorabotka so odgovornite<br />
tela na Federativna Jugoslavija i da se iznese vistinskata sostojba<br />
vo Makedonija, osobeno vo vrska so nejzinoto obedinuvawe. Po<br />
razgleduvaweto na zna~eweto na ovoj problem bila izbrana delegacija<br />
na Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM vo sostav: Metodi<br />
Andonov-^ento, Emanuel ^u~kov i Kiril Petru{ev. Ovaa delegacija<br />
otpatuvala na Vis na sredba so NKOJ.<br />
Sednicata na Nacionalniot komitet za osloboduvaweto na Jugoslavija<br />
se odr`ala na 24 juni 1944 godina i na nea prisustvuvale Tito<br />
i drugite rakovoditeli na NKOJ. Na dnevniot red bile dve to~ki: izvestuvaweto<br />
na Inicijativniot odbor i makedonskoto pra{awe. Za<br />
sodr`inata i problemite po dvete pra{awa, ednopodrugo govorele<br />
280
Emanuel ^u~kov, Metodi Andonov-^ento, pa Kiril Petru{ev. Na<br />
krajot, ^ento go postavil pra{aweto kako da se vospostavi vrskata so<br />
Makedoncite vo egejskiot i pirinskiot del na Makedonija i predlo-<br />
`il NKOJ da izdade memorandum za Makedonija od koj }e se vidi deka<br />
i makedonskiot narod se bori protiv zaedni~kiot fa{isti~ki neprijatel,<br />
no i za ostvaruvaweto na nacionalnoto pravo za svoe obedinuvawe.<br />
No, pra{awata za vospostavuvaweto vrski so egejskiot i pirinskiot<br />
del na Makedonija i izdavaweto memorandum za Makedonija od<br />
strana na NKOJ bile premol~eni vo diskusijata. Na krajot Tito predlo`il<br />
da se donesat zaklu~oci vo vrska so makedonskoto pra{awe, naglasuvaj}i<br />
deka: „istoriskite ideali na makedonskiot narod za obedinuvawe<br />
se negovo nacionalno pravo...so ogled na sostojbata vo sosednite<br />
zemji i dogovorite me|u sojuznicite, prerano e toa da se postavuva<br />
zatoa {to bi ja oslabnalo borbata protiv zaedni~kite okupatori; za<br />
ostvaruvawe na toa pravo, najdobro e da se sorabotuva so site narodnoosloboditelni<br />
dvi`ewa; treba {to poskoro da se odr`i zasedanieto<br />
na ASNOM i da se formira Narodnoosloboditelen front“.<br />
Analizata na idejnite opredelbi za obedinuvaweto na Makedonija<br />
i na prakti~nite ~ekori vo tekot na Nacionalnoosloboditelnata<br />
i antifa{isti~ka vojna vo vardarskiot del na Makedonija poka`uvaat<br />
deka pra{aweto za obedinuvaweto na makedonskite teritorii postojano<br />
bilo prisutno. Me|utoa, bilo prisutno i vlijanieto na drugi<br />
faktori, pred s¢ me|unarodnoto protivewe na obedinuvaweto na Makedonija,<br />
osobeno od strana na Velika Britanija. Vlijanieto na me|unarodniot<br />
faktor na obedinuvaweto na Makedonija se poka`alo kako<br />
re{ava~ko i toga{ koga ve}e se sozdale realni mo`nosti i `elbi za<br />
obedinuvawe na pirinskiot so vardarskiot del.<br />
10. Konstituiraweto na makedonskata dr`ava (1944 g.)<br />
10.1. Izborot na delegatite za ASNOM<br />
Izbiraweto na delegatite za ASNOM vo ramkite na makedonskoto<br />
nacionalnoosloboditelno dvi`ewe se smetalo za va`no organizaciono,<br />
no i politi~ko pra{awe. Toa bilo va`no poradi nivniot<br />
legitimitet, no i legitimitetot na dr`avata. Toga{ bilo nu`no da se<br />
odberat lu|e koi }e bidat sposobni da dadat realen pridones vo konstituiraweto<br />
na najviokiot organ na vlasta i najvisok dr`aven organ.<br />
281
Bidej}i Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM bil najdirektno<br />
zadol`en za ova pra{awe, toj vlo`il dosta napori za da se realizira<br />
osnovnata opredelba vo pogled na kandidatite. Me|u drugoto,<br />
IO se obratil do site narodni odbori vo mestata kade {to bile<br />
formirani, za da gi zapoznae so postapkata za izbor na delegatite.<br />
Vo odnos na sostavot na delegatite {to se izbirale za Sobranieto,<br />
IO se zalo`il tie da bidat lu|e koi, pred s¢, ja poddr`uvaat idejata<br />
za sozdavawe i konstituirawe na makedonskata dr`ava. Ne e utvrden<br />
to~niot broj na izbranite delegati, bidej}i vo razni materijali<br />
od toa vreme toj e razli~en. Sepak, kako najto~en treba da se zeme brojot<br />
115 delegati, odnosno onolku kolku {to se navedeni vo Manifestot<br />
na ASNOM. No, fakt e deka na Zasedanieto prisustvuvale malku<br />
pove}e od polovinata bidej}i, poradi konspirativnite uslovi na patuvawe<br />
do mestoto na odr`uvawe, kako i poradi razni drugi pre~ki, ne<br />
mo`ele site da pristignat navreme. Nekoi od niv im dale svoi polnomo{na<br />
na drugi lica za da gi zastapuvaat. Obrazovniot, socijalniot i<br />
nacionalniot sostav na izbranite delegati bil mo{ne raznoviden.<br />
10.2. Prvoto zasedanie na ASNOM i negovite re{enija<br />
Po ednogodi{nite podgotovki, Prvoto zasedanie na ASNOM<br />
(Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe na Makedonija)<br />
se odr`alo na 2 avgust 1944 godina vo manastirot Sv. Prohor P~inski<br />
vo reonot na Kumanovsko. So rabota zapo~nalo vo ve~ernite ~asovi<br />
i traelo do ranite utrinski ~asovi.<br />
Donesenite re{enija i drugite dokumenti na Prvoto zasedanie<br />
na ASNOM, spored nivnata sodr`ina, mo`at da se grupiraat vo tri<br />
grupi. Vo prvata grupa dokumenti e sodr`ana platformata vrz koja se<br />
konstituirala makedonskata dr`ava; vo vtorata se dokumentite so koi<br />
taa se konstituirala, odnosno se proglasilo nejzinoto sozdavawe; vo<br />
tretata se dokumentite so koi makedonskiot narod i nacionalnite<br />
malcinstva {to `iveele vo Makedonija bile povikani da £ se priklu-<br />
~at na borbata za kone~noto osloboduvawe na sopstvenata dr`ava. Toa<br />
se t.n. proklamativni dokumenti.<br />
10.3. Utvrduvaweto na platformata na ASNOM<br />
U{te pri otvoraweto na sesijata, a taa ~est mu pripadnala na<br />
najstariot delegat ilindenecot Panko Bra{narov, toj napravil<br />
282
uspe{no mislovno povrzuvawe na site prethodni borbi na makedonskiot<br />
narod so negovata tekovna borba, borbata protiv fa{izmot. So<br />
metafori~noto iska`uvawe za povrzanosta na rekite P~iwa, na ~ij<br />
tek se odr`uvala sednicata, so rekite Mesta i Bistrica, P. Bra{narov<br />
ja podvlekol `elbata na makedonskiot narod za negovo obedinuvawe<br />
vo etni~kite granici na Makedonija, inaku vekovna `elba na site<br />
generacii. Tokmu nea Panko Bra{narov ja iska`al pred sobraniot<br />
dr`avotvoren auditorium. Vo svoeto obra}awe, prviot pretsedava~<br />
asocijativno ja povrzal sovremenata makedonska vojna so ilindenskite<br />
tradicii i so tradiciite na srednovekovnata dr`ava na<br />
carot Samuil. Ne izostanalo nitu spomnuvaweto na makedonskite<br />
istoriski stolbovi na borbata za sloboda, Ilinden i Kru{evskata<br />
republika.<br />
Vo dvata referata {to gi podnesol Inicijativniot odbor za<br />
svikuvawe na ASNOM, isto taka, bila opredelena platformata za<br />
re{enijata na ASNOM koi trebalo da se donesat. Vo prviot od niv, so<br />
naslov „Borbata protiv okupatorot“, te`i{teto bilo staveno na<br />
celokupnata borba na makedonskiot narod, iznesena preku istoriska<br />
retrospektiva, no so posebna naglaska na poslednata borba od koja<br />
niknuvala novata makedonska dr`ava. Od druga strana, vtoriot referat,<br />
so naslov „Narodno-demokratskata vlast – nejzinata su{tina i zada~i“,<br />
napravil presek na idnite organi na dr`avnata vlast, na nivnite<br />
karakteristiki i su{tina, no vo negoviot politi~ki del<br />
objasnuval i nekoi politi~ki pra{awa. Vsu{nost, referatot ja<br />
objasnuval aktuelnata potreba vo tie uslovi – makedonskata dr`ava da<br />
bide konstituirana vo ramkite na jugoslovenskata federacija. Vo<br />
stru~niot, t.n. „praven“ del od referatot, Inicijativniot odbor gi<br />
nabele`al organite na vlasta, se zadr`al na nivnite karakteristiki<br />
i gi opredelil na~inite na nivnoto funkcionirawe i na nivnata hierarhiska<br />
postavenost vo sistemot na dr`avnite organi na vlasta.<br />
10.4. Konstitutivnite akti na ASNOM<br />
Prvoto zasedanie na ASNOM, vo forma na re{enija ili, pak, vo<br />
druga forma, doneslo devet zakonodavni akti: Re{enie za utvrduvawe<br />
na ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no narodno pretstavni~ko<br />
telo i najvisok organ na dr`avnata vlast na Demokratska Makedonija;<br />
Deklaracija za osnovnite prava na gra|anite na Demokratska<br />
Makedonija; Re{enie za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben<br />
283
jazik vo makedonskata dr`ava; Pravilnik za rabota na ASNOM;<br />
Re{enie za obrazuvawe na Zakonodavna komisija pri Prezidiumot na<br />
ASNOM; Re{enie za Dr`avna komisija za utvrduvawe na prestapite<br />
na okupatorot i negovite pomaga~i; Re{enie za odobruvawe na re{enijata,<br />
naredbite i zadol`enijata izdadeni od G[ na NOV i POM i<br />
na Inicijativniot odbor za svikvawe na ASNOM; Re{anie za oddavawe<br />
priznanie i blagodarnost na Narodnoosloboditelnata vojska; Re-<br />
{enie za proglasuvawe na Ilinden – 2 avgust za naroden i dr`aven<br />
praznik na makedonskata dr`ava.<br />
Site navedeni re{enija nemaat podednakvo dr`avnokonstitutivno<br />
zna~ewe. Vo potesnata smisla na zborot, toa zna~ewe go imaat<br />
samo nekoi od niv, i toa Re{enieto za odobruvawe na re{enijata,<br />
naredbite i drugite aktivnosti na G[ i na IO za svikuvawe na<br />
ASNOM, Re{enieto za utvrduvawe na ASNOM za vrhovno, zakonodavno<br />
i izvr{no narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na<br />
dr`avnata vlast na Makedonija, Re{enieto za voveduvawe na makedonskiot<br />
jazik za slu`ben jazik vo makedonskata dr`ava i Re{enieto<br />
za proglasuvawe na 2 avgust za naroden i dr`aven praznik na Makedonija.<br />
Imeno, Re{enieto za odobruvawe na re{enijata, naredbite i<br />
drugite aktivnosti na G[ i na IO, doneseno poradi nu`noto<br />
prodol`uvawe na kontinuitetot od po~etokot na vostanieto, kako i<br />
Re{enieto za utvrduvawe na ASNOM za vrhovno, zakonodavno i izvr{no<br />
narodno pretstavni~ko telo i najvisok organ na dr`avnata<br />
vlast na Makedonija imale zakonodavno, odnosno ustavnopravno<br />
zna~ewe. Toa ustavnopravno zna~ewe proizleglo od samiot fakt {to<br />
na toj na~in bile utvrdeni kontinuitetot na borbata i sistemot na<br />
dr`avnata vlast vo makedonskata dr`ava, so {to se ozna~ila nova<br />
etapa od nejzinoto konstituirawe. Na toj na~in bile osnovani najvisokite<br />
organi na dr`avnata vlast koi, vo osnova, ostanaa nepromeneti<br />
niz celiot period na egzistiraweto na makedonskata dr`ava. Re{enieto<br />
za voveduvawe na makedonskiot jazik za slu`ben jazik vo<br />
makedonskata dr`ava, kako i Re{enieto za proglasuvawe na 2 avgust za<br />
naroden i dr`aven praznik na Makedonija gi utvrdile ustavnite<br />
belezi koi treba da gi ima sekoja sovremena dr`ava.<br />
Treba da se naglasi deka Deklaracijata na ASNOM za osnovnite<br />
prava na gra|anite na Demokratska Makedonija imala posebno ustavnopravno<br />
i politi~kopravno zna~ewe. Iako bila podgotvuvana vo voeni<br />
uslovi, Deklaracijata ja proklamirala idnata celosna ramnopravnost<br />
na site gra|ani pred zakonite, bez ogled na nacionalnata, rasna-<br />
284
ta, polovata i verskata pripadnost. Toa zna~elo priznavawe na malcinskite<br />
i na site drugi gra|anski prava na gra|anite na Republika<br />
Makedonija. Zna~eweto na ovoj dokument e dotolku pogolemo {to so<br />
nego se proklamirale mnogu suptilni ~ovekovi prava. Pri vgraduvaweto<br />
na ovie opredelbi, eden od tvorcite na dokumenite, Vladimir<br />
Pole`inoski, doktor po pravo na Sorbona, se rakovodel od normite<br />
na francuskoto pravo, utvrdeni po pobedata na Francuskata revolucija.<br />
10.5. Proklamiraweto na rezultatite od ASNOM<br />
Trgnuvaj}i od mestoto i ulogata {to ja imalo Prvoto zaedanie<br />
na ASNOM, toa moralo da se anga`ira vo proklamiraweto na rezultatite<br />
{to gi postignalo. Se razbira deka bez takvata politi~ka i<br />
operativna aktivnost donesenite re{enija ne bi go imale efektot<br />
{to go ostvarile.<br />
Za Makedonija, Prvoto zasedanie na ASNOM pretstavuvalo su-<br />
{testven i neodminliv dr`avotvoren organ. Negovata osnova le`ela<br />
vo oru`enata osloboditelna borba na makedonskiot narod koja proizlegla<br />
od bitieto na makedonskiot narod. Prisutnite delagati ja izrazile<br />
suverenata volja na celiot makedonski narod. Na toa gi obvrzuvale<br />
su{tinata na samata borba i dolgodi{nite streme`i na makedonskiot<br />
narod za osloboduvawe i za sozdavawe samostojna makedonska<br />
dr`ava. Uslovite za toa bile mnogu poinakvi i mnogu popovolni od<br />
onie na samiot po~etok na vostanieto. Site ovie vrednosti bile vgradeni<br />
vo sodr`inata na Manifestot na ASNOM kako specijalno podgotvuvan<br />
dokument za proklamirawe na negovite rezultati. Sodr`inata<br />
na Manifestot na ASNOM bila locirana na tri osnovni punkta:<br />
osvrt vrz postignatite rezultati; zavr{uvawe na Antifa{isti~kata<br />
vojna zaedno so drugite jugoslovenski narodi; zazemawe na najkonsekventen<br />
stav za pra{aweto na obedinuvaweto na makedonskiot narod.<br />
Iako poslednovo ne se realiziralo, treba da se ka`e deka vo<br />
ovoj odnos bil napraven krupen ~ekor. Dovolno e samo da se spomne<br />
iska`anata konstatacija deka „ASNOM go proklamira pred celiot<br />
svet svoeto pravedno i neotstapno barawe za obedinuvawe na celiot<br />
makedonski narod vrz principite na samoopredeluvaweto“ pa da se<br />
vidi deka ovaa neostvarena `elba makedonskiot narod ja nosel dolgo<br />
vreme potisnata vo sebe. Taa `elba, najeksplicitno od koga i da e,<br />
bila iska`ana na Prvoto zasedanie na ASNOM i bila izrazena vo<br />
285
pismena forma tokmu vo Manifestot na ASNOM. Makedonsko<br />
rakovodstvo so pravo smetalo deka obedinuvaweto na makedonskiot<br />
narod od trite dela na Makedonija }e stavi kraj na negovoto<br />
pokoruvawe i }e pretstavuva uslov za traen mir na Balkanot.<br />
Sepak, konceptot i pati{tata za obedinuvawe na trite dela na<br />
Makedonija ostanale ne dokraj jasno definirani zatoa {to toa pra{awe<br />
ne bilo povrzuvano so borbata za nacionalno osamostojuvawe i<br />
obedinuvawe, tuku so u~estvoto na Makedoncite od trite dela na<br />
Makedonija vo edinstveniot antifa{isti~ki front i so pravoto tie<br />
da se obedinat vo ramkite na nova Jugoslavija. No, takvo ne{to ne<br />
bilo mo`no zatoa {to trite dr`avi vo koi `iveele Makedoncite<br />
imale razli~ni pogledi i odnos kon toa pra{awe.<br />
10.6. Prezidiumot na ASNOM vo realizacijata na re{enijata i<br />
opredelbite na ASNOM<br />
Vo soglasnost so konstitutivnite akti, Prvoto zasedanie na AS-<br />
NOM izbralo svoi organi, odnosno Prezidium (Pretsedatelstvo) na<br />
ASNOM od 22 ~lena. Za negov pretsedatel bil izbran Metodija Andonov-^ento,<br />
koj ja vr{el i funkcijata pretsedatel na ASNOM. Do<br />
izborot na prvata vlada toj, isto taka, ja vr{el i taa funkcija. Toa<br />
bilo objasneto so toga{nite voeni uslovi. Vo sostavot na Prezidiumot<br />
dejstvuvale {est poverenstva na ~elo so poverenici. Tie ja imale<br />
ulogata na organi na dr`avnata uprava. Spored toa i zakonodavnata, a<br />
istovremeno i izvr{nata vlast mu bile dovereni na Prezidiumot na<br />
ASNOM, taka {to Prezidiumot bil klu~niot organ na vlasta.<br />
Zakonodavnata funkcija na Prezidiumot na ASNOM bila naso-<br />
~ena kon tri punkta: natamo{no organizirawe na organite na vlasta,<br />
obnova na stopanstvoto i ekonomijata i organizirawe na dejnostite od<br />
javen i op{testven karakter.<br />
Za realizacija na aktivnostite od prviot punkt, Prezidiumot na<br />
ASNOM usvoil nekolku klu~ni dokumenti. Vo taa smisla Re{enieto<br />
za organizacija i rabota na narodnoosloboditelnite odbori, prosledeno<br />
so upatstvo vo koe bile dadeni detalni objasnuvawa kako treba da<br />
se organiziraat i {to treba da rabotat, imalo posebno zna~ewe. Prezidiumot<br />
na ASNOM im posvetil golemo vnimanie na NOO, bidej}i<br />
niv gi smetal za osnovna baza na dr`avnata vlast. Toj mnogu gri`a posvetil<br />
na organiziraweto na sudskata vlast i na rabotata na bezbednosnite<br />
organi. Zatoa, podocna, Prezidiumot formiral posebno pove-<br />
286
enstvo za organizirawe na vlasta. Istovremeno, Prezidiumot go<br />
imal predvid faktot deka osnovnite aktivnosti na terenot, vo pogled<br />
na zadninskata pomo{ vo borbata i odvivaweto na politi~kiot `ivot<br />
na lokalno nivo, treba da padnat vrz ovie organi. Vo funkcija na taa<br />
cel, teritorijata na Makedonija ja podelil na nekolku oblasti.<br />
Za`ivuvaweto na stopanstvoto i ekonomijata bilo prioritetna<br />
zada~a na Prezidiumot na ASNOM. So toa najneposredno se zanimavalo<br />
Poverenstvoto za narodno stopanstvo i ekonomska obnova, koe gi<br />
podgotvilo programite i prioritetite za obnova.<br />
Prezidiumot na ASNOM seriozno vnimanie im posvetuval i na<br />
op{testvenite dejnosti. Prioritet dobil prosvetno-kulturniot `ivot.<br />
Trebalo da se nadminat golemata kulturna zaostanatost i nepismenosta<br />
koja, za vreme na ovaa svetska vojna, bila dosta zgolemena.<br />
Prorabotile prvite osnovni u~ili{ta, no so nedovolno osposoben<br />
kadar za obrazovanie. Pokraj toa, bile obnoveni najva`nite ustanovi<br />
od oblasta na kulturata.<br />
Ni{to podobra ne bila sostojbata vo oblasta na zdravstvoto i<br />
socijalata. Taa oblast bila aktuelna poradi pojavata na zaraznite<br />
bolesti. Zatoa, najprvo bile organizirani instituciite za primarnata<br />
zdravstvena za{tita. Prezidiumot na ASNOM dejstvuval i vo drugite<br />
oblasti na op{testveniot `ivot, davaj}i go osnovniot pridones<br />
za negovoto celosno organizirawe.<br />
10.7. Odglasot na Prvoto zasedanie na ASNOM i realizacijata<br />
na negovite re{enija<br />
Razbirlivo e {to Prvoto zasedanie na ASNOM dobilo golem<br />
odglas. Osven vo vardarskiot del na Makedonija, Zasedanieto imalo<br />
odglas i vo drugite delovi vo koi `iveele Makedoncite. Zabele`liviot<br />
odglas, pokraj drugoto, se dol`el na prifatlivosta na rezultatite<br />
vo sozdavaweto na novata makedonska dr`ava. Ne treba da se potceni<br />
ulogata na Prezidiumot na ASNOM, koj vlo`il dosta golemi napori<br />
za objasnuvawe na donesenite re{enija. Negoviot pretsedatel dejstvuval<br />
dosta sugestivno zatoa {to samiot toj, iako ne bil komunist,<br />
go prifatil povikot na NOD i se soglasil da se vklu~i vo dvi`eweto<br />
za da pomogne vo ostvaruvaweto na vekovniot ideal – borbata za sloboda<br />
i za sozdavawe makedonska dr`ava da stasa do celta.<br />
Fakt e deka najgolemiot broj zabele{ki na rezultatite od Prvoto<br />
zasedanie na ASNOM bile izneseni vo vrska so toa {to makedon-<br />
287
skata dr`ava se sozdavala samo na eden del od etni~kata teritorija na<br />
Makedonija. Se prigovaralo deka vojnata vo Makedonija i sozdavaweto<br />
na dr`avata bile predvodeni od Srbi. Vakvite reakcii bile poizrazeni<br />
vo nekoi bugarski krugovi. Makedonskoto rakovodstvo, a osobeno<br />
pretsedatelot Metodija Andonov-^ento, nastojuvale da gi ubedat<br />
neistomislenicite deka iako vo Antifa{isti~kata vojna imalo po<br />
nekoj Srbin, imalo i po nekoj Bugarin, kako i u~esnici od drugite<br />
nacionalnosti vo Makedonija. No, spored ^ento, tie Srbi {to u~estvuvale<br />
vo vojnata ne bile onie od vremeto koga Makedonija bila pod<br />
srpska vlast, od redot na onie {to ne gi priznavale makedonskata nacija<br />
i makedonskata dr`ava. Vsu{nost, trebalo da se razuverat opoziciskite<br />
tvrdewa deka ASNOM, negovite re{enija i nivnata realizacija<br />
ne bile vo funkcija na sozdavaweto makedonska nacionalna dr-<br />
`ava.<br />
Vo prezentacijata i popularizacijata na re{enijata na Prvoto<br />
zasedanie na ASNOM se vklu~ile vesnicite {to izleguvale vo Makedonija,<br />
„Mlad borec“, „Makedonka“, „Na{a hronika“ i drugi.<br />
Zaesedanieto dobilo odglas i kaj Makedoncite vo egejskiot del<br />
na Makedonija. Tie vo nego gledale primer za ne{to sli~no vo na~inot<br />
na nivnoto politi~ko organizirawe, vklu~uvaj}i go i pravoto na<br />
samopredeluvawe. Re{enijata na ASNOM gi ohrabrile i gi pottiknale<br />
Makedoncite pootvoreno i pore{itelno da gi postavuvaat barawata<br />
za ostvaruvawe na svoite prava vo Grcija. Ovie re{enija dobro gi<br />
prifatila i makedonskata emigracija vo Bugarija. Toa osobeno do{lo<br />
do izraz po 9 septemvri 1944 godina, koga kapitulirala carska Bugarija<br />
i se na{la vo nezavidna me|unarodna izolacija. Golem odglas Prvoto<br />
zasedanie na ASNOM i konstituiraweto na novata makedonska<br />
dr`ava imale vo jugoslovenskite republiki, no i vo pove}e evropski<br />
zemji, kako i vo Soedinetite Amerikanski Dr`avi.<br />
11. Osloboduvaweto na Makedonija<br />
Vo germanskite planovi vo tekot na letoto 1944 godina osobeno<br />
zna~ajno mesto zazemale Makedonija i Vardarskata Dolina, odnosno<br />
komunikacijata Solun – Skopje – Belgrad. Za Germancite, makedonskiot<br />
