Wstęp - Gandalf

Copyright © by Ireneusz Korczak
Wszelkie prawa zastrzeżone. Rozpowszechnianie i kopiowanie całości
lub części niniejszej publikacji jest zabronione bez pisemnej zgody
autora.
Skład i łamanie tekstu
Ireneusz Korczak
Okładka Copyright © by
Ireneusz Korczak
Zdjęcie na okładce
Edward Gierek z wizytą w PGR-ze w Rząśniku
Źródło: Wikimedia Commons (domena publiczna)
Tytuł: Ewolucja czy rewolucja obyczajowa
w dekadzie Gierka?
Autor: Ireneusz Korczak
ISBN 978-83-272-3864-1
Wydanie I
2013

Dedykuję tę książkę moim wspaniałym Rodzicom,
Krzysztofowi i Elżbiecie, w podziękowaniu za trud włożony w
moją edukację.
3

SPIS TREŚCI
Wstęp 5
I. Teoria badawcza
1.1 Problemy teoretyczne badań obyczajów. Teorie ewolucji 11
1.2 Teoria rewolucji obyczajowej 21
II. Rewolucja obyczajowa w USA i Europie Zachodniej 45
III. Dekada Gierka – wprowadzenie do problematyki
3.1 Sytuacja historyczno-społeczna 74
3.2 Problemy życia codziennego 89
IV. Przemiany obyczajowe w Polsce w dekadzie Gierka
4.1 Czas wolny 107
4.2 Moda 133
4.3 Telewizja i kino 145
4.4 Muzyka rozrywkowa 162
4.5 Relacje międzyludzkie 175
V. Stosunek władz do zmian obyczajowych 196
Zakończenie 210
Aneksy 216
Źródła i Bibliografia 234
Kalendarium 245
4

Wstęp
Pisano, że komunizm jest cywilizacją kłamstwa. Ten pogląd jest często
formułowany. Ale na mowę komunizmu można spojrzeć także z punktu widzenia
psychiatry, dla którego mowa pacjenta nie jest po prostu kłamstwem. Psychiatra
przysłuchuje się mowie, by w niej odczytać coś więcej niż odniesienie do znanej sobie
rzeczywistości, chce dostrzec rzeczywistość własną pacjenta. Kiedy mówi się dużą, a o
komunizmie mówi się dużo, mówi się też prawdę o sobie.
Jakub Karpiński
Obyczaje są naturalną rzeczywistością społeczeństw od zarania
dziejów. To rzeczywistość historyczna, którą tworzą określone
społeczności. Nie inaczej było w przypadku PRL-u. Ta epoka również
była świadkiem tworzenia się nowych obyczajów bądź zmiany formy już
istniejących. Lata siedemdziesiąte mogą uchodzić za szczególnie ważne w
tej kwestii. To czas, gdy Europa Zachodnia „zmagała się” z rewolucją
obyczajową. Celem tej książki jest znalezienie odpowiedzi na pytanie czy
i w Polsce w latach 70. dokonała się rewolucja obyczajowa.
Potwierdzenie bądź zanegowanie faktu jakoby w Polsce doszło do
rewolucji obyczajowej nie będzie proste, gdyż samo zjawisko to jest
bardzo złożone i trudne do sprecyzowania. Toteż zrozumienie istoty
rewolucji obyczajowej było najtrudniejsze w tej pracy. Dlatego też
powstanie owej pracy nie byłoby możliwe bez odpowiednio
przygotowanej struktury teoretycznej Punktem wyjścia dla moich
rozważań o teorii przemian obyczajowych w Polsce było kilka prac
powstałych w latach 70. i 80., traktujących o obyczajach oraz stylu życia
ówczesnego społeczeństwa polskiego. Ich redaktorem był Andrzej
Siciński, socjolog, który właśnie podjął się trudu spojrzenia na
przemiany społeczne, jakie wówczas zachodziły od strony teoretycznej.
Były to kolejno: Styl życia. Koncepcje propozycje; Styl życia we
współczesnej Polsce; Problemy teoretyczne i metodologiczne badań
stylu życia; Styl życia, obyczaje, ethos w Polsce lat siedemdziesiątych 1 .
1 Styl życia. Koncepcje propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976; Styl życia we
5

Nieoceniona była również dla mnie praca Jana Grada Obyczaj a
moralność. Próba metodologicznego uporządkowania badań
dotychczasowych 2 . Jeśli zaś chodzi o przygotowanie metodologiczne, to
oprócz wspomnianych wcześniej prac teoretycznych, w których można
było również znaleźć wiedzę z zakresu metodologii badań obyczajowości,
warto wymienić pozycje Earla Babbiego Badania społeczne w praktyce 3 .
Jeśli chodzi o autorów zagranicznych zajmujących się rewolucją
obyczajową, w pierwszej kolejności należy wymienić Jamesa Petersena
autora pracy Stulecie Seksu. Historia rewolucji seksualnej 1900-1999
według „Playboya” 4 ; Rogera Kimballa, autora książki Długi Marsz. Jak
rewolucja kulturalna z lat 60. zmieniła Amerykę 5 . Warto również
wspomnieć takie nazwisko jak Patricia Sannie Lee, autorkę pracy pt.
Pornography and the Sexual Revolution: A Comparative Study
Between West Germany and the United States 6 .
Należy także wspomnieć o pracy zbiorowej, bardziej już
popularnonaukowej, poruszającej ważne elementy obyczajowości w XX
wieku, mianowicie 5-tomową Historie Życia Prywatnego. Z racji tematu
najbardziej istotny był tom 5: Od I wojny światowej do naszych czasów
pod red. Antoine`a Prosta i Gerarda Vincenta 7 .
współczesnej Polsce, red. A. Siciński, Warszawa 1978; Problemy teoretyczne i
metodologiczne badań stylu życia, red. A. Siciński, Warszawa 1980; Styl życia,
obyczaje, ethos w Polsce lat siedemdziesiątych, red. A. Siciński Warszawa 1983.
2 J. Grad, Obyczaj a moralność. Próba metodologicznego uporządkowania badań
dotychczasowych, Poznań 1993.
3 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, przeł. Marta Bucholc [i inn.], Warszawa
2004.
4 J. Petersen, Stulecie Seksu. Historia rewolucji seksualnej 1900-1999 według
„Playboya”, Poznań 2002.
5 R. Kimball, Długi Marsz. Jak rewolucja kulturalna z lat 60. zmieniła Amerykę,
Elbląg 2008.
6 P. Sunnie-Lee, Pornography and the Sexual Revolution: A Comparative Study
Between West Germany and the United States, European Studies, 2007
[tłumaczenie własne wybranych fragmentów].
7 Historia Życia Prywatnego Tom 5. Od I wojny światowej do naszych czasów, red.
A. Prost, G. Vincent, Wrocław 2006.
6

