Jak wieś i chłopi są przedstawieni w Sonecie I Jana Kasprowicza ...

Temat:
Jak wieś i chłopi są przedstawieni
w Sonecie I Jana Kasprowicza oraz
w Weselu Stanisława Wyspiańskiego?
Analizując podane teksty, zwróć uwagę
na postawy podmiotu lirycznego i Pana
Młodego.
Jan Kasprowicz, Sonet I
Chaty rzędem na piaszczystych wzgórkach;
Za chatami krępy sad wiśniowy;
Wierzby siwe poschylały głowy
Przy stodołach, przy niskich obórkach.
Płot się wali: piołun na podwórkach;
Tu rżą konie, ryczą chude krowy,
Tam się zwija dziewek wieniec zdrowy
W kraśnych chustkach, w koralowych sznurkach.
Szare chaty! Nędzne chłopskie chaty!
Jak się z wami zrosło moje życie,
Jak wy, proste, jak wy, bez rozkoszy…
Dziś wy dla mnie wspomnień skarb bogaty,
Ale wspomnień, co łzawią obficie –
Hej, czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?…
Stanisław Wyspiański, Wesele
AKT I, SCENA 12
PAN MŁODY
Kochasz ty mnie?
PANNA MŁODA
Moze, moze –
cięgiem ino godos o tem.
171

a n a l i z y w y p r a c o w a ń u c z n i o w s k i c h
PAN MŁODY
Bo mi serce wali młotem,
bo mi w głowie huczy, szumi…
moja Jaguś, toś ty moja?!
PANNA MŁODA
Twoja, jak trza, juści twoja;
bo cóż cie ta znów tak dumi?
Cięgiem ino godos o tem.
PAN MŁODY
A ty z twoim sercem złotem
nie zgadniesz, dziewczyno-żono,
jak mi serce wali młotem,
jak cię widzę z tą koroną,
z tą koroną świecidełek,
w tym rozmaitym gorsecie;
jak lalkę dobytą z pudełek
w Sukiennicach, w gabilotce:
zapaseczka, gors, spódnica,
warkocze we wstążek splotce;
że to moje, że to własne,
że tak światłem gorą lica!
PANNA MŁODA
Buciki mom troche ciasne.
PAN MŁODY
A to zezuj, moja złota.
PANNA MŁODA
Ze sewcem tako robota.
PAN MŁODY
Tańcuj boso.
PANNA MŁODA
Panna młodo?!
Cóz ta znowu?! To ni mozno.
PAN MŁODY
Co się męczyć? W jakim celu?
PANNA MŁODA
Trza być w butach na weselu.
AKT I, SCENA 19
PAN MŁODY
Tak to czuję, tak to słyszę:
i ten spokój, i te ciszę,
172

W i e ś i c h ł o p i u K a s p r o w i c z a i W y s p i a ń s k i e g o
sady, strzechy, łąki, gaje,
orki, żniwa, słoty, maje.
Żyłem dotąd w takiej cieśni,
pośród murów szarej pleśni:
wszystko było szare, stare,
a tu naraz wszystko młode,
znalazłem żywą urodę,
więc wdycham to życie młode;
teraz patrzę się i patrzę
w ten lud krasy, kolorowy,
taki rześki, taki zdrowy –
choćby szorstki, choć surowy.
Wszystko dawne coraz bladsze,
ja to czuję, ja to słyszę,
kiedyś wszystko to napiszę;
teraz tak w powietrzu wiszę
w tej urodzie, w tym weselu;
lecę, jak mnie konie niosą –
od miesiąca chodzę boso,
od razu się czuję zdrowo,
chadzam boso, z gołą głową;
pod spód więcej nic nie wdziewam,
od razu się lepiej miewam.
Propozycja oceny rozwinięcia tematu
(można otrzymać maksymalnie 25 punktów)
Model rozwinięcia tematu
Odpowiadając na pytanie postawione w temacie, powinieneś uwzględnić następujące
elementy treści wiersza Kasprowicza i fragmentu dramatu Wyspiańskiego.
I.
Interpretacja Sonetu I.