prostor ne bil va`en samo poradi povlekuvaweto na germanskata<br />
grupa armii „E“ (GAE). Tie budno go sledele razvojot na NOB vo<br />
Makedonija. Spored procenite na Stopanskiot {tab na Jugoistokot,<br />
288
oru`enite napadi vrz glavnata `elezni~ka vrska kon Grcija gi izvr-<br />
{uvale makedonskite voeni edinici, dodeka bugarskata vooru`ena<br />
sila (Pettata armija) bila apsolutno nesposobna da go smiri ova podra~je.<br />
Pred kapitulacijata na Pettata bugarska armija, germanskata<br />
komanda, za da go popolni prostorot na Makedonija, izvr{ila pregrupirawe<br />
na svoite sili. Kon krajot na avgust vo Srbija bile prefrleni<br />
dve divizii. Eden del od niv se zadr`al vo Kumanovo, drugi delovi gi<br />
zazele garnizonite vo Ohrid i vo Bitola. Vo isto~na Makedonija i po<br />
dolinata na Vardar bile isprateni u{te dve divizii od grupata armii<br />
„E“. Vo zapadna Makedonija bila zasilena i balisti~kata divizija<br />
„Skenderbeg“. Na 8 septemvri 1944 godina vo Skopje bila formirana<br />
Germanska komanda za Makedonija na ~elo so generalot [oerlen, so<br />
zada~a na prostorot na Makedonija da organizira frontovska linija<br />
za odbrana od sojuzni~kite sili, a potoa takov front da organizira vo<br />
reonot na Belgrad.<br />
Dejstvata vo operacijata „Nedela na staorcite“, onesposobuvawe<br />
na `elezni~kiot i patniot pravec vo Makedonija od strana na britanskite<br />
vozduhoplovni sili, zapo~nale na 1 septemvri 1944 godina.<br />
Istiot den Tretata i Osmata brigada razbile edna okupatorska artileriska<br />
baterija i izvr{ile pove}e napadi na `elezni~kata linija<br />
Veles – Skopje. Na 1 septemvri 41-vata MNO divizija go blokirala<br />
glavniot tunel na patot Prilep – Veles. Istovremeno, ^etvrtata brigada<br />
go zapo~nala ~isteweto na oblastite Ko~ani – [tip – Strumica<br />
od bugarskata okupatorska vojska. Operacijata „Nedela na staorcite“<br />
vo zapadna Makedonija zapo~nala na 26 avgust 1944 godina, so ~istewe<br />
na dolinata Ki~evo-Debar. Vo tekot na nedelata site komunikacii na<br />
pravcite Ki~evo-Struga, Struga-Debar, Debar-Ki~evo i Debar- Gostivar<br />
bile celosno prese~eni. Na 1 septemvri Prvata makedonska brigada<br />
go zazela Ki~evo. Za aktivnostite i uspesite na makedonskite<br />
voeni sili vo operacijata „Nedela na staorcite“ britanskite voeni<br />
misii gi izvestuvale svoite centrali i postojano ja istaknuvale nivnata<br />
borbenost i re{enost da se izborat za svojata sloboda.<br />
Na 5 septemvri britanskite vozduhoplovni sili ja bombardirale<br />
`elezni~kata linija Ki~evo-Struga, na 6 septemvri izvr{ile napad<br />
na mostovite ju`no od Veles, na 7 septemvri vrz germanskite motorizirani<br />
edinici na patot Prilep-Veles i vo Krivolak, a na 8 septemvri<br />
ju`no od Skopje. So zavr{uvaweto na operacijata „Nedela na<br />
staorcite“ zavr{ila prvata faza na povlekuvaweto na GAE od Grcija.<br />
289
Operacijata „Nedela na staorcite“ spored voenite planeri zavr{ila<br />
na 7 septemvri 1944 godina. Me|utoa, zadovolni od aktivnostite<br />
na edinicite na NOV i PO na Makedonija, na 10 septemvri 1944 godina<br />
britanskata zadninska voena misija na Ficroj Maklin ispratila<br />
poraka do misijata vo Makedonija vo koja, kako prodol`enie na operacijata<br />
„Nedela na staorcite“, Glavniot {tab na sojuzni~kite sili pobaral<br />
akciite da prodol`at i da im se nanesuva maksimalna {teta na<br />
`elezni~kite linii, so cel da se spre~i povlekuvaweto na neprijatelot<br />
od Grcija i da se ubijat {to e mo`no pove}e Germanci. Kodiranoto<br />
ime na ovaa operacija bilo „Helium“. Prioritetni celi na operacijata<br />
„Helium“ bile `elezni~kata linija Skopje – Veles – Bitola i<br />
makedonskiot sektor na liniite Kralevo – Skopje i Ni{ – Skopje.<br />
Isto taka, se baralo uni{tuvawe na vitalnite objekti na `elezni~kata<br />
linija Veles – Gevgelija. Za izveduvawe na operacijata „Helium“ na<br />
voenite misii im bile dostaveni eksploziv i drug voen materijal.<br />
Vtorata faza na povlekuvaweto na GAE od Grcija traela od 26<br />
do 31 septemvri. Vo taa faza, kako zasiluvawe na postojnite edinici<br />
vo Makedonija, Germancite upatile pove}e specijalizirani edinici<br />
(in`eneriski, pe{adiski i grade`ni) so stroga naredba da se spre~i<br />
prekinot na `elezni~kata linija. Osobeno barale da se brani golemiot<br />
`elezni~ki most ju`no od Gevgelija. Isto taka, i edinicite na makedonskata<br />
vojska imale poinakov priod vo vtorata faza od ovaa operacija.<br />
Tie bile zbogateni so iskustva za diverzantski dejstva. Osven<br />
toa, ve}e bila formirana i 42-rata divizija na makedonskata vojska.<br />
Iskustvoto i brojnosta ovozmo`uvale da se primenuva nova taktika.<br />
Taka, mali diverzantski grupi postavuvale zasedi. Diverzijata se vr-<br />
{ela vo momentot na pristigaweto na vozot ili na kolonata, a potoa<br />
pobrojni ~eti ili bataljoni vr{ele napad, dodeka narodot go sobiral<br />
preostanatiot plen. So takva taktika, vo vtorata faza, za nepolni pet<br />
dena bile uni{teni: {est voza, {est mosta, eden tunel, tri `elezni~ki<br />
stanici, sedum digalki za ras~istuvawe na prugite, a na preku 100<br />
mesta kolosecite bile o{teteni.<br />
Vo po~etokot na oktomvri 1944 godina zapo~nala tretata faza<br />
na povlekuvaweto na germanskata vojska. Poradi vlo{uvaweto na sostojbata<br />
na site frontovi, na 4 oktomvri 1944 godina Hitler naredil<br />
bezuslovno povlekuvawe na site germanski edinici od Grcija i od ju`na<br />
Makedonija i zaposednuvawe front na linijata Skadar-Veles-Osogovski<br />
Planini-Klisura-(Srbija)-Bela Palanka (takanare~ena „Sina<br />
linija“). Zasilenoto dvi`ewe na germanskite edinici vo tekot na ok-<br />
290
tomvri vnimatelno go sledel G[ na makedonskata vojska i prezemal<br />
soodvetni merki. G[ pobaral od site {tabovi i edinici da gi zasilat<br />
napadite vrz komunikaciite, da se spre~uva povlekuvaweto na germanskite<br />
koloni kon sever i nivno razbivawe. Vo taa zada~a osobeno bile<br />
anga`irani 41-vata i 42-rata divizija na makedonskata vojska.<br />
Zaradi ~estite i golemite zagubi vo `iva sila, na 26 oktomvri<br />
Komandata na GAE im naredila na komandite na korpusite da se ograni~i<br />
prevozot so `eleznicata. Poslednite edinici na GAE od Grcija<br />
duri na 1 noemvri 1944 godina ja minale jugoslovensko-gr~kata granica.<br />
Komandantot zadol`en za Jugoistokot li~no £ naredil na za{titnicata<br />
na germanskite sili pri povlekuvaweto da gi razurne site<br />
objekti na site pravci, bez ogled na nivnoto zna~ewe od voen aspekt, a<br />
vo prv red potpolno da bide onesposobena `elezni~kata linija Solun<br />
– Skopje – Kosovska Mitrovica. Za taa zada~a na za{titnicata £ bile<br />
pridodadeni pioneri i oklopen voz i voz koj{to, pri zaminuvaweto,<br />
so ~eli~en plug ja razoruval prugata.<br />
Vo soglasnost so dogovorot me|u Tito i Dimitrov vo Moskva, na<br />
23 septemvri 1944 godina vo Peh~evo bil potpi{an dogovor so koj se<br />
ovozmo`ilo vo operaciite za osloboduvawe na Makedonija da u~estvuva<br />
i bugarskata Ote~estveno-frontovska armija. Ovaa spogodba od makedonska,<br />
odnosno od jugoslovenska strana, pokraj generalot Mihailo<br />
Apostolski i Bane Andreev, ja potpi{al i Svetozar Vukmanovi}-Tempo,<br />
pretstavnik na Vrhovniot {tab na NOVJ, a od bugarska strana ja<br />
potpi{ale generalot Keckarov i trojca oficeri. Na razgovorite<br />
prisustvuval i generalot Pavle Ili}, na~alnik na Glavniot {tab na<br />
Makedonija.<br />
Operaciite za kone~noto osloboduvawe na Makedonija zapo~nale<br />
vo oktomvri 1944 godina. Glavniot {tab i edinicite na NOV i<br />
POM od oktomvri 1944 godina vlegle vo sostavot na jugoslovenskata<br />
vojska i go dobile oficijalniot naziv Narodnoosloboditelna vojska<br />
na Jugoslavija (NOVJ). Vo zavr{nite operacii za osloboduvaweto na<br />
Makedonija makedonskata vojska go imala sledniot raspored: vo isto~na<br />
Makedonija dejstvuval Bregalni~ko-strumi~kiot korpus so 50-tata<br />
divizija na prostorot Berovo–Peh~evo–Del~evo, a so 51-vata divizija<br />
vo reonite na Strumica i na Radovi{; 16-tiot korpus, odnosno Kumanovskata<br />
divizija dejstvuvala vo reonite na Kriva Palanka, Kumanovo,<br />
Bujanovac i Skopska Crna Gora, a 42-rata divizija dejstvuvala na<br />
prostorot Skopje–Veles–Suva Gora; vo ju`niot i vo zapadniot del na<br />
Makedonija dejstvuval 15-tiot korpus i toa 41-vata divizija vo reonot<br />
291
Pletvar–Gradsko–Kavadarci–Gevgelija, 48-mata divizija bila rasporedena<br />
vo zapadna Makedonija, a 49-tata divizija dejstvuvala vo reonot<br />
Bitola–Resen.<br />
Voenite dejstva za kone~noto osloboduvawe na Makedonija zapo-<br />
~nale vo sredinata na oktomvri 1944 godina. Do 19 noemvri 1944 god.<br />
celata teritorija na Vardarska Makedonija bila oslobodena. Makedonija<br />
ja zavr{ila vojnata so formirani 33 brigadi, 8 divizii i 3<br />
korpusi.<br />
12. U~estvoto na makedonskata vojska vo osloboduvaweto na<br />
Jugoslavija<br />
Glavniot {tab na makedonskata vojska, vo soglasnost so novata<br />
formacija dobiena od Vrhovniot {tab na NOVJ, na 8 dekemvri 1944<br />
god. izvr{il op{ta mobilizacija na naselenieto na starost od 18 do<br />
30 godini vo vojskata, a nad 30 godini vo milicijata. Spored naredbata<br />
na Glavniot {tab na makedonskata vojska od 6 dekemvri 1944 god., vo<br />
sostavot na 15-tiot makedonski korpus vlegle 42-rata i 48-mata udarna<br />
divizija. Pokraj navedenite edinici, od 18 fevruari 1945 god. vo sostavot<br />
na 15-tiot korpus vlegle i Prvata i Vtorata artileriska brigada.<br />
Po izvr{enite voeno-politi~ki i materijalno-tehni~ki podgotovki,<br />
Glavniot {tab na Makedonija, vo soglasnost so naredbata na<br />
Vrhovniot {tab na NOVJ, na 1 januari 1945 god. izdal naredba za prefrluvawe<br />
na edinicite na 15-tiot makedonski udaren korpus od Makedonija<br />
vo Srem. Do 16 januari 1945 god. ovoj korpus bil prefrlen vo<br />
Srem vo celiot svoj sostav, osven Prvata i Vtorata artileriska brigada,<br />
koi pristignale vo po~etokot na mart 1945 god. Po pristignuvaweto<br />
vo Belgrad, edinicite bile razmesteni vo Belgrad i okolu Zemun.<br />
Vo me|uvreme, na 5 januari 1945 god., eden del od silite na NOV<br />
na Makedonija stacionirani vo Skopje a potoa i vo [tip, najotvoreno<br />
se protivstavile na u~estvoto na makedonskite edinici na Sremskiot<br />
front, isfrlaj}i ja parolata „Za Solun“. Pobunetite vojnici pobarale<br />
prodol`uvawe na voenite dejstva za osloboduvawe na delot na Makedonija<br />
pod Bugarija i delot na Makedonija pod Grcija. No, tie barawa,<br />
vo toj moment ne bile vo prilog na op{tata jugoslovenska strategija<br />
i politika za idninata na federativna Jugoslavija i bile osudeni<br />
od politi~koto i voeno rakovodstvo na NOV i PO na Makedonija.<br />
292
Brojnata sostojba na makedonskiot 15-ti korpus na 21 januari<br />
1945 godina iznesuvala 15.400 borci od koi 126 bile `eni. Vo dopolnitelnata<br />
brigada {to slu`ela za popolnuvawe na edinicite vo tekot na<br />
borbata se nao|ale 4.000 lu|e. Artileriskite brigadi pristignale vo<br />
brojna sostojba od po 1.250 lu|e. Na toa treba da se dodade deka za seto<br />
vreme dodeka traela borbata vo Srem a i podocna, s¢ do krajot na vojnata,<br />
od Makedonija bile upatuvani voeni kontingenti do kone~nata<br />
kapitulacija na Germanija. Na toj na~in od Makedonija vo zavr{nite<br />
operacii za osloboduvaweto na Jugoslavija bile isprateni okolu<br />
25.000 lu|e. Toa bil najelitniot del od makedonskata vojska, odnosno<br />
edna tretina od nejziniot sostav. Pokraj 15-tiot makedonski korpus,<br />
na Sremskiot front se borel i makedonskiot bataljon „Jane Sandanski“.<br />
Ovoj bataljon bil sostaven od dobrovolci-Makedonci koi `iveele<br />
vo Belgrad i vo negovata okolina. Negovata brojna sostojba iznesuvala<br />
350 borci.<br />
Pri osloboduvaweto na vardarskiot del od Makedonija, makedonskata<br />
narodnoosloboditelna vojska pretstavuvala respektivna<br />
sila. Glavniot {tab na makedonskata vojska, koj po konstatiraweto na<br />
makedonskata dr`avnost na Prvoto zasedanie na ASNOM stanal izvr-<br />
{en organ na Prezidiumot na ASNOM, vo noemvri 1944 godina raspolagal<br />
so 24 pe{adiski, ~etiri artileriski, tri in`eneriski, edna<br />
kowi~ka i edna avtomobilska brigada. Brigadite bile grupirani vo<br />
vkupno osum divizii, a tie vo tri korpusi. Pri krajot na 1944 godina<br />
makedonskata narodnoosloboditelna vojska broela 66.000 borci i<br />
stare{ini, nejziniot broj vo mart 1945 godina iznesuval okolu 83.000,<br />
a vo tekot na letoto 1945 godina toj narasnal na okolu 110.000 lica.<br />
Vkupno, vo Vtorata svetska vojna, samo vo vardarskiot del na Makedonija<br />
zaginale okolu 24.000 lica.<br />
Makedonskoto rakovodstvo prezemalo energi~ni merki da se ozakonat<br />
i me|unarodno da se priznaat pridobivkite od Nacionalnoosloboditelnata<br />
i antifa{isti~ka vojna na makedonskiot narod. Vo takvite<br />
dramati~ni uslovi, makedonskiot narod uspeal barem na eden del<br />
od svojata etni~ka teritorija da gi materijalizira vekovnite streme-<br />
`i na mnogubrojnite generacii revolucioneri, borci i patrioti i kako<br />
pridobivka na vojnata da ja sozdade a potoa i da ja za~uva makedonskata<br />
dr`ava.<br />
293
13. Makedonskata dr`ava (1944–1945)<br />
13.1. Prvoto zasedanie na ASNOM kako pottik za<br />
natamo{niot razvoj na NOAVM<br />
Do Prvoto zasedanie na ASNOM bile formirani i dejstvuvale<br />
pet makedonski i edna kosovsko-metohiska brigada, kako i pet samostojni<br />
partizanski odredi. Po Prvoto zasedanie na ASNOM toj broj<br />
vidlivo se zgolemil. Vo avgust 1944 god. se formirale sedum, vo septemvri<br />
u{te sedum i vo oktomvri u{te osum, {to zna~i nivniot broj<br />
narasnal na vkupno dvaeset i dve brigadi koi dejstvuvale vo sostavot<br />
na diviziite.<br />
Bidej}i ASNOM ja vr{el funkcijata na najvisok osloboditelen<br />
odbor, istovremeno i na najviosk organ na dr`avnata vlast, negovite<br />
aktivnosti za natamo{noto organizirawe na organite na vlasta<br />
vo Makedonija bile dosta prisutni, iako se odvivale vo koordinacija<br />
so G[ i politi~koto rakovodstvo na dvi`eweto. ASNOM bil, isto<br />
taka, odgovoren i za ona {to se slu~uvalo na planot na borbata i na<br />
planot na osvojuvaweto na politi~kata vlast. Imeno, procesot na sozdavaweto<br />
i natamo{noto organizirawe i zacvrstuvawe na narodnite<br />
odbori prodol`il i po Prvoto zasedanie na ASNOM so nesmalen<br />
intenzitet. Sekako deka svoj pridones vo ovoj proces imale zgolemeniot<br />
broj edinici na osloboditelnata vojska i sozdavaweto na novite<br />
slobodni teritorii. Uslovite bitno se podobrile po kapitulacijata<br />
na Bugarija, bidej}i vo mnogu mesta {to se oslobodile od bugarskata<br />
vlast ilegalnite organi na vlasta se legalizirale. Tamu kade {to gi<br />
nemalo, se sozdavale novi organi. Vo vremeto koga vo Makedonija se<br />
vodele zavr{nite operacii za osloboduvaweto na Makedonija ve}e<br />
dejstvuvale okolu 2.000 narodni odbori, iako nivnata gustina, kako i<br />
intenzitetot na nivnoto formirawe, ne bile nasekade isti.<br />
Na krajot od 1944 god. nastanala potreba za reorganizacija na organite<br />
na vlasta. Taa proizlegla od pregolemiot broj NOO (3.184 so<br />
37.870 odbornici). Razmisluvawata odele kon toa tie organi da se<br />
okrupnat preku formiraweto okru`ni odbori, so pomal broj okoliski<br />
i mesni NOO.<br />
294
13.2. Podgotovkite i odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na<br />
ASNOM<br />
Krajot na 1944 godina vo Makedonija bil do~ekan vo sloboda. Na<br />
samiot kraj od godinata (28–30 dekemvri 1944) se odr`alo Vtoroto zasedanie<br />
na ASNOM, isto taka zna~aen dr`aven i politi~ki nastan.<br />
Odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie na ASNOM (vo dokumentite<br />
ozna~uvano kako prvo vonredno) proizleglo od dotoga{nite uspesi, no<br />
i od potrebite da se prodol`i zamisleniot od vo oformuvaweto na<br />
novata dr`ava. Na ova zasedanie, preku pozdravite od strana na me|unarodnata<br />
zaednica, osobeno od golemite sili, pristignale pove}e<br />
priznanija za ona {to bilo ve}e napraveno. I od samite Bugari bila<br />
osudena ulogata na Bugarija vo tekot na Vtorata svetska vojna i bil<br />
pozdraven planot na Makedonija za sozdavawe sopstvena dr`ava. Od<br />
strana na OF na Bugarija bil iska`an principielen stav vo vrska so<br />
sozdavaweto na integrirana Makedonija. Toa go pozdravila i makedonskata<br />
emigracija. Vo ovaa smisla ne izostanale pozdravite i od<br />
Makedoncite od egejskiot del na Makedonija.<br />
Verojatno bilo neophodno da se zboruva za zaedni~kata borba na<br />
makedonskiot narod so jugoslovenskite narodi. No, vo nekoi segmenti,<br />
toa zaedni{tvo dobivalo prenaglasen karakter. Imeno, niz Vtoroto<br />
zasedanie na ASNOM od nekoi pretstavnici na jugoslovenskiot vrv<br />
(na primer, Edvard Kardeq) bila zastapuvana tezata za silna i centralizirana<br />
Jugoslavija kako garancija za idninata na Makedonija. Toa<br />
bilo napraveno poradi prethodno plasiranite glasovi za navodniot<br />
„makedonski separatizam“. Vsu{nost, treba da se priznae deka vo Makedonija,<br />
kon krajot na 1944 godina i vo po~etokot na 1945 godina, postoela<br />
izvesna euforija. Makedonija prva se oslobodila i gi verificirala<br />
ostvarenite rezultati preku svoeto zasedanie, no nikako ne<br />
mo`e da se govori za prisuten separatizam. Ne postoele uslovi za poinakov<br />
razvoj na nastanite, pa zatoa site napori bile naso~eni kon<br />
pomo{ta na drugite jugoslovenski narodi za kone~noto osloboduvawe<br />
na Jugoslavija. Imalo i neopravdana samokritika od strana na nekoi<br />
rakovoditeli vo Makedonija deka malku bilo napraveno i malku se<br />
pravi za zaedni~kata borba, no tie reakcii proizleguvale od potrebata<br />
da se sledi generalnata jugoslovenska linija vo op{tite procesi.<br />
Bila prisutna neopravdana voznemirenost za navodnoto dejstvuvawe<br />
na nekakvi „reakcionerni sili“, pa taka na udar se na{le i ~esni lu|e,<br />
stopanstvenici i intelektualci {to ne se soglasuvale so op{tite<br />
295
oceni. Protiv niv bezbednosnite organi primenile golem stepen na<br />
samovolie od pozicija na sila, upotrebuvaj}i represija.<br />
13.3. Rabotata na Prezidiumot na ASNOM vo<br />
prvite meseci na 1945 godina<br />
Polo`bata na Prezidiumot na ASNOM vo sistemot na dr`avnata<br />
vlast vo prvite meseci na 1945 godina ostanala bitno nepromeneta.<br />
No, se izmenila sodr`inata na negovata rabota. Prodol`ile naporite<br />
za organizirawe na `ivotot vo novooslobodenata dr`ava.<br />
Na Vtoroto zasedanie na ASNOM se zgolemil brojot na ~lenovite<br />
na Prezidiumot, od 17 na 33. Se zgolemil i brojot na poverenstvata.<br />
Me|utoa, poradi iska`anite mislewa i nekoi poinakvi pogledi, od<br />
organite vo federacijata poteknala inicijativa za promena vo rabotata<br />
vo organizacijata na Prezidiumot na ASNOM. Imeno, od strana<br />
na federacijata bilo pobarano Prezidiumot da formira svoe rabotno<br />
telo koe bi go so~inuvale nekolku poverenici, a nego da go rakovodi<br />
potpretsedatelot na Prezidiumot (Lazar Koli{evski). Ova barawe<br />
bilo dosta nerazbirlivo, bidej}i takvo telo ne postoelo nitu vo<br />
federacijata nitu, pak, vo drugite republiki. Prezidiumot go zadr-<br />
`al pravoto da donesuva zakonodavni akti, no bidej}i se namalila negovata<br />
operativnost, toj postepeno mu gi prepu{tal rabotite na<br />
Rabotnoto telo, a samiot Prezidium bil marginaliziran.<br />
Vo prvite tri meseci na 1945 godina bile doneseni stotina zakonodavni<br />
akti vo vid na re{enija, povelbi ili naredbi za regulirawe<br />
razni pra{awa od op{t interes za narodot i za dr`avata.<br />
Lo{ata kadrovska ekipiranost na narodnoosloboditelnite odbori,<br />
koi na po~etokot ne bile izbirani neposredno, mo`ela da se<br />
nadmine preku sproveduvaweto neposredni izbori. Donesuvaj}i go posebniot<br />
akt za raspi{uvawe na izborite, Prezidiumot na ASNOM gi<br />
proklamiral prvite pravno izrazeni principi na izborniot sistem<br />
po osloboduvaweto na Makedonija. Vrz taa osnova izborite se<br />
odr`ale od 11 do 25 mart 1945 godina. Tie imale golemo politi~ko<br />
zna~ewe, bidej}i bile prvi izbori vo slobodnata dr`ava i prvi<br />
neposredni izbori. Izbranite odbornici so pogolem elan mo`ele da £<br />
pristapat na rabotata, iako na mnogu mesta novoizbranite odbori ne<br />
ostanale sosema imuni od birokratskite tendencii.<br />
296
13.4. Transformacijata na ASNOM vo Narodno sobranie i<br />
izborot na prvata Vlada na DF Makedonija<br />
So odr`uvaweto na Tretoto zasedanie na ASNOM (14–16 april<br />