Z kolei z polskich badaczy problematyką obyczajową okresu
PRL-u zajmuje się Wiesław Kot, autor kilku popularnonaukowych
książek opisujących życie codzienne w peerelowskiej rzeczywistości, a co
za tym idzie również kwestie obyczajowości: PRL czas nonsensu. Polskie
dekady. Kronika naszych czasów: 1950-1990; PRL - jak cudnie się
żyło! 8 . Tematyką obyczajową młodzieży ze szczególnym uwzględnieniem
jej mentalności zajęła się z kolei Hanna Świda-Ziemba autorka pracy:
Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii 9 , która to w ujęciu
socjologicznym opisuje postawy młodzieży wobec otaczającej ich
rzeczywistości. Analizą młodzieży zajmuje się również Krzysztof Kosiński
autor książki: Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL 10 ,
który to tym razem już w ujęciu historycznym bada życie młodych ludzi,
którym przyszło dorastać w czasach socjalizmu. Powstała również praca
zbiorowa: Obyczaje Polskie. Wiek XX w krótkich hasłach pod red.
Małgorzaty Szpakowskiej 11 , poruszająca tak mało zbadane aspekty jak:
depilacja, anoreksja, topless, prezerwatywa, kremacja czy
homoseksualizm – wszystko w ujęciu historycznym, choć bardziej w
stylu popularnonaukowym. Z prac zbiorowych warto także wspomnieć
prace Życie codzienne w Polsce w PRL (46-89) pod red. Sebastiana
Piątkowskiego i Grzegorza Miernika 12 .
Jeśli chodzi o źródła to najważniejsza była dla mnie prasa w
szczególności takie tytuły jak: „Filipinka”, „Film”, „Kobieta i Życie”,
„Kino”, „Przyjaciółka”, „Przyjaźń”, „Sztandar Młodych”. Musimy bowiem
nade wszystko zdać sobie sprawę z tego, iż w tamtych czasach znaczną
8 W. Kot, PRL czas nonsensu. Polskie dekady. Kronika naszych czasów: 1950-1990,
Poznań 2007; PRL – jak cudnie się żyło, Poznań 2007.
9 H. Świda-Ziemba, Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Kraków
2010.
10 K. Kosiński, Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL, Warszawa 2006.
11 Obyczaje Polskie Wiek XX w krótkich hasłach, red. M. Szpakowska, Warszawa
2008.
12 Życie codzienne w Polsce w PRL (46-89), red. S. Piątkowski, G. Miernik, Radom-
Starachowice 2006.
7

część społeczeństwa miejskiego stanowili chłoporobotnicy. Była to
kategoria społeczno-zawodowa, której członkowie prowadząc
gospodarstwo rolne, jednocześnie pracowali także w miastach. Byli oni
zatem pierwszym pokoleniem żyjącym także poza wsią. Ze środowiska, w
którym się wychowali trafiali w zupełnie nową przestrzeń, w której nie
zawsze potrafili się odnaleźć. Być może właśnie dlatego tak chętnie
powierzali swoje rozterki, właśnie redakcjom wymienionych wcześniej
czasopism.
Nieocenione były dla mnie również raporty z badań Ośrodka
Badań Opinii Publicznej i Studiów Programowych (dalej OBOP i SP)
dostępne w archiwum internetowym 13 , a także filmy i seriale jak np.
Czterdziestolatek (1975-1978) w reżyserii Jerzego Gruzy. Bardzo
pomocny okazał się również cykl dokumentów: Wolna miłość w PRL
(2007), który wyreżyserowała Anna Szumilas.
Praca ta ma charakter historyczno-teoretyczny, gdyż nie tylko
opisuje przemiany obyczajowe, ale również porusza kwestie teoretyczne
związane z tymi przemianami. Jest ona także w dużej mierze oparta na
założeniach socjologicznych. Dlatego w stosunku do tej pracy trafnym
określeniem będzie analiza historyczno-socjologiczna. Praca składa się z
pięciu rozdziałów. Pierwszy rozdział jest konstrukcją teoretyczną. Składa
się z dwóch podrozdziałów. Pierwszy porusza kwestie analizy przemian
obyczajowych, wyjaśnia najważniejsze pojęcia związane z tematem
pracy, a także przedstawia najważniejsze teorie ewolucji. Drugi
podrozdział jest próbą analizy zjawiska rewolucji obyczajowej, w której
głównym celem jest sformułowanie na nowo definicji owego zjawiska.
W drugim rozdziale opisana jest rewolucja obyczajowa w Stanach
Zjednoczonych oraz Europie Zachodniej (na przykładzie Niemiec i
Szwecji). Konceptualizacja tejże pracy bowiem skupia się na odpowiedzi
13 http://www.obop.com.pl/archive
8

