Poza fasadą – pdf do pobrania - Autoportret

cykl: fasada
Stanowi najbardziej frontalną część budowli.
Jest jej „obliczem”, pada na nią wzrok przechodniów.
Pełni przy tym określoną funkcję – ma świadczyć
o prestiżu miejsca, które reprezentuje; podobnie jak
opakowanie – wskazuje też na zawartość.
W sensie metaforycznym za fasadę można
uznać wszelkie dekoracje towarzyszące osobie,
miejscu, zdarzeniu, które sugerują lub uzupełniają
całość obrazu, sprawiając, że jego odbiór staje się
bardziej jednoznaczny. Szczególnie w sferze komunikowania
społecznego, gdzie pożądana jest odpowiednia
recepcja komunikatu, nadawca uzupełnia
go o wzmacniający wyrazistość obraz pierwszego
kontaktu. Fasadą są więc także wszelkie celowe
stylizacje dokonywane wewnątrz budynku (wnętrza
ukazywane są w reprezentacyjnym ujęciu choćby
poprzez sposób umeblowania, dobór kolorystyki).
Również postacie biorące udział w procesie komunikowania
muszą dopasowywać większość aspektów
swojego stylu bycia do wymogów sytuacji, a gdy
to się nie udaje, bywa, że są zastępowane przez
osoby potrafiące zbudować spełniającą oczekiwania
fasadę. Podobnie ma się sprawa z informacjami
– ich odbiór jest kształtowany poprzez dołączane
do newsa, subiektywne komentarze. Innym sposobem
profilowania informacji jest przemilczanie lub
nagłaśnianie jej wybranych aspektów. Całość tych
zabiegów ma charakter wielostronnie użyteczny.
Dzięki fasadzie skracamy proces interpretacji
– napotykając na znany schemat, podświadomie odnajdujemy
zgodność tego, czego dotyczy, z naszymi
oczekiwaniami i bez czasochłonnego zastanowienia
przyswajamy informację. Wynik jest zgodny z wolą
nadawcy komunikatu, zatem obie strony powinny
czuć się usatysfakcjonowane.
Jeśli więc za fasadą tak nam bezpiecznie, skąd
chęć wyjścia poza fasadę? Równowaga między
pożytkami a niebezpieczeństwami płynącymi ze
schematycznego myślenia została współcześnie
zachwiana. Dziś fasada jest zabiegiem marketingowym,
tak jak reklama – pierwotnie stworzona,
by dostarczać rzetelnych informacji o produkcie
– dziś jest wykorzystywana po to, by go przede
wszystkim jak najlepiej sprzedać. Fasada przestaje
reprezentować treść, z którą jest wiązana. Gdy nie
ma czytelnych reguł reprezentacji, schematy, które
62 63
fot.: www.rozbrat.org
kiedyś z korzyścią dla obu stron funkcjonowały, dziś
służą do manipulowania. Nowe fasady kreowane są
tak, by pod pozorem starych reguł przemycać już
zupełnie inne treści. Z jednej strony, posługiwanie
się schematami stało się współcześnie warunkiem
koniecznym radzenia sobie z natłokiem informacji
i prędkością ich pojawiania się. Z drugiej zaś,
konsekwencją nowej sytuacji jest coraz większe
uzależnienie człowieka od fasady i coraz większa
podatność na czynione za jej pomocą socjotechniczne
zabiegi.
