W B'aqtun, O K'atun, Y Tun, e Winaq, I Q'ij, u Tijax, Chi ... - onsec

I
q
W B’aqtun, O K’atun, Y Tun,
e Winaq, I Q’ij, u Tijax, Chi Iximulew.
Guatemala, 30 de marzo del 2009

Nota:
Con la presente publicación el Estado de Guatemala inicia la utilización de
idiomas mayas en la Oficina Nacional de Servicio Civil, para cumplir la Ley
de Idiomas Nacionales. Esta versión es para su mejora continua. Cualquier
diferencia de interpretación, consultar la versión en español.
La traducción, edición e impresión se financió con fondos del Gobierno de
Guatemala, a través del Fondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco, FODIGUA.
Para difundir las leyes en los idiomas mayas, se autoriza la reproducción total
o parcial de la presente edición, a condición de citar la fuente.
La estela de la página anterior indica la fecha de inicio y lugar de la impresión
de este libro. Las fechas están indicadas en K’iche’ y Castellano.
Xtz’aj pa Iximulew – Impreso en Guatemala

Taqanem Tzij
kech
Chakunelab’
TAQANEM 1748 RECH
RAJPOPI’ AMAQ’
Ley de
Servicio Civil
DECRETO 1748
DEL CONGRESO DE LA REPública
En idioma K’iche’
Iximulew - Guatemala 2009

Primera edición, 30 marzo de 2009
Choltun: W 1 O 2 Y 3 e 4 I 5
A 1,362 días del 13 B’aqtun, 21 de diciembre de 2012
Cholq’ij:
u Q
Traductores:
K’iche’, Obispo Pablo Puac Puac
Kaqchikel, Pakal B’alam Rodríguez Guaján
Mam, Alonzo Rodrigo Aguilón
Q’eqchi’, Agustín Pelicó Pérez
Editorial:
Diagramación:
Portada:
Impresión:
Fuentes TrueType:
Fuente de texto:
Maya’ Wuj, editorialmayawuj@yahoo.com
Nelson Chicol
Douglas Franco Ixcot
Nawal Wuj S.A.
© Números Mayas
y glifos del Cholq’ij, Editorial Maya’ Wuj
Calibri modificado por Editorial Maya’ Wuj
ONSEC
Oficina Nacional de Servicio Civil
Dirección 13 Calle, 6-77, zona 1,
Edificio Panamericana
Teléfono: 2321 4800
FODIGUA
Fondo de Desarrollo Indígena Guatemalteco
Dirección Ruta 6 8-19, zona 4
Teléfono: 2412 1700

K’utb’äl Ronojel
Kutb'äl no'j................................................................................ o 9
Rajilab'äl Taqanem 1748
Xa k’u rumal taq......................................................................... Q 11
NAB’E B’I’AJ
Ri utak’aleb’äl ri nima’q taq ub’eyal......................................... E 13
UKAB’ B’I’AJ
Wokonem ..................................................................................... T 15
NAB’E TANAJ
Nimaq’ taq eqele’n .................................................................... U 17
UKAB’ TANAJ
Nima Wokonem Moloj rech Chakunem Winäq....................... O 19
ROX TANAJ
Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq ........................................... q P 20
ROX B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Uk’olib’äl Riqatajem taq le Chakunem Winäq........................ q r 24
UKAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Jachow uk’olib’äl chak .............................................................. q y 26
RO’ B’I’AJ
Kitzukuxik ajchakib’ ................................................................... q p 30
NAB’E TANAJ
Okem pa le chak ruk’ Nik’oxem ............................................. q p 30
UKAB’ TANAJ
K’otb’äl chi’aj............................................................................. q Q 31
ROX TANAJ
E Taqem Taq............................................................................. q E 33
UKAJ TANAJ
Uq’ijal Taq Ilom Chakunem .................................................... q Y 36
RO’ TANAJ
Paqalinem Chak ....................................................................... q U 37
UWAQ TANAJ
Utzukuxik Chakunem rachib’il Q’axem Uk’olib’äl Chak ........ q I 38

UWAQ B’I’AJ
E Ch’o’jib’äl taq, Patanijem Taq Rachib’il Awasinem Taq.... q O 39
UWUQ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Chakunem Taq Rachib’il Uxlanem Taq .................................... w t 45
UWAQXAQ B’I’AJ
NAB’E TANAJ
Taqlem rech taq Ch’ekonem .................................................. w U 47
UB’ELEJ B’I’AJ
NAB’E TANAJ
Taqlem na’ojib’äl...................................................................... w O 49
UKAB’ TANAJ
Taqlem rech Elem ..................................................................... w p 50
ROX TANAJ
Ch’o’jinem rech Taqanik Taq ................................................... w R 54
ULAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Rech le Amaq’el Tijonem ....................................................... w Y 56
UJULAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Rachi’l taq Q’atoj Tzij .............................................................. w T 57
UKAB’LAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Q’axel taq No’jib’äl.................................................................. w I 60
Ub'inisab'äl Taqanem Rech Chakunem WinÄq
Xa k'u rumal taq....................................................................... e e 65
ub'eyal le taqanem rech chakunem winäq
Nab'e b'i'aj
Utukela'm No'jibäl
Nima'q taq Ub'eyal .................................................................... e t 67
UKAB' B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Jachanem rech le chakunem tinimit ....................................... e u 69
ROX B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Jachanem rech K'olib'äl Chak ................................................... e i 70
6
6

UKAJ B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Kitzukuxem le ajchakib'............................................................ e W 74
RO' B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Jachanem rech Kolibäl Chak .................................................. e U 79
uwaq B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Uk'amik Chakunem .................................................................... r r 86
uwUq B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
paqalem Chak ............................................................................ r u 89
uwaqXAQ B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Salab'anem rachib'il k'exonem taq Chak ................................. r i 90
Ub'elej B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Unik'oxik le Patanijem.............................................................. r Q 93
uLaj B'I'AJ
CH’O’JIB’ÄL, PATANIJEM RACHIB’IL Q’ATEM TAQ
RECH TAQ LE CHAKUNELAB’ AK’AXANELAB’
Nab'e tanaj
Ch'ojib'äl taq.............................................................................. r R 96
UKAB' tanaj
patanijem taq rachib'il maj taq q'axanik................................ t R 106
UJULAJ B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
Taqlem Yajanem......................................................................... t i 110
Ukab'LAJ B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
yakb'äl taq................................................................................. t R 116
roxLAJ B'I'AJ
Utukela'm No'jibäl
K'isb'äl taq no'jib'äl, ik'owem rachib'il esam taq ................... t Y 118
Solol uwach tzij........................................................................ y P 120
7 7

UB’EYAL USIK’IXIK WE WUJ
Rech man k’ax taj uriqik le no’jib’äl k’o pa we Taqanem Tzij
kech Chakunelab’ rech Q’atb’äl Tzij choqoje’ le Ub’eyal, nab’e
kak’ut le k’utb’äl b’i’aj, ka te k’u ri’ le upam le taqanem: kutb’äl
ronojel, le upam choqoje’ le ujunam le Taqanem ruk’ le Ub’eyal;
choqoje’ pa taq tanaj no’jib’äl rech man k’ax taj le tzukunem
choqoje uriqik le b’i’tal chupam choqoje’ le ub’eyal.
8
8

K’UTUNEM
Pa ri utzalixik uwach le patanijem taq k’amaltal kan rumal le Nim
K’amal B’e rech Amaq’ Álvaro Colom Caballeros keriqitaj chupam
le Chakub’äl rech le Tzukunem Utzilal, pa ri jun uk’u’xal qas je
wa’ kutuke’laj: “Kak’amawa’xik rachib’il kaxuku’nixik le uwachinem le
ilem uwachulew kech Mayib’, ja wi taq le q’uchuj chuq’ab’, la ukab’
tzukunem utzilal rachib’il le unimarisaxik ronojel taq le no’jib’äl kech le
tinimital winäq taq choqoje’ le utzalaj uxo’l ruk’ le uwachulew are taq
ilem rech k’aslemal uxe’al taq rech le chakunem choqoje’ q’inomem
kech le tinamital winäq taq”. Choqoje’, rajawaxik kaya’ik utzalixik
uwach le nuk’um no’jib’äl q’atatal rumal Iximulew, riqitajinaq ruk’:
Le Junamam 169 rech le Wokonem pa taq Nik’aj Tinimit chi rech le
Chakunem –OIT-, kech le ajtinamital qawinäq rachib’il ojer taq winäq;
choqoje’, rech le Taqanem 19-2003 rech le Rajpopi’ Amaq’ “Taqanem
rech Ch’awem Winäq Amaq’”.
Rumal wa’, choqoje’ pa uxe’al taq no’jib’äl chupam kan le b’i’talik,
le Tzijonib’äl Ja Winäq rech Tob’anem rachib’il le Kiyakb’al ri Winaq
Awexam Waral, FODIGUA xkinuk’ kichuq’ab’ rech uwach achochib’äl xa
k’u rumal le uq’axexik k’a te k’u ri’ utz’ajik pa ch’awib’äl kitzij Mayib’ ri
sib’ala e k’i: Kaqchikel, K´iche’, Mam rachib’il Q´eqchi’, le Taqanem
rech Chakunem Winäq ruk’ le Ub’eyal.
Le Taqanem rech Chakunem Winäq xalajix pa ri lajuj q’ij rech ri job’
ik’ rech le junab’ 1968 pa le uq’ab’ le Taqanem Rajilab’äl 1748 rech
le Rajpopi’ Amaq’, b’anatal upatanijem pa ri nab’e q’ij rech ri nab’e ik’
rech le junab’ 1969. Le Ub’eyal kariqitaj chupam le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 18-98 rech ri job’lajuj q’ij rech ri nab’e ik’ rech le junab’
1998.
9 9