na pytanie: czy w Polsce w latach 70. doszło do rewolucji obyczajowej?
Aby jednak móc odpowiedzieć na to pytanie trzeba wiedzieć jak ten
proces przebiegał w innych krajach, by móc odnaleźć cechy
charakterystyczne dla tego procesu również w Polsce.
Trzeci rozdział stanowi pewne wprowadzenie do omawianej
problematyki. Składa się on z dwóch rozdziałów. Pierwszy ma na celu
wprowadzić czytelnika w nowe czasy gierkowskie, przedstawić drogę I
sekretarza do władzy oraz jego „ekipy”, a także dokonać pokrótce
przekroju społeczeństwa owych czasów ze szczególnym uwzględnieniem
młodzieży. Właśnie m ł o d z i e ż będzie głównym bohaterem tej pracy,
gdyż przemiany, jakie w tamtych czasach zachodziły były adaptowane
przede wszystkim przez młodych ludzi. Z takim zjawiskiem mieliśmy do
czynienia zarówno na Zachodzie Europy, jak również w Polsce. Należy
także pamiętać, że wszelkie nowe trendy, także kulturowe, a co za tym
idzie obyczajowe w pierwszej kolejności były absorbowane przez miasto.
Dopiero z czasem nowe wzory obyczajowe trafiały na wieś. Dlatego
m i a s t o będzie głównym obszarem przemian obyczajowych, toteż życie
w nim będzie motywem przewodnim tej pracy. Drugi podrozdział ma na
celu przedstawić najważniejsze problemy życia codziennego w Polsce w
latach 70. Chcę przybliżyć Państwu tę problematykę, gdyż to właśnie
życie codziennego wraz z jego troskami było jedną z głównych przyczyn
zmian, jakie nastąpią w tym okresie. W tej części pracy odwołam się
także do współczesności. Chce bowiem pokazać, iż problemy, jakie
wówczas nurtowały społeczeństwo występują także w dzisiejszych
czasach, w nieco tylko zmienionej formie.
Czwarty rozdział pokazuje przemiany obyczajowe w Polsce w
dekadzie Gierka. Składa się on z pięciu podrozdziałów. Poruszą on
kolejno takie aspekty jak zmiany w sposobie spędzania wolnego czasu,
przemiany w modzie, nowy kształt kina i telewizji oraz ewolucje (a może
9

ewolucję?) relacji międzyludzkich.
Opisując jakiekolwiek zmiany w kraju czy to obyczajowe,
polityczne, gospodarcze ważny jest punkt widzenia sfery rządzącej. W
tym przypadku opisując zmiany obyczajowe, warto by również
prześledzić punkt widzenia osób, które sprawowały wówczas władzę. Czy
władza walczyła wszelkimi dostępnymi środkami, czy może ich stosunek
wobec tego, co działo się w obyczajowości był obojętny? A może władza
uznała, że te zmiany zmierzają w dobrym kierunku i dała ciche
przyzwolenie na rozwój wypadków lub nawet im sprzyjała? Odpowiedzi
na to pytanie udzieli nam piąty ostatni rozdział pracy.
W zakończeniu potwierdzę swoje tezy zawarte w książce, ze
szczególnym uwzględnieniem odpowiedzi na pytanie czy w Polsce
dokonała się rewolucja obyczajowe, czy przemiany, jakie się wówczas
dokonały były po prostu następstwami czasu.
10

Rozdział I
Teoria badawcza
Dana teoria jest tym bardziej przekonywująca, im większa jest prostota jej
przesłanek, im więcej jest rodzajów zjawisk, jakie może z sobą połączyć, oraz im
rozleglejszy jest obszar jej zastosowań.
11
Albert Einstein
1.1 Problemy teoretyczne badań obyczajów. Teorie ewolucji.
W każdej dziedzinie naukowej, ważne jest właściwe operowanie
pojęciami charakterystycznymi dla danej dyscypliny naukowej. Jako że
najważniejszą kwestią będzie analiza przemian obyczajowych, dlatego
tak ważne jest prawidłowe zrozumienie definicji obyczaju. Termin ten
jest różnie formułowany w zależności od tego, kto (przedstawiciel, jakiej
dziedziny naukowej) podejmuję się próby sformułowania tego pojęcia.
Bronisław Malinowski, etnolog definiuje obyczaj następującą: „Obyczaj
(custom 14 ) jest zestandaryzowanym (standardowym) sposobem
zachowania się tradycyjnie narzuconego członkom społeczeństwa 15 ”.
Florian Znaniecki, socjolog uważa z kolei, iż „każdy obyczaj jest
schematem postępowania, narzuconym członkom przez jakąś grupę
społeczną (...)” 16 . Henryk Jankowski, filozof, zaś z punktu widzenia etyki
określał obyczaje jako „powszechnie przyjętą w danym środowisku oraz
tradycyjną formę zachowania się” 17 .
Często zdarza się także, iż w sposób dowolny używamy pojęć:
„zwyczaj”, „obyczaj”, „rytuał”, „obrzęd”, nie zdając sobie z tego sprawy,
jak różnią się tę pojęcia pod względem semantycznym. Najważniejsza
14 custom (ang.) – obyczaj
15 J. Grad, Obyczaj a moralność, Poznań 1993, s. 12
16 Tamże.
17 Tamże.

jest tutaj różnica zakresowa. Z w y c z a j jest to indywidualna skłonność
do określonych zachowań np. czytanie książki przed snem. O b y c z a j
zaś jest zachowaniem preferowanym przez większą zbiorowość.
Z r y t u a ł e m z kolei mamy do czynienia, gdy istnieje zespół czynności
powtarzających się w ramach życia zbiorowego, w których występują
przynajmniej trzy podstawowe elementy: określone formuły słowne,
zgodność czynności z przyjętymi regułami oraz wyznaczone role
zachowań dla poszczególnych osób. O b r z ę d jest natomiast zespołem
czynności, których cechą charakterystyczną jest to, iż odbywają się przy
pewnych, ważnych z punktu widzenia życia zbiorowego wydarzeń 18 .
Badając przemiany obyczajowe (które zwykło ujmować się jako
ciągłe pojawianie się i zanikanie działań obyczajowych), należy zdać
sobie sprawę, iż zmiany tę mogę przyjąć formę kilku wariantów. Są to:
(A) Tworzenie się nowej odmiany praktyki komunikacji obyczajowej
bądź modyfikowanie i (lub) rozbudowywanie już istniejącej.
(B) Zwiększanie się lub zmniejszanie wieloznaczności działań
obyczajowych poprzez:
(a) rozbudowywanie lub upraszczanie elementów czynnościowych
(substratów fizycznych).
(b) rozwijanie się bądź redukcje założeń semantyki.
(C) Zmiany jakościowe dotychczasowego sensu działań obyczajowych
przy jednoczesnym zachowaniu substrat fizycznego.
(D) Przenikanie przekonań światopoglądowych, będącymi zarazem
założeniami semantyki „wykorzenionych obyczajów”, do nowego
obyczaju, często powiązanego z w gruncie rzeczy odmiennym systemem
wierzeń.
(E) Przekształcanie się elementów obyczaju w zwyczaje i odwrotnie.
18 E. Ciupak, Kultura obyczajowa we współczesnej Polsce, [w:] Nowe obyczaje i
obrzędy, red. T. Wieliczko, Warszawa 1977, s. 53-54.
12