Postępujące stale wzmocnienie obecności
fasady, które odbywa się kosztem tego, co pozornie
reprezentuje, kosztem możliwości podejmowania
świadomego wyboru rodzi bunt. Zjednoczeni
w grupy bądź samodzielnie działający kontestatorzy
czynnie wyrażają swój sprzeciw. Idea podejmowanej
aktywności wpisuje ich działania w szeroko rozumiany
nurt ruchów alterglobalistycznych. Odrzucają oni
rzeczywistość, w której opakowanie jest ważniejsze
od zawartości, w której towar liczy się coraz mniej
jako produkt o określonych właściwościach, a coraz
bardziej jako modny obraz lub gadżet. Narzędziem
ich walki jest prowokacja wymierzona przeciwko
fasadzie. Dzięki niej chcą skłonić ludzi do refleksyjnego
postrzegania świata. Dopóki także ich idee nie
obrosną komercyjną fasadą.
miejsca niezależnej komunikacji
Pusty billboard, plansze reklamowe, ściany
budynków wielkich korporacji i akademii ekonomicznej,
ambasada, a z drugiej strony zrujnowana
kamienica, odrapany mur ciągnący się wzdłuż
trasy tramwajowej to miejsca, na które codziennie
spoglądają tysiące przechodniów, kierowców
i pasażerów. Takich właśnie przestrzeni szukają
inicjatorzy występującej przeciwko schematom
niezależnej komunikacji. Dla alterglobalistów część
z tych miejsc to wytwory (fasady) świata, z którego
realiami toczą walkę, większość jednak, to obrazy
z prawdziwego, odrapanego z pozorów życia. Te
miejsca mają symboliczny charakter, są przy tym
jedynymi dostępnymi bez opłat, choć nie zawsze legalnie,
miejscami w przestrzeni miejskiej. Stanowią
tło wzmacniające wyrazistość komunikatu, tło jakże

inne od kontestowanej fasady. Dla alterglobalistów
ważne jest, by idea była czytelna, a intencje w pełni
wiarygodne. Każde z tych miejsc jest dokładnie tym,
czym jest – wynikiem działania drapieżnie ekspandującego
świata reklamy, starym, odrapanym murem,
ścianą budynku, w którym rezydują określone
instytucje. Jest miejscem charakterystycznym, które
swoim charakterem i skojarzeniami współtworzy
treść komunikatu.
billboard
Gdyby nie wszechobecność billboardów, wiele
sfer życia pozostałoby poza wpływem fasady.
Wielkoformatowe tablice reklamowe szczególnie
chętnie wykorzystywane są jako forma oddziaływania
na ludzi. Billboardy są wszędzie, nie ma już
miejsc, w których nie mogłaby zawisnąć reklama,
nawet Jasna Góra na czas renowacji ma swojego
sponsora. Niewątpliwa uciążliwość takiej sytuacji,
którą odczuwają zwłaszcza mieszkańcy pozalepianych
reklamami miast, przewrotnie okazuje się
okolicznością sprzyjającą twórcom alternatywnej
komunikacji. Powierzchnie reklamowe umieszczane
są w dobrze widocznych miejscach, wystarczy
tylko wtórnie przystosować tak „udostępnione”
powierzchnie.
Specjalne walory ma niezaklejony jeszcze
reklamą billboard. Już przez sam fakt pozostawania
pustym wyróżnia się wśród propagujących
fot.: www.pl.indygo.org fot.: www.rozbrat.org
kult konsumpcji bannerów. Spoglądający na niego
przechodzień spodziewa się ujrzeć kolejną porcję
ofert nakłaniających go do zakupów. Wzrok jednak
pada na tło wykorzystane w niekonwencjonalny
sposób (choćby poprzez hasło napisane pośpiesznie
sprayem), naruszony schemat fasady
przyciąga uwagę.
Przy adaptowaniu przestrzeni miejskiej
na alternatywne ośrodki informacji nie zawsze
udaje się uniknąć strat materialnych. „Pustych”
billboardów jest niewiele, dlatego niektóre
akcje twórców takiej komunikacji polegają na
zaprojektowaniu i wykonaniu gotowego wielkoformatowego
plakatu, a następnie rozklejeniu go
na tablicach reklamowych. Wystarczy wówczas
kilka kopii, które, rozmieszczone w odpowiednich
miejscach, docierają ze swym przekazem do
wybranych, a przy tym licznych odbiorców. Nieco
inaczej postępują adbusterzy (pogromcy reklam).