We taqanem ri’, jas kakiq’at le uq’ab’ taq nab’e rachib’il ukab’ taq, wa’
kariqitaj chupam le cholajem ak’axanel choqoje’ le e ch’o’jib’äl ja wi
kariqitaj wi le la’j taq chajinelab’ man katzaqataj ta wi kech le ajchakib’
ak’axanelab’, kariqitajik chi utz kasuk’umaxik jas na k’u le rajawaxik
choqoje’ le ukunem le Q’atb’äl Tzij; choqoje’, le ronojel upatanajil we
Taqanem are le rilik le xo’lem chikixo’l le Administración Pública rachib’il
le e rajchak, rech kachajitaj le aninaq upatan, ki’lix le a’jchoq’e ruk’ taq
utzilal rachib’il la’j taq tob’anem pa kichak, choqoje’ kak’ut le no’jib’äl
taq rech utz ukojik le Chakub’äl rech Patanijem Winäq.
Le K’amal B’e rech Amaq’ are unimal q’atal tzij rech le Chakunem Winäq,
taqatal wa’ we patanijem chirij le K’amal b’e rech le ONSEC. Choqoje’, le
jun chik utz’aqat colegiado are kewokow le Nim Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq, chakutal rumal jun Ajtz’ib’ rachib’il e keb’ nab’e taq
ajchakib’ wa’ e taqatal rumal le Nim K’amal B’e rech Amaq’, jas kub’ij
le Taqanem rech Chakunem Winäq. Le uk’u’xal upatanijem le Molon ib’
are la’ le utzalixik rij le chak, are taq k’o k’otow chi’aj, le tab’an taq’ob’
taq kech le ajchakunelab’ ak’axanelab’ kak’iyitaj aq’anoq are taq kakoj
le Taqanem.
We tz’ajem tzij ri’ wa’ jun uk’ama’xik rech uto’ik utzijoxik le Ch’ab’äl taq
Mayib’, rumal k’u wa’ le Kiyakb’al ri Winaq Awexam Waral FODIGUA,
rachib’il le Chakub’äl ja rech Tob’anem Winäq, kakinimarsaj achochib’äl
ib’ rumal le uq’axexik choqoje’ utzijoxik le q’axab’äl taq rech ketob’anik
chuchajixik, uyakik choqoje’ unimarsaxik jun uwach no’jib’äl mayib’, jas
le ch’awanem.
Tyoxinem,
Marcotulio Meoño Ramírez
K’amal b’e rech le Chakub’äl ja
rech Tob’anem Winäq
ONSEC
Guadalupe Zamora López
K’amal b’e rech
le Kiyakb’al ri Winaq Awexam Waral
FODIGUA
Iximulew, oxib’ ik’ rech junab’ 2009
0
10

RAJILAB’ÄL TAQANEM 1748 *
RI AJPOPAB’ E YA’OL UB’E TAQANAWUJ RE AMAQ’ PAXIL
XA K’U RUMAL:
Chi rajawaxik katz’aqatisax le e taqanem taq kech winäq re we
Iximulew ja wi kak’ut wi, chi man xaq xu taj le Código rech Chakunem
choqoje’ le uk'u'xilal le Taqanem rech le Kunab’alja Iximulew rech
Tob’anel Winäq, jun Taqanawuj kech Ajchakib’ rech katob’anik chech
ukojik choqoje’ uwokik le nab’e taq uxe’al le chomanik e k’o pa le 118,
119, 120, 121 choqoje’ le 122 e uq’ab’ taq le Cholk’aslemal Wuj 1 , ja
wi kajat’ix wi le uxo’l taq le Q’atb’äl Tzij kuk’ le rajchak taq;
XA K’U RUMAL:
Chi aninaq kasuk’umax le Q’atb’äl Tzij ja wi kakoj wi jun utz k’utb’äl
no’jib’äl, junamam utzilal, k’aslik choqoje’ sib’alaj utz kub’an chech
le Ruk’a’xik le kilik le winäq ku’to’o, rech qas to’ox we Iximulew le
uchakunem le pwaqilal choqoje’ kok chiq’aq’ le chakunem ja kub’an le
Q’atb’äl Tzij, che kito’ik konojel taq le e winäq e k’o pa we Amaq'.
XA K’U RUMAL:
Chi le utzuku’n choqoje’ le uk’u’xal we Taqanem rech Taqanawuj kech
Ajchakib’ are taq wa’: kaya che we Amaq’ le utzalaj chakunem rech
* Chikotal ub’ixik pa ri Diario Oficial pa ri oxib’ kak’al q’ij rech ri job’ ik’ rech
ri junab’ 1968. Solix ri Fe de Erratas k’o pa ri Diario Oficial rech ri waqib’
kak’al q’ij rech ri kab’aluj ik’ rech ri junab’ 1968.
1. Are ri kub’ij le wokom kan pa ri junab’ 1965, tzaqisal pa ri junab’ 1982.
Pa ri Cholk’aslemal Wuj wokom pa ri junab’ 1985 k’a te k’u ri’ k’exom
uwach pa ri junab’ 1993, utz kariqitaj pa taq ri e uq’ab’ 108-117.
11 !

le tob’anem chi kech ri winäq, qastzij choqoje’ kato’ik ri uk'u'x kanima’
taq le rajchak le Q’atb’äl Tzij; katoj ri utzalaj chak qajatal pa taq ri
chakunib’äl rech ri q’atb’äl tzij ruk’ saqilal tzij choqoje’ ruk’ jororemal;
kilik chi ri chak qajatalik chi junamam utzilal, aninaqem choqoje’ ri
najtirem, junam ri tojonem kaya’ik; utz kasuk’umax le utz chakunem pa
taq le q’atb’äl tzij ja wi kesax taq le man utz taq no’jib’äl jas ta ne le
alaxikem chech le ujachik taq le chak, q’axem pa nima'q taq k’olb’äl chak
choqoje’ le elem taq; kilik chi le Q’atb’äl Tzij utz usachik le upwaqilal
kub’ano choqoje’ kak’ask’at chech le tojem kech le e winäq, kokisax le
tojonem pa taq le la’j taq rajawaxik chech le Amaq’, ja wi man kasach
taj pa wach chi le xo’lem rech chak kech le ajchakib’ rech le Q’atb’äl
Tzij wa’ jun chakunem chi saqilal, ja wi kawokotaj wi ch'o'jilab'äl choqoje’
k'ak' taq ch’ojilab’äl; 2
XA K’U RUMAL:
Ronojel le b’i’tal kanoq wa' kariqitajik we kawok jun chakub’äl ja chi
are uchak ja wi kukoj wi choqoje’ kuchakunej wa' we nima suk’umam
chak kech winäq choqoje’ kukoj chi no’jimal no’jimal we chakunib’äl taq
rajawaxik,
RUMAL K’UT
Pa ri okojem ri q’atom tzij ya’tal pa ri nitza cholaj tzij 1º. Rech le 170
uq’ab’ le Taqanawuj re Paxil, choqoje’ ukojem ri 120 uq’ab’ choqoje' ri
II q’axanem, rech wa’ we ri’, 3
We no’jib’äl ri’:
KUTAQEJ
2.
3.
Le utzuku’n taq choqoje’ le uk’u’xelal e wokom taq choqoje’ e tz’aqatisam
pa le Taqanem rech Tojonem le Q’atb’äl Tzij.
Are taq ri kub’ij pa ri Cholk’aslemal Wuj rech ri junab’ 1965.
"
12

TAQANAWUJ KECH AJCHAKIB’
NAB’E B’I’AJ
UTUKELA’N NO’JIB’ÄL
RI UTAK’ALEB’ÄL RI NIMA’Q TAQ UB’EYAL
uq’ab’ taqanik, 1. Ri uchuq’ab’ we taqanem.
Wa’ we taqanem ri’ kech konojel winäq choqoje' le e Ch'o'jib'äl taq
rech wa’ are kab’an rech chi kiwach taq le e chakunelab’, utz na k’ut
ri usuk’umaxik we k’o rajawaxik choqoje’ we k’in kakun le Q’atb’äl
Tzij. Rumal k’u la’ man kajawax taj ta wi jachem ib’ chech le ukojik
k’u wa’, unitz’axik on ne itzel ukojik wa’ we e ch’o’jinab’äl kub’ij pa le
Taqanawuj, le kub’ij we taqanem ri’ choqoje' ronojel taq le k’amowen
kanoq.
uq’ab’ taqanik, 2. Upatanijem.
Le ronojel upatan we taqanem ri’ are le ilem chi kixo’l taq le
Chakunem Winäq rachib’il le e rajchak rech je ri’ utz kilitaj le upatan,
le tzukunem q’atow tzij choqoje’ le ya’ow rajilab’äl rumal kichak,
choqoje’ uya’ik le k’utb’äl no’jib’äl rech utz ukojik pa le uk’olib’äl le
uchakunem winäq. 4
uq’ab’ taqanik, 3. Uxe’al taq.
Are taq uxe’al we taqanem wa’ we ri’:
1.
Konojel taq le e winäq ajiximulew k’o kich’o’jib’äl rech kechakun
pa taq le uk’olib’äl le chakunem, choqoje’ man k’o ta q’atenem
ukojik wa’ we ch’o’jib’äl ri’, xaq xu na k’u la’ we kanojisax ronojel
le utz taq rajawaxik kutoq’ij we taqanem ri’. Wa’ we k’olib’äl taq
4.
Solix ri 108 uq’ab’ le Taqanawuj.
13 #