(F) Zmiany zakresu obowiązywania określonych czynności obyczajowych
(przypadek ewolucji: obyczaj – zwyczaj).
(G) Liberalizacja obyczaju:
(a) w sposobie wykonywania regulowanych przezeń zachowań.
(b) w zakresie jego przestrzegania (podejmowania działań
obyczajowych).
(H) Pojawienia się, trwanie bądź zanik światopoglądowego (w tym także
moralnego) sankcjonowania obyczaju 19 .
Ważnym elementem związanym z przemianami obyczajowymi
jest c z a s. Wszelkie bowiem zmiany społeczne, a tym bardziej
gwałtowne i głębokie wstrząsy, okresy ważne, cykle szybko kumulujących
się zmian naruszają istniejący porządek czasowy, wprowadzając inny
rytm życia zbiorowego. Przede wszystkim inne prawa czasowe rządzą w
okresach stabilizacji. W życiu codziennym widać wówczas pewną
regularność, sztywność, standaryzacje. Odmienne cechy zaś ma czas w
okresach przełomowych, okresach intensywnych zmian (jak np. USA w
czasie rewolucji obyczajowej). Możemy dostrzec wówczas
nieregularność, spontaniczność, nieprzewidywalność i zmienne rytmy,
odpowiadające kolejnym fazom napięć i następującym po nich okresom
zwolnienia tempa wydarzeń (po przemianach obyczajowych w Polsce w
dekadzie Gierka, daje się zauważyć takie zwolnienie tempa wydarzeń w
latach 80.) 20 . W takich okresach według Elżbiety Tarkowskiej:
19 J. Grad, dz. cyt., s. 46-47.
20 E. Tarkowska, Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje,
Warszawa 2002, s. 39.
13

(...) czas społeczny przestaje być zasadą porządkującą, którą był dotąd;
powstaje sytuacja chaosu, z której dopiero stopniowo wyłoni się nowy porządek
temporalny: nowe zasady rytmizacji życia społecznego, nowe zasady strukturalizacji
czasu na odcinki ważne, puste oraz daty krytyczne, nowa waloryzacja dobrych
(korzystnych) i złych (niebezpiecznych) odcinków czasu, nowe interpretacje początku
czasu, nowe sposoby wartościowania przeszłości i przyszłości oraz ich relacji z
teraźniejszością 21 .
Problem ewolucji społeczno-kulturowej rozważał również Niklas
Luhman, socjolog, który stworzył własną koncepcje ewolucji. Dowodzi
on, iż:
„mechanizmy zmienności” tkwią w procesie komunikacji oraz w formowaniu
kodów i środków komunikacji. Wszystkie symbole zakładają swoje opozycje, tak że
zawsze istnieje sposobność do działania w nowy sposób (pewien rodzaj „mutacji
symbolicznej”). Sama natura komunikacji dopuszcza alternatywy, a ludzie czasem
działają zgodnie z nimi, tworząc w ten sposób nowe rozwiązania. W gruncie rzeczy, w
porównaniu z procesami mutacji biologicznej, zdolność systemów ludzkich do
zmienności jest o wiele większa niż systemów biologicznych 22 .
Luhman był przekonany, iż ewolucja społeczno-kulturowa pociąga
za sobą zróżnicowanie w siedmiu znaczeniach tego terminu:
1. Ewolucja jest rosnącym różnicowaniem się od siebie systemów
interakcyjnych, organizacyjnych i społeczeństwa.
2. Ewolucja pociąga za sobą wewnętrzne różnicowanie się tych trzech
typów systemów.
3. Ewolucja pociąga za sobą rosnące różnicowanie się systemów
społeczeństwa na dziedziny funkcjonalne, takie jak gospodarka, polityka,
prawo, religia, rodzina, nauka i edukacja.
4. Różnicowanie funkcjonalne jest połączone (i jest rezultatem)
rosnącego wykorzystania odrębnych środków komunikacji.
5. Podczas ewolucji dochodzi do wyraźnego różnicowania osób, ról,
21 Tamże.
22 J. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2005, s. 76.
14

programów i wartości.
6. Ewolucja wiąże się z przechodzeniem przez trzy odrębne formy
różnicowania: (a) segmentacje, (b) stratyfikacje, (c) różnicowanie
funkcjonalne.
7. Różnicowanie ewolucyjne zwiększa złożoność systemu i jego relacji ze
środowiskiem 23 .
Warto jeszcze zwrócić uwagę na pewien model teoretyczny bardzo
ważny z punktu widzenia omawianej problematyki. Chodzi o „model
s p e n c e r o w s k i”. Jego istota opiera się na podkreślaniu roli ewolucji,
a zatem zmian społecznych przebiegających stopniowo, ale
przejawiających efekt kumulacyjny („ewolucja” w przeciwieństwie do
„rewolucji”). Jest to istotne z punktu widzenia tej pracy bowiem
jej celem jest znaleźć odpowiedz na pytanie, czy w latach 70. w Polsce
dokonała się rewolucja obyczajów, czy mieliśmy do czynienia ze
zmianami ewolucyjnymi. Przybliżmy wiec dokładniej charakter tego
modelu. Proces ten często nazywany jest „dyferencjacją struktury”
(różnicowaniem kultury). Najprościej rzecz ujmując chodzi
o przejście od tego, co proste, niewyspecjalizowane i nieformalne, do
tego, co złożone, wyspecjalizowane i formalne. Modelem tym często
posługiwali się socjologowie Emil Durkheim i Max Weber. Durkheim
choć w wielu aspektach nie zgadzał się z Herbertem Spencerem
(socjolog), to jednak poszedł w tym samym kierunku opisując przemiany
społeczne w kategoriach ewolucji. Wskazywał on na „mechaniczną
solidarność” (solidarność wśród ludzi podobnych do siebie), która
ustępowała bardziej złożonej „solidarności organicznej”, w której ludzie
nawzajem się uzupełniają dzięki wzrastającemu podziałowi pracy w
społeczeństwie 24 .
23 Tamże, s.77-80.
24 P. Burke, Historia i teoria społeczna, Warszawa 2000, s. 164-174.
15