1945) vo Makedonija se zaokru`il eden mnogu zna~aen istoriski period<br />
koj{to zapo~nal so podgotovkite za svikuvawe na ASNOM a zavr-<br />
{il so negovoto transformirawe vo Narodno sobranie na Makedonija<br />
i so formiraweto na prvata Vlada na DF Makedonija. Poradi toa, 16<br />
april treba da pretstavuva datum na zavr{uvaweto na Narodnoosloboditelnata<br />
antifa{isti~ka vojna vo Makedonija (1941–1945), a potoa<br />
zapo~nuva takanare~eniot povoen period na razvojot.<br />
Odr`uvaweto na Tretoto zasedanie na ASNOM bilo usloveno<br />
od niza pri~ini. Makedonija ve}e nekolku meseci bila slobodna. Vremeto<br />
po Vtoroto zasedanie bilo ispolneto so mnogubrojni i raznovidni<br />
aktivnosti. Prezidiumot na ASNOM smetal deka aktivnostite<br />
treba da bidat verificirani od najvisokiot dr`aven organ. Osven<br />
toa, s¢ u{te bilo otvoreno pra{aweto za formiraweto na prvata vlada.<br />
Vtorata pri~ina proizleguvala od potrebite za usoglasuvawe na<br />
organizacijata na vlasta vo republikite so federacijata. Imeno,<br />
namesto Nacionalniot komitet za osloboduvawe na Jugoslavija, koj za<br />
vreme na vojnata vr{el uloga na vlada, na 7 mart 1945 godina se formirala<br />
Privremenata vlada na DFJ. Istoto trebalo da bide realizirano<br />
i vo republikite, odnosno da se pristapi kon sozdavawe na t.n. zemski<br />
vladi i kon izedna~uvawe na sistemot na vlasta.<br />
Taka, na 16 april 1945, vrz osnova na donesenite akti na Tretoto<br />
zasedanie na ASNOM, se formirala prvata Vlada na DFM. Formiraweto<br />
na Vladata na DFM imalo dlaboko dr`avotvorno zna~ewe. Taa e<br />
prvata vlada vo istorijata na makedonskiot narod. Bez ogled na nejzinoto<br />
programsko opredeluvawe za idninata na DF Makedonija vo jugoslovenskata<br />
federacija, taa imala i politi~ko-istorisko zna~ewe.<br />
Kako {to e ve}e spomnato, od 2 avgust 1944 pa do 16 april 1945 godina,<br />
nejzinata funkcija ja vr{el Prezidiumot na ASNOM, koj imal trojna<br />
uloga. Po 16 april 1945 godina Prezidiumot na ASNOM prodol`il<br />
da funkcionira kako Prezidium na Narodnoto sobranie na Makedonija,<br />
so bitno namaleni ingerencii vo zakonodavnata dejnost. Vladata na<br />
DF Makedonija stanala osnovniot nositel i stolb na dr`avnata politika<br />
vo Makedonija i go kreirala celiot zakonodaven mehanizam. Se<br />
razbira, ne bez pregolemata intervencija na KPM, izrazena i preku<br />
spojuvaweto na funkciite vo ovie organi.<br />
297
Iako vedna{ po formiraweto Vladata na DFM prifatila da se<br />
prilagodi kon centralisti~kiot sistem na jugoslovenskoto ureduvawe,<br />
vo nekoi obasti taa sepak morala da dejstvuva avtonomno. So nea se<br />
ostvarila opredelbata na ASNOM za formirawe makedonska vlada, a<br />
Makedonija go dooformila sopstveniot sistem od organi na vlasta<br />
kako sovremena dr`ava.<br />
14. Prosvetno-kulturniot i verskiot `ivot (1941–1944)<br />
Vo tekot na Narodnoosloboditelnata i antifa{isti~ka vojna<br />
(1941–1945), vo Makedonija se odvival kulturno-prosveten i verski<br />
`ivot na makedonskiot narod, vklu~uvaj}i gi i nacionalnite malcinstva.<br />
Toj se odvival naporedno so voenite i politi~kite aktivnosti<br />
vo borbata za osloboduvawe i bil izrazen niz pove}e segmenti, a kako<br />
pozna~ajni mo`e da se izdvojat obrazovanite aktivnosti, kulturata i<br />
verskiot `ivot.<br />
Taka, na primer, vo oblasta na obrazovanieto, NOAVM pretstavuvala<br />
prodol`enie na dolgotrajnata borba na makedonskiot narod za<br />
sozdavawe sopstvena makedonska baza za prosveta, kultura, jazik, umetnost,<br />
odnosno borba za emancipacija na makedonskata nacija. Istovremeno,<br />
taa borba se vodela protiv nametnuvaweto na tu|i obrazovni i<br />
kulturni programi prisutni vo Makedonija za vreme na nejzinata<br />
okupacija.<br />
U{te od po~etokot na vojnata, odnosno od po~etokot na vostanieto<br />
od 1941 godina, rakovodstvoto na NOAVM ja razvivalo idejata<br />
za nacionalna samobitnost. Taa ideja se realizirala so upotrebata na<br />
makedonskiot jazik vo neposrednata komunikacija i vo pi{uvanite<br />
dokumenti. Razni upatstva, apeli, preporaki i sli~ni materijali bile<br />
pi{uvani na narodniot makedonski jazik, koj bil oficijalizaran so<br />
Re{enieto na ASNOM za voveduvawe na makedonskiot jazik za<br />
slu`ben jazik vo Makedonija.<br />
Vo ramkite na najvisokite voeni, politi~ki i dr`avni organi,<br />
u{te od 1943 godina rabotele razni agitaciono-propagandni oddelenija.<br />
Taka, vo sostavot na Glavniot {tab, bile organizirani slu`bi<br />
so referentstva za {kolstvo i za verski pra{awa. Tie, vo ramkite na<br />
mo`nostite i vo soglasnost so voenite uslovi, prezemale aktivnosti<br />
za da profunkcioniraat osnovnite u~ili{ta i da se ostvaruva verskiot<br />
`ivot na naselenieto vo naselenite mesta.<br />
298
Prvite makedonski u~ili{ta bile otvoreni vo septemvri 1943<br />
godina na slobodnata teritorija vo zapadna Makedonija, vo nekolku<br />
sela kade {to imalo uslovi za toa. Isto taka, na ovaa slobodna teritorija<br />
verskiot referent organiziral sobir na pravoslavnite sve{tenici.<br />
Na Prvoto zasedanie na ASNOM problemot so opismenuvaweto<br />
i obrazovanieto na makedonskoto naselenie se na{ol me|u najanaliziranite<br />
pra{awa. Bilo predlo`eno da se formira posebna komisija za<br />
utvrduvawe na osnovnite principi na makedonskiot literaturen jazik<br />
i za podgotovka na slu`benoto pismo, no i za podgotovka na bukvarot i<br />
drugite neophodni u~ebnici. Vo Prezidiumot bilo formirano posebno<br />
Poverenstvo za prosveta, koe ja prezelo ulogata na resoren organ za<br />
obrazovanie i kultura.<br />
Na po~etokot se izu~uval i predmetot veronauka, koj podocna otpadnal<br />
poradi opredelbata za oddeluvawe na crkvata od dr`avata. Nabrgu<br />
potoa bile organizirani kursevi za opismenuvawe i bile prezemeni<br />
redica operativni aktivnosti za organizirawe na obrazovniot<br />
sistem. Ve}e vo noemvri 1944 godina, vo pogolemite gradovi na Makedonija,<br />
bile otvoreni pove}e gimnazii i stru~ni u~ili{ta. Obrazovniot<br />
sistem se nadograduval so organizirawe celosen opfat na populacijata<br />
i so otvorawe na prvite u~ili{ta na jazicite na nacionalnite<br />
malcinstva vo Makedonija.<br />
Mnogubrojni bile manifestaciite od oblasta na kulturata. Tie<br />
se manifestirale preku umetni~koto tvore{tvo na u~esnicite vo<br />
borbata, kako i preku {ireweto na toa tvore{tvo i na drugi umetni~ki<br />
vrednosti me|u samite u~esnici. Taka, za vreme na ovoj period, makedonskoto<br />
literaturno tvore{tvo gi prodol`ilo i uspe{no gi nadogradilo<br />
tematskite i estetskite vrednosti, tradicijata i kontinuitetot<br />
na kni`evnata pismenost. Pisatelite vojuvale istovremeno i so<br />
zborot i so oru`jeto, go podignuvale moralot na svoite soborci za da<br />
istraat vo borbata za sloboda. Sekako, ~elnite mesta vo literaturnoto<br />
tvore{tvo im pripa|aat na Ko~o Racin, Kole Nedelkovski, Venko<br />
Markovski, no pokraj niv se projavile i mnogu drugi tvorci {to ja<br />
zbogatile kni`evnata riznica. Ovaa vrvna literaturna trojka bila<br />
nadopolneta so tvore{tvoto, iako ne mnogu bogato no mnogu zna~ajno,<br />
na Mite Bogoevski, Aco Karamanov, Vol~e Naum~eski, Ceko Stefanov<br />
Popivanov, koi pi{uvale na makedonski jazik, a potoa sleduvala<br />
novata generacija literaturni tvorci po zavr{uvaweto na vojnata<br />
299
(Bla`e Koneski, Slavko Janevski, Vlado Maleski, Aco [opov, Kole<br />
^a{ule i drugi).<br />
Rakovodstvoto na NOD u{te od po~etokot na 1941 osobeno vnimanie<br />
£ posvetuvalo na izdava~kata dejnost. Organiziraweto na tajnite<br />
tehniki za pe~atewe i samoto pe~atewe, pokraj drugoto, pridonesuvale<br />
za {ireweto na makedonskiot jazik, prosvetata i kulturata.<br />
Prvite formi na izdava~kata dejnost bile raznite proglasi, vesnici,<br />
bilteni i drug pi{uvan materijal.<br />
Vo tekot na borbata se pojavile pedesetina informativni vesnici,<br />
bilteni i sli~ni glasila so razni imiwa. Me|u niv najpoznati<br />
bile: „Dedo Ivan“, „Naroden glas“, „Mlad borec“, „Bilten na G[ na<br />
NOV i PO za Makedonija“, „Ilindenski pat“ i drugi. Vo po~etokot<br />
izdava~kata dejnost se odvivala preku t.n. partiska tehnika, rakovodena<br />
od PK na KPJ za Makedonija, no podocna taa se {irela preku drugite<br />
strukturi na borbata. Taka, re~isi sekoja brigada i pokrupna voena<br />
edinica na makedonskata vojska objavuvala svoj vesnik. Od 29 oktomvri<br />
1944 godina vo seloto Gorno Vranovci zapo~nalo pe~ateweto<br />
na prviot makedonski dneven vesnik, eden od simbolite na makedonskata<br />
dr`avnost, vesnikot „Nova Makedonija“. AF@ go objavuval vesnikot<br />
„Makedonka“. Vo Gorno Vranovci zapo~nala da raboti prvata<br />
radiostanica „Slobodna Makedonija“, a na 28 dekemvri 1944 godina, so<br />
direktniot prenos na Radio Skopje, zapo~nala rabotata na ovaa ku}a<br />
koja e, isto taka, eden od simbolite na makedonskata dr`avnost. Svoe<br />
vlijanie vrz razvojot na izdava~kata dejnost imale makedonskite literaturni<br />
tvorci koi svoite prilozi gi objavuvale na makedonski jazik<br />
vo mnogubrojnite vesnici. Iako vo voeni uslovi, vo ramkite na izdava~kata<br />
dejnost, kako bro{uri bile objaveni 32 naslova, 69 proglasi i<br />
soop{tenija, zbirkata na dokumenti – ASNOM, eden zbornik na makedonski<br />
borbeni pesni i drugo. Na toj na~in se sozdala plodna podloga<br />
za natamo{niot razvoj na izdava~kata dejnost i voop{to za razvojot na<br />
makedonskiot jazik i kulturata voop{to.<br />
Muzi~kata dejnost, kako imanenten del na sekojdnevnoto `iveewe<br />
i vojuvawe, bila naglaseno prisutna. Niz pesnata narodot spontano<br />
gi izrazuval ~uvstvata, porakite i naklonetosta kon osloboditelnoto<br />
dvi`ewe. Pesnata, pak, pridonesuvala za jaknewe na osloboditelnata<br />
svest i borbeniot moral i bila tretirana kako niven sostaven del.<br />
Taka se sozdavala partizanskata pesna, koja se pojavila od notite na<br />
muzikolozite ili, pak, bila ispeana vo nekoj naroden motiv. Zatoa vo<br />
makedonskiot fond na partizanski pesni se prisutni i originalni<br />
300
tvorbi no i muzi~ki tvorbi so prezemeni motivi. Pesnite gi izveduvale<br />
solo-pea~i ili partizanski horovi, koi se pojavile vo tekot na<br />
1943 godina. Vo maj 1944 godina vo Lokov bil formiran ansambl {to<br />
go dobil imeto „Oper#ta“, koj za kratko vreme stanal popularen me|u<br />
borcite i naselenieto. Ve}e vo vtorata polovina na 1944 godina se<br />
formirale pove}e ansambli, a esenta istata godina vo Gorno Vranovci<br />
pristignale pove}e muzi~ki tvorci: Petre Bogdanov-Ko~ko, Todor<br />
Skalovski, Trajko Prokopiv, Vlastimir Nikolovski i drugi. Tie pridonesle<br />
za afirmacijata na makedonskata pesna, kako eden od fundamentalnite<br />
izvori za inspiracija za borba i za tvore{tvo.<br />
Naporedno so muzi~kata se odvivala i teatarskata (dramska)<br />
umetnost. Na taa osnova se odvivala kulturno-zabavnata aktivnost vo<br />
partizanskite sredini. Kulturno-zabavnite priredbi, prete`no scenski,<br />
glavno se odr`uvale po zavr{uvaweto na mitinzite na koi tematski<br />
se govorelo za nekoi propagandni potrebi. Prvite formi na teatarski<br />
pretstavi se izveduvale vo vid na recitali, kratki satiri~ni<br />
tvorbi („vrap~e“), monodrami, drami, edno~inki i sli~no. Priredbite<br />
zavr{uvale so folkloren del, no vo nivnata sodr`ina redovno se nao-<br />
|ala i po nekoja prezentacija od dramski vid. Od ovie aktivnosti niknale<br />
teatarski grupi i ansambli, a potoa proizleglo sozdavaweto na<br />
Narodniot teatar. Me|u prvite akterski li~nosti bile Todor Nikolovski,<br />
Petre Prli~ko i drugi.<br />
Likovnoto tvore{tvo vo NOAVM, bez ogled na toa {to na po~etokot<br />
ne go predvodele li~nosti od prvata predvoena generacija, svoite<br />
osnovi gi postavilo niz borbata. Toa neposredno se povrzalo so novata<br />
tematika, po~nuvaj}i od vtorata polovina na 1944 godina, odnosno<br />
so priklu~uvaweto na nekolku umetnici vo borbata (Vasilie Popovi}-Cico,<br />
Tomo Vladimirski, Dimo Todorovski, Nikola Martinoski,<br />
Borko Lazeski i u{te nekoi). Tie se vklu~ile vo rabotata na Agitprop<br />
vo Gorno Vranovci ili, pak, direktno vo edinicite na NOV, no<br />
tamu gi nemale potrebni uslovi za likovno tvore{tvo pa taka i brojot<br />
na likovnite dela sozdadeni vo NOB e relativno mal.<br />
Periodot na likovnoto tvore{tvo 1941–1945, iako ne e bogat so<br />
tvorbi, dosta e specifi~en i sozdal osnova za idnoto likovno tvore{tvo.<br />
Delata {to se odnesuvaat na NOB vo Makedonija, ponekoga{<br />
nastanati na samoto mesto, pretstavuvaat najavtenti~nite likovni<br />
svedo{tva i dokumenti za borbata. Kaj niv se zabele`uva izvesna tendencija<br />
na narativnost, sledena so iskrenost vo likovniot izraz. Poradi<br />
nedostig na materijal i na drugi preduslovi, glavno se sozdavani<br />
301
crte`i (naj~esto so moliv), podgotvuvani kako ilustrativen materijal<br />
za objavuvawe, ponatamu dela vo drvorez, vo linorez i sli~ni tehniki,<br />
dodeka dela vo akvarel, so temperni boi ili platna slikani so masla<br />
bile sozdadeni vo mal broj.<br />
Inaku, likovnoto tvore{tvo na tvorcite po poteklo od Makedonija<br />
koi se na{le vo logorite ne e dovolno prou~uvano. Poznati se<br />
samo ostvaruvawata na Vasilie Popovi}-Cico, koj bil oformen umetnik<br />
u{te pred vojnata, a bil vo nekolku logori vo Germanija. Poznati<br />
likovni tvorci od periodot na NOV se: Stevan Nestorovski, Dragi<br />
Tozija, Angele Ivanoski Lazar Li~enoski, Branko [otra (ne po poteklo,<br />
tuku borec vo Makedonija), Tode Ivanovski, Borko Lazeski,<br />
Nikola Martinoski, Tomo Vladimirski, Niko Tozi, Risto Lozanoski,<br />
Jordan Grabuloski, Slavko Brezovski, Vangel Koxoman i drugi.<br />
302
EGEJSKIOT DEL <strong>NA</strong> MAKEDONIJA VO<br />
VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
1. Okupacijata i podelbata na egejskiot del<br />
Osloboditelnata vojna (1941–1945) vo egejskiot del na Makedonija<br />
se odvivala vo ramkite na osloboditelnoto antifa{isti~ko dvi-<br />
`ewe na Grcija. Poradi toa taa bi mo`ela da se podeli na tri etapi:<br />
prvata, od po~etokot na Vtorata svetska vojna 1939 do 8 noemvri 1940<br />
godina, koga agresorot, koristej}i ja svojata nadmo}, na nekoi sektori<br />
uspeal da ja istisne gr~kata vojska; vtorata, od 8 noemvri 1940 do 6<br />
april 1941, koga zajaknatite gr~ki edinici gi napadnale italijanskite,<br />
gi proterale od gr~kata teritorija i zazele gradovi vo Albanija<br />
(Kor~a, Moskopole, Podgradec), i tretata, po 6 april 1941 godina.<br />
Na 6 april, koga germanskite sili gi napadnale Jugoslavija i Grcija,<br />
i vo dvete dr`avi otporot bil brzo sovladan. Po okupacijata na<br />
Grcija, egejskiot del na Makedonija bil podelen na tri okupacioni<br />
zoni, koi im pripadnale na tri dr`avi: Bugarija, Italija i Germanija.<br />
Najgolemiot del, odnosno centralnata i zapadnata oblast od egejskiot<br />
del na Makedonija, kade {to mnozinsko naselenie bilo makedonskoto,<br />
ostanal pod uprava na kvislin{kiot general Georgios ^olakoglu. Negovata<br />
kvislin{ka vlast osobeno go imala pod vnimanie makedonskiot<br />
narod, sozdala vooru`ena `andarmerija, vr{ela teror i sorabotuvala<br />
so germanskite vlasti vo borbata protiv dvi`eweto.<br />
Nedefiniranite ili, pak, nedovolno jasnite razgrani~uvawa na<br />
okupacionite sili vo ovoj del od Makedonija sozdavale permantni<br />
tenzii i pretenzii na ednite sprema drugite. Bugarija imala pretenzii<br />
na cela Makedonija, no Hitler, sepak, poka`uval naklonetost kon<br />
Grcite, so namera da gi pridobie za da ja prifatat kvislin{kata vlada<br />
na ^olakoglu. Taka gi spre~uval obidite na Bugarija za pro{iru-<br />
303
vawe na nejzinata okupaciona zona. Istoto se slu~uvalo i so Italija,<br />
koja rabotela na toa da ja pro{iri tvorbata {to ja napravila samata,<br />
odnosno „Golema Albanija“. Od druga strana, pak, toa predizvikuvalo<br />
reakcii kaj Grcite. ^olakoglu sozdal aparat za eleminirawe na propagandnite<br />
nastojuvawa i ~esto manipuliral so navodnata „avtonomija<br />
na Makedoncite“. Italija gi priznavala nacionalniot identitet na<br />
Makedoncite, nivniot jazik i kultura i ne gi opravduvala bugarskite<br />
teritorijalni pretenzii, motivirani od toa deka Bugarija se borela<br />
za „bugarskoto“ naselenie vo Grcija.<br />
2. Makedonskite antifa{isti~ki organizacii<br />
Makedonskata antifa{isti~ka organizacija (MAO) vo tekot na<br />
1941 bila prvata makedonska organizacija {to se pojavila vo ovoj del<br />
od Makedonija. Na toa prethodele relativno povolni uslovi, istata<br />
godina za iska`uvawe na politi~ki, verski i kulturni projavi na<br />
Makedoncite. Tie bile prifateni i od Plenumot na KPG vo januari<br />
1942 godina, {to gi ohrabrilo Makedoncite za antifa{isti~ki<br />
otpor. Kako rezultat na toa, vo 1943 g. se pojavil SNOF (Slavjanomakedonski<br />
narodnoosloboditelen front) za Kostursko i Lerinsko,<br />
~ii osnova~ki sobranija se odr`ale vo dekemvri 1943, koga bile<br />
izbrani okru`nite rakovodstva za dvata reona. SNOF uspeal da se<br />
masovizira za kratko vreme, no rakovodstvoto na KPG, koe so svojot<br />
nacionalisti~ki odnos ne go poddr`alo makedonskoto dvi`ewe, baralo<br />
da se rasformira ovoj front i da vleze vo sostav na EAM (Gr~ki<br />
narodnoosloboditelen front), rakovoden od Grci. Vo fazata na<br />
rasformiraweto na SNOF, edna grupa makedonski aktivisti {to ne<br />
go prifatile toa se otcepile, prodol`uvaj}i gi ideite na SNOF. No,<br />
protiv niv, bile prezemeni voeni akcii. So soglasnost na G[ na NOV<br />
na Makedonija, tie bile primorani da se povle~at i da preminat na teritoriijata<br />
na vardarskiot del od Makedonija, odnosno na planinata<br />
Karaorman.<br />
3. Makedonskite voeni edinici<br />
Voeni edinici sostaveni od Makedonci od egejskiot del na Makedonija<br />
se formirale vo juli i vo avgust 1943 vo pove}e reoni vo Kostursko.<br />
Tie bile sostaveni od aktivisti i od avtoritetni li~nosti.<br />
304
Nivnoto formirawe imalo politi~ko i nacionalno zna~ewe za Makedoncite,<br />
no u~estvuvale i vo borbenite dejstva na stranata na ELAS<br />
(Osloboditelna armija na Grcija) vo borbata protiv okupacionite<br />
sili za osloboduvawe na zemjata. Podocna, vo tekot na 1944 godina, vrz<br />
istite princiii bile formirani Vodenskiot makedonski bataljon, a<br />
na 2 avgust 1944 i Lerinsko-kosturskiot makedonski bataljon „Goce“.<br />
Brojot na nivnite borci, zgolemuvaj}i se postepeno, do oktomvri 1944<br />
godina narasnal na 1.500 borci.<br />
Koga stanuva zbor za rasformiraweto na makedonskite voeni<br />
edinici, klu~ni bile politi~kite nastani vo Grcija. Vo Kazerta,<br />
Italija, bil potpi{an dogovor me|u pretsedatelot na vladata, Papandreu,<br />
vo prisustvo na pretstavnik od Velika Britanija, ELAS da se<br />
stavi pod komandata na koalicionata vlada. Dejstvoto na makedonskite<br />
edinici £ ja ote`nuvalo pozicijata na KPG koja, isto taka,<br />
vlegla vo koalicionata vlada na Grcija. Papandreu i pretstavnicite<br />
na drugite partii {to ne go priznavale makedonskoto malcinstvo vo<br />
Grcija ne prifatile vo zaedni~kata borba da dejstvuvaat posebni<br />
makedonski edinici, imaj}i gi predvid nacionalnite aspiracii na<br />
Makedoncite. Zatoa rakovodstvoto na KPG doneslo re{enie da se<br />
rasformiraat makedonskite baltaljoni. Bidej}i tie odbile da go<br />
storat toa, bile napadnati od strana na edinicite na ELAS, a potoa<br />
bile prinudeni da ja napu{tat teritorijata na Grcija i da preminat<br />
vo vardarskiot del od Makedonija. Edinicite {to se povlekle i edinicata<br />
„Goce Del~ev“ od Bugarija, na 18 noemvri 1944 godina, ja formirale<br />
Prvata egejska udarna brigada.<br />
4. Makedonskite politi~ki organizacii i odnosot na KPG<br />
sprema makedonskoto nacionalno pra{awe<br />
Obidite na Makedoncite vo egejskiot del na Makedonija za osamostojuvawe<br />
na nivnoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe ne bile<br />
uspe{ni. Za toa postoele pove}e pri~ini, no klu~na bila podelbata<br />
na Makedonija. Golemite sili, osobeno Velika Britanija i SAD, ja<br />
po~ituvale `elbata na Grcija, koja se protivela Makedonija vo kakva<br />
i da e forma da se oddeli od Grcija, da se osamostoi ili da stane del<br />
od nekoja slovenska dr`ava. No, makedonsko nacionalno dvi`ewe<br />
postoelo, se razvivalo i povremeno se nametnuvalo kako faktor. Vo<br />
periodot na Vtorata svetska vojna KPG koja, isto taka, bila protiv<br />
305
priznavaweto na makedonskata nacija, se solidarizirala so gr~kite<br />