2.
3.
4.
5.
ri’ utz xaq xu kajachik chikech le e ch’ekoninaq, kitijom kib’, le utz
kechakunik choqoje’ le utz keno’jinik. 5
Le uya’ik le k’olib’äl taq chak man utz taj kanitz’arisax ri winäq
rumal ri ub’aqilal, we achi on ixoq, we k’ulanik on ne’, ri ukojb’äl,
uk’iyinem, uk’olem chikixo’l le winäq on ne ri upwaqilal on ne ri
kachoman chi rij ri no’jib’äl taq. we man tz’aqat ri ub’aqil on ne
xaq kab’irib’atik wa’ man kakiq’atej taj le k’olem pa k’olib’äl chak,
xaq xu na k’u la’ we man kakiq’atej le utz chakunem ya’tal chech
le ajchak kumal le Junta Nacional de Servicio Civil. 6
Le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq rajawaxik katob’an chech
utzukuxik le utzalaj chak para le Q’atb’äl Tzij choqoje’ kuya jororemal
utzilal chikech le rajchak rech kakiyak kich’a’oj. 7
Le k’olib’äl chak pa le Q’atb’äl Tzij kaya’ik chwach le utz chakunem,
le tijonem choqoje’ le utz no’jib’äl kech le e tzukunem chak. Rumal
k’u la’, rajawaxik uk’utik ri ub’eyal ri tzukunem we opanem pa we
k’olib’äl taq chak, ja wi kawok wi le chakunem rech q’axem taq wuj.
Le e k’olib’äl taq chak chi rumal le kik’u’xal choqoje’ le kakitzukuj
apanoq ke’sax kanoq rumal le ub’eyal le tzukunem utz kek’ut rumal
we taqanem. 8
We junamam chak qajtalik pa junam patanijem, utzal chakunem
choqoje’ najtirinem, junamam tojonem kaya’ik, rumal k’u la’, le e
k’olib’äl taq chak pa le Q’atb’äl Tzij utz usuk’umaxik chupam jun
no’jib’äl uk’olib’äl choqoje’ rilem ja wi katoq’ix wi le patanijem taq,
ri chakunem choqoje’ ri toq’inem taq rech jujun taq k’olib’äl chak,
ja wi kaya’ik jun q’a’mwuj rech ch’ekonem taq xaq junam choqoje’
xa jun ilem. 9
5.
6.
7.
8.
9.
Solix ri uq’ab’ taq 113 choqoje’ 136 cholaj tzij d) rech le Taqanawuj.
Che solix ri kajib’ uq’ab’ rech le Taqanawuj rech le junab’ 1985; choqoje’
le b’elejlajuj rajilab’äl waqib’ choqoje’ oxk’al job’, nab’e rajilab’äl rech we
taqanem ri’.
Solix ri nab’e uq’ab’ le taqanem rech ch’ekonem le chakunem winäq.
Solix ri juk’al julajuj k’a pa ri juk’al kajlajuj e uq’ab’ we taqanem ri’; choqoje’,
pa ri kab’lajuj k’a pa ri juk’al kajib’ we Ub’eyal we Taqanem ri’.
Solix ri nab’e uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem le Q’atb’äl Tzij; choqoje’,
ri oxk’al lajuj ukab’ cholaj we Taqanem ri’.
$
14

6.
Le Ajchakib’ rech le Q’atb’äl Tzij toq’ital wi kito’ik chwach jun
esanem man k’o ta choq’aq’ rumal. Choqoje’ ko’kisax chupam taq
taqanik rech utz no’jib’äl choqoje’ kakik’am ch’ojch’oj taq tob’anem
pwaq choqoje’ tob’anem winäq. 10
uq’ab’ taqanik, 4. Ajchakunel.
Pa we ukojik we Taqanem ri’, kaq’alajisaxik chi ajchak rech tinimit ri
utekela'm winäq k’o pa jun k’olib’äl chakunem pa le Q’atbäl Tzij rumal
che ri taqom, q’atom tzij chak on ne jun taq utzirinem chak choq’aq’
chik, ja wi kokisax chiq’aq’ chi kuqaj chak on ne kuwok jun chak
utukela’m chwach utzalijem jun ch’ekonem, chirij le chakub’äl ja chi
junab’ junab’ choqoje’ pa k’olem le ajchoq’e uq’ab’ le Q’atb’äl Tzij. 11
uq’ab’ taqanik, 5. Uk’iyib’äl q’axem taq no’jib’äl.
Le k’ulmatajem man kariqitaj ta pa we Taqanem ri’ rajawaxik kab’ochi’x
rij pa le e uq’ab’ taq le uk’u’x taq we no’jib’äl ri’, le kojonem taq rech
le salab’äl winäq pa le chakunem, le junam chakunem, le saq e taqanik
taq choqoje’ le e ronojel taq k’u’xanem le ch’ojinab’äl.
uq’ab’ taqanik, 6. Esanem rech ral taq tojonem.
Xaq xu man katojo’nir taj le ral tojonem rech le wuj retab’ow 12 rech
le q’atow tzij rech chakunem, choqoje’ le timbres fiscales, ronojel
taq le tzijonem rech q’atow tzij choqoje’ le uq’axexik pa chin chikech
tzijonem kab’anik ja wi kakoj wi we Taqanem ri’.
uq’ab’ taqanik, 7. Ajawaxem chikij taq le a’jiximulew.
Le a’chakunelab’ rech tinimit keriqitaj pa we taqanem ri’ rajawaxik wi
a’jtinimitab’ rech iximulew, xaq xu ko’kisax winäq rech jun tinimit chik
are taq ma e k’o taj a’jiximulew je’l kechakun che taq le chakunem,
are taq kab’an rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq, jachin nab’e
kuk’ot chi’aj rech ri tzijonem rajawaxik. 13
10. Solix oxk’al jun uq’ab’ rajilab’äl oxk’al waqlajuj we Taqanem ri’.
11. Solix ri nab’e uq’ab’ le ub’eyal we Taqanem ri’.
12. Jas b’i’tal kan pa ri kak’al job’ uq’ab’ le rajilab’äl Taqanem 37-92 rech le
Rajpopi’ Amaq’, chikotal ub’ixik pa ri juk’al job’ q’ij rech ri waqib’ ik’ rech
le junab’ 1992, le wuj retab’ow man kakoj ta chik pa Iximulew.
13. Solix ri cholajem no’jib’äl a) rech le 115 uq’ab’ le Ub’eyal we taqanem
ri’.
15 %

UKAB' B'I'AJ
WOKONEM KOMON
NAB’E TANAJ
NIMA’Q TAQ EQELE’N
uq’ab’ taqanik, 8. Nimalaj k’utunem.
Le Chamopomanel are ri’ ri nimalaj kab’an rech rech le Chakunem Winäq
kub’ij we taqanem 14 ri’.
uq’ab’ taqanik, 9. Nima’q taq kab’an kech.
Kak’iyisax taq le nima’q taq kab’an kech a’re’ kekojowisan we taqanem
ri’:
1.
2.
Nima Wokonem Moloj rech Chakunem Winäq.
Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq.
uq’ab’ taqanik, 10. Kipatanijem le nima’q taq ajchakib’.
Are taq kipatan le e Chitüy taq Winäq choqoje’ le e nima’q taq a’jchak
le kakil ub’eyal taq le chakunab’äl ja e nak’al chwach le taqlem pwaq
rech we Chakunem Winäq, kakichakub’ej rij choqoje' kakitoq’ij chi kokisax
we taqanem ri’ pa taq le kachochib’äl. 15
UKAB’ TANAJ
NIMA WOKONEM MOLOJ RECH CHAKUNEM WINÄQ
uq’ab’ taqanik, 11. Nuk’em ib’.
Le Nima Wokonem Moloj rech Chakunem Winäq e o’xib’ le nima’q
kipantan le e wokonik choqoje’ e keb’ le e kitz’aqat, wa’ e taqatal rumal
le Chamopomanel rech kechakun oxib' junab’. Xaq xu kek’exik we k’o taq
rumal k’o pa we taqanem.
14. Solix ri 182 choqoje’ ri 183 cholaj tzij n) rech le Taqanawuj; choqoje’, 6o.
rech le Taqanem rech le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e.
15. Solix ri 154 choqoje’ 155 e uq’ab’ le Taqanawuj; choqoje’, le 30 rech le
Taqanem rech Utz no’jib’äl choqoje’ Patanijem kech le Nima’q taq ajchakib’
choqoje’ xaq a’jchakib’.
&
16

uq’ab’ taqanik, 12. Ma e k’o taj choqoje’ ma e tz’aqat taj.
Rumal q’atexem on ne maj opanem keb’ oxib’ q’ij rech jun tz’aqat
le nima’q taq reqale’n, kasik’ix jun kitz’aqat. Are taq kak’ulmatajik chi
katoli’ jun k’olib’äl rumal le nab’e on ne ukab’ tz’aqat, aninaq kamok
chi jun rech kutz’aqatisaj le chak pa le junab’ k’a k’o na rech kaluk’exa
kan wa’ ri winäq 16 .
uq’ab’ taqanik, 13. Wokem kamon.
Pa ri nab’e riqow ib’ kech le Komon Winäq kakicha’ chikixo’l jachin ri
kok chech kik’amalb’e rech kuk’am kib’e pa taq le riqow ib’ jas kub’ij
le Ub’eyal we tzij. 17
uq’ab’ taqanik, 14. Patanijem.
Le e kitz’aqat taq rajawaxik wi chi a’jiximulew jas kub’ij le job’ uq’ab’
le Taqanawuj 18 choqoje’ e ri'jab' chi apanoq chech le juk'al lajuj junab’;
we ne utz, le jun achi’lanem le e nab’e taq a’jchakib’ rajawaxik wi
jun tz’aqat Q’atal Tzij.
Choqoje’, rajawaxik k’o reta’manem rech kilik winäq choqoje’ chakuninaq
chik pa taq chak rech le Q’atb’äl Tzij.
uq’ab’ taqanik, 15. Q’atelem taq.
Kumaj taj ke’kachilaj taq le Nima Wokonem Komon rech Chakunem
Winäq:
1.
2.
Le e rachalal le Nima K’amal B'e choqoje’ le ukab’ k’amal b’e
rech le Amaq’ choqoje’ pa chin chikech le e Chitüy Winäq rech
le Q’atb’äl Tzij, wa’ ko’panoq pa ri kajib’ alaxem choqoje’ ri ukab’
rech kaxalo;
Ri xq’at tzij pa kiwi’ rumal ri ketzalal jas ta ne le rawajem, elaq’,
b’anow tzij, loq’onem, esalwach chak, q’olem, man utz taj usachik
16. Solix ri kajib’ uq’ab’ ri Ub’eyal le Komon choqoje’ le kichakunem le Nima
Wokonem Moloj rech Chakunem Winäq.
17. Solix ri b’elejeb’ uq’ab’ le Ub’eyal b’i’tal kanoq.
18. Kuna’taj kanoq le q’axem pa ri junab’ 1965. Pa we Taqanawuj kamik
kariqitaj pa ri uq’ab’ 144.
17 /