Weber z kolei unikał słowa „ewolucja”. Nie mniej jednak świat
postrzegał jako proces tworzenia coraz bardziej złożonych i
zdepersonalizowanych form organizacji społecznej takich jak biurokracja
czy kapitalizm. Kilku naukowców m.in. socjolog Talcott Parsons
dokonało syntezy poglądów wspomnianych wyżej dwóch myślicieli i
stworzyli model m o d e r n i z a c j i. Opisuje on proces przemian jako
rozwój mający swój początek wewnątrz społeczeństwa. Świat zewnętrzny
zaś stanowi źródło bodźców inicjujących proces adaptacji. W ciągu kilku
lat ewolucyjny model przemian społecznych został poddany ostrej
krytyce. Nie zmieniło to jednak faktu, iż ma on nadal wielu zwolenników.
Należy jednak zdać sobie sprawę z tego, iż przemiany społeczne są
wielotorowe, a nie jednotorowe 25 . Istnieje zatem wiele dróg przemian
społecznych. Zadaniem badacza jest analiza tych dróg i wybranie tej
najbezpieczniejszej. Co nie zwalnia go rzecz jasna z szukania innych
dróg. A nawet łączenia kilku w celu stworzenia tej jednej optymalnej.
Należy również zwrócić uwagę na to, w jaki sposób kształtują się
nowe obyczaje. Otóż proces ten (w szczególności dotyczy wzorów
obyczajowości laickich) należy rozpatrywać w czterech podstawowych
układach:
(A) człowiek – przyroda (w odniesieniu do zjawisk naturalnych).
(B) człowiek – społeczeństwo (społeczeństwo rozumiane jako mikro i
makrostruktury społeczne, a także instytucje państwowe, społeczne i
gospodarcze).
(C) człowiek – jego własna osobowość (stosunek do własnych sił
wewnętrznych, ich organizacji i dezorganizacji).
(D) człowiek – siły transcendentne (w odniesieniu do ludzi ortodoksyjnie
wierzących w siły nadprzyrodzone) 26 .
25 Tamże.
26 E. Ciupak, dz. cyt., s. 66.
16

W każdym z tych układów możemy odnaleźć nowe obyczaje bądź
takie, które dopiero się ukształtują. Oprócz tego w pierwszym układzie
(człowiek – przyroda) proces laicyzacji obyczajów związany jest z
technologiczną dziedziną nauki. W jej skład wchodzą obyczaje życia
gospodarczego takie jak obyczaje pracy, produkcji, spożycia środków
konsumpcyjnych oraz te, które wyrażają stosunek człowieka do
przyrody. W drugim układzie mamy do czynienia z interakcją
obyczajową. Jakikolwiek kontakt człowieka z drugim człowiekiem bądź
grupą jest wyrażany poprzez reguły obyczajowe np. witanie się
uznawanie społecznego prestiżu. W trzecim układzie obyczaj
rozpatrujemy w kategoriach świadomości, traktując je jakoś coś w
rodzaju schematów myślowych. Za pomocą nich jednostka dokonuje
wyborów w ramach określonego systemu wartości. Jednostka wybiera
zwykle wartości, które stanowią jego obiekt pożądania, pragnień i
potrzeb. W układzie tym również występuje tzw. grupa odniesienia.
Każda jednostka kieruję się pewnym systemem zachowań obyczajowych,
będącym odbiciem struktury obyczajowej jego grupy odniesienia. Ze
wszystkich tych wzorów jednostka jedne wybiera, inne znów odrzuca.
Czasem przy wyborze wzorów może być także poddany pewnego rodzaju
naciskom. Dajmy na to ktoś bierze ślub kościelny nie z własnego wyboru,
lecz pod wpływem nacisku rodziny bądź presji środowiska np. wiejskiego
(słynne utarte powiedzenie „Co ludzie powiedzą”). W czwartym układzie
problem obyczajowości ma natomiast wyłącznie charakter sakralny.
Odnosi się bowiem tylko do życia religijnego. We wcześniejszych trzech
układach użycie sformułowania obyczajowość sakralna miałoby
charakter instrumentalny. W tym przypadku można bowiem mówić o
desakralizacji obyczajów przejawiających się w tym, iż obyczaje
występujące w sferze życia świeckiego wcześniej miały zabarwienie
sakralne. W czwartym układzie mamy do czynienia z
17

indywidualizowaniem się obyczajowości religijnej. Widać zatem, iż
obyczaje niezależnie od punktu widzenia uwarunkowane są wieloma
przemianami, jakie dokonały się i dokonują się w kulturze i w warunkach
życia zbiorowego 27 .
Analizując przemiany obyczajowe na jakimś obszarze, ważne jest
znalezienie kryterium, za pomocą którego można określić właściwą
dziedzinę faktów historycznych. Edward Ciupak, socjolog, wskazuję dwa
kryteria, jakie badacz obyczajów w Polsce powinien brać pod uwagę. Po
pierwsze stopień emancypacji obyczajowości spod wpływów religijnych
– wówczas rozpatrujemy proces kształtowania się świeckiej
obyczajowości. Po drugie stopień zanikania tradycyjnej chłopskiej
obyczajowości i przejmowania przez lokalne, dawniej izolowane
zbiorowości, modelu obyczajowości typowo wiejskiej 28 .
Badając zmiany obyczajowe w Polsce należy nade wszystko skupić
uwagę na rodzinie. Rodzina bowiem w Polsce była zawsze k o l e b k ą
kultury obyczajowej. Warto przy tej okazji odwołać się także do wiedzy z
zakresu instytucji życia obyczajowego, zgromadzonych przez etnografów,
antropologów oraz w szczególności socjologów. Sfera życia obyczajowego
jest ściśle powiązana określonym kręgiem ludzi oraz konkretną sytuacją.
Ten krąg i sytuacje zaś obejmują swym zasięgiem układy różnych płci,
układy międzypokoleniowe oraz najczęściej układy rodzinne.
Wzory obyczajowe mogą być również rozpatrywane w odniesieniu
do różnych stowarzyszeń i grup społecznych (zawodowych bądź
towarzyskich). Integrują one bowiem grupy, wprowadzają minimum
jednorodności w zachowaniu członków grupy, mają wpływ na ciągłość
grupy oraz są łącznikiem pokoleniowym. Jak pisze E. Ciupak:
27 Tamże, s. 66-69.
28 Tamże, s. 50-51.
18