gra|anski partii. Taa povremeno iska`uvala stavovi vo koi se poddr-<br />
`uvala ramnopravnosta na makedonskoto nacionalno malcinstvo vo<br />
ramkite na Grcija, no ~esto se povlekuvala, pritisnata od drugite<br />
gr~ki gra|anski partii. Taka, taa, makedonskoto pra{awe pove}e go<br />
tretirala kako takti~ko otkolku kako principielno pra{awe. Koga<br />
KPG se obiduvala so oru`je da go re{i pra{aweto na vlasta vo Grcija<br />
se vrtela kon Makedoncite, nudej}i im izvesni nacionalni prava. No,<br />
koga se dogovarala so drugite gra|anski partii za postignuvawe nacionalno<br />
edinstvo za osloboduvawe na Grcija, gi zanemaruvala nivnite<br />
prava, pa duri i otvoreno se borela protiv niv. Taa ne go sfa}ala vo<br />
zadovolitelna mera zna~eweto na makedonskite politi~ki partii i<br />
na makedonskite voeni edinici vo borbata protiv okupatorot, pla-<br />
{ej}i se deka }e treba da mu se priznae pravoto na samoopredeluvawe<br />
na makedonskoto malcinstvo vo Grcija.<br />
Osnovaweto na makedonskite politi~ki organizacii i na makedonskite<br />
voeni edinici na ovaa teritorija na po~etokot bilo tolerirano<br />
poradi potrebata {to pove}e lu|e i mesta da se vklu~at vo Antifa{isti~kata<br />
vojna. Tie politi~ki organizacii i voeni edinici odigrale<br />
uloga protiv antimakedonskata propaganda od koja i da bilo<br />
strana, no ne uspeale da se nalo`at, nitu da go postavat makedonskoto<br />
nacionalno pra{awe kako faktor koj bi go izdejstvuval negovoto povolno<br />
re{avawe. Nivnata aktivnost podocna bila popre~uvana poradi<br />
glasnoto istaknuvawe na politi~kite stavovi. Sekako, tie organizacii<br />
ne mo`e da se obvinat za nivnata slaba aktivnost, tuku pred s¢<br />
faktorite nadvor od niv ja odigrale klu~nata uloga. Osnovnata sodr-<br />
`ina na ideolo{kata i politi~kata dejnost i propaganda na MAO<br />
bila naso~ena kon popularizacijata na celite na osloboditelnata<br />
borba, deklariraj}i se deka gi prodol`uva tradiciite na slavniot<br />
Ilinden i deka se razobli~uvaat gr~kata i bugarskata nacionalisti~ka<br />
politika. Poradi takvite stavovi taa stanala trn vo okoto na<br />
gr~kite nacionalisti~ki organizacii (IVE, PAO, EKA) i bila obvinuvana<br />
kako avtonomisti~ka i separatisti~ka. Od druga strana, nekoi<br />
makedonski politi~ki organizacii (SNOF), pokraj op{tite okolnosti<br />
vo Grcija i prisutniot animozitet kon niv, projavile i sopstveni<br />
slabosti. Taka, na primer, vo tekot na vojnata SNOF ne uspeala duri<br />
nitu da gi institucionalizira vo edinstvena organizacija vo okruzite<br />
Kostur i Lerin, me|u drugoto i poradi nedostigot od rakovoden<br />
politi~ki subjekt i prisutnite me|usebni nedorazbirawa.<br />
306
5. Osloboduvaweto na egejskiot del od Makedonija<br />
Samoto zna~ewe na Grcija, odnosno na severniot del (egejskiot<br />
del na Makedonija), & nalo`ilo uporna borba (3–22 juli 1944) na Germanija<br />
za zadr`uvawe na nejzinite okupatorski pozicii. Taa, soo~ena<br />
so opasnosta da bide prese~ena od strana na sojuzni~kite sili, prezela<br />
merki za obezbeduvawe na patot za povlekuvawe na nejzinite sili kon<br />
sever. Va`na komunikacija za ostvaruvaweto na taa cel bile pravcite<br />
Ko`ani – Kajlari – Lerin – Bitola i Ko`ani – Ber – Solun. Na ovie<br />
pravci bile ~isteni edinicite na ELAS. Na po~etokot tie trpele<br />
zagubi, no po novonastanata situacija dosta se konsolidirale. Osloboditelnite<br />
sili, odnosno ELAS, postepeno i so uporna borba gi osloboduvale<br />
gradovite {to bile pod germanska vlast. Oblasnoto rakovodstvo<br />
na KPG za Makedonija smetalo deka gr~kata reakcija, so pomo{<br />
na Velika Britanija, sakala za da gi spre~i vleguvaweto na ELAS vo<br />
Solun i zavladuvaweto na prostorot pome|u Vardar i Struma. No,<br />
ELAS ne se otka`uvala od osloboduvaweto na Solun tuku, naprotiv,<br />
koncentrirala svoi sili i na 31 oktomvri go oslobodila gradot, a<br />
ve}e vo po~etokot na noemvri 1944 germanskite sili ja napu{tile<br />
severna Grcija, odnosno bil osloboden egejskiot del od Makedonija.<br />
6. Porazot na ELAS<br />
Oru`enoto vostanie i otporot vo Grcija, rakovodeni od KPG,<br />
zavr{ile so poraz bidej}i levicata ne uspeala da ja prezeme vlasta, a<br />
vo Grcija se vratil predvoeniot re`im. Za vakviot razvoj na nastanite<br />
za vreme na vojnata i potoa re{ava~ka uloga imale golemite sili.<br />
Grcija vlegla vo sferata na vlijanie na zapadnite sojuznici. Porazot<br />
na ELAS bil neminoven. Pretsedatelot na vladata, G. Papandreu, vo<br />
dogovor so komandantot na britanskite voeni sili generalot Skobi,<br />
naredil demobilizacija na ELAS. No, toa ne se odvivalo ednostavno,<br />
bidej}i ELAS odbila da se rasformira. Bile oraganizirani protestni<br />
sobiri za ~ie smiruvawe bilo upotrebeno oru`je. Intervenirale<br />
britanskite voeni sili, me|u koi i edinicite na ELAS se vodele<br />
ednomese~ni borbi. Sudirot zavr{il so primirje {to go pobarala<br />
KPG. Taka, na krajot od fevruari 1945 godina, ELAS bila razoru`ana.<br />
307
Makedoncite od egejskiot del na Makedonija masovno se vklu~ile<br />
vo Antifa{isti~kata vojna kako del na ELAS i dale vidliv pridones<br />
za pobedata nad fa{izmot. Vo vojnata zaginale re~isi tri<br />
iljadi Makedonci, a dvaesetina iljadi bile primorani da gi napu{tat<br />
svoite ogni{ta poradi baraweto na nivnite nacionalni prava.<br />
7. Kulturno-obrazovnite pridobivki za Makedoncite vo<br />
egejskiot del od Makedonija<br />
Makedoncite od egejskiot del na Makedonija, so nivnoto u~estvo<br />
vo Narodnoosloboditelnata vojna, ostvarile samo nekoi kulturnoobrazovni<br />
i pridobivki. Znaej}i gi `elbite na Makedoncite vo egejskiot<br />
del na Makedonija, rakovodstvoto na otporot vo Grcija, so cel<br />
da gi pridobie za pomasovno u~estvo, napravilo nekoi otstapki vo<br />
nivna polza. Takvi otstapki bile prisutni vo oblasta na izdava~kata<br />
dejnost i vo nekoi drugi oblasti. Taka, kon krajot na 1942 godina,<br />
Reonskiot komitet na KPG za oblasta Prespa kaj Lerin zapo~nal da<br />
go objavuva vesnikot „Prespanski glas“. Makedonskata antifa{isti~ka<br />
organizacija (MAO) za Vodensko vo tekot na 1943 godina go<br />
izdavala vesnikot „Crvena yvezda“, a Okru`niot komitet na SNOF za<br />
Kostursko go objavuval „Slavjanomakedonski glas“. Ovie i nekoi drugi<br />
izdanija se pe~atele na makedonski jazik, kako {to bile pe~ateni i<br />
drugi pi{uvani tekstovi od izdava~kata dejnost.<br />
Naporedno so ovie aktivnosti se postavi i pra{aweto za otvorawe<br />
u~ili{ta na maj~in jazik. Podgotovkite za toa bile napraveni<br />
vo avgust 1944 godina. Makedonskiot bukvar i ~itanka gi sostavila<br />
posebna komisija, zatoa {to ne mo`elo da se zamisli opismenuvawe<br />
bez bukvar i ~itanka. Bukvarot bil izdaden vo 150 primeroci i bil<br />
distribuiran vo Lerinsko i vo Kostursko.<br />
Se rabotelo i na otvorawe u~itelski kursevi, kade {to predavale<br />
makedonski u~iteli. Slu{atelite na kursot predavawata gi sledele<br />
na makedonski jazik. Kon sredinata na oktomvri, slu{atelite na<br />
kursevite stanale u~iteli vo u~ili{tata vo Kostursko i vo Lerinsko<br />
i se vklu~ile vo u~ili{nata rabota. No, poradi nedostig na u~ebnici,<br />
se koristele i gr~ki, koi bile preveduvani za potrebite na makedonskite<br />
deca.<br />
Za afirmacija na makedonskata nacionalna kultura i ideja vo<br />
Kostursko, vo fevruari 1944 godina, bile formirani makedonski kul-<br />
308
turno-umetni~ki dru{tva i grupi vo pove}e makedonski sela. Na priredbite<br />
naj~esto bila izveduvana dramata na Vojdan ^ernodrimski<br />
„Makedonska krvava svadba“. Se pojavile i pesni na makedonski jazik<br />
(na primer „Netram“). No, so restavriraweto na predvoeniot re`im<br />
od fevruari 1945, prestanalo da se upotrebuva s¢ {to imalo makedonski<br />
predznak.<br />
309
310
PIRINSKIOT DEL <strong>NA</strong> MAKEDONIJA<br />
VO VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
1. Podgotovkite, po~etokot i tekot na vostanieto<br />
Vo teritorijata na pirinskot del od Makedonija, nabrgu po germanskiot<br />
napad na SSSR, podgotovkite za oru`eno vostanie zapo~nale<br />
pod rakovodstvoto na BRP.<br />
Napadot na Germanija vrz SSSR bil povod CK na BRP da donese<br />
re{enie za po~etok na vostanie. Podgotovkite bile najintenzivni vo<br />
pirinskiot del od Makedonija. Toa mo`e da se objasni so toa {to tamu<br />
dejstvuvale silni partiski organizacii koi ja poddr`uvale politikata<br />
na BRP i go prifatile re{enieto za oru`eno vostanie. Inicijator<br />
na taa aktivnost bil Okru`niot komitet na BRP za pirinskiot<br />
kraj. Toj organ prezel merki da se zasolnat aktivistite na koi im<br />
pretstoelo apsewe i da se ilegaliziraat, a potoa da se pristapi kon<br />
vooru`uvawe. ^lenovite dobile zada~i i reoni na koi trebalo da dejstvuvaat.<br />
Vo reonot na Razlog, na krajot od juni 1941 ve}e se formirala<br />
prvata partizanska ~eta i bile izvedeni i prvite akcii, a kon krajot<br />
na juli se formirala u{te edna.<br />
Naporedno so vooru`uvaweto, pirinskite odredi vr{ele i politi~ko-propagandna<br />
dejnost. Nivnata aktivnost postepeno bila prifa}ana<br />
osobeno od mladinata. Za sekretar na Okru`niot komitet na<br />
BRP, na 23 septemvri 1941 godina, bil izbran Nikola Parapunov. So<br />
negova pomo{ vo tekot na esenta bile izvr{eni promeni u{te vo nekoi<br />
partiski rakovodstva. Me|utoa, vo tekot na zimata partizanite<br />
bile primorani da se povle~at od gorite i da `iveat legalno ili<br />
polulegalno kaj nivni jataci.<br />
Dejstvuvaweto na partizanskite grupi bilo ote`nato poradi<br />
zgolemenata budnost na bugarskata policija. Kanalot po koj se dosta-<br />
311
vuvalo oru`jeto od linijata Metaksas od jug bil provalen, a pove}e<br />
aktivisti bile zatvoreni. Me|u niv se na{le i ~lenovi na Okru`niot<br />
komitet, {to dosta povlijaelo na aktivnostite. Vo sudskite procesi<br />
bile doneseni nekolku smrtni presudi, a edna od niv bila izvr{ena.<br />
Toa ostavilo drugi negativni posledici. Se pojavila odredena koleblivost,<br />
osobeno vo centralnoto partisko rakovodstvo na BRP, kade<br />
{to se zagovaralo da se pri~ekaat „podobri vremiwa“ za borba. Parapunov<br />
ne se soglasuval so toa i razmisluval da se promeni ne{to vo<br />
na~inot na dejstvuvaweto. Toj istaknuval deka bez u~estvoto vo Antifa{isti~kata<br />
vojna, Makedonija i makedonskiot narod ne }e mo`at da<br />
ja steknat svojata sloboda. Bile prezmeni i ~ekori za povrzuvawe na<br />
partizanskoto dvi`ewe vo pirinskiot so partizanskite dvi`ewa vo<br />
egejskiot i vo vardarskiot del od Makedonija. Vo ovoj period bila<br />
izvedena akcija vo gradot Gorna Xumaja.<br />
2. Oru`enata borba vo tekot na 1943 godina<br />
Vo tekot na proletta 1943 godina i antifa{isti~koto dvi`ewe<br />
vo Bugarija zelo zamav. Bil napravena reorganizacija. Pirinskiot<br />
del na Makedonija ja so~inuval ^etvrtata zona. Vo toj period se formiral<br />
Gornoxumajskiot partizanski odred „Nikola Kalap~iev“. Po<br />
negovoto formirawe odredot ostvaril nekolku zabele`livi akcii.<br />
Vo april 1943 se odigrale nekolku politi~ki aktivnosti, a na 1 maj<br />
1943 se formiral odredot „Jane Sandanski“. Bil otpe~aten prviot<br />
broj na v. „Rabotni~ko zname“, organ na RP vo Razlo{ko. Negovite<br />
voeni dejstva bile ograni~eni na Razlo{ka, a delumno na Nevrokopska<br />
i Svetivra~ka okolija. Pred nastapuvawe na zimata 1943/1944 odredot<br />
se podelil na tri dela.<br />
3. Masoviziraweto na oru`enata borba vo<br />
tekot na 1944 godina<br />
Vo 1944 godina, poradi promena na op{tata voena sostojba, se po-<br />
~uvstvuval nov podem na vostanieto. Osven kapitulacijata na Italija<br />
na 8 septemvri 1944, golema uloga imalo i napreduvaweto na sojuznicite<br />
(SSSR, SAD i Velika Britanija) na frontovite. Toa se<br />
odrazilo i vo drugite zemji vo koi se vodele antifa{isti~ki borbi<br />
312
(Grcija i Jugoslavija), a se odrazilo i vo Bugarija. Me|utoa, zagubite<br />
na odredot „Nikola Kalap~iev“ (zaginuvaweto na komandantot Arso<br />
Pandurski i na Nikola Parapunov), ne mo`ele brzo da se nadomestat.<br />
Se formirale novi organi, nivnoto sedi{te bilo preneseno vo<br />
Razlo{ko, pa sostojbite bile relativno konsolidirani. Razlo{kiot<br />
partizanski odred se preimenuval vo „Nikola Parapunov“, a brojot na<br />
partizanite se zgolemil na 75. Ovoj odred ostvaril nekolku uspe{ni<br />
akcii vo Pirinsko. Toa predizvikalo gnev na policiskite strukturi,<br />
koi prezele `estoki akcii. Bez sudski proces, na 29 maj 1944, bile<br />
likvidirani 14 borci.<br />
Zgolemuvaweto na brojot na partizanskite odredi vo tekot na<br />
1944 godina kako i na nivnata popolnetost so borci, bile vo postojan<br />
podem. Razlo{kiot partizanski odred se reorganiziral vo tri bataljoni,<br />
koi razvile borbeni aktivnosti vo Gornoxumajsko. Vo 1944 novi<br />
partizanski odredi se formirale vo Nevrokopsko, Svetivra~ko i vo<br />
Petri~ko.<br />
Taka, po trigodi{noto dejstvuvawe, pred 9 septemvri 1944, partizanskoto<br />
dvi`ewe vo Bugarija stanalo dosta masovno. Vo ovoj period<br />
toa go dostignalo svojot vrv. Partizanskite edinici ja prezele<br />
kontrolata nad situacijata vo ovoj region. Na 9 septemvri, koga kapituliralo<br />
Carstvoto Bugarija, tie slobodno vlegle vo site gradski<br />
centri so cel da se vklu~at vo formiraweto na novata vlast na<br />
Ote~estveniot front.<br />
4. Obidite za obedinuvawe<br />
Treba pred da se ima predvid faktot deka antifa{isti~kite<br />
dvi`ewa na Makedoncite vo Bugarija, vo Grcija i vo Jugoslavija ne<br />
bile rakovodeni od eden centar. Navistina, niv gi rakovodele komunisti~ki<br />
partii, no tie imale razli~ni stavovi za makedonskoto nacionalno<br />
pra{awe. Sepak, kaj borcite se pojavile idei za sorabotka i<br />
za eventualno obedinuvawe na partizanskoto dvi`ewe i na makedonskiot<br />
narod po osloboduvaweto. Inicijativi pristigale od site tri<br />
strani, iako ne so ist intenzitet.<br />
Taka, direktni kontakti me|u Makedoncite od pirinskiot del na<br />
Makedonija i pretstavnicite na G[ na NOV i POM, ako se isklu~at<br />
delegiraweto na pretstavnici od pirinskiot kraj na Prvoto zasedanie<br />
na ASNOM (2 avgust 1944) bile vospostaveni na 10 oktomvri 1944<br />
313
godina. Od strana na G[ prisustvuvale Mihajlo Apostolski (komandant)<br />
i Bane Andreev (politi~ki komesar), a od pirinskiot del na Makedonija<br />
Krsto Stoj~ev i Krum Radonov. Vo sledniot period kontaktite<br />
za~estile, osobeno po 9 septemvri 1944 godina, koga se ostvaruvale<br />
i neposredno i na razni nivoa. Na prvata sredba Krsto Stoj~ev ja<br />
iska`al `elbata za obedinuvawe na makedonskiot narod. Taa `elba<br />
jasno bila iska`ana na Vtoroto (prvo vonredno) zasedanie na ASNOM<br />
odr`ano vo Skopje na 28–30 dekemvri 1944 godina od strana na pretstavnikot<br />
na Bugarskata vlada i na OF Bugarija. Ovie stavovi na<br />
Vladata na OF Bugarija povlijaele makedonskiot narod da poveruva<br />
deka do takvoto obedinuvawe, po zavr{uvaweto na Vtorata svetska<br />
vojna, sepak }e dojde. Me|utoa, ne pominalo mnogu vreme ve}e se<br />
sozdale nepremostlivi pre~ki za ostvaruvaweto na toj ideal na<br />
makedonskiot narod, iako so negovoto masovno u~estvo vo vojnata toa<br />
obedinuvawe narodot go zaslu`i.<br />
314
FEDERAL<strong>NA</strong> MAKEDONIJA<br />
VO JUGOSLOVENSKATA FEDERACIJA<br />
(1945—1991)<br />
Periodot po Tretoto zasedanie na ASNOM vo 1945, pa s¢ do osamostojuvaweto<br />
na Republika Makedonija vo 1991 godina, pretstavuva<br />
edinstven i vo osnova nedeliv, no vo istorisko-periodizaciska smisla<br />
vo nego mo`e da se izdvojat nekolku pokarakteristi~ni etapi.<br />
Pritoa, sekoja etapa ima svoi karakteristiki iako, vo osnova, sekoja<br />
od niv pretstavuva nov ~ekor kon osamostojuvaweto na Republika<br />
Makedonija. Treba da se ima predvid i toa deka razvojot na NR<br />
Makedonija vo golema mera be{e usloven od onoj na jugoslovenskata<br />
federacija, koja funkcionira{e kako dr`ava so centralizirana<br />
vlast.<br />
So preimenuvaweto na ASNOM vo Narodno sobranie na DF Makedonija<br />
i so formiraweto na prvata Vlada na DF Makedonija na 16<br />
april 1945 godina zapo~na prvata etapa, odnosno periodot na administrativno-centralisti~koto<br />
upravuvawe i na etatizacija vo koj, osven<br />
kon obnovata i izgradbata na zemjata, aktivnostite bea naso~eni i kon<br />
jakneweto na federacijata i na nejzinata vlast. Kon krajot na slednata<br />
1946 godina be{e donesen Ustavot na NR Makedonija. Toa e prviot<br />
ustaven dokument vo istorijata na makedonskiot narod koj, vsu{nost,<br />
be{e vo funkcija na etatizacijata na vlasta, inaku ve}e zacrtana so<br />
Ustavot na FNRJ, donesen na po~etokot od istata godina. Po nekolkugodi{noto<br />
funkcionirawe, vo 1953 godina tie bea zameneti so novi<br />
ustavni dokumenti. Vo niv bea vneseni promeni {to ovozmo`uvaa olabavuvawe<br />
na administrativno-centralisti~kiot sistem na vlasta i na<br />
vospostavenite odnosi vo dr`avata. Takvite promeni ponatamu se<br />
315
odrazija dosta povolno vo sporedba so sostojbite {to postoeja vo drugite<br />
zemji na takanare~enata „narodna demokratija“ vo jugoisto~na<br />
Evropa, no toa ne be{e dovolno za posamostoen razvoj na NR Makedonija<br />
nasprema federacijata.<br />
1. Administrativno-centralisti~kiot period (1945–1953)<br />
Administrativno-centralisti~kiot period vo NR Makedonija<br />
zapo~na naporedno so voveduvaweto na administrativniot centralisti~ki<br />
sistem vo jugoslovenskata federacija, po kogo i e nare~en ovoj<br />
period, bidej}i be{e vo funkcija na nejzinoto jaknewe. Sepak, toj vo<br />
Makedonija ima nekoi svoi specifi~nosti i posebnosti. So site negovi<br />
slabosti, toa e period vo koj bea napraveni prvite ~ekori vo<br />
„zaoduvaweto“ na makedonskata dr`ava, za razlika od nekoi drugi<br />
republiki, koi ve}e imaa kakva-takva dr`avotvorna tradicija. Te{kotiite<br />
{to neminovno se pojavija vo ovaa etapa, ovde bea pogolemi.<br />
Imeno, vo tekot na prvite godini neposredno po osloboduvaweto na<br />
zemjata, so postojniot zanes od uspehot vo vojnata i od konstituiraweto<br />
na makedonskata dr`ava, so silen entuzijazam, motiviran delumno i<br />
od agresivnata partiska propaganda, se pristapi kon obnova na zemjata<br />
i kon organizirawe na dr`avnata ekonomijata. Tehni~kata hendikepiranost,<br />
koja vo Makedonija be{e najizrazena, se nadomestuva{e manuelno<br />
i so primitivni sredstva. Na stranski kapital ne mo`e{e ni<br />
da se pomisluva, bidej}i ideolo{kite predrasudi sprema kapitalisti~kite<br />
odnosi vo Makedonija, koja be{e najrevnosen ispolnitel na<br />
zamislite na federacijata, te{ko se nadminuvaa. Poradi toa Makedonija<br />
ne gi iskoristi realnite mo`nostite {to se nudea od SAD preku<br />
takanare~eniot Mar{alov plan za obnova na zemjite nastradani vo<br />
antifa{isti~kata vojna.<br />
Vedna{ po osloboduvaweto intenzivno se zapo~na so menuvawe<br />
na sopstveni~kite odnosi, vo funkcija na podr`avuvawe na privatnata<br />
sopstvenost. Promenite se odvivaa dosta bolno. Konfiskacijata,<br />
eksproprijacijata i agrarnata reforma, kako formi na podr`avuvawe<br />
na privatnata sopstvenost, imaa za cel da izvr{at promena na titularot<br />
na sopstvenosta, no vo niv bea sodr`ani i politi~ki celi i nameri,<br />
da steknat imot u~esnicite vo vojnata. Imeno, mnozinstvoto u~estvuva{e<br />
vo nea so takov motiv, a fakt e deka toa im bilo vetuvano na<br />
lu|eto od strana na organizatorite na borbata. Nekoi privilegii {to<br />
316
treba{e da se obezbedat se podrazbiraa samo po sebe i tie bea o~ekuvani.<br />
Osobeno bea bolni promenite vo agrarno-sopstveni~kite odnosi.<br />
Se uriva{e postojnata tradicija vo agrarot, pa zemja dobivaa i<br />
takvi u~esnici {to nitu mo`ea nitu, pak, sakaa da ja obrabotuvaat.<br />
Privatnata sopstvenost na zemjata be{e ograni~ena na prili~no mal<br />
posed, koj ne mo`e{e da sozdava akumulacija, tuku obezbeduva{e samo<br />
pre`ivuvawe. Od druga strana, proizvoditelite bea dol`ni da gi prodavaat<br />
svoite proizvodi po ceni {to im gi opredeluva{e dr`avata, a<br />
toa dosta destimulativno se odrazuva{e na proizvodstvoto.<br />
Promenite vo celokupnata sopstveni~ka struktura ne bea presmetani<br />
da se stimulira produktivnosta, tuku da se stimulira dr`avata<br />
sopstvenost. Pretprijatijata bea opfateni od glomazni i birokratski<br />
glavni i generalni direkcii, koi gi sobiraa prihodite od proizvodstvoto,<br />
a na rabotnicite im obezbeduvaa buxetski sredstva. Proizvodstvoto<br />
i rastot bea planirani vo ramkite na petgodi{ni planovi, po<br />
primerot na sovetskite „petoletki“, pritoa, ne be{e va`no dali<br />
