Spojrzenie z ukosa – pdf do pobrania - Autoportret

Rewitalizacja nie jest dla mnie sprawą jednoznaczną
i budzi mieszane uczucia. Z jednej bowiem strony
oczywiście cieszy każdy przejaw ożywienia czegoś,
co zaniedbano, co przestało funkcjonować, czy
wręcz stało się martwe. Z drugiej, pojęcie wzbudza
sprzeciw, i to z dwu powodów. Po pierwsze, z racji
lingwistycznych. W moim przekonaniu „rewitalizacja”,
„rewaloryzacja” należą do określeń sztucznie
30
wylansowanych w latach powojennych. W czasach
Gomułki, a później Gierka przywykło się mówić
pretensjonalnym językiem niby-naukowym. W hasłach
rzucanych narodowi proste słowa zastąpiono
wyszukanymi, stosowanymi uprzednio jedynie
w dysputach fachowych. Przecież rewitalizacja to
ożywienie, rewaloryzacja to przewartościowanie.
Być może przesadzam, gdyż rozwijając dalej moje
wszystkie fot. w artykule: andrzej basista i tomasz basista
zastrzeżenia trzeba by podważyć słowo „rekonstrukcja”,
mające w polskim języku prosty odpowiednik
pod postacią odtworzenia, a przecież rekonstrukcja
stała się pojęciem powszechnie stosowanym i na
dobre zadomowiła się w polszczyźnie. Nie wykluczam,
że rewitalizacja czy rewaloryzacja przestaną
drażnić w przyszłości, może już nawet obecnie słowa
te nie wzbudzają oporu młodszego pokolenia. Mnie
jednak wyraźnie przypominają o niechlubnej przeszłości,
zwłaszcza że
nie tylko o słowa tu chodzi.
Drugim powodem, dla którego owych słów nie
kocham, jest kontekst, w jakim były one w Polsce
używane. W świecie nie dotkniętym komunizmem
rewitalizacją obejmowano obszary, które podupadały
w wyniku naturalnych przemian społecznych,
gospodarczych i technologicznych. Tak na przykład
w latach 60. podjęto ogromne akcje odnowy śródmiejskich
terenów dużych metropolii, wyludnionych
w wyniku ucieczki zamożniejszych mieszkańców
na peryferia. W języku angielskim powstało określenie
urban renewal – odnowa miasta. Od lat 80.
w krajach dotkniętych plagą blokowisk zaczęto je
przekształcać na różne sposoby. Z kolei, czy może
równocześnie, rozwinęła się praktyka adaptowania
terenów i budynków opuszczonych przez przemysł.
Dawne obiekty fabryczne i magazynowe, nierzadko
położone w pobliżu śródmieścia, okazują się znakomitą
oprawą dla muzeów, teatrów czy nawet dla
działalności handlowej.
W mniejszym lub większym stopniu doświadczamy
wymienionych zjawisk i w Polsce, jednakże dla
ludzi mego pokolenia rewitalizacja i rewaloryzacja
kojarzą się przede wszystkim z ratowaniem ginących

andrzej basista – w latach 1950-1956 studiował na Wydziale
Architektury w Krakowie. W 1964 r. uzyskał doktorat,
w 1976 r. – habilitację, w 1997 r. – tytuł profesora. Prowadził
zajęcia dydaktyczne kolejno w szkołach architektury w Krakowie,
Bagdadzie, Poznaniu oraz Białymstoku. Pracował
w biurach projektów w Krakowie oraz pracowni urbanistycznej
w Bagdadzie. Opublikował książki: „Opowieści budynków.
Architektura czterech kultur” (1995), „Architektura.
Dlaczego jest, jaka jest” (2000), „Betonowe dziedzictwo.
Architektura w Polsce czasów komunizmu” (2001), jest też
autorem „Notatek” w Zeszytach Naukowych Architektury
Wnętrz Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.
zabytków – dworów, kamienic, a czasem obiektów
jeszcze bardziej wartościowych, wręcz z najwyższej
półki narodowego dziedzictwa. W krajach zwanych
zachodnimi obiekty takie troskliwie pielęgnowano nie
tylko, a może nawet nie tyle z racji patriotycznych,
co z uwagi na ich wartość rynkową, zawsze bowiem
istniał choćby snobistyczny popyt na stare siedziby,
a każdy klejnocik historycznej architektury wabił
coraz większe rzesze turystów.
Nie zapomnę zaskoczenia, jakie 25 lat temu przyniosły
mi odwiedziny uroczego miasteczka Lavenham.
Położone w hrabstwie Suffolk na północny wschód
od Londynu, jest swoistym przykładem żyjącej tradycji.