1. Charakterystyka podmiotu lirycznego / 0–5 p.
Na przykład:
a) chłopskie pochodzenie;
b) człowiek wykształcony (literackie przetwarzanie własnych obserwacji
i przeżyć);
c) znajomość realiów wsi (szarość, nędza);
d) język stylizowany gwarowo;
173

a n a l i z y w y p r a c o w a ń u c z n i o w s k i c h
e) językowa prostota opisu;
f) emocjonalny związek z chłopskim środowiskiem, silne przywiązanie;
g) refleksja na temat przyszłości mieszkańców wsi;
h) uczucia: tęsknota, wzruszenie, ból, gorycz.
2. Obraz wsi / 0–5 p.
Na przykład:
a) podwójna perspektywa spoglądania na wieś: z daleka (I zwrotka) i z bliska
(II zwrotka);
b) z daleka krajobraz przygnębiający: teren piaszczysty, elementy krajobrazu
niskie, pochylone, siwe;
c) typowość krajobrazu XIX-wiecznej wsi ukazanego w I zwrotce;
d) z bliska obraz opuszczenia i nędzy;
e) realizm, naturalizm wykorzystane w obrazowaniu poetyckim;
f) siła mieszkańców wsi, żywotność ich kultury;
g) wiejskie życie – źródło doświadczeń, refleksji;
h) kontrast: wiejska bieda – barwne ludowe stroje.
3. Odczytanie konwencji / 0–1 p.
a) konwencja wspomnienia – obraz zapamiętany z przeszłości;
b) konwencja gatunkowa (sonet) – nobilitacja wsi.
II. Interpretacja fragmentów Wesela
1. Przedstawienie bohatera dramatu / 0–1 p.
Na przykład:
a) poeta, inteligent ożeniony z chłopką;
b) jego wesele odbywa się w podkrakowskiej wsi Bronowice, gdzie w chałupie
spotkali się inteligencja i chłopi.
2. Charakterystyka bohatera i jego postawy / 0–4 p.
Na przykład:
a) nieznajomość wiejskich obyczajów;
b) sposób mówienia: entuzjazm, przesada;
c) sztuczna, demonstracyjna fascynacja wsią, chłopomania;
d) patrzenie na żonę jak na śliczną zabawkę (lalkę z Sukiennic);
e) pragnienie bycia takim, jak mieszkańcy wsi;
f) pragnienie ucieczki od miejskiej szarości, brzydoty i monotonii;
g) powierzchowne odczytywanie obyczajowości wiejskiej.
3. Obraz wsi / 0–4 p.
Na przykład:
a) nawiązanie do klasycznego obrazu wsi spokojnej;
b) akcentowanie bogactwa, barwności folkloru, wieś bajecznie kolorowa;
c) podkreślanie zalet wiejskiego trybu życia – źródła zdrowia;
d) kontrastowe zestawienie życia miejskiego i wiejskiego;
e) idealizacja;
174

W i e ś i c h ł o p i u K a s p r o w i c z a i W y s p i a ń s k i e g o
III.
f) konwencja sielanki – elementy pejzażu i mieszkańcy wsi;
g) wieś jako temat literacki.
4. Przywołanie kontekstu całego dramatu / 0–2 p.
Wnioski / 0–4 p.
1. Pełne, np. zauważenie autentyzmu (Kasprowicz) i sztuczności (Pan Młody)
wizerunków wsi; dostrzeżenie, że obraz wsi uzależniony jest od pochodzenia,
wiedzy, doświadczenia i postawy patrzącego; zwrócenie uwagi na funkcje obu
tekstów: dydaktyzm, waloryzacja (Kasprowicz) i krytyka chłopomanii, sceptycyzm
wobec idei społecznego pojednania (kreacja Pana Młodego). / 4 p.
2. Częściowe, np. zauważenie autentyzmu (Kasprowicz) i sztuczności (Pan Młody)
wizerunków wsi; dostrzeżenie, że obraz wsi uzależniony jest od pochodzenia,
wiedzy, doświadczenia i postawy patrzącego. / 2 p.
3. Próba podsumowania, np. zauważenie różnic w prezentowaniu obrazów
wsi. / 1 p.
Uwaga:
Za nieuwzględnione w modelu, a trafne spostrzeżenia i wnioski można uzyskać
od 1 do 4 punktów. Model nie narzuca porządku wypowiedzi.