planiranite proizvodi gi bara pazarot. Pa taka, za pazarna ekonomija<br />
ne mo`e{e da stane zbor, a toa negativno se odrazi na ekonomskiot<br />
razvoj.<br />
Vedna{ po nejzinoto formirawe, Vladata na DFM, povikuvaj}i<br />
se na voenite uspesi i osobeno na uspehot vo konstituiraweto na makedonskata<br />
dr`ava kako najvisok istoriski dostrel dotoga{, objavi<br />
akt poznat kako Deklaracija na Vladata na DFM. Vo golema mera taa<br />
be{e kopija na Deklaracijata {to vo po~etokot na mart 1945 godina ja<br />
objavi vladata na Josip Broz Tito. Vo nea se napu{teni nekoi izvorni<br />
re{enija sodr`ani vo dokumentite na ASNOM, kako na primer opredelbite<br />
vo Deklaracijata na ASNOM, iako na niv se povikuva. Ova<br />
osobeno se odnesuva na sopstvenosta, koja vo Deklaracijata na AS-<br />
NOM se garantira{e kako edno od osnovnite prava na ~ovekot i gra-<br />
|aninot. Deklaracijata na Vladata na DFM se zanimava so politi~ki<br />
i ideolo{ki pra{awa, kako na primer jakneweto na „bratstvoto i<br />
edinstvoto“ na jugoslovenskite narodi. Taa se opredeli da raboti na<br />
sozdavawe cvrsta jugoslovenska federacija, dr`ava vo koja Makedonija<br />
bi opstojuvala kako nejzina ~lenka. Se smetalo deka toa e<br />
edinstveniot „pravilen“ izbor za idninata na makedonskiot narod i<br />
negovata dr`ava. Zatoa, u{te od samiot po~etok, Vladata na DFM intenzivno<br />
go pomaga{e vodeweto, a i samata vode{e „cvrsta“ projugoslovenska<br />
politika, dodeka za unapreduvaweto na stopanskiot razvoj na<br />
317
zaostanatata federalna Makedonija se anga`ira{e malku. Nejzinite<br />
o~ekuvawa glavno bea naso~eni kon jugoslovenskiot vrv.<br />
Favoriziraweto na administrativno-centralisti~kiot model<br />
na upravuvawe vo jugoslovenskata federacija, a so toa i vo oddelnite<br />
republiki vo nea, vo golema mera be{e predizvikano i od op{tite op-<br />
{testveno-ekonomski i politi~ki priliki vo Jugoslavija. Vo tie<br />
okolnosti, koga s¢ u{te ne be{e jasno kako }e se prifati voveduvaweto<br />
na komunisti~kiot sistem na ureduvawe, koga u{te bea prisutni<br />
oddelni opozicioni istapuvawa i nezadovolstvo od na~inot na podr-<br />
`avuvawe na sopstvenosta, kako i od re{avaweto na nacionalnoto<br />
pra{awe, jugoslovenskata rakovodna struktura smeta{e deka e zagrozeno<br />
vospostavuvaweto na sistemot na novata vlast i be{e prisuten<br />
strav od restavriraweto na stariot predvoen sistem vo Kralstvoto<br />
Jugoslavija. Fakt e deka i odnadvor oddelni zemji, sojuzni~ki vo dvi-<br />
`eweto i vo borbata protiv fa{izmot, go pottiknuvaa i go pomagaa<br />
restavriraweto na kapitalisti~kite odnosi vo novata jugoslovenska<br />
dr`ava. Pa taka, konstituiraweto na novata vlast vo Jugoslavija i vo<br />
Makedonija se odviva{e vo nepovolni politi~ki uslovi i sostojbi,<br />
diktirani od nadvore{niot faktor. Oddelni zapadni zemji izrazuvaa<br />
otvoreno nezadovolstvo od izborot na sistemot na dr`avnoto ureduvawe<br />
vo Jugoslavija po modelot na Sovetskiot Sojuz, bidej}i nivnata<br />
osnovna ideolo{ka doktrina be{e borbata protiv komunizmot kako<br />
opasno zlo ne pomalo od komunizmot. SAD pobara preispituvawe na<br />
dogovorite {to bea zaklu~eni so Kralstvoto Jugoslavija, dodeka<br />
Velika Britanija ve}e zagovara{e spu{tawe na „`elezna zavesa“ kon<br />
Istok. Sovetskiot Sojuz £ dava{e poddr{ka na Jugoslavija, a toa na<br />
Zapad be{e tolkuvano kako obid da se vospostavi sovetska kontrola<br />
nad sredna i jugoisto~na Evropa. Jazot na nedorazbirawata se prodlabo~i<br />
po izbuvnuvaweto na Gra|anskata vojna vo Grcija, 1946 godina,<br />
koga Britanija i voeno intervenira{e za da ja spre~i navodnata „sovetizacija“<br />
na Grcija. Toj nastan be{e iskoristen za voveduvawe teror i<br />
progonuvawe na Makedoncite od Egejska Makedonija, a toa, pokraj<br />
politi~ki posledici, vo Makedonija predizvika i seriozni ekonomski<br />
te{kotii nalo`eni od potrebata da se zgri`at begalcite. Agresivnosta<br />
na gr~kata desnica sprema Makedoncite be{e motivirana i<br />
od nekoi neodmereni izjavi na oddelni funkcioneri od federacijata,<br />
no i od raspolo`enieto na makedonskoto osloboditelno dvi`ewe vo<br />
Grcija sprema novosozdadenata dr`ava vo jugoslovenskata federacija.<br />
Poradi o~iglednata opredelba za voveduvawe na komunisti~koto ure-<br />
318
duvawe vo Jugoslavija, kapitalisti~kite zemji dolgo vreme taktiziraa<br />
i odbivaa da gi prifatat i da gi priznaat promenite vo nea.<br />
Takva klima na strav be{e prisutna i vo Makedonija iako, realno<br />
gledano, ne postoe{e tolkava opasnost kako {to se zagovara{e od<br />
postoeweto na navodniot „makedonski separatizam“. Sepak, izvesen<br />
separatizam projavuvaa nekoi grupi od albanska nacionalnost, organizirani<br />
vo vojnata niz sistemot na Bali kombtar, no tie ostatoci ne<br />
bea silni i bea razbieni vo tekot na 1945 godina. Ne retko opasnosta<br />
od postoeweto na navodniot „naroden neprijatel“ be{e smisleno lansirana<br />
za da mo`e da se instalira silna dr`avna vlast i pogolema<br />
kontrola nad masite. Takvata politika vode{e kon represii sprema<br />
onie {to projavuvaa nezadovolstvo od noviot re`im. Ovie pojavi ne<br />
samo {to ne ja odminaa Makedonija tuku vo nea, kako najposlu{na<br />
~lenka na federacijata, se sozdadoa povolni uslovi za presmetka so<br />
neistomislenicite.<br />
Donesuvaweto na ustavnite dokumenti se smeta{e za klu~en moment<br />
vo konstituiraweto na administrativno-centralisti~kata<br />
vlast. No, kako {to e spomnato, toa mora{e da se realizira vo nepovolni<br />
politi~ki i ekonomski uslovi. Donesuvaweto na ovie pravni<br />
akti be{e potrebno da se napravi zatoa {to Jugoslavija kako<br />
federacija i nejzinite republiki nemaa osnovni akti koi bi go<br />
opredelile nivnoto funkcionirawe kako dr`avi. Navistina, bea<br />
doneseni op{ti propisi spored koi pravoto od biv{ata kralska<br />
jugoslovenska dr`ava, koja se raspadna vo Vtorata svetska vojna,<br />
mo`e{e da se primenuva, no samo dokolku toa ne e vo sprotivnost so<br />
novoto ureduvawe na dr`avata i na novite op{testveni odnosi {to se<br />
sozdavaa. No toa be{e nedovolno. Istoto pravilo be{e prifateno vo<br />
dokumentite doneseni od ASNOM i dosledno po~ituvano koga bea vo<br />
pra{awe propisite vo Makedonija. No, za razlika od nekoi drugi republiki,<br />
podgotovkite za donesuvawe na prviot ustav na NR<br />
Makedonija ne se odvivaa vrz nekoja utvrdena politi~ka platforma,<br />
tuku se ~eka{e najnapred da se donese Ustavot na federacijata, a<br />
potoa i na republikite. Ustavot na federacijata gi opredeli ramkite<br />
i na republi~kite ustavi, no vo Makedonija izostana javnata diskusija<br />
za predlo`enite ustavni re{enija, za razlika od nekoi drugi<br />
porazvieni republiki kade {to takvata debata ovozmo`i poliberalni<br />
re{enija. Taka, Ustavot na FNR Jugoslavija i Ustavot na NR<br />
Makedonija bea plod na op{tiot ambient {to postoe{e vo dr`avata.<br />
So niv bea ustavnopravno sankcionirani administrativno-centralis-<br />
319
ti~kite tendencii i opredelbi vo konstituiraweto na jugoslovenskata<br />
federacija. Zatoa, pri nivnoto donesuvawe, ne izostana re{ava~kata<br />
uloga na Komunisti~kata partija, pa osven vo fazata na nivnoto<br />
donesuvawe, taa si obezbedi i natamo{na rakovodna pozicija. Ustavot<br />
na NR Makedonija, iako e so mnogu nedore~enosti, kako prv dokument<br />
vo istorijata na makedonskiot narod od takov karakter e isklu~itelno<br />
zna~aen dokument. Taka se verificiraa naporite za sozdavawe na<br />
makedonskata dr`ava so najvisok dr`aven akt, so {to Makedonija dobi<br />
nov kvalitet vo nejzinata dr`avnost. Nekoi pra{awa imaa ~isto formalno<br />
zna~ewe. Mnogu prava se propi{ani kako prava na dr`ava, no<br />
poradi postojniot centraliziran sistem vo federacijata tie vo<br />
praktikata ne bea ostvarlivi. Klu~nite funkcii vo dr`avata<br />
(odbrana, vnatre{ni i nadvore{ni raboti) £ pripa|aa na federacijata,<br />
a za drugite sekoja republika mora{e da se konsultira so organite<br />
vo federacijata. So toa bea reducirani nekoi prava od republi~ka<br />
nadle`nost {to Makedonija gi ima{e od 1944 do 1946 godina, soglasno<br />
so dokumentite na ASNOM. Sekako, toa ima{e vidlivo vlijanie na<br />
natamo{nata zabrzana centralizacija na vlasta i vrz postepenoto<br />
napu{tawe na re{enijata od ASNOM.<br />
Makedonskiot narod, neposredno po zavr{uvaweto na vojnata,<br />
be{e opsednat so problemot na negovoto obedinuvawe. Ova dotolku<br />
pove}e i poradi tragi~nite nastani za vreme na Gra|anskata vojna vo<br />
Grcija. Na toa go upatuvaa i mnogubrojnite povici za vreme na vojnata<br />
kon negovoto obedinuvawe. Toa pra{awe stana osobeno aktuelno vo<br />
pirinskiot del od Makedonija. Vo Bugarija se razvi antifa{isti~ko<br />
dvi`ewe, me|utoa, kako dr`ava so carska vlast, taa £ pripa|a{e na<br />
Hitlerovata koalicija. Toa na Bugarija £ donese izvesna inferiorna<br />
polo`ba, pa po 9 septemvri 1944 godina, koga be{e vospostavena vlasta<br />
na Ote~estveniot front na Bugarija so pomo{ na Sovetskiot Sojuz,<br />
se smeta{e deka e mo`no ili deka e blisku i obedinuvaweto na makedonskiot<br />
narod od trite dela na Makedonija. Na mnogu golem odglas i<br />
prifa}awe vo Bugarija naidoa dostignuvawata vo konstituiraweto na<br />
Makedonija kako dr`ava vo jugoslovenskata federacija, bez ogled na<br />
stepenot na nejzinata samostojnost. Makedonskata emigracija, a i nekoi<br />
oficijalni organi na Bugarija, povikuvaa da se primeni istiot<br />
model na makedonskata dr`avnost {to be{e ostvaren vo Jugoslavija,<br />
odnosno vo vardarskiot del od Makedonija. Bugarija £ se pribli`i na<br />
Jugoslavija, me|u drugoto, i poradi pretstojnite mirovni pregovori vo<br />
Pariz, 1946 godina, t.e. nejzinoto osloboduvawe od voeni reparacii<br />
320
pa, iako formalno, sepak prifati nekoi jugoslovenski barawa za re-<br />
{avawe na makedonskoto nacionalno pra{awe. No, na Pariskata mirovna<br />
konferencija makedonskoto pra{awe ne bilo postaveno kako jugoslovensko<br />
barawe za negovo re{avawe, tuku bilo odbegnato me|u<br />
drugoto i poradi gr~koto protivewe. Toa bilo neformalno postaveno<br />
vo kontekstot na teritorijalnite pretenzii na Grcija sprema<br />
Jugoslavija, odnosno Makedonija. Sepak, po potpi{uvaweto na Pariskite<br />
mirovni dogovori vo 1947 godina, kako i na bilateralnite<br />
spogodbi me|u FNR Jugoslavija i NR Bugarija istata godina na Bled,<br />
dojde do intenzivirawe na me|usebnata sorabotka, a vo tie ramki i na<br />
bugarskoto priznavawe na makedonskata nacija, nejzinata kultura i<br />
istorija. Vo ramkite na poznatata „kulturna avtonomija“ vo pirinskiot<br />
del od Makedonija bea otvoreni makedonski u~ili{ta i nekolku<br />
institucii od oblasta na kulturata. Se intenziviraa i pregovorite za<br />
sozdavawe federacija me|u dvete zemji, so vklu~uvawe na Makedonija,<br />
kako mo`nost za trajno re{avawe na makedonskoto pra{awe, kako {to<br />
baraa makedonskite programski dokumenti – obedinuvawe na<br />
makedonskiot narod. Me|utoa, nitu na ednata nitu na drugata strana<br />
nema{e iskrena volja i `elba, a i toa {to be{e napraveno se prekina<br />
vo 1948 godina, koga se pojavi sporot me|u Jugoslavija i zemjite od<br />
Informbiroto, so {to £ se stavi kraj na taa ideja.<br />
Informbiroto be{e onoj klu~en nastan {to predizvika seriozni<br />
posledici. Nastanot be{e tipi~en produkt na centralisti~ko-etatisti~kite<br />
odnosi vo Jugoslavija i vo Sovetskiot Sojuz i pridonese za<br />
natamo{na centralizacija na jugoslovenskata federacija. Toj se pojavi<br />
vo 1948 godina me|u Jugoslavija, od edna strana, i zemjite od „narodnata<br />
demokratija“, predvodeni od Sovetskiot Sojuz, od druga strana.<br />
Se slu~i vo vreme koga vo Makedonija sepak bea postignati nekoi<br />
po~etni rezultati vo oformuvaweto na vlasta, vo ekonomskata<br />
obnova, vo organiziraweto na stopanstvoto, na prosvetno-kulturniot<br />
`ivot i na funkciite na op{testvenite dejnosti. Otka`uvaweto na<br />
dogovorite {to Jugoslavija gi ima{e sklu~eno so zemjite {to ostanaa<br />
pod politi~kata kontrola na SSSR osobeno se odrazi na makedonskata<br />
ekonomija, koja be{e poslaba od ekonomiite na drugite<br />
republiki. Jugoslavija kako dr`ava, poradi nejzinata izolacija od<br />
Istok, se najde na politi~ki krstopat. Se postavi pra{aweto kako da<br />
prodol`i ponatamu, kako da go izgraduva sistemot na jugoslovenskoto<br />
komunisti~ko ureduvawe a pritoa sepak po ne{to da se razlikuva od<br />
onoj vo SSSR. Kon ova treba da se spomne i stravot (ili realnosta) od<br />
321
sovetska intervencija vo Jugoslavija, koj predizvika bolni vnatre{ni<br />
politi~ki represii. Sepak, sudirot na Josip Broz i na Jugoslavija so<br />
Stalin i so SSSR i so zemjite {to gi poddr`aa vo 1948 godina ima{e<br />
i ne{to pozitivno za Jugoslavija. Na ekonomski plan toa be{e<br />
poddr{kata od zapadnite zemji, a na politi~ki pomestuvaweto kon<br />
izvesni demokratski procesi vo demokratskiot razvoj, za razlika od<br />
onie vo zemjite na „narodnata demokratija“. No, posledicite bea<br />
daleku ponepovolni za Makedonija, zatoa {to im be{e staven kraj na<br />
nade`ite za integralno re{avawe na makedonskoto nacionalno pra-<br />
{awe.<br />
Nebuloznata politi~ka situacija i oscilaciite vo Jugoslavija<br />
ja nalo`ija potrebata jugoslovenskoto op{testvo da se potpira na<br />
„doverlivata“ struktura, odnosno vrz ~lenovite na KPJ. Toa go predizvika<br />
zgolemuvaweto na partiskiot, administrativniot i osobeno<br />
na policiskiot aparat. Partiskite funkcioneri, kako „najpodobni“,<br />
gi zazemaa klu~nite funkcii i vo partiskiot i vo dr`avniot aparat.<br />
Za podobra kontrola vo lokalnata vlast vo Makedonija, vo tekot na<br />
1949 godina bea obnoveni oblasnite odbori, ukinati vo 1945 godina.<br />
Prviot kongres na KPM od 1948 godina gi zacementira partiskata<br />
hegemonija i ideologija vo site sferi, iako negovoto odr`uvawe be{e<br />
najavuvano kako nu`nost da se „verificira“ antistalinisti~kiot<br />
kurs i da se sozdade prostor za politi~ka presmetka so silite {to go<br />
poddr`uvaa. Kongresot povolno gi tretira, no i gi predimenzionira<br />
dostignuvawata vo NOB i sozdavaweto na makedonskata dr`ava, kako i<br />
ona {to be{e napraveno potoa, no ostana nedore~en za mnogu<br />
pra{awa, a osobeno za demokratijata, koja samo formalno e spomenuvana<br />
vo kongresnite dokumenti.<br />
Sepak, ne izmina mnogu vreme za da se konstatira deka konstituiraweto<br />
na cvrstata vlast ne e dovolno za ekonomskiot razvoj na zemjata.<br />
Toa go poka`a zaostanuvaweto vo razvojot na stopanstvoto. Nabrzo<br />
be{e sfateno deka treba ne{to da se menuva vo postojnite proizvodstveni<br />
odnosi i deka treba da se obezbedi pogolema avtonomija na<br />
samite proizvoditeli i pri nivnoto raspolagawe so rezultatite od<br />
trudot. Be{e nu`no da se zapo~ne proces na prestruktuirawe na glomaznite<br />
glavni i generalni direkcii vo koi bea opfateni proizvodnite<br />
pretprijatija. Zatoa, po 1948 godina i vo tekot na 1949-tata, kako<br />
klu~no pra{awe se postavi prestruktuiraweto na proizvodstvoto.<br />
Be{e o~igledno deka administrativno-centralisti~kiot sistem na<br />
upravuvawe i rakovodewe ne mo`e da se zadr`i dolgo, osobeno ne vo<br />
322
stopanskata sfera. Negovite stegi stanuvaa ko~nici za sevkupniot<br />
razvoj, pred s¢ na stopanskiot. Za seriozni politi~ki promeni ne se<br />
razmisluva{e, no toa e prv ~ekor za inicirawe na promeni vo stopanstvoto,<br />
odnosno vo upravuvaweto so stopanskite pretprijatija i kon<br />
nivnata decentralizacija. So toa be{e napraven ~ekor {to vode{e<br />
kon slednite promeni vo sferata na sopstvenosta – od dr`avna kon op-<br />
{testvena.<br />
2. Periodot na eksperimentot „samoupravuvawe“ (1953–1970)<br />
Zamislenite promeni zapo~naa vo 1950 godina so donesuvaweto<br />
na jugoslovenskiot Osnoven zakon za upravuvawe so dr`avnite stopanski<br />
pretprijatija i stopanskite zdru`enija od strana na rabotnite kolektivi.<br />
Obidi za decentralizacija se napravija i vo zemjodelstvoto<br />
so napu{taweto na zemjodelskite zadrugi osnovani po primerot na<br />
kolhozite vo SSSR. Me|utoa, stopanskite reformi poizrazeno se<br />
po~uvstvuvaa duri po 1953 godina, koga bea doneseni novite ustavni<br />
dokumenti, a od me|unarodnata politi~ka scena zamina diktatorot J.<br />
V. Stalin. Soodvetni promeni se izvr{ija i vo administracijata,<br />
kako i vo organiziraweto na lokalnata uprava. Na primer, oblasnite<br />
odbori vo Makedonija bea ukinati samo po nivnoto ednogodi{no postoewe.<br />
Vo obidite da se „demokratizira“, KPJ, na nejziniot [esti kongres<br />
vo 1952 godina, utvrdi dva najva`ni punkta na idnoto dejstvuvawe:<br />
na vnatre{en plan – da se vodi borba za rabotni~koto samoupravuvawe,<br />
a na nadvore{en plan – borba protiv stalinizmot. Osven toa, KPJ<br />
go promeni imeto vo Sojuz na komunisti, pa i toa se smeta{e za<br />
seriozna „demokratska“ promena, iako stanuva{e zbor samo za<br />
formalna.<br />
Periodot vo koj KPJ ja ostvaruva{e nejzinata najprioritetna<br />
zada~a, odnosno „borbata za rabotni~ko samoupravuvawe“, trae{e dvaesettina<br />
godini. Zamislenata transformacija, koja vo javnosta go<br />
dobi sloganot –„fabrikite na rabotnicite“, na po~etokot se ~ine{e<br />
uverliva, pa i ostvarliva. No, „izbiranite“ rabotni~ki soveti, koi na<br />
po~etokot imaa izvesna pozitivna uloga, barem vo toa {to se<br />
napu{tija glomaznite direkcii na dr`aven monopol, postepeno se<br />
pretvorija vo organi za manipulirawe so pravata na rabotnicite vo<br />
vrska so ostvaruvaweto na nivnata dobivka. Se poka`a deka<br />
323
partiskite, a preku niv i dr`avnite organi, ne bea podgotveni taka<br />
lesno da se otka`at od novosozdavanata vrednost, pa izmisluvaa razni<br />
na~ini i natamu da ostvaruvaat presudno vlijanie vo nejzinata<br />
raspredelba.<br />
Poradi spomnatoto, vo SK se pojavija dve strui od koi ednata se<br />
zalaga{e za promeni a drugata za zadr`uvawe na steknatite pozicii<br />
na SK. Onie {to bea za promena na pozicijata na SK i za negovo<br />
transformirawe vo moderna demokratska partija bea obvineti za<br />
antikomunizam i za prozapadna orientacija.<br />
Voveduvaweto na op{tinite kako osnovni op{testveno-politi~ki<br />
zaednici vo 1955 godina, vo izvesna smisla, ima{e pozitiven<br />
trend vo nasoka na zamislenata decentralizacija, no nekoi od niv, osobeno<br />
pobogatite, toa go zloupotrebuvaa, zatvoraj}i se vo sopstvenite<br />
ramki. Nekoi od niv se borea da gi zadovolat samo tesnite op{tinski<br />
interesi, {to se odrazi na ekonomski plan, bidej}i se razvi borba sekoja<br />
op{tina da gradi „svoja“, nare~ena „politi~ka“ fabrika. Obid za<br />
reformirawe na Sojuzot na komunistite vo dr`avata i vo republikite<br />
be{e Sedmiot kongres na SKJ, odr`an vo Qubqana, 1957 godina.<br />
Iako toj izrazi mali rezervi sprema samoupravuvaweto, glavno se<br />
koncentrira{e na partiskata disciplina, za koja se smeta{e deka e<br />
edna od osnovnite pri~ini {to rabotite ne se odvivaat dobro. Sepak,<br />
poradi edni ili drugi pri~ini, a najmnogu poradi pomo{ta {to na<br />
Jugoslavija £ doa|a{e od SAD i od nekoi drugi zapadni zemji, vo<br />
periodot me|u 1951 i 1957 godina be{e ostvaren nejziniot najgolem<br />
razvoj. Na primer, samo vo NR Makedonija statisti~kite pokazateli<br />
zabele`aa deka porastot iznesuval duri 17%, {to mu be{e pripi{ano<br />
na „samoupravuvaweto“, kako vistinsko re{enie za natamo{niot razvoj.<br />
Poradi nekolkute op{testveni i stopanski promeni i kratkotrajni<br />
reformi, sozrea idejata za novi ustavni promeni, koi bea napraveni<br />
vo 1963 godina. Vo fazata na nivnoto donesuvawe se odviva{e<br />
{iroka debata. Nejzinata cel ima{e i dlaboki politi~ki motivi, a<br />
osnovnata ideja be{e natamo{noto zacvrstuvawe na sistemot, toga{<br />
promoviran kako „politi~ki sistem na socijalisti~koto samoupravuvawe“.<br />
Vo porazvienite republiki (Slovenija) debatata se odviva{e<br />
vo nasoka na voveduvawe pogolema politi~ka i stopanska<br />
avtonomnost, a vo pomalku razvienite (Makedonija) taa ostana vo<br />
ramkite na ideolo{kite „prednosti“ na samoupravuvaweto. Poradi<br />
sprotivstavenostite {to postoeja vo vrska so stopanskiot razvoj,<br />
324
ustavite od 1963 godina ne donesoa nekoi bitni promeni, tuku samo<br />
nebitni modifikacii na postojnoto. Za da se zasili socijalisti~kata<br />
i komunisti~ka osnova na sistemot, vo ustavnite dokumenti bea promeneti<br />
nazivite. Zborot „narodni“ nasekade be{e zamenet so zborot<br />