„Zastępowanie jednego pokolenia przez drugie dokonuję się w procesie
przyswojenia sobie przez młode pokolenie określonych wzorów obyczajowych” 29 .
Wzory obyczajowe mogą być także rozpatrywane w odniesieniu do
dwóch procesów, które miały również największy wpływ na kształt
przemian kulturowych w Polsce. Chodzi tu o procesy industrializacji i
urbanizacji. Pierwszy z nich d e z i n t e g r u j e wzory obyczajowe
funkcjonujące w obrębie społeczności lokalnej. Drugi zaś r o z s z e r z a
zasięg tychże wzorów poza granice miasta 30 .
Analizując obyczajowość czy to jednostek, czy grup ważnym
aspektem tej problematyki jest kwestia stylu życia 31 . Używając tego
sformułowania zwykle ma się na myśli pewien zakres zachowań
jednostki bądź grupy, ściśle powiązane z jego (ich) usytuowaniem
społecznym. Właśnie poprzez styl bycia bowiem manifestujemy swoje
położenie społeczne, ułatwiając w ten sposób szeroko rozumianą
lokalizację społeczną. W ujęciu A. Sicińskiego styl życia jest „empiryczną
kategorią socjologicznej analizy zróżnicowania sposobów zachowania
ludzkiego”.
Doszukując się zmian obyczajowych stylu życia ważne jest
zrozumienie wpływu wzorów społecznych (aneks 1), które można
scharakteryzować jako trwałe regularności zachowań, cechujące
zbiorowości ludzkie. Należy jednak rozdzielić tą pojęcie na pewne
podkategorię, a mianowicie na wzory uznawane w danej zbiorowości
oraz praktykowane. Pierwsze z nich (tzw. wzorce) są pożądanymi
ideałami zachowań. Drugie natomiast są rzeczywistymi regułami
29 Tamże, s. 52-53.
30 Tamże.
31 A. L. Kroeber (Style and Civilization, 1963) wskazał trzy zasadnicze kierunki, jakie
można wyróżnić w definiowaniu określenia „styl”: styl jest czymś
charakterystycznym, wyróżniającym oraz odnoszonym się do sposobu. Ten sam
autor zwraca uwagę na to, iż o „stylu” można mówić tam, gdzie istnieje pewna
swoboda wyboru, gdzie zachowania nie są całkowicie wymuszone; Za: A. Siciński,
Problemy pojęciowe i teoretyczne, [w:] Styl życia. Koncepcje i propozycje, red. A.
Siciński, Warszawa 1976, s. 15.
19

przestrzeganymi w społecznej praktyce. Cześć wzorów praktykowanych
wyznaczona jest w danej zbiorowości odpowiednimi normami – wzorami
kulturowymi. Inne zaś nie mają odpowiedników normatywnych. Są to
tzw. standardy zachowań.
Pomiędzy wzorcami, wzorami kulturowymi i standardami
zachowań mogą istnieć współzależności. Najprościej rzecz ujmując
wzorce stanowią z jednaj strony uogólnienie pewnego zakresu wzorów
kulturowych, z drugiej zaś gdy już istnieją, są czymś w rodzaju matryc
kształtujących wzory kulturowe. Standardy zachowań z kolei – jak
twierdzi cześć badaczy tej problematyki – stanowią pozostałości
dawnych wzorów kulturowych, które utraciły normatywną podstawę 32 .
To jak wyglądał kształt stylu życia w latach 70., w dużej mierze
było wynikiem procesów, jakie zachodziły w ostatnim trzydziestoleciu.
Najkrócej rzecz ujmując przed II wojną światową w Polsce występowało
silne zróżnicowanie stylu życia ściśle powiązane ze zróżnicowaniem
struktury klasowej. W PRL-u z kolei nastąpił ro z p a d dawnych stylów
życia. W ich miejsce pojawiły się nowe tendencje i kryteria zróżnicowań.
Czynniki najbardziej różnicującymi były:
a) różnice między sytuacją ludzi mieszkających w miastach i na wsi,
b) poziom życia,
c) różnice wykształcenia,
d) różnice specjalizacji zawodowej 33 .
Tak oto przedstawia się sytuacja, jeśli chodzi o teorie badań
obyczajowości. W dalszej części rozdziału zostanie przedstawiona teoria
szczególnego przypadku zmian obyczajowych – mianowicie rewolucji
obyczajowej.
32 A. Siciński, Problemy pojęciowe i teoretyczne..., s. 22-23.
33 A. Siciński, Warunki przemian stylu życia we współczesnej Polsce, [w:] Styl życia.
Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976, s. 182-183.
20

1.2 Teoria rewolucji obyczajowej
Głównym celem tej części rozdziału jest próba przedstawienia
zjawiska rewolucji obyczajowej w ujęciu teoretycznym. Korzystając z
dorobku innych nauk humanistycznych takich jak chociażby socjologia,
antropologia czy kulturoznawstwo spróbuję przedstawić zjawiska, które
w moim przekonaniu były charakterystyczne dla rewolucji obyczajowej.
W podsumowaniu podejmę próbę sformułowania własnej definicji
rewolucji obyczajowej.
Zanim jednak przejdziemy do omawiania zagadnienia należy
rozwiać pewne wątpliwości dotyczące nazewnictwa problematyki. Często
zdarza się bowiem, iż pojęcie rewolucji obyczajowej jest używane
naprzemiennie z pojęciem rewolucji seksualnej. Wielu uważa, że to dwie
nazwy tego samego zjawiska. Nie można się temu dziwić, ponieważ
nawet w słownikach czy encyklopediach możemy spotkać się taką
sytuacją. Chcę zatem w tym momencie rozwiać wszelkie wątpliwości i
jasno określić, iż rewolucja seksualna, to nie to samo co rewolucja
obyczajowa. Jest ona jednym z ważniejszych elementów rewolucji
obyczajowej, można by rzec jej spirytus movens. Rewolucja seksualna to
przede wszystkim zmiany świadomości seksualnej społeczeństw.
Rewolucja obyczajowa jest pojęciem o szerszym znaczeniu. W jej skład
wchodzą takie elementy jak choćby przemiany obyczajowe w modzie,
muzyce czy filmie. Zatem nie wolną nam używać tych pojęć
naprzemiennie. Rewolucja seksualna jest bowiem elementem rewolucji
obyczajowej, nie zaś odwrotnie.
Twórcą samego pojęcia rewolucji seksualnej był Wilhelm Reich
(1897-1957), asystent Zygmunta Freuda, dyrektor pierwszego w dziejach
psychoanalitycznego zakładu naukowego. Po II wojnie światowej Reich
stał się najbardziej znanym psychoanalitykiem w USA. Wtedy właśnie
21