Kompozycja, styl i język – jak w Informatorze maturalnym.
Przykładowe wypracowania
– oznaczenie na prawym marginesie odsyła do powyższego modelu punktacji
– jeżeli cyfry są wzięte w nawias, oznacza to, że dana informacja jest powtórzona
i nie można za nią przyznać kolejnego punktu
– szczególne walory tekstu oznaczone są +1
– fragmenty zgodne z modelem odpowiedzi zaznaczone są kolorem niebieskim
– błędy podkreślono
skł.
log.
styl.
log.
log.
PRACA NAPISANA PRZEZ UCZENNICĘ A
W polskiej literaturze wieś przedstawiano często jako oazę spokoju,
ciszy, gdzie strudzony podróżnik odnajdzie odpoczynek. Temat ten
pojawiał się często w malarstwie – piękno, urok wsi mogły zostać
odzwierciedlone w całym swoim bogactwie kolorów i krajobrazów.
Wizerunki polskiej wsi jednak często różniły się od siebie w zależności
od sposobu postrzegania oraz rozumienia wiejskich obyczajów
i chłopskiego życia.
175

leks.
styl.
leks.
skł.
styl.
log.
skł.
skł.
rzecz.
i.
leks.
styl.
fraz.
skł.
fraz.,
styl.
styl.
skł.
a n a l i z y w y p r a c o w a ń u c z n i o w s k i c h
Jednym z twórców sięgających do problematyki chłopstwa i wsi był
Jan Kasprowicz. Wieś widziana oczyma podmiotu lirycznego w Sonecie I
z cyklu Z chałupy to głównie zbiór wspomnień, zapamiętanych
z przeszłości obrazów, kojarzących się z domem rodzinnym i rodzinną
wsią: „Dziś wy dla mnie wspomnień zbiór bogaty”. Podmiot liryczny
opisuje „Chaty rzędem na piaszczystych wzgórkach”, „sad wiśniowy”,
typowy obrazek wsi, jaki można znaleźć na przykład w malarstwie.
W jego wspomnieniach jednak jest to wieś uboga, niewielka, jakby
zapomniana już przez ludzi: „Szare chaty! Nędzne chłopskie chaty!”.
Kasprowicz kreśli w sonecie obraz wsi ulegającej zniszczeniu, starej,
w której życie powoli zamiera. Personifikacja: „Wierzby siwe poschylały
głowy” może oznaczać przemijanie, starość, chylenie się ku upadkowi.
Walący się płot i „piołun na podwórkach” wskazują na zaniedbanie
polskiej wsi. Rżenie koni i ryk chudych krów oznaczają ubóstwo.
Jedynie „dziewek wieniec zdrowy / W kraśnych chustkach,
koralowych sznurkach” jest elementem ubarwiającym ukazaną w wierszu
rzeczywistość. Autor poprzez kontrast z szarym i smutnym otoczeniem
pokazuje barwność i żywotność ludowej kultury. Wieś jest natomiast
szara i zaniedbana, pokazana w sposób realistyczny.
Zauważyć można przywiązanie podmiotu lirycznego do wsi
i mieszkających w niej ludzi wyrażone słowami: „Jak się z wami
zrosło moje życie, / Jak wy, proste, jak wy, bez rozkoszy...” Osoba
mówiąca angażuje się w problemy tej społeczności, czuje się jej
częścią. Prawdziwe zrozumienie wiejskiej rzeczywistości powoduje
ból, smutek i gorycz wynikającą ze „wspomnień, co łzawią obficie”.
Podmiot liryczny osobiście przeżywa tragedię nędzy i stopniowego
podupadania wsi i chciałby, aby to się zmieniło: „Hej, czy przyjdzie
czas, co łzy te spłoszy?”.