3.
4.
5.
6.
7.
ri upwaqil ri tinimit on ne utoq’ixik ral pwaq b’i’tal taj, on ne
kib’anom k’ax chech we taqanem ri’ rachib’il ri ub’eyal taq; 19
Ja chin taq ri xq’at tzij chikij, wa´ man xekun taj xkesaj kib’ pa ri
k’axk’olem;
Ri etzukul taq chak on ne a’jchakunelab’ ri kakisach upwaqilal ri
Q’atb’äl Tzij, ri e chakunib’äl ja e k’o pa taq le uq’ab’ tinimit, ri
xaq kituke’lam, on ne ri jub’iq kituke’lam on ne ri e rech tinimit, ri
etak’al chikij on ne jachin taq ri kakitoq’ij k’asaj rumal we k’aninem
taq ri’;
Jachin taq a’jchoq’e on ne ke’kito’ taq kichak nima’q taq k’ayb’äl
chakunem on ne kituke’lam winäq kakijab’uj chakunem taq;
Ri e k’amal taq b’e rech pa chin kojonem;
Ri e k’amal taq b’e pa taq komon no’jib’äl.
uq’ab’ taqanik, 16. Taqanem kech a’jchakib’ chirij le nima wokonem
komon rech chakunem winäq.
Are taq ri winäq taqom rech kok chi kixo’l le Wokonem ri’ ajchak pa
le Chakunem qas uch’ekom, wa’ utz katzalij pa ri uchak are taq kak’is
ri uq’ijal pa ri Wokonem. Le Ub’eyal kilowik ri b’e katarane’xik we ka
k’ulmataj wa’.
uq’ab’ taqanik, 17. Chajim wa’im.
Le nab’e taq tz’aqat rachib’il le uk’ab’ taq tz’aqat le kakik’ex jun nab’e
tz’aqat, katoj chajim wa’im chi kech pa ri jujun komon ib’. Man kajawax
taj keb’ chajim wa’im chi kech pa jun q’ij choqoje’ xa job’ riqow ib’
pa job’ q’ij kajawaxik. Le Ubeyal taqanem are kilowik janipa rajilab’al le
chajim wa’im taq. 20
uq’ab’ taqanik, 18. Qatow tzij.
Le e q’atow taq tzij rech le Nima Wokonem Komon rech Chakunem
Winäq rajawaxik ukojik kumal le uk’iyal le kitz’aqat taq, wa’ chi are wi
19. Solix ri uq’ab’ 78 we taqanem ri’.
20. Solix ri b’elejeb’ uq’ab’ le Ub’eyal le Komon Winäq choqoje’ le Ub’inasanem
No’jib’äl le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq.
(
18

upatanijem, xaq xu nu k’u la’ are taq ko esaxem, utz uchomaxik chi
kiwach taq le Q’atal taq Tzij rech Chak choqoje’ le Previsión Social. 21
uq’ab’ taqanik, 19. Patanijem choqoje’ chakunem taq.
Chirij taq we katereb’ax chech we taqanik ri’, upatanijem choqoje’
uchakunem le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq we ri’
taq:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Ujachik chwach le Chamopomanelaq choqoje’ le Rajpopi’ Amaq',
le chakunem rech jun junab', choqoje’ ujachik taq le uchak taq
chakunem are taq katoq’ixik;
Kato’ik che ri uchikoxik ub’ixik le usuk’umaxik le Uk’olib’äl le Nima
Tob’anem Winäq;
Kik’owisaxik on ne’ le chakunem taq rech le ub’eyal taq
kuwok le k’amal b’e, are taq ma ja’ kik’ow pa uq’ab’ le
Chamopomanelaq; 22
Kak’amawa’x taqanik taq rech le komon choqoje’ le usuk’unem
le chakunem, ri kok choq’aq’ are taq kataqatax rumal le
Chamopomanelaq;
Kataqik on ne kasalab’axik ri rajtz’ib’ choqoje’ ri a’jchakib’ rech le
q’atb’äl tzij we k’o rajawaxik;
Katzukuxik choqoje’ kasolik ri wujilal taq, are taq kak’otox chi’aj,
rumal ri k’otol chi’aj, ri toq’ixem taq kamolik pwi’ le ukojem we
taqanem ri’ pa taq we tzijonem ri’: kichapik a’jchak, tzukunem,
taqanem, okem on ne ukab’ okem rech k’olem chak, q’axem,
tanikem, uxlanem choqoje’ esaxem. 23
21. Solix ri ukab’ cholaj tzijonem rech le waqxaq kak’al uq’ab’ le Taqanawuj;
belejeb’ lajuj rajilab’äl waqib’, kak’al, jun roxk’al choqoje’ kajk’al we
Taqanem ri’, julajuj Ub’eyal le Wokonem choqoje’ Ub’inisab’äl le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq.
22. Che solix ri wuqub’ kak’al choqoje’ waqxaqib’ kak’al e uq’ab’ we taqalem ri’.
23. Solix ri ukab’ rajilab’äl rech le urox uq’ab’; 40, 47, 60, 79 ukab’ rajilab’al
choqoje’ ukajk’al we Taqanem ri’; choqoje’, 1, 2 choqoje’ 3 rech le
Taqanem rech Ch’ekonem le Administración Pública.
19 )

uq’ab’ taqanik, 20. Rajtz’ib’ le nima wokonem komon rech chakunem
winäq.
Le Ajtz’ib’ rajawaxik kesax chupam le Chakunem ja wi maj Opem pa
ch’ekonem; ajpatan chwach le Komon winäq choqoje’, man xaq xu taj le
tz’ib’ kub’ano, kub’an le nik’aj taj chak chik:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Kak’oji’ pa taq le riqow ib’ kech le Komon;
Karuk’a’j taq le e wuj rech k’olo’, nik’aj taq wuj chik choqoje’ le
wujik’olib’äl taq kech le Komon;
Karilij le chak kataqan kan le Komon choqoje’ ri jujun taq taqkil chik
rajawaxik kilik pa ri uchak choqoje’ ri chakunem taq rajawaxik kak’ut
chi kiwach le Komon Winäq;
Q’axanel kitzij le Komon;
Kelik chi kinimal le kechakun kuk’ le Komon;
Pa chin chike chak kaya kan chech rumal le Nima Wokonem Komon
rech Chakunem Winäq, k´o pa le upatanijem q’atom kanoq. 24
ROX TANAJ
NIMA UK’OLIB’ÄL CHAKUNEM WINÄQ
uq’ab’ taqanik, 21. Le nima uk’olib’äl chakunem winäq.
Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq are wa’ ri ch’aqa’p komon kuchakuj
le ukojik we taqanem ri’. Wa’ rajawaxik kub’otz’ rib’ ruk’ jun K’amal
B'e, choqoje’ ukab’ k’amal b’e choqoje’ e rachib’il nik’aj taq a’jchakib’
e rajawaxik rech utz ri chakunem choqoje’ ri ukojik chupam ronojel le
uwachulew le Amaq’. Kub’an ne pa ri uq’atoj tzij ri Chamopomanelaq,
kajaq uchak’ taq uchakunab’al ja we Chakunen ri’.
uq’ab’ taqanik, 22. Taqalem rech ri k’amal b’e choqoje’ ri ukab’
k’amal b’e.
Ri K’amal b’e choqoje’ ri ukab’ k’amal b’e wa’ e taqom rumal le
Chamopomanelaq. Xaq xu ke’sax pa le kik’olib’äl we qas k’o rumal
24. Solix ri wuqub’ uq’ab’ le Ub’eyal le de Moloj ib’ choqoje’ le Uchakunem
le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq.
1
=
20

choqoje’ le ub’eyal taq kub’ij we taqanem ri’ pa ri 66 choqoje’ 79 e
uq’ab’ taq.
uq’ab’ taqanik, 23. Rajawaxik taq.
Rech kataq jun k’amal b’e choqoje’ ukab’ k’amal b’e rech le Chakunem
Winäq, rajawaxik jun winäq eta’mal chi utz ri uno’jib’äl choqoje’
kutz’aqatisaj we rajawaxik taq ri’:
25
1. Ajiximulew jas kub’ij le job ‘ uq’ab’ le Taqanawuj rech Amaq’,
utz’aqatisam chik le lajuj kak’al junab’ choqoje’ winaqilal pa ukejem
ri uch’o’jib’äl;
2.
3.
Kuk’ut reta’mab’äl rech chakunem kuk’ winäq on ne chakuninaq
chik pa Q’atb’äl Tzij;
Katanik, we k’o uwujilal rech nima tijob’äl.
uq’ab’ taqanik, 24. K’axk’olem taq.
Man utz taj ko’kisax k’amal b’e on ne ukab’ k’amal b’e rech le Nima
Uk’olib’äl Chakumem Winäq le e winäq taq keq’atex che ri kichak
kub’ij le jo’lajuj uq’ab’ we taqanem ri’.
uq’ab’ taqanik, 25. Upatanijem choqoje’ uchakunem le k’amal b’e.
Le k’amal b’e, le unimal chakunem rech le Uk’olib’äl le Nima Tob’anem
Winäq, are kilow ri ub’eyal ronojel le chak choqoje’ le kichak le
winäq choqoje’ kusolij le kichak konojel le uwinaq. Are taq upatanijem
choqoje' uchakunem we ri’ taq:
1.
2.
Kuchajij le utz ukojik we taqanem ri choqoje’ le e ub’eyal taq, ja
wi kuwok wi jun k’olib’äl chakune kech winäq pa uchakunem le
Q’atb’äl Tzij, jas kub’ij le uxe’al taq we taqanem ri’;
Utz ujachik le Uk’olib’äl le Nima Tob’anem Winäq, kutaqo choqoje'
kusalab’aj le winäq pa le kik’olib’äl rech qas kech’eken ri e utz,
jas kub’ij we taqanem;
25. Are taq ri kub’ij ri b’i’tal kan pa ri junab’ 1965. Pa le Taqanawuj kojem
kamik, rech le 144 uq’ab’.
21
1
1