postanowił koncepcję rewolucji seksualnej opatrzyć aparatem
naukowym Toteż stwierdził, że w naturze działa nieznana siła
energetyczna, która znajduje się u podstaw każdego życia - tzw. orgon.
Energetyczny potencjał orgonu zależał, według niego, od aktywności
seksualnej człowieka. Takie choroby jak rak, epilepsja czy miażdżyca
miały być jedynie następstwami naruszenia nieskrępowanego strumienia
orgonu w organizmie 34 .
Należy również sprecyzować kwestie nazewnictwa omawianego
problemu. Czy rewolucja obyczajowa była faktem historycznym? Nie
ulega wątpliwości, że tak, ale i tu musimy sprecyzować zagadnienie. Otóż
Alojzy Zielecki, dydaktyk historii uważa, iż:
Faktem historycznym jest konstrukcja szczegółowa lub szersza, stworzona
przez historyka dla ukazania cząstki minionej rzeczywistości. W rozumieniu potocznym
to wydarzenie, które zaistniało w przeszłości, element wiedzy historycznej 35 .
Otóż fakt historyczny nie jest pojęciem jednorodnym.
Wyróżniamy fakty w postaci w y d a r z e ń, które opisuję przeszłość w
wąskim zakresie np. akt kapitulacji, zgon ważnej osobistości, podpisanie
przymierza. Następną grupą faktów są z j a w i s k a, które mają szerszy
zakres chronologiczny (podanie skrajnej daty) i przestrzenny (zmiany
miejsc). Cechuję je szersza interpretacja. Trzecim rodzajem faktów są
p r o c e s y. Zawierają one wydarzenia i zjawiska o znamiennych
następstwach, które zachodzą w szerokich granicach czasowych i
przestrzennych. Zatem mówienie o rewolucji obyczajowej jako o
wydarzeniu jest zbytnim uproszczeniem. Według mnie bardziej
odpowiednim określeniem jest proces rewolucji obyczajowej lub
ewentualnie zjawisko.
34 A. Miłek, Mity rewolucji seksualnej, adonai.pl (19 września 2010).
35 A, Zielecki, Wprowadzenie do dydaktyki historii, Kraków 2007, s. 66.
22

Rewolucje obyczajową zwykle umiejscawia się w Stanach
Zjednoczonych jako okres przemian zachodzących w społeczeństwie w
latach 60. i 70. Rzeczywiście w USA zjawisko to było najlepiej widoczne.
Miało również najbardziej idące skutki. Jednak proces ten nie ogranicza
się tylko do terytorium Stanów Zjednoczonych. Rewolucja obyczajowa
dała o sobie znać również w innych krajach, także w Europie. Nie można
także mówić o jednej rewolucji obyczajowej, która opanowała ówczesne
kraje. W każdym kraju rewolucja była odpowiedzią na panującą sytuacje
polityczną, społeczną bądź ekonomiczną. Można natomiast wskazać
elementy wspólne dla tych przemian bowiem takowe zaistniały. Zarówno
przyczyny, jak i skutki tych przemian były podobne, jednak mówienie o
jednej rewolucji jest zbytnim uproszczeniem problemu. Również
mówienie, iż w s z y s t k o zaczęło się dopiero w latach 60. jest zbyt
daleką idącym spłaszczeniem problemu. Rewolucja obyczajowa była
bowiem skutkiem procesów, które rozpoczęły się na początku XX wieku.
Hugh Hefner, założyciel „Playboya”, wskazuje właśnie początek
XX wieku jako okres przebudzenia seksualnego epoki. Było to związane z
trzema procesami, które wtedy się rozpoczęły. Miały one niebagatelny
wpływ na przemiany w kwestii seksualności. Po pierwsze i chyba
najważniejsze rozpoczął się wówczas proces u r b a n i z a c j i.
Przemieszczanie się Amerykanów ze wsi do miast wyzwoliło ludność „z
ograniczeń i oków prowincjonalnej moralności”. Nastąpiło wymieszanie
klas społecznych, ras i religii w dużych miastach. Po drugie rozwój
k o m u n i k a c j i, a co za tym idzie nowe środki lokomocji takie jak
tramwaje, pociągi, automobile czy aeroplany pozwalały na wyprawę poza
miejsce zamieszkania. Przed końcem XIX wieku granice seksualne
jednostki wyznaczała odległość, jaką mógł przebyć człowiek pieszą lub
ewentualnie konno w ciągu jednego dnia. Rozwój komunikacji
zlikwidował to terytorialne więzienie. I po trzecie nastąpił rozwój
23

środków m a s o w e g o p r z e k a z u. Dzięki nim marzenia seksualne
przybrały formę wizualną. Dzięki nowym gazetom coraz większej
dostępności radia i filmu a w dalszej perspektywie telewizji i Internetu
seks i wszystko, co się z nim wiąże zaczął powoli przenikać całe
społeczeństwo amerykańskie 36 . Jak widać zatem sam początek rewolucji
seksualnej nie wiązał się z jednym wydarzeniem, lecz z wieloma
procesami zachodzącymi w społeczeństwie. Można wskazać pewne
punkty zapalne, jakim niewątpliwie był raport Kinseya (o nim szerzej w
dalszej części książki). Jednak początku rewolucji musimy szukać
znacznie wcześniej.
Marek Czachorowski, publicysta jest z kolei przekonany, iż
początek rewolucji seksualnej należy powiązać z wybuchem rewolucji
październikowej. Pierwszym, który posłużył się tym hasłem był Batkins,
dyrektor Moskiewskiego Instytutu Higieny Społecznej, autor broszury
Rewolucja seksualna w Związku Radzieckim. Nad wszystkim miał
sprawować pieczęć sam Lenin, który jasno określił, iż: „Komunizm nie
powinien przynieść ascetyzmu, ale radość życia i energię życiową przez
wypełnione miłością życie” 37 . Lenin w celu oswobodzenia tej miłości -
zgodnie zresztą z wytycznymi Engelsa – postanowił zmienić
prawodawstwo dotyczące małżeństwa. W końcu jak można prowadzić
swobodne życie seksualne w okowach monogamicznego związku
małżeńskiego. 19 i 20 grudnia 1917 roku wprowadzone zostały dekrety
„O rozwiązaniu małżeństwa” i „O cywilnym małżeństwie, dzieciach i
rejestracji małżeństwa”. W 1918 roku zaś zatwierdzono kodeks rodziny i
małżeństwa, który był w ogóle pierwszym sowieckim kodeksem. Prawa te
praktycznie uczyniły instytucję małżeństwa tylko formalnością.
Zniesiono ślub kościelny. Wprowadzono rozwód, który można było
36 H. Hefner, Przedmowa, [w:] J. Petersen, Stulecie Seksu. Historia rewolucji
seksualnej 1900-1999 według „Playboya”, Poznań 2002, s. 9-11.
37 Cyt. za: M. Czachorowski, Wiek rewolucji seksualnej, Warszawa 1999, s. 14.
24