Zupełnie inną wizję wsi przedstawia Pan Młody – bohater Wesela
Wyspiańskiego. Jest on zafascynowany ludowością, chłopskimi bogato
zdobionymi strojami, pięknem wiejskich kobiet, co zauważamy
w wypowiedzi: „jak mi serce wali młotem, / jak cię widzę z tą koroną,
/ z tą koronką świecidełek, / w tym rozmaitym gorsecie, / jak lalkę
dobytą z pudełek / w Sukiennicach, w gabilotce”. Zachwyt Pana
Młodego jest bardzo powierzchowny, jest on rozkochany jedynie w tym,
co widzi, czego może dotknąć. Stanowi to dla niego pewną nowość,
oderwanie od szarości, nudy i dekadentyzmu charakterystycznego dla
wielu inteligentów w tym okresie. Dla człowieka znudzonego życiem
barwność i świeżość folkloru staje się ucieczką, nowym wrażeniem,
przeżyciem, dlatego mówi z zapałem, entuzjastycznie. Ponieważ jest
poetą, chciałby kiedyś o tym napisać, przedstawić swoje przeżycia,
zachwyt wsią i ludem. Pan Młody zdradza jednak nieznajomość
I.3/1
I.2/1
I.2/2
(I.2/2)
+1
(I.2/2)
I.2/4
I.2/5
(I.2)
I.1/1
I.1/2
I.1/3
II.2/1
II.2/2
II.2/3
II.2/4,
II.1/1
176

W i e ś i c h ł o p i u K a s p r o w i c z a i W y s p i a ń s k i e g o
skł.
styl.
styl., i
styl.
skł.,
styl.,
skł.
log., i
styl.
i
o.
skł., i
styl.
skł.
rzecz.
obyczajów środowiska chłopskiego, jego niewiedzę obnaża rozmowa
z Panną Młodą na temat butów. W ten sposób Wyspiański w sposób
dobitny ukazuje przepaść pomiędzy odmiennymi środowiskami.
Zainteresowanie nową kulturą staje się dla Pana Młodego niemal
obsesją. Stara się on wejść w to środowisko, przesiąknąć nim by poczuć
wolność, beztroskę, by chłonąć każdy zapach, by poczuć się chłopem
– zbratać się z nimi. Poprzez to pragnie odmienić swoje życie: „Żyłem
dotąd w takiej cieśni, / pośród murów szarej pleśni: / wszystko było
szare, stare, / a tu naraz wszystko młode, / znalazłem żywą urodę,
/ więc wdycham to życie młode”. Stara się wejść w środowisko
chłopskie poprzez takie zachowanie jak: „od miesiąca chodzę boso,
/ od razu się czuję zdrowo [...] / pod spód więcej nic nie wdziewam,
/ od razu się lepiej miewam”. Stara się tym samym wmówić sobie,
że życie chłopskie, zachowania, prostota, wpływają dobrze na jego
samopoczucie, zdrowie.
Podmiot liryczny w sonecie Kasprowicza prezentuje nieco odmienny
stosunek do wsi i chłopstwa. Kieruje się też innymi wartościami niż
bohater Wesela. Dla podmiotu lirycznego są to osobiste przeżycia
i odczucia w stosunku do ludności chłopskiej, gdyż sam się z niej
wywodzi. Choć zdaje sobie sprawę z tego, że życie na wsi nie było łatwe,
widzi w nim piękno, prawdziwe piękno dlatego tak osobiście przeżywa
zubożenie wsi. Rozumie mieszkańców i problemy, z którymi borykają
się na codzień, zaś Pan Młody widzi jedynie idylliczną wieś, która dla
człowieka z miasta jest czymś nowym, ciekawym. Nie rozumie jednak
czym tak naprawdę jest życie na wsi i życie prostego chłopa, ponieważ
nie są to jego osobiste przeżycia. Wychowany w innym środowisku
nie potrafi dostrzec rzeczywistych wartości w życiu mieszkańców
wsi. Tworzy w wyobraźni nieprawdziwy obraz wsi, wszystko jest dla
niego zabawą i oderwaniem od miejskiej nudy. Wyspiański poprzez
tego bohatera krytykuje ludomanię, za którą kryje się lekceważenie
chłopów.
(II.2)
(II.2)
II.3/1
(II.2)
II.3/2
III.3
I.1/4
II.3/3
(II.2)
(II.2)
(II.2)
Punktacja
Temat 18 p.
Kompozycja 1 p.
Styl 1 p.
Język 3 p.
Zapis 2 p.
Szczególne walory 1 p.
Razem 26 p.