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Kuchapo, kucha’o choqoje’ kutzuj le a’jchakib’, le keb’ech’ekenoq rech
ko’kisax chi kixo’l le winäq chupam le Chakunem ruk’ Ch’ekenem,
jas kub'ij le uxe’ we taqanem; 26
Kuwoko choqoje’ karilo jun k’olib’äl rajilab’al rech konojel le a’jchakib’
keriqitaj pa le Chakunem ruk’ Ch’ekonem choqoje’ le Chakunem ma
pa Ch’ekonem taj, jas kakib’ij le e ub’eyal taq 27 le no’jib’äl.
Kuwokisaj no'jib'äl taq rech utzilem chak kech le winäq kakaj ke’ok
pa le Chakunem Winäq choqoje’ tijonem kech le tajin kechakun chik
pa le q’atb’äl tzij;
Kutzukuj, kutzijoj choqoje’ kaq’axej utzilem le ukojem choqoje’ le
upatanijem we taqanem ri’ choqoje’ le e ub’eyal taq, chwach le
Chamopomanelaq choqoje’ le NIma Wokonem Komon rech Chakunem
Winäq;
Kusol taq le k’otow chi’aj kakib’an chech chirij le chakunem winäq
choqoje’ le ukojem we taqanem ri’ ruk’ le ub’eyal taq;
Kusolij uwach le b’anatalik, ku’tak’ab’a’ a’jtzijonelab’, kutz’ib’aj
tzijonem taq choqoje’ kutoq’ij k’utunem rech pa chin k’ulmatajem
rech ukojik we taqanem ri’, rachib’il le e ub’eyal taq;
Kak’oji’ pa taq moloj ib’ rech le Nima Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq, are taq wa’ kutoq’ij le uk’olem choqoje’ we je
wa’ b'i'tal pa we taqanem rachib’il le ub’eyal taq; 28
10. Kujach chwach le Chamopomanelaq rachib’il chwach le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq le chak ub’anom pa ri
junab’;
11. Le nik’aj taq patanijem choqoje’ chakunem kutaq we taqanem ri’
rachib’il le ub’eyal taq.
26. Che solix le 42 ke’apon pa 47 uq’ab’ taq we taqanem.
27. Solix ukab’ cholaj tzij rech le julajuj uq’ab’ le Taqanem rech e Ch’ekonem taq
rech le Administración Pública; choqoje’, waqxaqib’ oxk’al we taqanem ri’.
28. Chilox ri lajuj uq’ab’ le Ub’eyal rech le Moloj ib’ choqoje’ Uchakunib’äl rech
le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq.
1
2
22

uq’ab’ taqanik, 26. Upatanijem choqoje’ uchakunem le ukab’ k’amal
b’e.
Le ukab’ k’amal b’e, are ukab’ unimal chakunem rech le Uk’olib’äl le
Nima Tob’anem Winäq, are upatanijem choqoje' uchakunem we ri’
taq:
1.
2.
Kuk’ex le k’amal b’e are taq wa’ man k’o taj, yawab’ on ne elinaq
keb’ oxib’ q’ij pa chin chike rumal;
Kuchakuj ri utaqkil b’i’tal rumal ri K’amal B’e.
uq’ab’ taqanik, 27. Ub’eyal taq.
Le K’amal B'e toq’ital chech kub’an taq le chak rajawaxik taq rech
b’inisab’äl rech kokisax chiq’aq’ we taqanem. Kujach pa kiq’ab’ le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq rech kakisolij k’a te k’u ri’
kakiq’at tzij pwi’ wa’ we chak we man kutzalij uwach we taqanem.
Are taq xq’at taq tzij rumal le Nima Wokonem Komon rech Chakunem
Winäq, le K’amal B'e kujach le cha pa uq’ab’ le Chamopomanelaq rech
kuq’at ri k’isb’äl rij choqoje’ katzijoxik. Je choqoje’ kab’an chech are
taq kasuk’umax le ub’eyal taq taqanem. 29
uq’ab’ taqanik, 28. Ub’eyal taq rech ajchakib’ pa taq le chakub’äl
ja.
Ronojel taq ub’eyal chak kech ajchakib’, pa taq pa chin chikech
chakunib’äl ja rech le Q’atb’äl Tzij kariqitaj pa we taqanem, rajawaxik
kaq’ax pa uq’ab’ le K’amal B'e rech Chakunem Winäq choqoje’ kaq’at
rumal le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq rech je ri’
utz ukojik. Chi man utz ta chi wi ronojel b’eyal man kunojisaj taj we
rajawaxik ri’.
uq’ab’ taqanik, 29. E q’atal taq tzij e k’utunelab’ b’i’aj.
Le ya’om taq taqkil kech le chakunelab’ rech taq le uk’olib’äl taq
chak we kuchajij we taqanem, a’re keb’anow taq le e q’atal taq tzij
e k’utunelab’ taq b’i’aj:
29. Chilox ri oxib’ rajilab’al rech le b’elejeb’lajuj uq’ab’ we taqanem.
23
1
3

1.
2.
3.
Le Chamopomanelaq, le konojel taq le nima’q taq chakunelab’
choqoje’ le xaq taq chakunelab’ rech le q’atb’äl tzij e k’utum rumal
le Taqanawuj rachib’il taq le e taqanem, choqoje’ le konojel taq
le winäq le man etaqatal taj kumal taq le man e q’atal taq tzij e
k’utunelab’ b’i’aj; 30
Chikech le e Chitüy Winäq, jas kub’ij le Taqanawuj, are taq kech le
chakunelab’ la’ le k’olib’äl chak pa taq le kichakub’äl ja, le keriqitaj
chupam le Chakunem ruk’ Ch’ekenem le kub’ij we taqanem rachib’il
le ub’eyal taq; 31
Chikech nima’q taq chakunelab’ choqoje’ a’jchakib’ rech tinimit, le
kuk’ut taq le Taqanawuj rachib’il taq le taqanem.
uq’ab’ taqanik, 30. Kokisaxik le chakunelab’ taq q’atb’äl tzij.
Kaya uchuq’ab’ le k’amal b’e rech utz kuk’am le tob’anem kakiya taq le
nima’q taq ajchakib’ choqoje’ le xaq e chakunelab’ taq xa b’a uwokik,
utz’ib’axik choqoje’ unik’oxik le eta’manem. Le q’atb’äl tzij e k’utunelab’
b’i’aj karesaj ri upatanijem chikech le rajchak e tzukutal rumal ri K’amal
B'e, janipa na k’u ri q’ij okinaq chik chech k’ak’ taq unik’oxik le wuj,
man k’o taj uwiqik ch’ekonem pwaq chech le uchakuxem, xaq xu na k’u
la che ri katzalijisax ri pwaq sachom taq are taq xu’x a’jchak. 32
ROX B’I’AJ
UTUKELA’N NO’JIB’ÄL
UK’OLIB’ÄL RIQATAJEM TAQ LE CHAKUNEM WINÄQ 33
uq’ab’ taqanik, 31. Uk’olib’äl riqatajem.
Pa taq ri ukojik wa’ we taqanem ri’ rachib’il taq ri ub’eyal, lu uk’olib’äl
chak rech le Q’atb’äl Tzij je wa’ keriqitajik:
30. Che solix ri cholaj tzij s) rech le 183 uq’ab’ le Taqanawuj; choqoje’, cholaj
tzij 1) rech le juk’al job’ uq’ab’ le Ub’eyal we taqanem.
31. Solix ri cholaj tzij b) le uq’ab’ 194 le Taqanawuj; choqoje’ le 2) cholaj tzij
rech le juk’al job’ uq’ab’.
32. Solix ukab’ cholaj tzij rech le kak’al oxib’ rech we taqanem ri’.
33. Solix rajilab’äl 4) oxib’ uq’ab’ we taqanem.
1
4
24

1.
2.
3.
Chakunem man kuriq taj k’ax;
Chakunem man ruk’ ta Ch’ekenem;
Chakunem ruk’ Ch’ekenem.
uq’ab’ taqanik, 32. Ch’ekonem man katojor taj ral.
Le Ch’ekonem Man katojon taj ral man kok taj pa we uq’ab’ we
taqanem 34 ri’ are taq uk’olib’äl chak taq wa’:
1. Nima’q taq a’jchakib’ e taqatal rumal le Chamopomanel e b'i'tal
rumal le Consejo de Estado; 35
2. E Chitüy Winäq choqoje’ e ukab’ Chitüy Winäq rech le Q’atb’äl Tzij,
A’jtz’ib’ taq, choqoje’ e yo’l taq no’jib’äl rech le Chamopomanel, e
K’amal taq B'e choqoje’ e Ruchaq’ taq champomanel;
3. E nima'q taq chakunelab’ choqoje’ a’jchakunelab’ rech le Carrera
Diplomática, jas kub’ij le Uxe’ le Taqanem rech Servicio Diplomático
rech Iximulew;
4. Nima Ajpwaqilal rech Amaq’;
5. Rajtz’ib’ le Nima K’amal B'e;
36
6. Ajchakunel rech le Lotería Nacional;
37
7. E nima’q taq chakunelab’ rech le Consejo rech Estado;
8. E tz’ib’anelab’ taq rech le Q’inomem choqoje’ le a’jchakib’ taq;
9. Nima Chajinel rech Chak;
10. E ubinisa taq ajchakib’ rech le Chamopomanel chi e rajchak le
Nima K’amal B’e;
38
11. E rachib’il taq le chajinelab’ winäq;
12. Le a’jchakib’ kakesaj kichak le winäq are taq man kekun taj
kechakun wa’; kuriqa na, on keb’ oxib’ q’ij k’in kaya uchak jun;
34. Che solix ri 90 choqoje’ 91 e uq’ab’ we taqanem ri’; choqoje’ le
waqxaqib’ uq’ab’ Ub’inib’al we taqanem.
35. Sachinaq uwach pa ri junab’ 1982. Man k’o ta pa le Taqanawuj.
36. Le Lotería Nacional rech Iximilew xq’atexik rumal le nuk’um taqanik
rajilab’äl 391-90, chikom ub’ixik pa ri jo’laluj q’ij rech ri job’ ik’ rech ri
junab’ 1990.
37. Sachinaq uwach pa ri junab’ 1982. Man k’o ta pa le Taqanawuj.
38. Solix ri b’elejeb’ uq’ab’ we Ub’eyal we taqanem.
25
1
5