„socijalisti~ki“, pa i toa be{e smetano za uspeh. Namesto Vlada,<br />
be{e voveden Izvr{en sovet. Zaostanuvaweto na SR Makedonija go<br />
prodlabo~i katastrofalniot zemjotres vo Skopje od 26 juli 1963<br />
godina, ~ii posledici, i pokraj solidarnosta na jugoslovenskite<br />
narodi i od stranstvo, dolgo vreme ne mo`ea da se zale~at. Vo<br />
periodot me|u {eesettite i sedumdesettite godini, nezadovolstvoto<br />
od ustavnite promeni i od slabiot stopanski rast predizvika<br />
diferencirawe na dve strui: etatisti~ka i liberalna. Prvata se<br />
zalaga{e za pocvrsta federacija, a vtorata za pogolema sloboda vo<br />
razvojot na ekonomskiot sistem. Zaostanuvaweto vo stopanskiot razvoj<br />
i diskusiite za pogolema demokratija rezultiraa so ekspanzija na<br />
nacionalisti~ki struewa, osobeno na Kosovo. Pri~inite za toa ne se<br />
lociraa tamu kade {to bea, tuku bea pokrivani so ~esto<br />
upotrebuvanata fraza – „zastoj na socijalisti~kite samoupravni<br />
odnosi“.<br />
3. Periodot na politi~kiot liberalizam, delegatskiot sistem i dogovornata<br />
ekonomija (1971–1991)<br />
Od po~etokot na sedumdesettite godini zapo~na nova etapa, karakteristi~na<br />
po obidite za voveduvawe na politi~kiot liberalizam,<br />
delegatskiot sistem i dogovornata ekonomija (1971–1991). Toa bea tendencii<br />
{to prirodno se protivstavuvaa edna na druga taka {to ne<br />
be{e mo`no da se o~ekuva uspeh. Vo ovoj period bea izvr{eni nekolku<br />
promeni vo op{testveno-ekonomskiot i politi~kiot sistem koi dovedoa<br />
do kriza vo dr`avata i sozdadoa uslovi za osamostojuvawe na<br />
Republika Makedonija, kako i na drugite republiki od toga{nata<br />
SFR Jugoslavija.<br />
Se razbira deka ovie procesi ne se odvivaa preku no}. Se pojavija<br />
pove}e obidi vo politikata i vo drugite oblasti da se najde izlez od<br />
dlabokata kriza vo koja zapadna jugoslovenskata dr`ava. Inicijativite<br />
za novi ustavni promeni povtorno ne izostanaa. Sega tie bea inicirani<br />
od ~estite partiski sobiri na koi se dogovaraa idnite strategiski<br />
parametri na razvojot. Ona {to be{e proklamirano vo partiskite<br />
325
dokumenti se preto~uva{e vo ustavnite. Be{e oceneto deka ustavnite<br />
akti ne zadovoluvaat, pa vo tekot na 1967 godina zapo~naa inicijativi<br />
za novi ustavni promeni, ovoj pat amandmanski. Vakvata opredelba<br />
be{e motivirana od sudirot vo politi~kiot vrv na Jugoslavija, koj<br />
rezultira{e so otstranuvawe na nekoi srpski rakovoditeli (Aleksandar<br />
Rankovi}), obvinuvani za nivnoto zalagawe za centralizam i za<br />
primena na „cvrsta raka“ vo rakovodeweto so federacijata. Promenite<br />
gi zabrzaa i nekoi liberalni pojavi vo Hrvatska, koi bea najaveni<br />
kako spontano „masovno dvi`ewe“ (MASPOK) zad koe, vsu{nost, stoe-<br />
{e idejata za samostojna Hrvatska. Ni Makedonija ne be{e sosema<br />
imuna od takvite tendencii, no tie ne bea taka silno izrazeni ili,<br />
pak, ne bea dovolno seriozno sfateni, tuku bea potceneti od strana na<br />
jugoslovenskiot politi~ki vrv.<br />
Po zavr{uvaweto na amandmanskite promeni na sojuzniot, kon<br />
krajot na 1971 godina na ist na~in se intervenira{e i vo Ustavot na<br />
SR Makedonija (I-LXXXI amandmani). Promenite, kone~no, bea vgradeni<br />
vo Ustavot na SFR Jugoslavija i vo Ustavot na SRM duri vo 1974<br />
godina.<br />
Osnovni karakteristiki na ovie ustavni promeni se decentralizacijata<br />
na federacijata i davaweto pogolemi prava na republikite.<br />
Naporedno so „verificiranoto“ samoupravuvawe, kako „trajna“ opredelba<br />
na jugoslovenskiot sistem, be{e voveden delegatskiot princip<br />
na izbirawe na delegati, nominiran kako „delegatski sistem“. Partiskite<br />
kongresi, kako rezultat na noviot duh, po~naa da se odr`uvaat<br />
po obraten redosled, odnosno, prvo republi~kite, a potoa kongresot<br />
na SKJ. Vo su{tina, toa nema{e nekoe golemo zna~ewe pri<br />
postoeweto na osnovniot princip vo SKJ, nare~en „demokratski<br />
centralizam“. Na kongresnite raspravi neodminliva ostana temata –<br />
„borba za socijalisti~koto samoupravuvawe“, a Sojuzot na<br />
komunistite, za prv pat i vo Ustavot na SFRJ, i formalno be{e<br />
promoviran kako „vode~ka i idejno naso~uva~ka politi~ka sila“. Vo<br />
stopanstvoto, pritisnat od potrebata za pazarna ekonomija, no i za<br />
ekonomija vo koja SKJ bi ja za~uval vode~kata pozicija, be{e<br />
promovirano novo re{enie, poznato kako „dogovorna ekonomija“.<br />
Nejzinata su{tina be{e vo toa da se formiraat i da se povrzat<br />
pogolemi sistemi na proizvodni i drugi pretprijatija, tie da se<br />
organiziraat vo asocijacii, koi bi se dogovarale {to }e proizveduvaat<br />
i po koja cena }e gi prodavaat proizvodite. Toa be{e nadvor<br />
od logikata na pazarnata ekonomija, no sepak im ode{e vo prilog na<br />
326
porazvienite republiki, bidej}i tie gi diktiraa pazarni ceni koi, ne<br />
retko, bea povisoki od svetskite. Osven toa, tie opredeluvaa koi<br />
pretprijatija {to da proizveduvaat. Za nerazvienite republiki i<br />
Pokrainata Kosovo be{e osnovan poseben fond ~ii sredstva bea, ne<br />
retko, neracionalno koristeni.<br />
4. Raspadot na SFRJ i osamostojuvaweto na<br />
Republika Makedonija<br />
Kon krajot na sedumdesettite godini SFRJ zapadna vo najslo`enata<br />
politi~ka i ekonomska kriza. Nejziniot raspad be{e navestuvan<br />
i porano, no se ~ini deka ve}e ja dostigna kulminacijata. Sepak, i od<br />
ovaa vremenska distanca, s¢ u{te e te{ko to~no da se utvrdat site<br />
pri~ini i da se locira po~etokot na raspadot na SFR Jugoslavija.<br />
Jasno e samo toa deka problemite ne ja odminaa Makedonija tuku naprotiv,<br />
tie ovde bea najizrazeni.<br />
Vo po~etokot na maj 1980 godina, koga zamina tvorecot na povoena<br />
Jugoslavija – Tito, iako be{e vovedeno kolektivno Pretsedatelstvo<br />
vo dr`avata i vo SKJ, tie organi ne mo`ea da se snajdat i uspe{no<br />
da ja vodat dr`avata koja ostana bez dotoga{niot neprikosnoven<br />
avtoritet. Titovoto ime u{te desetina godini be{e upotrebuvano<br />
kako sinonim na idninata i kako obedinuva~ko logo na dr`avata, no s¢<br />
pojasno stanuva{e deka nejze £ pretstoi raspa|awe. Letoto 1980 godina<br />
ekonomskata nestabilnost kulminira{e so najgolemata inflacija vo<br />
povoena Jugoslavija, od 45%. Opa|a{e `ivotniot standard, se zgolemuva{e<br />
nezadovolstvoto i porasna nacionalnata netrpelivost. Po dolgi<br />
nedorazbirawa, nategawa i diskusii koja republika da predlo`i pretsedatel<br />
na Jugoslovenskata vlada, vo po~etokot na 1989 godina za pretsedatel<br />
na Vladata be{e izbran Ante Markovi}, po nacionalnost<br />
Hrvat. Treba da se konstatira deka Markovi} so nekolku vladini liberalni<br />
i reformski potezi do izvesen stepen ja vrati doverbata kaj<br />
narodot. Negovata politika be{e bezrezervno poddr`ana vo Makedonija.<br />
Sepak, republikite koi podolgo vreme se podgotvuvaa za osamostojuvawe<br />
(Slovenija i Hrvatska), nezadovolni od toa {to voop{to i<br />
se slu~i izborot na premier, mu ja otka`aa doverbata i odbija da gi<br />
uplatuvaat obvrskite kon federacijata. Srbija, pak, kako odgovor na<br />
toa, izvr{i upad vo platniot promet, prisvojuvaj}i golema suma<br />
327
sredstva od federacijata. Baraweto za pogolem voen buxet od strana<br />
na J<strong>NA</strong>, koja verojatno ima{e tajni planovi voeno da intervenira, ne<br />
go odobri Ante Markovi} i toa go poso~i kako pri~ina za da se<br />
povle~e od premierskata funkcija.<br />
Politi~kata kriza kulminira{e vo me|unacionalnite i me|urepubli~kite<br />
odnosi. Iako vo Makedonija taa kriza ne be{e taka silno<br />
izrazena kako vo nekoi drugi republiki i vo pokrainata Kosovo, fakt<br />
e deka i makedonskoto rakovodstvo be{e zate~eno i dezorientirano.<br />
Toa nema{e sopstvena vizija, pa vo jugoslovenskiot vrv naizmeni~no<br />
go poddr`uva{e ili ona {to go baraa Slovenija ili Hrvatska – osamostojuvawe<br />
ili, pak, ona {to go bara{e Srbija – zadr`uvawe na<br />
federacijata so nejzino rekomponirawe. Rakovodstvoto na Slovenija<br />
predlaga{e razdru`uvawe na republikite, a potoa zdru`uvawe na<br />
ekonomska osnova, dodeka Srbija ne mo`e{e da se otka`e od<br />
federacijata so cel site Srbi da `iveat vo ista dr`ava. Srbija ne<br />
mo`e{e da ja prifati koncepcijata za razdru`uvawe i poradi<br />
nejasniot status na pokrainite, koi so ustavnite promeni od 1974<br />
godina bezmalku funkcioniraa kako republiki. Benzin na ognot dolea<br />
i Memorandumot na SANU za re{avawe na srpskoto nacionalno<br />
pra{awe, a nekoi republiki nego go protolkuvaa kako tendencija za<br />
nova srpska dominacija vo Jugoslavija.<br />
Konkretniot ~in za raspadot na SFRJ be{e referendumot na SR<br />
Slovenija od 23 dekemvri 1990 godina, koga 88,5% glasaa za istapuvawe<br />
na ovaa republika od federacijata, a ~inot na osamostojuvaweto be{e<br />
prosleden i so nekolkudnevna vojna po koja Slovenija, poddr`ana<br />
odnadvor, nema{e nikakvi {ansi da ostane vo federacijata.<br />
328
SAMOSTOJ<strong>NA</strong> REPUBLIKA<br />
MAKEDONIJA<br />
1. Raspa|aweto na Jugoslavija<br />
Raspa|aweto na Jugoslavija be{e rezultat na dlaboki ekonomski<br />
i razvojni kontradikcii koi socijalizmot bez demokratija, ~ovekovi<br />
prava i pazarna ekonomija ne mo`e{e da gi re{i. Presvrten moment,<br />
bez somnenie, pretstavuva{e XIV kongres na KPJ od januari 1990 godina.<br />
Nastanite, nesoglasuvawata i podelbata na XIV partiski kongres<br />
imaa katarzi~en efekt vrz javnosta vo Makedonija. Tie nastani vedna{<br />
predizvikaa osloboduvawe od partiskata elita, masovno preminuvawe<br />
na ~lenstvoto vo novoformiranite partii i, na krajot, preispituvawe<br />
na pozicijata na Makedonija vo federacijata. Nacionalisti~kiot<br />
bran {to se pojavi vo toa vreme nasekade vo Jugoslavija, a osobeno<br />
vo Srbija, ima{e presudna uloga vo promenata na makedonskoto<br />
javno mislewe.<br />
Srpskata pravoslavna crkva gi obnarodi svoite pretenzii za jurisdikcija<br />
nad Makedonskata avtonomna crkva, dodeka silnite srpski<br />
politi~ki partii ja preimenuvaa Makedonija vo Ju`na Srbija ili vo<br />
Vardarska banovina, ime {to go nose{e vardarskiot del na Makedonija<br />
za vreme na srpskoto vladeewe vo periodot od 1913 do 1941 godina.<br />
Vo Srbija ima{e i takvi {to ja pre~krtaa Makedonija od novata<br />
karta na Jugoslavija. Op{to zemeno, psiholo{kata podloga ve}e be{e<br />
prisutna i se razmisluva{e za disolucija od federacijata, iako nedostiga{e<br />
realna strategija za steknuvawe na nezavisnosta i<br />
samostojnosta.<br />
Vo tekot na proletta 1990 godina bea registrirani ~etiri golemi<br />
politi~ki partii, koi dobija golema poddr{ka od elektoratot,<br />
329
zaedno so 22 pomali. Na prvite parlamentarni izbori odr`ani vo<br />
noemvri 1990 godina ovie partii dobija 120 mesta vo Sobranieto.<br />
Parlamentarnite izbori od 1990 godina proizvedoa tri sostojbi<br />
{to imaa dalekose`en efekt na raniot period od makedonskata nezavisnost:<br />
– nacionalnite partii ne go osvoija mnozinstvoto vo Sobranieto.<br />
Toa be{e prv i edinstven slu~aj me|u nekoga{nite jugoslovenski<br />
republiki i redok slu~aj me|u isto~noevropskite zemji na prvite parlamentarni<br />
slobodni izbori;<br />
– be{e formirana ekspertska vlada, koja zavise{e od konsenzualnata<br />
poddr{ka na gra|anskite i na etno orientiranite partii;–<br />
za prv pat vo isto~noevropskite zemji vo tranzicija edna etni~ka malcinska<br />
partija be{e vklu~ena vrz ednakvi osnovi ne samo vo Vladata<br />
tuku i vo site vladini tela, ministerstva, agencii itn., delej}i ja<br />
odgovornosta vo procesot na vladeeweto.<br />
Na 25 januari 1991 godina novoizbranoto pove}epartisko Sobranie<br />
usvoi Deklaracija za nezavisnost na Republika Makedonija so<br />
koja, me|u drugoto, Republika Makedonija be{e definirana kako suverena<br />
dr`ava, koja vo soglasnost so nejzinite interesi }e odlu~uva<br />
nezavisno za sopstvenite odnosi so drugite dr`avi.<br />
Vo maj-juni 1991 godina sleduva{e u{te eden obid na Gligorov i<br />
Izetbegovi} za „asimetri~na konfederacija“, posleden vo serijata<br />
pregovori.<br />
Krvavata razvrska na porane{nata SFRJ zapo~na kon krajot na<br />
1991 godina so intervencijata na J<strong>NA</strong> vo Slovenija. Potoa sleduvaa<br />
Hrvatska i Bosna. So Dejtonskiot miroven dogovor od noemvri 1995<br />
godina, Bosna i Hercegovina stana protektorat na me|unarodnata<br />
zaednica.<br />
2. ^ekorite kon nezavisnost<br />
Kako rezultat na raspa|aweto na Jugoslavija za Makedoncite<br />
natamo{noto ostanuvawe vo federacijata }e zna~e{e zemawe u~estvo<br />
vo konflikt {to ne be{e nejzin, a osven toa, sojuzuvaj}i se so edna od<br />
stranite vo konfliktot, }e rizikuva{e da ja izgubi suverenosta koja<br />
so vekovi be{e son na Makedoncite.<br />
Na 8 septemvri 1991 godina vo Makedonija be{e odr`an referendum.<br />
Na glasaweto 95,1% od gra|anite glasaa so „DA“. Taka, 8 sep-<br />
330
temvri stana nov va`en datum vo istorijata na makedonskiot narod, na<br />
koj tie se izjasnija za suverena i nezavisna Makedonija.<br />
Vrz osnova na rezultatite od referendumot, Sobranieto na Republika<br />
Makedonija, na svojata sednica od 17 septemvri 1991 godina,<br />
usvoi deklaracija so koja Makedonija se proglasi za suverena dr`ava,<br />
so {to bea kompletirani legalnite aspekti na nezavisnosta.<br />
Na 17 noemvri 1991 godina Sobranieto na Republika Makedonija<br />
go usvoi i go izglasa Ustavot na Republikata. Prethodno Ustavot<br />
be{e razgledan i „odobren“ od pove}emina eksperti od EU, kako i od<br />
drugi tela.<br />
Vo po~etokot na dekemvri 1991 godina pretsedatelot Kiro Gligorov<br />
zapo~na kampawa za me|unarodnoto priznavawe na Makedonija.<br />
Toj im isprati pisma na pretsedatelite na dr`avite vo celiot svet, a<br />
potoa i oddelni pisma do ~lenovite na EU i do nekoi sosedni dr`avi<br />
i me|unarodni organizacii. Vo ovie pisma me|unarodnata zaednica<br />
indirektno be{e predupredena deka nepriznavaweto na Makedonija bi<br />
imalo nesogledlivi posledici za mirot i stabilnosta na Balkanot, pa<br />
duri i po{iroko.<br />
Na 17 dekemvri 1991 godina Sobranieto na Republika Makedonija<br />
usvoi Deklaracija za me|unarodno priznavawe na Republika Makedonija<br />
kako suverena i nezavisna dr`ava, baraj}i me|unarodno priznavawe.<br />
Nekolku dena podocna Ministerstvoto za nadvore{ni raboti £<br />
gi dostavi na Badinterovata Arbitra`na komisija site neophodni dokumenti<br />
za priznavawe na Republika Makedonija. Na 11 januari 1992<br />
godina, na sostanokot na EU, izve{tajot na Badinterovata komisija<br />
pozitivno gi oceni uslovite na Slovenija i na Makedonija za priznavawe<br />
i £ prepora~a na EU da gi priznae dvete zemji. Imaj}i predvid,<br />
u{te toga{, nekoi pra{awa postaveni od Grcija vo vrska so imeto na<br />
dr`avata, Badinteroviot izve{taj jasno naglasi deka „imeto na dr`avata<br />
ne implicira nikakvi teritorijalni pretenzii“. Izve{tajot<br />
be{e obnaroden na 15 januari 1992 godina. Nekolku ~asa podocna novinskite<br />
agencii objavija deka Evropskiot sovet re{il da gi priznae<br />
Slovenija i Hrvatska, no ne i Makedonija, {to predizvika {ok i<br />
golemo razo~aruvawe vo zemjata.<br />
Od toj moment Makedonija se najde vo mnogu te{ka nadvore{na i<br />
vnatre{na situacija. Razo~aruvaweto ja zameni euforijata. Javnosta<br />
be{e dlaboko ubedena deka me|unarodnata zaednica, vo ovoj slu~aj, }e<br />
ja popravi nespravedlivata i ne~esna politika sprema Makedonija vo<br />
istorijata i deka na dr`avata }e £ bide dadeno mestoto {to taa moral-<br />
331
no go zaslu`uva vo zaednicata na nezavisnite dr`avi. Vode~kite politi~ki<br />
krugovi, koi edna i pol godina rabotea mnogu dobro i na nadvore{en<br />
i na vnatre{en plan, isto taka bea iznenadeni. Ova nepriznavawe<br />
nacionalisti~kite partii go iskoristija za pritisok, konflikti<br />
i borba, bidej}i smetaa deka „nikade nezavisnosta ne bila<br />
izvojuvana so pisma i bez borba i `rtvi“.<br />
Esenta 1992 g. Grcija vovede neobjavena i `estoka ekonomska<br />
blokada vrz Republika Makedonija i na 17 fevruari 1994 godina ja zatvori<br />
granicata, so namera da predizvika golema ekonomska kriza i da<br />
go vidi svojot severen sosed „na kolena“. Ova koincidira{e so trgovskite<br />
sankcii na OON protiv Srbija doneseni vo juni istata godina,<br />
{to od svoja strana £ gi zgolemi te{kotiite na Makedonija. Bidej}i<br />
ne postoi `elezni~ka linija so Bugarija i so Albanija, a patniot soobra}aj<br />
e vo lo{a sostojba, Makedonija celosno be{e izolirana. Za javnosta<br />
ovie nastani bea paradoksalni: Makedonija, koja napravi s¢ {to<br />
treba za da izbegne sudir i vojna i koja mirno, legalno i demokratski<br />
izleze od Jugoslavija, be{e de fakto kazneta i li{ena od normalen<br />
`ivot.<br />
Vo po~etokot na 1992 godina nitu EU nitu SAD ne manifestiraa<br />
zagri`enost za konfliktot vo porane{na Jugoslavija. Pogolemiot<br />
del od sli~nite federacii i dr`avi pri raspa|aweto imaa isti<br />
problemi, no tie ne se razvija vo vojna ili vo pogolem konflikt. Pa<br />
taka se ~ine{e deka pra{aweto na samostojnosta na Makedonija i<br />
gr~kiot prv uslov da se odlo`i nejzinoto priznavawe nabrzo }e bidat<br />
nadminati. Vedna{ po sostanokot na Evropskiot sovet, na koj be{e<br />
priznaena nezavisnosta na Slovenija i na Hrvatska na 15 januari,<br />
be{e naglaseno deka priznavaweto na Makedonija e odlo`eno samo za<br />
kratko vreme za da se ras~istat nekoi raboti so Grcija, no i deka nema<br />
da bidat potrebni pove}e od nekolku nedeli za da se iznajde re{enie.<br />
Me|utoa, gr~kata politika, nesomneno vo koordinacija so interesite<br />
na Srbija, stana mnogu pocvrsta, poofanzivna i mnogu poaktivna vo<br />
EU i na drugi mesta. Kako rezultat na ova nejzino anga`irawe, na<br />
nekolku sostanoci na Evropskiot sovet odlukata da se priznae<br />
Makedonija be{e odlo`uvana ili ne be{e prifatliva za Grcija.<br />
Kone~no, vo Lisabon, na 27 juni 1992 godina, be{e usvoena deklaracija<br />
od Evropskiot sovet koja pretstavuva{e golem udar za makedonskite<br />
o~ekuvawa. Vo nea se istakna deka priznavaweto }e se slu~i<br />
edinstveno pod ime {to nema da go sodr`i zborot „Makedonija“. Dokumentot<br />
ja {okira javnosta vo Makedonija i £ dade prednost na Grcija,<br />
332
koja prodol`i i ponatamu so negirawe na nezavisnosta na zemjata, nacionalniot<br />
identitet i me|unarodnata pozicija. Reakcijata na javnosta<br />
na ovoj dokument be{e lo{a, pa duri i vo Zapadna Evropa i vo SAD,<br />
a nekoi nabquduva~i o~ekuvaa intervencija od sosednite dr`avi. Toa<br />
be{e vrvot na kompromisot na EU so Grcija, koj koincidira{e so<br />
mnogu vnatre{ni kontroverzii vo samata unija.<br />
Se postavuva pra{aweto: koi bea motivite za vakvata gr~ka politika<br />
sprema Republika Makedonija? Zo{to Republika Makedonija<br />
predizvika tolku golemi emocii vo Grcija (pove}e od eden milion<br />
lu|e izlegoa na demonstraciite vo Atina i vo Solun)? Zo{to nezavisnosta<br />
na Makedonija se povrzuva{e so gr~kata sigurnost a na narodot<br />
mu be{e nametnato da ~uvstvuva deka granicite na Grcija ne se bezbedni?<br />
Eden od odgovorite le`i vo me|unarodnite posledici od priznavaweto<br />
na makedonskata dr`ava. Vo slu~aj da ja priznae Makedonija,<br />
Grcija treba da go priznae i etni~kiot identitet na makedonskoto<br />
malcinstvo {to s¢ u{te `ivee vo severna Grcija, da prifati deka<br />
Grcija ne e nacionalno homogena tuku multinacionalna dr`ava, so<br />
site mo`ni politi~ki posledici, kako i da ja prifati evropskata<br />
regulativa za tretmanot na malcinstvata i za za{tita na nivnite kulturni<br />
prava.<br />
3. Me|unarodnoto priznavawe<br />
Mnogu e verojatno deka sredinata na 1992 godina, periodot {to<br />
sleduva{e po Deklaracijata vo Lisabon, be{e „pet do dvanaeset“, t.e.<br />
vremenska to~ka od kriti~na va`nost za pribli`uvaweto na me|unarodnata<br />
zaednica kon Makedonija i za makedonskata politika na patot<br />
kon priznavaweto. Dvete politiki bea staveni na seriozna proba. Se<br />
smeta{e deka Gligorov i Makedonija se na istoriski test i vo golem<br />
rizik. Vo me|uvreme, nekolku scenarija od sosedstvoto bea vo optek,<br />
imaj}i gi predvid posledicite od Lisabonskata deklaracija. Vladata<br />
go prezede rizikot da ne ja menuva svojata politika. Taa politika po~na<br />
da dava rezultati. Golemata gr~ka propaganda ne be{e efektivna i,<br />
kako po pravilo, poka`a deka e kontraproduktivna.<br />
Golemiot pritisok vrz Makedonija, predizvikan poradi nepriznavaweto,<br />
vode{e kon novi opasnosti i od nego zemjata treba{e da se<br />
333