177

a n a l i z y w y p r a c o w a ń u c z n i o w s k i c h
Komentarz
Uczennica napisała pracę zgodną z tematem. Raczej poprawnie odczytała wiersz
Jana Kasprowicza i fragment dramatu Wyspiańskiego, a swoje spostrzeżenia poparła
trafnymi odwołaniami do obu tekstów oraz cytatami, czasem zbyt obszernymi.
W rozwinięciu tematu brakuje rozpoznania utworów oraz wyjaśnienia, jaki
jest kontekst historyczny i socjologiczny przedstawionego w nich obrazu wsi.
Słabą stroną pracy jest wstęp – bardzo krótki i bardzo ogólnikowy. Zakończenie
natomiast nie zawiera logicznie sformułowanych wniosków. Pojawiają się w nim
informacje nowe bądź są powtórzone spostrzeżenia zanotowane wcześniej. Nie
na tym polega konstruowanie podsumowania i wniosków. Kompozycja nie może
więc być oceniona wysoko.
Pod względem językowym wypowiedź nie jest doskonała. Autorka ma tendencję
do tworzenia niepoprawnych związków frazeologicznych („zachwyt powierzchowny”,
„stanowi oderwanie”). Wyrazy tworzące te związki są w zdaniu oddalone
i tylko uważna lektura pozwala na wychwycenie tego typu błędu. To kolejny
argument za tym, że wypracowanie należy po napisaniu bardzo uważnie przeczytać.
Długie zdania są również powodem błędów składniowych, np. „[…] barwność
i świeżość folkloru […] mówi z zapałem […]”.
Styl w pracy jest na ogół swobodny, choć zdarzają się wyrazowe powtórzenia
lub niezręczne sformułowania. Sporadycznie występują błędy interpunkcyjne,
ortograficzne.
PRACA NAPISANA PRZEZ UCZENNICĘ B
styl.
skł.,
fraz.
styl,
rzecz.
skł.
i
i, leks.
Obraz wsi i chłopów jest istotnym tematem w literaturze. Motyw
ten przewijał się w dziełach wielu artystów, pisarzy, twórców na
przestrzeni wieków. Z upływem czasu zmieniały się poglądy, trendy
i stosunki społeczne. Myśliciele stawiali życiowe pytania i proponowali
odpowiedzi na nie, które zmieniały rzeczywistość i nadawały nurt nowej
epoce. W czasach Wyspiańskiego zaczęto łamać schematy, burząc mur
dzielący szlachtę i inteligencję od środowiska chłopów.
W Sonecie I Kasprowicza i fragmentach Wesela Wyspiańskiego
zauważyć możemy fascynację wsią – jej pięknem oraz żywiołowością.
Czy słuszne jednak będzie stwierdzenie, że jest to taka sama „miłość”
do chłopów oraz ten sam sposób postrzegania ich świata? Utwory obu
poetów różnią się właśnie pod tym względem.
Kasprowicz tworzy w swoim sonecie realistyczny obraz wsi: „Chaty
rzędem na piaszczystych wzgórkach, / Za chatami krępy sad wiśniowy”.
Nie stosuje górnolotnych metafor, ani wydumanych porównań, lecz
I.2/1
178

W i e ś i c h ł o p i u K a s p r o w i c z a i W y s p i a ń s k i e g o
skł.
styl.
leks.
leks.
i
styl.
fraz., i
log.
styl.
styl.
i, styl.
styl.
skł.
skł.,
skł.
styl.
styl.
posługuje się prostym językiem, nawet trochę gwarowym, ukazując
w ten sposób prawdziwość codziennego, wiejskiego życia: „Płot się
wali; piołun na podwórkach”. Dzięki temu zabiegowi dostrzegamy
ubóstwo wsi.
Wieś w oczach Kasprowicza to stodoły, niskie obórki, „szare [...],
nędzne chłopskie chaty”. Nie ma tu miejsca dla miejskich zabaw, jest
za to ciężka praca. Jedynie mieszkańcy wsi kontrastują z obrazem
szarości: „Tam się zwija dziewek wieniec zdrowy / W kraśnych
chustkach, koralowych sznurkach”. Dziewczyny wiejskie są hoże,
kolorowe, silne. Swoją pracowitością i energią urzekają patrzącego
i rozjaśniają smutny pejzaż.