39
13. E rajchak le Tz’ib’anel le Chamopomanel;
14. Man ki’k’ow taj lajuj nima’q taq ajchakib’ on ne a’jchakib’ taq
chi jujun taq Chitüy rech Q’atb’äl Tzij, are taq le uk’olem taq le
patanijem man kuk’am taj ch’o’j chikixo’l taq le nab’e taq k’amal
b’e;
15. E winäq man ketoj taj le kichak.
uq’ab’ taqanik, 33. Chakunem man ruk’ ta ch’ekonem.
Le Chakunem man ruk’ ta Ch’ekonem kokisax pa le uk’olib’äl taq chak:
1.
2.
3.
E ya’ol taq no’jib’äl;
E ya’ol taq q’atow no’jib’äl;
E k’amal taq b’e rech le kunab’äl ja.
Le kachi’l taq winäq rech we chakunem keriqitaj chupam we taqanik
kub’ij we taqanem ri’, man ko’k taj chupam wa’ le ya’om kitaqkil
choqoje’ le ke’sax pa kichak. 40
uq’ab’ taqanik, 34. Chakunem ruk’ taq ch’ekonem.
Kokisax chupam le Chakunem ruk’ taq Ch’ekonem le k’olib’äl chak man
keriqitaj taj chupam le Servicios Exentos choqoje’ le maj Ch’ekonem
keriqitaj chupam le Sistema de Clasificación de Puestos del Servicio por
Oposición jas kub’ij we Taqanem.
ukaj B’I’AJ
UTUKELA’N NO’JIB’ÄL
JACHOW UK’OLIB’ÄL CHAK
uq’ab’ taqanik, 35. Jachb’äl jachowem chak.
Rech utz ukojem we taqanem ri’, le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq
kuwok jun jachb’äl jachowem chak, ja wi kuk’ut wi le patanijem choqoje’
39. Man k’o ta wa’; pa uk’exwach xe k’iyitaj -xchaple’x pa ri junab’ 1969- e k’i
taq Tzib’ab’äl Ja. Chilix ri nuk’um taqanik rajilab’äl 232-94.
40. Che solix ri nab’e cholaj tzij rech le juk’al uq’ab’; 62, 70 choqoje’ 90 e
uq’ab’ we taqanem.
1
6
26

le chakunem kech konojel le uk’olib’äl chak keriqitaj pa le chakunem
ruk’ Ch’ekonem rachib’il le Maj Ch’ekonem, 41 k’a te k’u ri’ kajach le
uk’olib’äl chak pa uk’olib’alil. Rech wa’ we no’jib’äl ri’, le K’amal B'e
rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq kuchab’ej q’ij q’ij:
1. Jun cholaj b’i’aj rech le uk’olib’äl chak rachib’il le upatanijem on
ne uk’olib’alil taq le chak kariqitajik;
2. Jun No’jib’äl wuj ja wi kuk’ut wi le uwach taq chak, ja wi kariqitaj
wi le patanijem taq, le chakunem taq choqoje’ la rajawaxem taq
rech tzukunem chak chi jujunal k’olib’äl chak;
3. Jun No’jib’äl wuj ja wi kariqitaj wi le taqanik taq rech jachanem
uk’olib’al taq le chak.
uq’ab’ taqanik, 36. Upatan rachib’il uk’u’xem le jachawem chak.
Chi ujujunal taq achi’lem rajawaxik ko’k chupam ronojel taq le
k’olib’al chak ja wi ko’kisax wi le xaq junam patanijem kech le nima’q
chakunem, patanijem on ne le uwach taq chak are taq kab’anik, rech
je ri’ ka’jawataj junam taq rajawaxik rech k’utunem no’j, eta’matal
taq chakunem chik, chuq’ab’, eta’manem, rapinem, utza chak rachib’il
kunem chech ruk’axik pa jororomal; wa’ we no'jib'äl rech utzukuxik ri
ajchak kokisax choqoje’ are taq ketzukux le kakaj kechakunik; choqoje’
le q’am no'jib'äl rech tojonem 42 utz kokisax are taq qajom kan ojer taq
chak pa junamam utzilal, utz chakunem rachib’il ojer taq junab’.
Le jujun taq jachawem chak rajawaxik katzukux ub’i’ ja wi kaq’alajin
wi ri upatanijem tom, wa’ le ub’i’aj rajawawik kokisax pa taq le wujilal
choqoje’ le no’jib’äl taq k’o pa taq le taqale’nik, chakunem winäq,
ajilanem rech sachanem pwaq, choqoje’ le ajilab’äl taq.
41. Solix Ub’eyal rajilab’äl 1222-88 rajilab’äl julajuj) rech keb‘ uq’ab’; choqoje’,
Ub’eyal rajilab’äl 9-91; e keb’ e rech le Digesto. Solix choqoje’ ri job’
uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem le Chakunem Winäq; choqoje’, 70
rachib’il 71 rech we taqanem ri’.
42. Solix Q’am no’jib’äl reh tojonem pa ri Ub’eyal ajilanem 598-92, chikom
ub’ixik para jun kak’al q’ij rech ri waqib’ ik’ rech ri junab’ 1992 nimarisam
upatan rumal ri Ub’eyal rajilab’äl 791-94, chikom ub’ixik par ri waqxaqlajuj
q’ij rech ri nab’e ik’ rech ri junab’ 1995. Are taq ri junab’ 1996 e petinaq
chik, solix taq ri diarios oficiales futuros on ne ri ONSEC.
27
1
7

Maj rumal jun winäq kataqik pa jun k’olib’äl chak pa le Chakunem ruk’
ch’ekonem choqoje’ pa le Chakunem maj Ch’ekonem, ja wi kokisax kan
pa jun b’i’aj man k’amom taj rumal le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq,
choqoje’ kakoj pa le Jachb’äl Jachowem Chak.
Le jachowen chak utz kewokik pa taq komon on ne kumok winäq,
b’analtaq rumal taq le man xaq ta e junam le winäq rumal ri kipatan, le
riqb’äl k’ax, chakunem rachib’il janipa le rajilab’äl taq le chak.
uq’ab’ taqanik, 37. Taqanik rachib’il upatanijem le k’amal b’e rech
nima uk’olib’äl chakunem winäq.
Le K’amal B'e k’o ri utaqanik choqoje’ upatanijem che uk’exik upam
le Jachb’äl Jachowem Chak, choqoje’ kunik’oj chi ik’ ik’ ronojel taq
le k’olib’äl kariqitaj pa le Jachb’äl. Wa’ k’exonem taq ri kok aninaq
uchuq’ab’ are taq kutzir rij rumal le Chamopomanel. 43
uq’ab’ taqanik, 38. Uya’b’äl rachib’il ukamulem uya'b'äl k’olib’äl
chak.
Le K’amal B'e kab’an rech che utaqik pa chin chikech k’olib’äl chak pa
jun jachowem chak chik, xaq xu na k’u la’ che ri kuta na nab’e le kub’ij
le jachow b’i’aj.
Are taq ma ja’ katzukux jun k’ak’ k’olib’äl rech chak chupam le Chakunem
ruk’ Ch’ekonem on ne kokisax nima’q taq k’exonem chi q’ij q’ij chupam
taq le patanijem, rachib’il chakunem taq rech jun k’olib’äl chak, la' kab’an
rech le b’i’aj rajawaxik kuq’axej rij chwach le K’amal B'e rech le Nima
Uk’olib’äl Chakumem Winäq rech man kach'o'jin taj wa’ ruk’ le taqem on
ne ukab’ taqem taq rech le k’olib’äl chak keriqitaj pa le jachowem taq
chak, we kak’ulmataj wa’. 44
uq’ab’ taqanik, 39. Man utz taj wa’.
Man utz taj kab’an wa’ we ri’:
43. Che solix le 12 rachib’il le 13 e uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem ri’; cholajem
tzij 11) rech le ukab’ uq’ab’ le Ub’eyal Taqanik rajilab’äl 1222-88; choqoje’,
keb’ uq’ab‘ le Ub’eyal Taqanik rajilab’äl 9-91.
44. Solix ri kajib’ rajilab’äl rachib’il wuqub’ le keb’ uq’ab’ le Ub’eyal Taqanik
rajilab’äl 1222-88.
1
8
28

1.
2.
3.
4.
5.
Kataqik on ne katzukux utaqik jun chakunel ja we man nab’e
kilik chi k’o chik ri jachowem Ch’ekom pwaq taq chik rachib’il ri
ch’uti’n rajawaxik choqoje’ ri nima rajawaxik rech tojonem; on ne
are taq ri ajchak man tz’ib’atal taj chikixo’l taq le b’i’aj ri utz chik
kek’amawa’xik; 45
Kesax jun jachowem Ch’ekom pwaq taq chik on ne jun k’olib’äl
chak rumal che ri kesax b’ik jun ajchak chajital rumal we taqanem
ri’:
Kaq’axax jun k’olib’äl chak pa jun nima jachowem ch’ekom pwaq
taq chik xa rumal kapaqasab’ax unimal jun ajchak rech wa' kukojo,
xaq xu na k’u la’ che ri man kokisax taj pa le rajawaxik rech
utzijoxik;
Kaq’axax jun k’olib’äl chak pa jun nitza jachowem ch’ekom pwaq
taq chik k’a te k’u ri’ man kilix taj le chakunem taq kub’ij le
waqxaq kak’al uq’ab’ we taqanem;
Chi ronojel taq, pa chin chikech chak on ne sachanem kub’an
k’ax chech le chakunem taq b’i’tal pa we taqanem ri’ rachib’il le
Ub’eyal taq.
uq’ab’ taqanik, 40. Ch’o’jib’äl unik’oxik.
Le a’jchakib’ taq e riqital pa taq k’axk’olal rumal che ri e taqom on
ne ukamulem kitaqik pa jun k’olib’al chak k’o kich’o’jib’äl rech kasolix
pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq le k’ulmatajem taq, jas kub’ij
le ub’eyal wa’. Le q’atow tzij rech le K’amal B’e pa taq wa’ we
k’ulmatajem ri’ kak’ulmatajik chi man kokisax ta rech chwach le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq. 46
Le taqanik on ne ukamulem taqanik pa jun k’olib’äl chak kab’anik
maj k’ax kub’an chikech le a’jchakib’ le e k’o pa la Chakunem ruk’
Ch’ekonem.
45. Solir ri wuqub’ uq’ab’ le Taqanem kech Chakunem Winäq.
46. Solix ri juk’al waqxaqib’ uq’ab’ le Taqanawuj; choqoje’, le rajilab’al waqib’
b’elejeb’lajuj uq’ab’ we taqanem ri’.
29
1
9