oslobodi. Oddale~uvaweto na EU od gr~kata politika i od raste~kiot<br />
gr~ki nacionalizam, kako posledica donesoa tri va`ni odluki:<br />
‡ raspravata da se prefrli vo OON;<br />
‡ da se preispita i da se promeni rigidniot odnos sprema imeto<br />
od Lisabonskata deklaracija; i<br />
‡ da £ se ovozmo`i na Makedonija da koristi pomo{ i sredstva<br />
od me|unarodnite fondovi.<br />
Odlukata be{e donesena na samitot vo Edinburg odr`an na 12<br />
dekemvri 1992 godina, koga EU usvoi nova deklaracija vrz osnova na<br />
izve{tajot podnesen od Robert O’Nil, evropski medijator me|u Grcija<br />
i Makedonija, a gi ima{e predvid i sovetite na koordinatorite za Jugoslavija.<br />
Vo prilog na ova, EU go odobri predlogot na generalniot<br />
sekretar na OON da isprati voeni sili vo Makedonija pod imeto<br />
UNPROFOR, so mandat za nabquduvawe. Vo toa vreme se zgolemi<br />
humanitarnata pomo{ od najgolemiot broj evropski dr`avi.<br />
Vistinski uspeh za makedonskata politika be{e faktot {to zapo~na<br />
procesot na priznavawe na zemjata i na vospostavuvawe diplomatski<br />
odnosi na bilateralna osnova. Pogolem broj dr`avi go najavija<br />
svoeto priznavawe, mnogu od niv upotrebuvaj}i go ustavnoto ime na<br />
dr`avata – Republika Makedonija. No, re{ava~kiot moment vo jakneweto<br />
na pozicijata na Republikata be{e priznavaweto od strana na<br />
Rusija, na 5 avgust 1992 godina. Ruskata odluka zna~e{e mnogu, demonstriraj}i<br />
pred s¢ ~esen odnos na Rusija kon balkanskata kriza, a isto<br />
taka dade pottik i za nejzino preispituvawe na dotoga{nata poddr{ka<br />
na Srbija i na Grcija. Podocna i NR Kina ja prizna Makedonija, isto<br />
kako i Rusija – so ustavnoto ime, a toa zna~e{e ne samo natamo{no<br />
relaksirawe na pozicijata na Republika Makedonija tuku i mo`nost<br />
za poddr{ka od Sovetot za bezbednost pri ON. No, i pokraj golemata i<br />
sofisticirana afirmacija na Makedonija, poradi vlijanieto na golemoto<br />
gr~ko lobi vo SAD, vo Kanada i vo Avstralija yidot na izolacijata<br />
opstojuva{e.<br />
Me|unarodnite organizacii, i nevladinite i vladinite, zapo~naa<br />
da ja prifa}aat Makedonija, mnogu od niv povtorno pod ustavnoto<br />
ime. So takov pretekst „makedonskoto pra{awe“ be{e internacionalizirano<br />
kon krajot na istata godina i naso~eno kon globalniot i<br />
kompleksen mehanizam na Obedinetite nacii.<br />
334
4. Patot kon OON<br />
Vo po~etokot na 1993 godina makedonskata vlada dostavi Memorandum<br />
do Butros Gali, generalen sekretar na OON. Vo memorandumot<br />
se bara{e polnopravno ~lenstvo na Republika Makedonija vo OON,<br />
prosledeno so preporakata od EU. Zabele{kite od gr~kiot memorandum<br />
bea vo sprotivnost od makedonskiot: da se spre~i priemot na<br />
Makedonija vo OON, da se poka`e deka toa }e predizvika novi opasnosti<br />
i rizici za mirot i stabilnosta na Balkanot.<br />
Toa be{e za prv pat vo istorijata na OON edna dr`ava, vo slu~ajot<br />
Grcija, da se sprotivstavi na priemot na druga dr`ava, da pobara da<br />
£ se dade novo ime ili imeto da go napravi prifatlivo za nea kako<br />
uslov da bide primena. Za mnogu eksperti i ~lenovi na OON slu~ajot<br />
be{e ~uden i bizaren, no toj be{e sozdaden i prisuten. Be{e sosema<br />
jasno deka toj ne }e mo`e da se re{i nitu so sila nitu so primena na<br />
ednostavni eti~ki principi. Isto taka, be{e sosema jasno deka vo<br />
procesot na pregovarawe nema da bide mo`no da se postigne dogovor<br />
bez otstapki ili da se ubedi drugata strana.<br />
Kone~no, po dolgi razgovori i konsultacii, na 7 april 1993 godina,<br />
Sovetot za bezbednost, so Rezolucijata br. 817 (1993), mu prepora~a<br />
na Generalnoto sobranie na OON da go prifati baraweto na<br />
Makedonija, upotrebuvaj}i ja delikatna formulacija: „dr`ava koja za<br />
upotreba vo Organizacijata privremeno }e £ se obra}aat kako<br />
Porane{na Jugoslovenska Republika Makedonija s¢ do nadminuvawe<br />
na razlikite so imeto“. Taka Makedonija stana 181-va ~lenka na OON.<br />
Na sednicata na Generalnoto sobranie, pretsedatelot Gligorov odr`a<br />
govor vo koj se zablagodari za priemot i iznese vetuvawe deka<br />
Makedonija }e se pridr`uva kon principite na OON.<br />
Makedonskoto zname, isto taka, be{e osporeno od Grcija i ne<br />
be{e postaveno na Ist River. Vo tekot na celata 1993 godina stotina<br />
multilateralni grupi, mirovnici i pretstavnici demokratski institucii<br />
prestojuvaa vo zemjata, a najgolemiot broj od nivnite izve{tai<br />
bea pozitivni i poddr`uva~ki. Kako posledica na ovie kontakti i<br />
izve{tai, kon krajot na 1993 godina, najgolemiot broj od zemjite-<br />
~lenki na EU vospostavija diplomatski odnosi so Republika<br />
Makedonija i otvorija ambasadi vo Skopje.<br />
Vo toj moment, osven so Grcija (i pokraj toa {to Makedonija<br />
be{e ramnopravna ~lenka na OON), odnosite i so drugite sosedi ne<br />
bea regulirani: FR Jugoslavija (Srbija) odbi da gi normalizira odno-<br />
335
site i da vospostavi diplomatski odnosi, pritoa, imaj}i celosno harmonizirani<br />
odnosi so Grcija, dr`ej}i go otvoren paketot so pretenzii<br />
(malcinskoto i grani~noto pra{awe); Bugarija, priznavaj}i ja dr`avata,<br />
ne saka{e da gi priznae makedonskata nacija i makedonskiot<br />
jazik; dodeka Albanija insistira{e na imeto „Porane{na<br />
Jugoslovenska Republika“. Site sosedi na Makedonija smetaa na nekoi<br />
otstapki i korist, koi trebaa da proizlezat od nesoglasuvawata so<br />
Grcija.<br />
Vo stvarnosta, mnogu od otvorenite pra{awa vo vrska so nadvore{nata<br />
pozicija na Makedonija, vo vtorata faza, bea povrzani i<br />
zavisni od pretstojnite razgovori so Grcija vo Wujork. Tamu, namesto<br />
brz dogovor za imeto na dr`avata, sredbite se razvija vo dolgi informativni<br />
razgovori, koi traat s¢ do denes.<br />
Na krajot, vo prvite denovi na septemvri 1995 godina, so neposredna<br />
pomo{ od Sajrus Vens i negovite sorabotnici, be{e podgotven<br />
Nacrt-privremen dogovor, podocna okvalifikuvan kako „biser na diplomatijata“.<br />
Vladite na dvete dr`avi go prifatija dogovorot, no ne<br />
bez kolebawe i te{kotii, i rizikuvaa nivno smenuvawe. Na 1 septemvri<br />
1995 godina ministrite za nadvore{ni raboti i medijatorot go<br />
potpi{aa dogovorot vo Wujork.<br />
So Privremeniot dogovor so Grcija, Makedonija se obvrza da go<br />
promeni nacionalnoto zname. Za vozvrat Makedonija dobi: priznavawe<br />
kako nezavisna i suverena dr`ava, vospostavuvawe na diplomatski<br />
odnosi, priznavawe na nepovredlivosta na postojnite granici, paket<br />
na sigurnosni merki, promocija na ekonomskata sorabotka i trgovija,<br />
mo`nost za kulturna razmena, pa duri i da ne se sozdavaat problemi od<br />
Grcija za makedonskoto aplicirawe vo me|unarodni, regionalni ili<br />
multilateralni organizacii. So dogovorot Makedonija ne prezede<br />
obvrska da go promeni imeto.<br />
Procesot na priznavawe be{e zavr{en vo Belgrad na 8 april<br />
1996 godina, koga Srbija go potpi{a Dogovorot za regulirawe na zaemnite<br />
odnosi i za poddr{ka na sorabotkata me|u Republika Makedonija<br />
i FR Jugoslavija. Ovoj dogovor ima{e dolgoro~no zna~ewe za Makedonija<br />
bidej}i Srbija direktno be{e vovle~ena i pretstavuva{e zainteresirana<br />
strana, imaj}i go predvid Bukure{kiot miroven dogovor od<br />
1913 godina, a isto taka be{e i edinstvenata ~lenka na porane{na<br />
Jugoslavija {to se sprotivstavuva{e na nezavisnosta na Makedonija.<br />
Vo nadminuvaweto na dotoga{nata srpsko-gr~ka strategija vo<br />
odnos na Makedonija Srbija otide i ~ekor podaleku. Taa ne samo {to<br />
336
se vrati na koncepcijata deka Makedonija ima pravo na nacionalna<br />
dr`ava i na imeto Makedonci tuku, isto taka, go prizna i<br />
dr`avni~kiot kontinuitet na Makedonija od 1944 godina. So toa<br />
prikaznata za borbata za nezavisnost i suverenost na Makedonija<br />
re~isi be{e zavr{ena. Taka pra{aweto {to be{e postaveno kako<br />
„makedonsko“ i otvoreno od krajot na XIX vek be{e odgovoreno na<br />
krajot od XX vek.<br />
Od 1998 godina vo Makedonija se zabrza procesot na privatizacija.<br />
Se odr`aa i tretite parlamentarni izbori, na koi pobedi<br />
VMRO-DPMNE. Na 30 noemvri 1998 godina be{e izbrana novata makedonska<br />
vlada so premier Qub~o Georgievski. Kako koalicionen partner<br />
vo Vladata vleze i DPA (Demokratska partija na Albancite).<br />
Vladiniot kabinet go so~inuvaa 26 ministri.<br />
5. Krizata na Kosovo<br />
No, vo po~etokot na 1999 godina, Makedonija povtorno se najde<br />
vo centarot na vnimanieto. Vo prvite meseci od 1999 godina zapo~na<br />
vojna na Kosovo. <strong>NA</strong>TO se zakanuva{e so intervencija. Na 24 mart<br />
1999 godina najmo}nata voena ma{inerija vo svetot ja napadna FR<br />
Jugoslavija. Vo Makedonija ima{e okolu 16.000 <strong>NA</strong>TO-vojnici za<br />
vreme na vozdu{nite napadi. Za dva i pol meseci, dodeka trae{e<br />
krizata, Republika Makedonija primi 360.000 begalci, {to be{e 17-<br />
18% od vkupnoto naselenie na zemjata. Pogolemiot del od niv se<br />
vratija nazad, a nekoi ostanaa na Zapad.<br />
Vo 1999 godina bea odr`ani i pretsedatelskite izbori. Za pretsedatel<br />
be{e izbran Boris Trajkovski.<br />
6. Na rabot na me|uetni~ka vojna<br />
Na 16 fevruari 2001 godina grupa albanski ekstremisti zapo~naa<br />
prestrelka so Armijata na RM. Zad proklamiranata cel za pogolemi<br />
kolektivni prava na Albancite vo Makedonija, {to mo`e{e da<br />
bide re{eno preku instituciite na sistemot bidej}i albanskite partii<br />
participiraa vo vlasta, se krie{e vistinskata cel – destabilizirawe<br />
na dr`avata, po mo`nost anektirawe na severnozapadnite<br />
delovi od Makedonija kon Albanija ili kon Kosovo. Taa mala<br />
337
prestrelka za samo eden mesec prerasna vo vistinska vojna, koga vo<br />
mart, vo Tetovo, za vreme na odr`uvaweto na mitingot od tri<br />
nevladini organizacii pod mototo: „Stop za dr`avniot terorizam<br />
protiv Albancite“, zapo~na oru`en sudir me|u grupa albanski<br />
ekstremisti od edna strana, i policijata i ARM, od druga strana. Po<br />
ova, branovi od begalci zapo~naa da go napu{taat gradot Tetovo. Pri<br />
krajot na mesecot, po naredba na vrhovniot komandant na bezbednosnite<br />
sili Boris Trajkovski, zapo~na operacijata za ~istewe na<br />
albanskite ekstremisti. No situacijata ne se promeni. Vo situacija<br />
koga postoe{e mo`nost za prerasnuvawe na sudirot vo celosna<br />
gra|anska vojna, vo maj 2001 godina be{e izbrana Vladata na<br />
politi~koto edinstvo.<br />
Vo juni 2001 godina voenite akcii se dobli`ija i do Skopje.<br />
Skopskoto s. Ara~inovo, na 15 km od glavniot grad, be{e vo racete na<br />
t.n. Ushtria Çlirimtare Kombёtare (UÇK) – Nacionalnoosloboditelna<br />
armija (NOA). Na 24 juni pripadnicite na makedonskite bezbednosni<br />
sili prezedoa `estoka akcija. Koga se o~ekuva{e kone~en poraz, po<br />
intervencijata na pretstavnicite na Evropskata unija i na <strong>NA</strong>TO,<br />
akcijata be{e prekinata, a silite na NOA pod me|unarodna za{tita<br />
bea izvle~eni od seloto. Pod pritisok na me|unarodnata zaednica, na<br />
5 juli be{e potpi{an prekin na ognot. No, NOA prodol`i so svoite<br />
napadi vrz makedonskite bezbednosni sili.<br />
7. Ohridskiot dogovor i nastanite po nego<br />
Na 8 avgust, po dolgotrajni pregovori, vo Ohrid be{e parafiran<br />
Ramkovniot dogovor, koj be{e potpi{an vo Skopje na 13 avgust, od liderite<br />
na: VMRO-DPMNE, SDSM, PDP i DPA, od pretsedatelot<br />
Boris Trajkovski i od me|unarodnite pretstavnici.<br />
Po ova zapo~na procesot na implementacija na Ramkovniot dogovor<br />
vo Ustavot i vo instituciite na sistemot.<br />
Na 15 septemvri 2002 godina bea odr`ani parlamentarni izbori<br />
vo Makedonija. Na istite pobedi koalicijata „Za Makedonija zaedno“,<br />
koja osvoi 60 prateni~ki mandati. Na 31 oktomvri be{e izbrana<br />
novata koalicija, a premier stana Branko Crvenkovski. Demokratskata<br />
unija za integracija, u{te edna partija na Albancite od<br />
Makedonija, stana del od Vladata.<br />
338
Vo periodot 1-15 noemvri 2002 godina be{e sprovedena najgolemata<br />
statisti~ka operacija – popisot na naselenieto, doma}instvata i<br />
stanovite vo Makedonija. Spored rezultatite od popisot, vo Makedonija<br />
`iveat: 2.022.547 `iteli od koi: 1.297.981 Makedonci (64,18);<br />
509.083 (25,17) Albanci; 77,959 Turci (3, 85%); 53, 879 Romi (2,66%);<br />
35,939 Srbi (1,78%) i drugi 2,44%.<br />
Pretsedatelot Boris Trajkovski zagina vo avionska nesre}a na<br />
26 fevruari 2004. Na pretsedatelskite izbori od 28 april 2004 godina,<br />
za pretsedatel be{e izbran Branko Crvenkovski. Na 1 april 2004 g.<br />
stapi vo sila Spogodbata za stabilizacija i asocijacija me|u EU i<br />
Republika Makedonija, koja be{e potpi{ana na 9 april 2001 g. Na 22<br />
mart 2004 g. be{e predadena aplikacijata za ~lensto na Republika<br />
Makedonija vo EU i vo <strong>NA</strong>TO-strukturite.<br />
Na 5 juli 2006 godina se odr`aa pettite parlamentarni izbori.<br />
Na istite pobedi koalicija „Za podobra Makedonija“, predvodena od<br />
VMRO-DPMNE, koja osvoi 44 prateni~ki mandati. Na 27 avgust novata<br />
koaliciona vlada be{e izbrana zaedno so premierot Nikola Gruevski.<br />
Demokratskata partija na Albancite (DPA) stana del od Vladata.<br />
8. <strong>NA</strong>TO-samitot vo Bukure{t<br />
Od 2-ri do 4 april 2008 godina vo Bukure{t se odr`a samit na<br />
<strong>NA</strong>TO na koj treba{e da se upatat pokani za priem vo Organizacijata<br />
do Albanija, Makedonija i Hrvatska. Me|utoa, i pokraj toa {to Republika<br />
Makedonija gi ispolni site kriteriumi za nejzino ~lenstvo vo<br />
<strong>NA</strong>TO, pokani za priem im bea upateni na Albanija i na Hrvatska.<br />
Pokanata na Republika Makedonija be{e odbiena zatoa {to edna od<br />
~lenkite na <strong>NA</strong>TO (Grcija) priemot go uslovuva{e so promena na<br />
imeto na Republika Makedonija. Pregovorite za imeto s¢ u{te se odvivaat<br />
pod posredni{tvo na OON. Zaedni~koto prifatlivo re{enie<br />
za imeto i za Republika Grcija i za Republika Makedonija e uslovot za<br />
upatuvawe pokana za priem vo <strong>NA</strong>TO na Republika Makedonija.<br />
Nemo`nosta da se donesat oddelni zakoni poradi opstrukciite<br />
od opozicijata be{e pri~ina Sobranieto na Republika Makedonija da<br />
se samoraspu{ti na 12 april 2008 godina. Vonrednite parlamentarni<br />
izbori se odr`aa na 1 juni 2008 godina, a na niv pobedi koalicijata<br />
„Za podobra Makedonija“, predvodena od VMRO-DPMNE, koja osvoi 63<br />
prateni~ki mandati. Koalicionata vlada (vo koja vleze DUI od<br />
339
albanskiot blok) be{e formirana na 26 juli 2008 godina, so premier<br />
Nikola Gruevski.<br />
9. Makedonskoto malcinstvo vo sosednite zemji<br />
Procesite na demokratizacijata {to se slu~ija vo zemjite na jugoisto~na<br />
Evropa po pa|aweto na Berlinskiot yid imaa refleksii i<br />
vo promenata na odnosot na balkanskite dr`avi sprema makedonskoto<br />
malcinstvo vo niv.<br />
Grcija, koja dotoga{ voop{to ne go priznava{e makedonskoto<br />
malcinstvo, se soo~i so formiraweto na politi~kata partija na<br />
etni~kite Makedonci, pod imeto „Vino`ito“, koja na 8 septemvri 1995<br />
godina otvori kancelarija vo Lerin (Florina). Vo svojot politi~ki<br />
manifest „Vino`ito“ se zalaga za sorabotka so site demokratski<br />
antinacionalisti~ki sili vo Grcija vo nivnata borba za mir i za<br />
evropska integracija. „Vino`ito“ objavuva i svoj organ, spisanieto<br />
„Nova zora“.<br />
Vo Bugarija, i pokraj negiraweto na postoeweto na makedonskoto<br />
malcinstvo, etni~kite Makedonci formiraa pove}e zdru`enija i<br />
dru{tva. Prvata organiziacija e formirana vo 1990 godina pod imeto<br />
OMO „Ilinden“. Podocna so svojata aktivnost posebno se istaknuva<br />
politi~kata partija pod imeto Obedineta makedonska organizacija<br />
„Ilinden“ – Partija za ekonomski razvitok i integracija na narodot<br />
(OMO „Ilinden-PIRIN“). Partijata e registrirana kako politi~ka<br />
vo 1999 godina i u~estvuva{e na lokalnite izbori vo Blagoevgradskiot<br />
okrug vo oktomvri 1999 g. Me|utoa, na 29 fevruari 2000 g., Ustavniot<br />
sud na Bugarija ja proglasi registracijata na OMO „Ilinden-PI-<br />
RIN“ za neustavna i ja karakterizira{e kako separatisti~ka. Na 25<br />
noemvri Evropskiot sud za ~ovekovi prava vo Strazbur ja osudi Bugarija<br />
poradi naru{uvaweto na slobodata za organizirawe sobiri od<br />
strana na OMO „Ilinden-PIRIN“. Osnovnite celi na Organizacijata<br />
se: za{tita na ~ovekovite prava, „za~uvuvawe na duhovnite vrednosti,<br />
tradicii i kultura na naselenieto od oblasta na pirinskite planini<br />
i na begalcite od Vardarska i Egejska Makedonija koi se naseleni<br />
niz celata teritorija na Bugarija“ i osuda na sekakva „forma na<br />
nasilstvo, ekstremizam i nacionalizam vrz poedinci ili vrz nivnite<br />
principi, bez ogled na toa dali e sprovedena od dr`avata, od partijata,<br />
od grupi ili od poedinci ili ne.“ I pokraj s¢ u{te nedefinirani-<br />
340
ot status OMO „Ilinden-PIRIN“, vo april 2007 godina Organizacijata<br />
e primena za polnopravna ~lenka na Evropskata slobodna<br />
alijansa. OMO „Ilinden-PIRIN“ objavuva i svoj organ, vesnikot<br />
„Narodna volja“.<br />
Prvata organizacija na Makedoncite vo Republika Albanija e<br />
formirana na 3 april 1991 godina vo seloto Pustec. Potoa se formiraa<br />
pove}e makedonski organizacii i dru{tva na makedonskoto malcinstvo<br />
od Albanija. Na 24 mart 2002 godina vo Tirana site organizicii<br />
i dru{tva se obedinija vo Zaednica na Makedoncite vo Albanija.<br />
Sedi{teto na Zaednicata e vo Tirana, a nejzin simbol e makedonskoto<br />
{esnaesetzra~no zlatno `olto sonce na crvena osnova. Programskata<br />
cel na Zaednicata e: voveduvawe na predmetot makedonski jazik vo<br />
redovnata nastava na osnovnite i srednite u~ili{ta za u~enicite<br />
Makedonci; organizirawe na nov popis na naselenieto so me|unarodni<br />
nabquduva~i i voveduvawe na posebna grafa za etni~kata pripadnost<br />
Makedonec vo popisnite listi; voveduvawe na programi na makedonski<br />
jazik na dr`avnoto radio i televizija i na dr`avnite lokalni<br />
radiostanici; organizirawe na obrazovanie na kadri za nastavnici po<br />
nastava na makedonski jazik na fakultetite i pedago{kite {koli vo<br />
Republika Albanija i sl.<br />
Na poslednite lokalni izbori vo Republika Albanija, odr`ani<br />
vo 2007 godina, za prv pat vo nejzinata istorija u~estvuvaa i Makedoncite<br />
so svoja politi~ka partija – Makedonska alijansa za evropska integracija.<br />
Na izborite Makedoncite izlegoa vo golem broj i go dobija<br />
prviot makedonski gradona~alnik na op{tina Prespa (Edmond Temelko),<br />
a Makedonskata alijansa dobi 8 sovetni~ki mesta vo op{tinskoto<br />
sobranie. Organ na Makedonskata alijansa e vesnikot „Prespa“.<br />
Vo Kosovo, makedonskoto malcinstvo {to `ivee vo oblasta Gora,<br />
isto taka e organizirano vo zdru`enie za za{tita na makedonskiot<br />
nacionalen identitet.<br />
Vo Srbija, makedonskoto malcinstvo e organizirano vo zdru`enija,<br />
a nivnata aktivnost ne e popre~uvana od dr`avnite organi na Republika<br />
Srbija.<br />
341
342
SODR@I<strong>NA</strong><br />
MAKEDONIJA VO PRAISTORISKO VREME<br />
(d-r Aneta [ukarova)................................................................................ 5<br />
MAKEDONIJA VO STARIOT SVET<br />
(d-r Aneta [ukarova)................................................................................ 11<br />
1. Istorisko-geografskite granici na anti~ka Makedonija<br />
(najstarite zapisi za Makedonija)......................................................<br />
2. Etnogenezata na anti~kite Makedonci............................................ 12<br />
3. Jazikot na anti~kite Makedonci....................................................... 14<br />
4. Religijata na anti~kite Makedonci.................................................. 15<br />
5. Makedonskite carevi od dinastijata Argeadi................................ 16<br />
6. Borbite za makedonskiot prestol...................................................... 21<br />
7. Podemot na makedonskata dr`ava – Filip II Makedonski...........<br />
7.1. Dr`avata na Filip II – paradigma za op{tetstveno-<br />
22<br />
- politi~koto ureduvawe na anti~kite Makedonci............<br />
7.2. Voenite i politi~kite uspesi na Filip II............................ 26<br />
7.3. Probivot kon teritorijata na helenskite plemiwa......... 27<br />
7.4. Politi~kite govori na Demosten, Isokrat i Ajshin –<br />
istorisko svedo{tvo za antagonizmot pome|u<br />