Pan Młody w Weselu Wyspiańskiego patrzy na wieś trochę innymi
oczyma. W swojej rozmowie z Panną Młodą pokazuje, że nie zna
wiejskich zwyczajów, każe jej bowiem ściągnąć trzewiki, wbrew
weselnej tradycji. Jest zachwycony „wiejskością”, ale to zachwyt
wręcz obsesyjny. Urzeka go wygląd wybranki, którą porównuje do
lalki w Sukiennicach. Syci się każdym szczegółem – „zapaseczka, gors,
spódnica”. Popada w chłopomanię, która nie ma niestety zbyt wiele
wspólnego z prawdziwym zainteresowaniem wsią i chłopami.
Pan Młody to wrażliwy artysta, ale jako ekstrawagancki twórca –
w swojej wrażliwości powierzchowny. Nie dostrzega głębi w otaczających
go chłopach, ich kulturze, nie potrafi wczuć się w ich prawdziwe życie
i poddać tej empatii w każdej sferze ich życia. Interesują go tylko
zewnętrzne, „kolorowe” przejawy tej kultury. Jego miłość ma swoje
źródło w pragnieniu przerwania dekadenckiej atmosfery i monotonii:
„Żyłem dotąd w takiej cieśni, / pośród murów szarej pleśni [...],
a tu naraz wszystko młode”. Dlatego też wsiąka „w ten lud krasy,
kolorowy”. Nie ma w tym potrzeby z głębi serca, natomiast jest
wszechobecna żądza zaspokojenia fanaberii.
Kasprowicz zaś swoimi słowami daje dowód na szczerą więź z ludem.
Widzi ich poświęcenie, nędzę oraz cierpienie. W prostych zdaniach
wyraża podziw dla ich siły, tradycji i chęci życia: „Dziś wy dla mnie
wspomnień skarb bogaty”. Ujmuje czytelnika szczerość tych wyznań
i ukazana w nich tęsknota wypływająca ze „wspomnień, co łzawią
obficie – / hej, czy przyjdzie czas, co łzy te spłoszy?”. Piękne i ważne
są te ostatnie słowa, tak różne od hucznego wiwatu Pana Młodego.
I.1/1
I.1/2
I.2/2
I.2/3
I.2/4
II.2/1
II.2/2
II.2/3
II.1
(II.2/3)
II.2/4
(II.2)
(II.2/3)
I.1/3
(I.1/1)
I.3
III.3
179

a n a l i z y w y p r a c o w a ń u c z n i o w s k i c h
Punktacja
Temat 14 p.
Kompozycja 1 p.
Styl 1 p.
Język 3 p.
Zapis 2 p.
Razem 21 p.
Komentarz
Uczennica rozpoczęła swoją wypowiedź niefortunnie. Wstęp to zlepek komunałów.
Pierwsze zdanie pokazuje, jak nie należy rozpoczynać wypracowania,
drugie natomiast zawiera doskonały przykład wielosłowia, dodatkowo błędnego
logicznie, bo z przemieszanymi zakresami znaczeniowymi wyrazów: „artyści, pisarze,
twórcy”. Podobnie jak w poprzedniej pracy, tak i tu autorka pisze o jakichś
czasach, nie dookreślając epoki, sytuacji społecznej itp.
Podane teksty zostały odczytane raczej poprawnie, choć do wyczerpania tematu
jeszcze daleko.
Kompozycja nieproporcjonalna: w porównaniu ze wstępem zakończenie jest bardzo
skromne – zaledwie jedno zdanie uogólniające wcześniejsze rozważania.
Poważne zastrzeżenia budzi styl wypowiedzi. Mimo dość bogatego słownictwa
rażą niefortunne związki frazeologiczne: „nadawały nurt”, „popada w chłopomanię”.
Składnia z poważnymi usterkami, sporadyczne błędy interpunkcyjne.
Uczennica zupełnie niepotrzebnie bierze niektóre wyrazy w cudzysłów. W przypadku
słowa „wiejskość” prawdopodobnie błędnie sądzi, że stosuje słowo nieistniejące
w języku polskim.
:-D
Danuta Górniak