uq’ab’ taqanik, 41. Uq’axexik taq.
Le taqanik on ne ukamulem taqanik pa jun k’olib’äl chak pa chin
chikech k’olib’äl chak on ne le uwokem k’ak’ taq jachowem uk’olib’äl taq
Chakunem ruk’ Ch’ekonem rachib’il maj Ch’ekonem, b’anatalik jas kub’ij
we taqanem ri’ rachib’il le ub’eyal taq rajawaxik kaq’axax rij alinaq pa le
Dirección Técnica rech Presupuesto choqoje’ pa la Ub’eyal Rajilab’äl Pwaq
rech le Q’atb’äl Tzij rech le utz ruk’a’xik rachib’il le rilik le ch’ekonem
pwaq kaya chech le ajchak ri kariqitaj pa le k’olib’äl chak, jas kub’ij le
q’ama no’jib’äl rech.
RO' B’I’AJ
KITZIKUXIK AJCHAKIB’ 47
NAB’E TANAJ
OKEM PA LE CHAK RUK’ ETA’MAB’ÄL
uq’ab’ taqanik, 42. Ri rajawaxik taq rech okem.
Le okem pa le Chakunem ruk’ eta’mab’äl rajawaxik taq wa’:
1.
2.
3.
4.
Utz uno’jib’äl jun, k’o reta’mab’äl rachib’il utz ri ub’aqilal rech utz
karuk’a’j ri uk’olib’äl chak;
Utz katz’aqatisax ri la’j taq rajawaxik kutoq’ij le chakub’äl jachawem
chak rech le uk’olib’äl chak; 48
Kak’utik chi k’o ri eta’manem are taq katoq’ixik ruk’ taq k’otow chi’aj
on ne tzukunem eta’mab’al kuk’ taq nik’aj taw winäq chik, jas kub’ij
we taqanem ri’ ruk’ taq le ub’eyal taq;
Katzukuxik k’a te k’u ri’ kataqik rumal le taqanik b’i’aj le kib’i’ taq
le kakaj chak q’axab’äl uwujilal rumal le Nima Uk’olib’äl Chakunem
Winäq;
49
5. Kak’isisax chi jororomal le q’ij taq ya’tal che rilik le ajchak;
47. Che solix ri job’ uq’ab’ le Ub’eyal Taqanem rajilab’äl 1222-88; rajilab’äl
oxib’) juk’al job’ uq’ab’ we taqanem ri’; choqoje’, pa ri jo’lajuj ke’k’is pa ri
b’elejeb’lajuj le Ub’eyal we taqanem ri’.
48. Solix ri ukab’ rajilab’äl le juk’al jo’lajuj uq’ab’ we taqanem ri’.
49. Solix ri kak’al kajlajuj uq’ab’ we taqanem ri’.
1
0
30

6.
Kanojisax ri rachib’il taq le rajawaxik
Ub’eyal taq we taqanem.
katoq’ix kumal taq le e
UKAB’ TANAJ
K’OTB’ÄL CHI’AJ 50
uq’ab’ taqanik, 43. Q’atal tzij choqoje’ chakunib’äl rech k’otb’äl
chi’aj.
Are upatan Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq le wokonem komon,
sik’inik, ub’eyal rachib’il ukojik le k’otb’äl eta’manem rech okem
rachib’il paqalem uk’olib’äl chak, jas kub’ij we taqanem ri’ rachib’il le
ub’eyal wa’.
Le Chakub’äl Ja kakunik, pa ri q’atow tzij le K’amal B'e rech wa’,
katzukux ri tob’em no'jib'äl kech taq le chakunab’al taq ja ja wi kakanaj
wi kan k’olib’äl chak e maj a’jchoq’e, on de nik’aj taq chakub’äl
ja on ne e winäq, rech le rilik choqoje’ ukojik le k’otb’äl no’j, we
rajawaxik. 51
Le k’otow taq no'jib'äl rajawaxik maj kaq’aten ukojik rachib’il are karilij
janipa le ukunem ri winäq, la kakunik choqoje’ we aninaq kechakun
chech patanijem taq le tajin kakitzukuj kichak. Wa’ k’otb’äl chi’aj,
k’otb’äl tz’ib’anem, b’aqilal on ne kaxol keb’ uwach.
uq’ab’ taqanik, 44. K’otb’äl chi’aj, re wujilal taq.
Pa we ukojik we tanaj ri’, man xaq xu taj k’otb’äl chi’aj kab’anik jas
kub’ij kan le kak'al oxib’ uq’ab’ we taqanem ri’, wa’ karachi’laj le
k’utunem rech wujilal taq, taqom ub’eyal rumal le Ub’eyal.
uq’ab’ taqanik, 45. Ta’om taq’ob’ rech okem choqoje’ sik’inem.
Le okem chech k’otb’äl no’j wa’ xaq utz wi chikech taq le winäq le
kakitz’aqatisaj taq le rajawaxik katoq’ix pa taq le k’olib’äl taq chak. Xaq
xu na k’u la’ we le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq
man kuk’am taj; rumal taq le ch’ob’onem, pa chin chike tob’anem
taq’ob’ choqoje’ ya’tal chech karesaj le ub’i’ le cholaj tz’ib’ab’äl on ne
man kuya taj le uq’axab’äl wuj rech b’i’aj rech pa chin chike winäq,
50.
51.
Solix ri waqlajuj uq’ab’ we Ub’eyal Taqanik.
Solix ri juk’al lajuj uq’ab’ we taqanem ri’.
31
1
!

we karilo chi man tz’aqat taj le wuj taq toq’im, jas kuk’ut we taqanem
ri’ rachib’il taq le ub’eyal. 52
Le sik’inem rajawaxik kab’anik wo’lajuj q’ij kanoq, we sib’alaj maj ramaj,
pa ri q’ijal b'i'tal rumal le Chakunab’äl ja che ri k’otow chi’aj, pa taq
ri utz taq chakunem kilitajik. Xaq xu na k’u la’, le tzijonem rajawaxik
kachikox ub’ixik pa le Diario Oficial choqoje’ pa jun tz’ijob’äl tzij ri nim
uq’axexik ri k’ulmatajem pa we Iximulew.
Le sik’inem rajawaxik karuk’a’j le patanijem taq rachib’il le chakunem taq
rech le uk’olib’äl chak, le rajawaxik katayik on ne toq’ixem, le ub’eyal
le utayik tal taq’ob’ rech okem choqoje’ ri rajilab’äl ri q’ij, riqow ib’
choqoje’ ri ramaj ja wi kab’an wi ri k’otow chi’aj.
uq’ab’ taqanik, 46. Ri a’jchakib’ taq kecha’ik.
Rech kaq’alajinik we kacha jun, le ajchak rajawaxik wi karesaj ri ajilab’äl
75 eta’manen we sab’alaj nitz’ pa ri q’ama ajilab’äl rech 1 ke’apon pa
100, are taq wa’ ri uk’olib’äl ajilab’äl katayik chech taq ronojel le k’otb’äl
chi’aj kab’anik.
Chikixo’l taq le ajchakib’ kecha’ik rajawaxik wi ka’jawax ruk’ taq le
ajilab’äl, wa' katz’ib’axik are taq kab’an ri', ri ub’i’ pa q’axab’äl wuj,
jachin taq xaq junam k’ulmatajem wa’ e ma a’jchakib’ ta chik rech le
tinimit on ne nima’q le patanijem chikij kumal a’lk’walixelab’, jas kub’ij
le ub’eyal wa'. 53
uq’ab’ taqanik, 47. Uq’axexik le resaxem ajilab’äl rech k’otb’äl chi’aj.
Le rajilab’äl rech taq le k’otb’äl chi’aj rachib’il le uk’olib’äl taq le b’i’aj taq
kab’anik pa ri nab’e taq oxk’al q’ij apanoq. Chikijujunal taq le a’jchakib’
xek’ututajik kaq’axax ub’ixik chikech janipa ri ajilab’äl no’jib’äl xkesaj,
choqoje’ ja wi kek’oji’ pa le ub’eyal b’i’aj.
Pa chin chike winäq k’otital uchi’ utz kutoq’ij rilik janipa’ no’jib’äl xresaj,
jas kub’ij le ub’eyal taqanem. Are taq ik’owinaq chik juk’al lajuj q’ij are
52. Che solix le waqxaqlajuj, rachib’il le b’elejeb’lajuj e uq’ab’ we Ub’eyal we
taqanem ri’.
53. Che solix le juk’al keb’, juk’al oxib’ rachib’il juk’al kajib’ e uq’ab’ le Ub’eyal
we taqanem.
1
"
32

taq b’i’tajinaq chik chech ri ajchak janipa ri xresaj che ri no’jib’äl utz
chik kutoq’ij chech le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem
Winäq le usuk’umaxik we ne xesach chech le rajilab’äl no’jib’äl, wa’
we q’as k’o ri sachinem utz kasuk’umaxik. 54
Le e winäq kakilo chi kab’an k’ax chikech rumal le utaqanik le K’amal
B'e are taq le ik’owem choqoje’ le rajilab’äl no’jib’äl utz kakita taq’ob’
chwach le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq pa ri oxib’
q’ij chik are taq xq’axetaj le tzijonem, rech kasolix le taqanik. 55 Le
kub’ij le Nima Wokonem, are wa' ri qastzij.
uq’ab’ taqanik, 48. Uwokik taq le uk’olib’äl b’i’aj.
Le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq ku’woko na choqoje' ku’yaka na
le uk’olib’äl taq le okem, paqalem uk’olib’äl chak rachib’il taq le nik’aj
taj chak rajawaxik rech uchakuxik le taqlem rech le Chakunem Winäq,
jas kub’ij le ub’eyal le taqanem. 56
Le kib’i’ taq le winäq kakich’ek le k’otb’äl tzij, ketz’ib’ax chupam taq
le k’olib’äl b’i’aj rech okem rachib’il paqalem ja wi na k’u kariqitaj wi
ri winäq rumal ri rajilab’äl no’j.
Ri q’ij taq kub’an upatan wa’ we uk’olib’äl no’jib’äl kataqatax ub’ixik
rumal le k’amal b’e rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq pa ri q’ij
are taq kachaple’x ukojik rachib’il le q’ij kok chiq’aq’ wa’ man kaqaj
ta chuxe’ waqib’ ik choqoje’ man kik’ow taj je la’ apanoq chech le
keb’ junab’.
Le K’amal B'e ku’kojo’ choqoje’ ku’yaka’ le uk’olib’äl taq le kamulem
okem, ja wi kak’oji’ wi le kib’i’ taq le winäq le xechakun chi q’ij q’ij k’a
te k’u ri’ xejach chirij le kik’olib’äl chak rumal taq rajawaxik, jas kub’ij
we taqanem ri’ rachib’il taq le ub’eyal. Le okem choq’aq’ le uk’olib’äl
taq le b’i’aj rech ukamulem okem kokisax chupam le ub’eyal taqanem,
wa’ man kik’ow taj upatan je la’ pan chech le oxib’ junab’. 57
54. Chilox ri juk’al julajuj uq’ab’ le Taqanawuj.
55. Chilix ri rajilab’äl waqib’ rech b’elejeb’lajuj uq’ab’ we Taqanem.
56. Chiloq le juk’al julajuj uq’ab’ le Taqanawuj; ukab’ cholaj rech julajuj
uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem la Chakunem Winäq; choqoje’, kajib’
rajilab’äl juk’al job’ uq’ab’ we Taqanem ri’.
57. Chiloq 78 uq’ab’ we Taqanem ri’.
33
1
#