Makedonija i helenskite polisi................................................. 28<br />
7.5. Anti~kiot svet na helenskite polisi podelen pome|u<br />
„filipomizi“ i „filipofili“................................................... 29<br />
7.6. Makedonija – dominanten istoriski faktor<br />
vo anti~kiot svet ........................................................................ 32<br />
8. Bitkata kaj Hajroneja – istoriska presvrtnica<br />
vo Stariot svet.......................................................................................<br />
9. Politi~kite dejstva na Demosten za vreme<br />
na Aleksandar III Makedonski i na Antipatar...............................<br />
ALEKSANDAR III MAKEDONSKI (336–323)<br />
MAKEDONIJA – SVETSKA IMPERIJA<br />
(d-r Aneta [ukarova)................................................................................<br />
1. Pohodot kon Istok ................................................................................ 43<br />
2. Osvojuvaweto na Egipet ....................................................................... 45<br />
3. Aleksandar – car na Azija ................................................................... 45<br />
4. Svetata svadba vo Suza ......................................................................... 47<br />
5. Idejata za svetska imperija ................................................................ 48<br />
343<br />
11<br />
23<br />
34<br />
37<br />
41
FORMIRAWETO <strong>NA</strong> MAKEDONSKITE CARSTVA<br />
PO SMRTTA <strong>NA</strong> ALEKSANDAR III MAKEDONSKI<br />
(d-r Aneta [ukarova)................................................................................<br />
1. Sudbinata na Aleksandrovoto carstvo po smrtta na carot ........ 53<br />
1.1. Voenite sudiri pome|u dijadosite ........................................... 54<br />
1.2. Prevlasta na Antigon i na Demetrij I.................................... 56<br />
2. Demetrij I Poliorket – noviot car na Makedonija....................... 58<br />
3. Novata generacija vladeteli-epigoni ..............................................<br />
4. Voeniot sudir na Makedonija i Rim za vreme<br />
59<br />
na Filip V (221–179) .............................................................................<br />
5. Persej (179–168), posledniot makedonski car<br />
od dinastijata Antigonidi...................................................................<br />
MAKEDONIJA ZA VREME <strong>NA</strong> RIMSKOTO VLADEEWE<br />
(od 168 g. pr. n.e. – do krajot na III vek)<br />
(d-r Mitko B. Panov).................................................................................<br />
1. Teritorijalnata podelba na Makedonija.......................................... 65<br />
2. Vostanieto na Andrisk (149–148 g. pr. n.e.)...................................... 66<br />
3. Makedonija – prva rimska provincija na Balkanot ......................<br />
4. Novite tendencii na Makedoncite za restavrirawe<br />
66<br />
na dr`avata.............................................................................................. 67<br />
5. Makedonija – prva hristijanska zemja vo Evropa ..........................<br />
6. Makedonija vo periodot na Rimskite gra|anski vojni<br />
68<br />
(49–31 g. pr. n.e.)....................................................................................... 69<br />
7. Makedonija vo periodot na Pax romana .............................................. 70<br />
MAKEDONIJA POME\U ISTOKOT I ZAPADOT<br />
(IV–V vek)<br />
(d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 73<br />
1. Makedonija vo periodot na tetrarhijata ......................................... 73<br />
2. Makedonija za vreme na Konstantin I (306–337) i negovite<br />
naslednici................................................................................................<br />
3. Teodosij I (379–395) i Makedonija....................................................... 75<br />
4. Makedonija pome|u Vizantija i Zapadnata Rimska Imperija..... 76<br />
MAKEDONIJA I SLOVENITE<br />
(od sredinata na VI – do sredinata na IX vek)<br />
(d-r Mitko B. Panov).................................................................................<br />
344<br />
51<br />
61<br />
62<br />
65<br />
74<br />
79
1. Pojavata na Slovenite na istoriskata scena ................................. 79<br />
2. Makedonija vo politi~ko-religiskata koncepcija na<br />
Justinijan I .............................................................................................. 80<br />
3. Prvite napadi na Slovenite vo Makedonija<br />
i opsadite na Tesalonika..................................................................... 82<br />
4. Naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija i obidite<br />
za nivno politi~ko obedinuvawe....................................................... 83<br />
5. Makedonskite sklavinii i Vizantija .............................................. 87<br />
6. Kontinuitetot na anti~kite Makedonci i procesot<br />
na nivna simbioza so Slovenite......................................................... 88<br />
MAKEDONIJA – JADRO <strong>NA</strong> KULTURNITE I DUHOVNITE<br />
PROCESI (od sredinata na IX – do sredinata na X vek)<br />
(d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 91<br />
1. Konstantin-Kiril i Metodij i sozdavaweto<br />
na slovenskata azbuka vo Makedonija................................................ 91<br />
2. Dejnosta na Kliment i Naum i sozdavaweto<br />
na Ohridskata kni`evna {kola ......................................................... 94<br />
3. Pojavata na bogomilstvoto vo Makedonija ..................................... 97<br />
SOZDAVAWETO <strong>NA</strong> SREDNOVEKOV<strong>NA</strong>TA DR@AVA<br />
VO MAKEDONIJA<br />
(d-r Mitko B. Panov).................................................................................<br />
1. Vostanijata protiv Bugarija i Vizantija i sozdavaweto<br />
na dr`avata .............................................................................................<br />
2. Samuil – simbol na mo}ta na makedonskata dr`ava...................... 103<br />
3. Belasi~kata bitka (1014 g.) .................................................................<br />
4. Caruvaweto na Gavrilo Radomir i na Jovan Vladislav<br />
105<br />
i krajot na dr`avata ............................................................................. 107<br />
5. Karakterot i identitetot na dr`avata ........................................... 108<br />
MAKEDONIJA POME\U VIZANTISKATA I<br />
OSMANLISKATA IMPERIJA (XI–XIV vek)<br />
(d-r Mitko B. Panov)................................................................................. 115<br />
1. Vostanijata vo Makedonija od XI vek................................................. 115<br />
2. Makedonija vo fokusot na sudirite me|u novite balkanski<br />
sili............................................................................................................<br />
3. Srpskite zavladuvawa vo Makedonija (od krajot na XIII – do<br />
sredinata na XIV vek)...........................................................................<br />
345<br />
101<br />
101<br />
118<br />
121
4. Formiraweto na nezavisnite dr`avi na Volka{in i Ugle{a... 122<br />
MAKEDONIJA POD OSMANLISKA VLAST<br />
(od krajot na XIV – do krajot na XVIII vek)<br />
(d-r Dragi \orgiev) ....................................................................................<br />
1. Pojavata na Osmanliite na Balkanot .............................................. 125<br />
2. Pa|aweto na Makedonija pod osmanliskata vlast .........................<br />
3. Administrativno-teritorijalnoto ureduvawe na Makedonija<br />
128<br />
vo osmanliskata dr`ava .......................................................................<br />
4. Osmanliskiot feudalizam .................................................................. 134<br />
5. Demografskite pomestuvawa .............................................................. 139<br />
5.1. Kolonizacija ................................................................................... 139<br />
5.2. Islamizacija ................................................................................... 143<br />
6. Socijalnata struktura na naselenieto ............................................<br />
7. Opa|aweto na Imperijata i promenite vo timarsko-<br />
145<br />
spahiskiot sistem ..................................................................................<br />
8. Periodot na anarhija i razbojni{tvo .............................................. 150<br />
9. Otporot protiv osmanliskata vlast ................................................ 152<br />
10. Ohridskata arhiepiskopija .............................................................. 155<br />
11. Kulturata i na~inot na `iveewe..................................................... 158<br />
MAKEDONIJA VO XIX VEK<br />
(d-r Krste Bitovski) .................................................................................<br />
1. Raspa|aweto na osmanliskiot feudalen sistem<br />
165<br />
vo Makedonija i ra|aweto na noviot sistem – kapitalizmot ..... 165<br />
2. Borbite za narodna crkva i prosveta ............................................... 167<br />
3. Osloboditelnite borbi vo vtorata polovina na XIX vek ...........<br />
4. Afirmacijata na makedonskata nacionalen identitet<br />
173<br />
po kresnenskite nastani ...................................................................... 179<br />
5. Osnovaweto na Makedonskata revolucionerna organizacija ....<br />
6. Osnovaweto na Makedonskiot komitet vo Bugarija<br />
183<br />
i negovite prvi akcii ...........................................................................<br />
7. Makedonskata revolucionerna organizacija<br />
187<br />
po Solunskiot kongres (1896 g.) ......................................................... 189<br />
8. TMORO i sosedite ................................................................................ 190<br />
9. Ilindenskoto vostanie ........................................................................ 194<br />
9.1. Zadu{uvaweto na vostanieto .................................................. 200<br />
9.2. Makedonija po Ilindenskoto vostanie .................................. 202<br />
10. Mladoturskata revolucija (1908 g.) ................................................ 207<br />
346<br />
125<br />
131<br />
147
MAKEDONIJA VO PERIODOT <strong>NA</strong> BALKANSKITE<br />
VOJNI DO PO^ETOKOT <strong>NA</strong> VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
<strong>NA</strong> BALKANOT (1912–1941)<br />
(akad. Ivan Katarxiev).............................................................................<br />
1. Borbata na makedonskiot narod za osloboduvawe<br />
i za sozdavawe avtonomna makedonska dr`ava – edna<br />
od pri~inite za po~etokot na Balkanskite vojni ......................... 211<br />
2. Balkanskite vojni i sudbinata na Makedonija ............................... 212<br />
3. Makedonskiot narod na krstopat vo vremeto na vojnite<br />
1912–1918 i po niv ...................................................................................<br />
4. Krajot na vojnite – nova etapa vo razvojot na borbata<br />
na makedonskiot narod za osloboduvawe<br />
i za dr`avno konstituirawe ............................................................... 221<br />
5. Makedonija po Mirovnata konferencija vo Pariz ...................... 224<br />
6. Polo`bata na Makedoncite pod Kralstvoto<br />
na SHS / Kralstvoto Jugoslavija........................................................<br />
7. Polo`bata na Makedoncite pod Grcija ........................................... 227<br />
8. Polo`bata na Makedoncite pod Bugarija .......................................<br />
9. Makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvi`ewe pred<br />
232<br />
predizvicite na novata polo`ba .......................................................<br />
10. Politi~kite sili na nacionalnoosloboditelnoto dvi`ewe<br />
po vojnite ................................................................................................<br />
MAKEDONIJA VO VTORATA SVETSKA VOJ<strong>NA</strong> (1941–1945)<br />
1. Vtorata svetska vojna na Balkanskiot Poluostrov<br />
257<br />
(d-r Van~e Stoj~ev)................................................................................. 257<br />
2. Aprilskata vojna od 1941 godina i podelbata na Makedonija..... 258<br />
3. Vospostavuvaweto na okupacionata vlast vo Makedonija............ 259<br />
4. Bugarskiot akcionen komitet............................................................. 260<br />
5. Oru`enata borba vo Makedonija (1941–1945)..................................<br />
5.1. Politi~kite i voenite podgotovki na NOD za borba<br />
262<br />
protiv okupatorite ................................................................... 262<br />
5.2. Zasiluvaweto na oru`enata borba.......................................... 266<br />
5.3. Slobodnata teritorija vo tekot na 1943 godina .............. 272<br />
5.4. Istaknuvaweto na programskite celi na borbata............. 273<br />
5.5. Inicijativniot odbor za svikuvawe na ASNOM...............<br />
5.6. Makedonskoto nacionalno pra{awe<br />
273<br />
i balkanskite dr`avi na krajot od 1943 godina ................. 274<br />
347<br />
211<br />
216<br />
225<br />
234<br />
239
6. Germansko-bugarskata ofanziva od prvata polovina<br />
na 1944 godina.......................................................................................... 275<br />
7. Obidite na okupatorite da predizvikaat gra|anska vojna<br />
vo Makedonija.......................................................................................... 277<br />
8. Pro{iruvaweto na voenite dejstva i novata voenoteritorijalna<br />
podelba na Makedonija vo tekot<br />
na letoto 1944 godina............................................................................ 279<br />
9. Pra{aweto za obedinuvaweto na Makedonija vo tekot<br />
na Vtorata svetska vojna....................................................................... 280<br />
10. Konstituiraweto na makedonskata dr`ava (1944 g.)<br />
(d-r Novica Veljanovski).................................................................... 281<br />
10.1. Izborot na delegatite za ASNOM...................................... 281<br />
10.2. Prvoto zasedanie na ASNOM i negovite re{enija.......... 282<br />
10.3. Utvrduvaweto na platformata na ASNOM .................... 282<br />
10.4. Konstitutivnite akti na ASNOM .................................. 283<br />
10.5. Proklamiraweto na rezultatite od ASNOM ................ 285<br />
10.6. Prezidiumot na ASNOM vo realizacijata<br />
na re{enijata i opredelbite na ASNOM .......................... 286<br />
10.7. Odglasot na Prvoto zasedanie na ASNOM<br />
i realizacijata na negovite re{enija................................. 287<br />
11. Osloboduvaweto na Makedonija<br />
(d-r Van~e Stoj~ev)............................................................................... 288<br />
12. U~estvoto na makedonskata vojska vo osloboduvaweto<br />
na Jugoslavija........................................................................................ 292<br />
13. Makedonskata dr`ava (1944–1945)<br />
(d-r Novica Veljanovski)..................................................................... 294<br />
13.1. Prvoto zasedanie na ASNOM kako pottik za<br />
natamo{niot razvoj na NOAVM........................................... 294<br />
13.2. Podgotovkite i odr`uvaweto na Vtoroto zasedanie<br />
na ASNOM.................................................................................... 295<br />
13.3. Rabotata na Prezidiumot na ASNOM vo prvite<br />
meseci od 1945 godina............................................................... 296<br />
13.4. Transformacijata na ASNOM vo Narodno sobranie<br />
i izborot na prvata Vlada na DF Makedonija.................. 297<br />
14. Prosvetno-kulturniot i verskiot `ivot (1941–1944)................. 298<br />
EGEJSKIOT DEL <strong>NA</strong> MAKEDONIJA VO VTORATA<br />
SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
(d-r Novica Veljanovski) .........................................................................<br />
348<br />
303
1. Okupacijata i podelbata na egejskiot del na Makedonija............ 303<br />
2. Makedonskite antifa{isti~ki organizacii................................. 304<br />
3. Makedonskite voeni edinici..............................................................<br />
4. Makedonskite politi~ki organizacii i odnosot na KPG<br />
304<br />
sprema makedonskoto nacionalno pra{awe....................................<br />
5. Osloboduvaweto na egejskiot del od Makedonija........................... 307<br />
6. Porazot na ELAS ..................................................................................<br />
7. Kulturno-obrazovnite pridobivki za Makedoncite vo<br />
307<br />
egejskiot del od Makedonija................................................................ 308<br />
PIRINSKIOT DEL <strong>NA</strong> MAKEDONIJA VO VTORATA<br />
SVETSKA VOJ<strong>NA</strong><br />
(d-r Novica Veljanovski) .........................................................................<br />
1. Podgotovkite, po~etokot i tekot na vostanieto............................ 311<br />
2. Oru`enata borba vo tekot na 1943 godina........................................ 312<br />
3. Masoviziraweto na oru`enata borba vo tekot na 1944 godina... 312<br />
4. Obidite za obedinuvawe....................................................................... 313<br />
FEDERAL<strong>NA</strong> MAKEDONIJA VO JUGOSLOVENSKATA<br />
FEDERACIJA (1945–1991)<br />
(d-r Novica Veljanovski)..........................................................................<br />
1. Administrativno-centralisti~kiot period (1945–1953)............. 316<br />
2. Periodot na eksperimentot „samoupravuvawe“ (1953–1970)........<br />
3. Periodot na politi~kiot liberalizam, delegatskiot sistem<br />
323<br />
i dogovornata ekonomija (1971–1991).................................................<br />
4. Raspadot na SFRJ i osamostojuvaweto na Republika<br />
Makedonija...............................................................................................<br />
SAMOSTOJ<strong>NA</strong> REPUBLIKA MAKEDONIJA<br />
(d-r Todor ^epreganov).............................................................................. 329<br />
1. Raspa|aweto na Jugoslavija.................................................................. 329<br />
2. ^ekorite kon nezavisnost.................................................................... 330<br />
3. Me|unarodnoto priznavawe................................................................. 333<br />
4. Patot kon OON....................................................................................... 335<br />
5. Krizata vo Kosovo.................................................................................. 337<br />
6. Na rabot na me|uetni~ka vojna............................................................ 337<br />
7. Ohridskiot dogovor i nastanite po nego......................................... 338<br />
8. <strong>NA</strong>TO-samitot vo Bukure{t............................................................... 339<br />
9. Makedonskoto malcinstvo vo sosednite zemji................................ 340<br />
349<br />
305<br />
311<br />
315<br />
325<br />
327
350
INSTITUT ZA <strong>NA</strong>CIO<strong>NA</strong>L<strong>NA</strong> <strong>ISTORIJA</strong><br />
<strong>ISTORIJA</strong> <strong>NA</strong> <strong>MAKEDONSKIOT</strong> <strong>NA</strong>ROD<br />
Za izdava~ot<br />
d-r Todor ^epreganov, direktor na INI<br />
Likovno-grafi~ki urednik<br />
Kiril Taleski<br />
Jazi~na redakcija i korektura<br />
Vesna Stoj~evska<br />
Kompjuterska podgotovka i pe~at<br />
SAK-STIL<br />
Tira`<br />
500 primeroci<br />
Sredstvata za pe~atewe na izdanieto gi obezbedi<br />
Vladata na Republika Makedonija<br />
CIP- Katalogizacija vo publikacija<br />
Nacionalna i univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski"<br />
94 (497.7) ".../2008"<br />
[UKAROVA, Aneta<br />
Istorija na makedonskiot narod / [avtori Aneta [ukarova... [i dr.]. -<br />
Skopje : Institut za nacionalna istorija, 2008. - 349 str. ; 23 sm.<br />
Na naspor. nasl. str.: History of Macedonian People<br />
ISBN 978-9989-159-23-7<br />
1. Stv. nasl. na naspor. nasl. str.<br />
a) Makedonija - Istorija - Do 2008<br />
COBISS.MK-ID 73656074<br />
351
352