uzyskać bardzo łatwo, nawet korespondencyjnie, za niewielką opłatą i
bez zawiadamiania drugiej strony 38 .
Elementem komunistycznej rewolucji seksualnej była też pierwsza
w historii świata legalizacja aborcji (18 listopada 1920 roku), co miało
wyzwolić seksualną przyjemność. Tylko w jednym moskiewskim szpitalu
w ciągu roku dokonywano na początku lat dwudziestych 50 tys. aborcji.
Należy również zauważyć, iż Europa Zachodnia i USA zostały
wyprzedzone przez ZSRR także w popularyzacji homoseksualizmu. W
latach dwudziestych zniesiono odnośne carskie zakazy prawne i ta nowa
sytuacja obowiązywała aż do czerwca 1934 roku. Ponieważ prawo
kształtuje obyczaje (jak zwracał uwagę już Arystoteles), wyzwolono w ten
sposób całą falę zjawiska homoseksualizmu. W ZSRR nie zapomniano
również o konieczności zmiany mentalności i sytuacji kobiet w
społeczeństwie, jak również w rodzinie. W tym celu Lenin pisał w
artykule Wielka inicjatywa:
Kobieta jest wciąż jeszcze niewolnicą domową, mimo wszystkie wyzwalające ją
ustawy, przytłaczają, dusi, ogłupia, poniża drobne gospodarstwo domowe, które
przykuwają do rondli i pieluch, trwoni jej pracę na roboty barbarzyńsko
nieprodukcyjne, drobne, denerwujące, przytępiające, ogłupiające. Prawdziwe
wyzwolenie kobiety, prawdziwy komunizm, rozpocznie się dopiero tam i dopiero wtedy,
gdzie i kiedy rozpocznie się walka masowa (kierowana przez posiadający władzę
państwową proletariat) przeciw temu drobnemu gospodarstwu domowemu, a raczej
jego masowa przebudowa w wielkie gospodarstwo socjalistyczne. (...) Stołówki
publiczne, żłobki, przedszkola - oto przykłady tych pierwszych pędów (komunizmu),
oto te proste, powszednie środki, niemające w sobie nic pompatycznie krasomówczego,
uroczystego, które zdolne są faktycznie wyzwolić kobietę i faktycznie zdolne są
zmniejszyć i znieść nierówność, jaka zachodzi między nią a mężczyzną pod względem
roli w produkcji społecznej i w życiu społecznym 39 .
Istotne jest również to, iż w drugiej połowie XX wieku dokonała
się z m i a n a modelu rodziny. Przed industrializacją rodzina stanowiła
ośrodek produkcji gospodarczej. Jej istota opierała się na modelu
38 Tamże.
39 Cyt. za: Tamże, 15-16.
25

odziny poszerzonej. Rozwój technologiczny sprawił, że rodzina
przestała być jednostką produkcyjną. Miało to swój skutek w tym, iż
model rodziny uległ zmianie. Zanikła rodzina poszerzona, a na jej
miejscu zaczął kształtować się model rodziny podstawowej, w skład
której wchodziły tylko rodzice i ich bezpośrednie potomstwo 40 . Dzięki
temu rodzina mogła poświecić więcej czasu na pogłębianie sfery
emocjonalnej i rozwijanie więzi rodzinnych. Prace bowiem w dużej
mierze zaczęły wykonywać maszyny.
Jednakże jak właściwie doszło do tego, że rewolucja obyczajowa
opanowała całe Stany Zjednoczone, by w końcu dość do głosu również w
Europie? Trzeba tutaj sięgnąć głębiej w nurt nauki by pokazać zjawiska,
które towarzyszą rewolucji obyczajowej.
Marcel Mauss, francuski socjolog i antropolog, wskazał na rolę
n a ś l a d o w n i c t w a w rozprzestrzenianiu się wzorców kultury.
Pewne elementy charakterystyczne dla przemian obyczajowych (sposób
ubierania, typ słuchanej muzyki) mogły być rozpowszechniane w
społeczeństwie poprzesz naśladownictwo. Przekonywającym
argumentem są słowa samego autora:
(...) „nawyki” zmieniają się oczywiście zależnie od jednostki i jej sposobów
naśladowania innych, ale przede wszystkim zmieniają się w zależności od społeczeństw,
wychowania, konwenansów, mody i prestiżu. Mamy tu do czynienia z technikami i
dziełem zbiorowego i indywidualnego rozumu praktycznego, a nie, jak się zazwyczaj
sądzi, z duszą i jej zdolnościami naśladowczymi 41 .
Autor wskazuję największą rolę p r e s t i ż u w naśladownictwie.
Podobnie bowiem dziecko, jak i człowiek dorosły naśladuje czyny
uwieńczone powodzeniem, które powiodły się osobom cieszącym się ich
zaufaniem i mającym pewien autorytet. Nawet czyn stricte biologiczny,
40 A. Giddens, Socjologia, Poznań 1998, s. 129-130.
41 M. Mauss, Sposoby posługiwania się ciałem, [w:] Wiedza o kulturze Cześć 1
Antropologia kultury, red. A. Mencel, Warszawa 2001, s. 156.
26