Domy nie wykraczają ponad dwie kondygnacje,
wszystkie pokryte są spadzistymi dachami, zdecydowana
większość pokazuje konstrukcję szachulcową,
czyli drewniany szkielet wypełniony gliną. Ten sposób
budowania, popularny również w innych krajach,
w Anglii zachował się w wielu miejscach, także we
wioskach rozsianych wokół Lavenham.
Najstarszy obiekt miasteczka jest bardzo szacowny
i bywa reprodukowany w podręcznikach historii
architektury. Zachowana gdzieś data informuje, że
budynek pochodzi z 1529 r. Pierwotnie był domem
cechowym (guildhouse), obecnie mieści muzeum.
Lecz jedynie parę budynków wykupiły publiczne
instytucje bądź jakieś organizacje, i troskliwie się
nimi opiekują. Wszystkie inne pozostają we władaniu
osób prywatnych i wszystkie, bez reszty, wymagały
i wciąż wymagają różnych prac modernizacyjnych,
aby mogły być użytkowane.
Na skutek nierównomiernego osiadania konstrukcja
niektórych budynków uległa tak znacznym odkształceniom,
że podłogi, ściany i sufity, a także drzwi
i okna, trzeba było sprowadzić do pionu i poziomu.
A przecież nikomu nie przyszło do głowy, by budynek
zburzyć i postawić na jego miejscu nowy, nawet
wzorowany na poprzedniku. W niektórych obiektach
konstrukcję drewnianą zakryto tynkiem, a widziałem
także budynek, którego właściciel, z braku środków
na właściwą konserwację, prowizorycznie pokrył
elementy szkieletu jakimś bielidłem,
by przynajmniej nie niszczały.
Gdy fotografowałem stary dom w sąsiedniej wiosce
Hartest, właściciele stwierdzili, iż zdjęcie będzie miało
rangę dokumentu, nosili się bowiem z zamiarem
31
wymiany pokrycia dachu. Nie byli w stanie utrzymywać
słomianej strzechy – nieliczni rzemieślnicy
dyktowali wysokie ceny za jej reperację, a przede
wszystkim gnębiły właścicieli monstrualnie wysokie
koszty ubezpieczenia. Władze konserwatorskie, nie
mogąc ich wspomóc finansowo, prosiły jedynie, by
w miejsce strzechy wprowadzić dachówkę nie nową,
lecz uzyskaną z rozbiórki starych budynków.
Zwracam uwagę, iż Lavenham poznałem w roku
1978. W owym czasie stary Kraków przeżywał swoje
najgorsze lata. Nie pomagały apele ani nawet uchwały
sejmowe, które ratowanie miasta miały podnieść
do rangi sprawy narodowej. Działo się tak, ponieważ
„rewaloryzacja” prowadzona przez państwo nie
przewidywała możliwości podjęcia działań innych, niż
totalne. Latami rewaloryzowano Wierzynka, Grand
Hotel czy Hotel Saski, podczas gdy równocześnie
marniały dziesiątki kamienic i oficyn pozbawionych
podstawowej opieki i nie zabezpieczonych nawet
w najbardziej prowizoryczny sposób.
W miasteczku Lavenham jest obiekt bardzo szacowny,
reprodukowany w podręcznikach historii architektury.
Niegdysiejszy dom cechowy, pochodzący z
1529 r., obecnie mieści muzeum. Nic zatem dziwnego,
że ten budynek, otoczony troskliwą opieką,
prezentował się znakomicie. Zaskakujący natomiast
był obraz obiektów przeciętnych. Na przykład, gdy
na skutek nierównomiernego osiadania konstrukcja
domu uległa tak znacznym odkształceniom, że podłogi,
ściany i sufity, a także drzwi i okna mieszkańcy
musieli sprowadzić do pionu i poziomu, elementy
starej konstrukcji jednak zachowali. W niektórych
przypadkach konstrukcję drewnianą zakryli tynkiem,
a pewien właściciel, z braku środków na odpowiednią
konserwację, prowizorycznie pokrył drewniany szkielet
jakimś bielidłem, by przynajmniej nie niszczał.
W domach wiejskich stopniowo znikały słomiane
strzechy – właścicieli gnębili nieliczni rzemieślnicy
dyktujący wysokie ceny za reperację i towarzystwa
ubezpieczeniowe żądające monstrualnie wysokich
składek. Władze konserwatorskie, nie mogąc pomóc
finansowo, prosiły jedynie, by w miejsce strzechy
stosować dachówkę nie nową, lecz uzyskaną z
rozbiórki starych budynków. Ten obraz, zestawiony
z obrazem rewaloryzowanego wówczas Krakowa
tłumaczy, dlaczego straciłem sentyment do słów,
o których mowa.