Podstawa ich działania to analiza poddawanej
krytyce kampanii reklamowej i takie przemyślenie
sposobu przekształcenia pierwotnej wersji plakatu,
by diametralnie zmienić charakter budzących
się pod jego wpływem skojarzeń. Wykorzystanie
bezpośrednio dzieła twórców fasady niesie ze
sobą dodatkowe korzyści. Sprytnie, a przy tym
niewielkim kosztem przekształcony billboard,
nawet pojedynczy, może skutecznie zablokować
całą kampanię reklamową, przeprowadzaną
na fasadach danego miasta. Wystarczy, jeśli
wszystkie pozostałe egzemplarze plakatu będą
się kojarzyć właśnie z tym jednym, w zaskakujący
sposób zmodyfikowanym.
mury
Fasadę, a jednocześnie oręż walki z nią
stanowią także mury miejskie, równie chętnie wykorzystywane
przez „buntowników”. Organizują
oni między innymi wymarsze na miasto z farbami
w sprayu, zazwyczaj z wyciętymi uprzednio
w kartonie szablonami. Czasem ich działania
mogą sprawiać wrażenie ukierunkowanych na
poprawę nastroju przechodniów. Poczucia humoru
kontestatorom oczywiście nie brak, szczególnie
przy opracowywaniu projektu. Wiele akcji podejmuje
jednak problematykę, która ze śmiechem nie
może mieć nic wspólnego – takich jak wojna, głód,
AIDS, nacjonalizmy, eksmisje, kryzys zaufania
wobec państwa. Spotykają się tu problemy lokalne
i globalne, niepasujące do ugładzonego wizerunku
świata, który przedstawiają twórcy mających się
opłacać fasad.
64 65
fot.: j. ruminiecka
twórcy czy chuligani?
Na tle zrozumiałej niechęci do wandalskich
zachowań sprayowców niszczących bezsensownymi,
nieestetycznymi napisami co popadnie można
zapytać w duchu, czy warto brudzić miejskie mury,
nawet w imię niewątpliwie szczytnych celów? Przemierzając
miasto w poszukiwaniu śladów działań
alternatywnych ośrodków informacji, nie chciałam
oczywiście odnajdywać ich wśród chuligańskich wybryków,
bzdurnych maźnięć po świeżo odnowionych
elewacjach, na odrestaurowanych kamieniczkach
wokół rynku etc. Choć niezależni aktywiści społeczni
prowokują słowami „Lepiej być chuliganem niż mordercą”,
w rzeczywistości, ich działania wyróżniają
się na tle ulicznych napisów, graffiti i plakatów tym,
że rzadko przekraczają granice wandalizmu. Nie
chodzi przecież o to, by czytający komunikat zamiast
zastanawiać się nad treścią, traktował go głównie
jako dewastację, której finansowe konsekwencje,
zgodnie z logiką systemu podatkowego bywa, że
jemu właśnie przyjdzie ponieść.
poza fasadą
Happeningi, manifestacje, „odzyskane” mury,
plakaty, spotkania bezpośrednie i niezwykłe narzędzie
– Internet: „Żeby budzić ludzi. Z letargu,
z konformizmu, bezradności”. Alterglobalizm
w przestrzeni miejskiej nie jest wrogiem globalizacji,
wypracowuje tylko jej inne, bardziej ludzkie oblicze.
Taka kontestacja współczesnej formy funkcjonowania
fasady nie podważa zasadności i przydatności
jej istnienia, zmierza raczej do zmian w sposobie jej
funkcjonowania oraz jej społecznego postrzegania.
„Poza fasadą” to nieco prowokacyjne sformułowanie
– nie da się funkcjonować poza fasadą. Można
natomiast świadomie podejmować decyzje, na
ile chcemy pozostawać pod jej wpływem i w jaki
sposób działać, by umieć dostrzegać alternatywne
wizje i nie poddawać się bezrefleksyjnie schematom,
a dzięki temu wzbogacać nas samych i naszą
rzeczywistość.