ROX TANAJ
E TAQEM TAQ
uq’ab’ taqanik, 49. Chak maj ajchoq’e rachib’il uq’axab’äl wuj rech
utz chakunem.
Le unojisaxik pa chin chike chak maj ajchoq’e kariqitajik pa le Chakunem
ruk’ Ch’ekonem, le q’atal b’i’aj rajawaxik kutoq’ij pa le Chakunib’äl ja rech
Tob’anem Winäq jun cholaj b’i’aj kech konojel taq le kakaj chak kaya’ik
jas le rajawaxik k’o pa le ub’eyal taqanem. 58
uq’ab’ taqanik, 50. Kicha’ik le a’jchakib’ kakitzukuj chak.
Le q’atal tzij rech b’i’aj kutzukuj chikixo’l taq le b’i’aj kech chakunelab’
kuya chi kiwach le K’amal B'e rech le Chakunib’äl ja rech Tob’anem
Winäq, pa taq ri q’ij taq b’i’tal rumal le ub’eyal taqanem.
Pa ri waqxaqib’ q’ij chik are taq ya’tal kan le wuj taq, le Q’atb’äl Tzij
rech B’i’aj kucha’ ri ajchak, k’a te k’u ri’ kuq’axaj rij ub’ixik chwach ri
K’amal B'e rech le Chakunib’äl ja rech Tob’anem Winäq choqoje’ chwach
ri ajchak xch’ekenik.
uq’ab’ taqanik, 51. Ma e k’o taj on ne ma e k’i taj e tzukul taq
chak.
Xaq xu na k’u la’ le q’atal tzij rech b’i’aj taq rajawaxik kunojisaj le
jun chak maj ajchoq’e rachib’il le Chakunib’äl ja rech Tob’anem Winäq
man kakun taj kuq’axaj wuj rech jun cholaj b’i’aj kech a’jchakib’ utz
kechakunik, rumal che ri e maj on ne ma e k’i taj le utz kechakunik e
tz’ib’atal pa le k’olib’äl b’i’aj, wa’ we q’atal tzij ri’ kutz’aqatisaj le chak
maj ajchoq’e jun keb’ oxib’ q’ij, xaq xu na k’u la’ che ri karaye’j na we
je ri’ kub’ij le Chakunib’äl ja rech Tob’anem Winäq, xaq xu nu k’u la’
we kutz’aqatisaj ri winäq ronojel le rajawaxik toq’inem rumal le uk’olib’äl
chak. Wa’ we ucholajem taq taqanik ri man nim taj uq’ijal, rumal che ri
man kik’ow ta wi’ je la’ che waqib’ ik’, pa taq wa’ we ri’ le Chakub’äl
ja toq’im chech kuwok le uk’olib’äl le b’i’aj.
58. Che solix ukab’ cholaj rech le kak’al waqxaqib’ uq’ab’ we Taqanem; choqoje’,
juk’al keb’ le Ub’eyal wa’.
1
$
34

uq’ab’ taqanik, 52. Taqanik taq rech keb’ oxib’ q’ij rachib’il rumal
aninaqem.
Are ta ri rumal b’i’tal pa ri uq’ab’ taqanem b’i’tal kanoq on ne rumal
aninaqem qas ilitajinaq, man utz ta wi katz’aqatisax le chak maj
ajchoq’e jas kub’ij we taqanem, le q’atb’äl tzij rech b’i’aj kakunik kutaq
pa chin chike winäq kutz’aqatisaj ronojel le katoq’ixik pa le uk’olib’alil
le chak. Le taqanik chak b’anom je wa’ rajawaxik kab’ixik aninaq pa
le Chakunib’äl ja rech Tob’anem Winäq, pa ri nab’e taq waqib’ ik’,
are taq xk’amataj ri chak, wa’ mankanimarisax ta chik choqoje’ man
kakamulix ta chik.
uq’ab’ taqanik, 53. Usachik upatanijem le taqem rachib’il
chakunem.
Pa chin chike taqem b’anom chirij we taqanem rachib’il le ub’eyal taq
maj upantan; we le kab’an rech on ne le ajchak ik’owinaq pa le k’olib’äl
chak, ronojel le uno’jib’äl k’o pa le taqanem wa’ utz. Ri winäq riqital
k’ax rumal ri esanem utz ke’utzujuj ri kimak chikij le e b’anal taq k’ax,
xaq xu na k’u la’ che ri man ku’majij taj pa nim le ch'o'jinem. 59
Maj jun nima ajchak kub’ij chi utz utojik on kutoj ne’ chech jun
winäq rech le Chakunem ruk’ Ch’ekonem, rumal usuk’umaxik uwuj jun,
are taq maja’ kab’an q’axab’äl wuj rumal le Tzijonib’äl ja Winäq rech
Tob’anem.
Ronojel pwaq tojom chech jun winäq rumal ri tob’anem chak man
kik’ow taj ruk’ we taqanem rachib’il le ub’eyal taq, kak’ulmatajik chi
katzalixik rumal ri nima ajchak kab’an rech, ri kukamulij rilik ri tojonem
on ne ri kataqow ri k’utb’äl tojonem, pwaqawuj, b’i’aj taq on ne
taqanik tojom, pa le toq’inem pwaq ruk’ oyowal. Janipa na k’u ri pwaq
riqom wa’ kokisax pa le Tesorería Nacional. 60
59. Che solix ri 155 uq’ab’ le Taqanawuj; choqoje’, ri 432 rech ri Código
Penal.
60. Che solix wuqlajuj rachib’il’ juk’al kajib’ nab’e cholaj rech le Taqanem
rech Ch’ekonem le Administración Pública.
35
1
%

UKAJ TANAJ
UQ’IJAL TAQ ILOM CHAKUNEM
uq’ab’ taqanik, 54. Uk’isib’äl le ilonem chak.
Ronojel winäq taqom pa jun k’olib’äl chak chupam le Chakunem ruk’
Ch’ekonem ruk’ taq le utz’ib’anem rech le ub’i’ pa jun cholaj k’olib’äl,
rajawaxik kokisax pa jun q’ijal taq ilonem chakunem le uk’olib’äl chak.
Le q’ij taq rech ilonem chak kachaple’taj pa ri q’ij are taq xtaq pa ri
uchak, wa’ we nim kuq’i’o ke’opan pa waqib’ ik’ chikech le e k’ak’ taq
ajchakib’ choqoje’ le kapaqab’ax kiq’ij oxib’ ik’ ki’lixik.
We man xk’amataj ri winäq pa ri k’ak’ uchak utz katzalij pa ri ojer uchak
xaq xu na k’u la’ we ma nim ri umak xilitajik.
We tajin kachakun ri winäq pa ri uk’olib’äl chak ruk’ jun taqanik xaq keb’
oxib’ q’ij, wa’ we q’ij taq chakuninaq kokisax pa le q’ijal taq ik’owinaq.
Are taq kak’is le ilem q’ijal taq ruk’ jororemal, le ajchak rech tinimit
kaq’alajisaxik chi utz ajchak. 61
uq’ab’ taqanik, 55. Upatanijem le q’atb’äl b’i’aj rachib’il le k’amal b’e
rech le tzijonib’äl ja winäq rech tob’anem.
Pa chike q’ij, chupam le ilonem chak, choqoje’ jas kub’ij le ub’eyal
taqanem, le q’atow tzij rech b’i’aj kakunik kujach ri ajchak we je
wa’ kuch’ob’o, choqoje’ chirij taq le jachanik chak ub’anom ri nima
rajchak, kilitajik chi man kakun taj kachakunik choqoje’ man kujach taj
ri upatanijem ruk’ jororemal, on ne ri kachakunik rachib’il ri kano’jinik
man katob’an taj chi xaq je wi kachakun na, choqoje’ rajawaxik kaq’axaj
chwach ri K’amal B'e rech le Tzijonib’äl ja Winäq rech Tob’anem, pa ri
oxib’ q’ij petinaq, ri rumal taq k’ulmatajem. 62
Man utz taj ke’sax e oxib’ winäq junam che le kichak tarane’tal ib’ are
taq tajin kilix kij pa ri kichak we man taqatal kan rumal ri K’amal B'e.
61. Che solix le ukab’ cholaj rech le oxlajuj uq’ab’ rachib’il le nab’e choqoje’
ukab’ rajilab’äl le juk’al keb’ uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem le
Administración Pública; choqoje’, le kak’al b’elejeb’ rachib’il kak’al lajuj e
uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem.
62. Solix ri kak’al lajuj uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem ri’.
1
&
36

Ri K’amal B'e rech le Tzijonib’äl ja Winäq rech Tob’anem utz kataqanik
rech kasalab’ax uk’olib’äl chak rech pa chin winäq k’o pa ilem chak, we
keta’matajik chi le utaqik xb’an itzel no’j on ne man qas ta xch’ekoxik,
xaq xu na k’u la’ che ri winäq kata na ri uno’jib’äl nab’e, wa’ kaya
q’ij chech rech ku'jacha' upatanijem pa ri oxib’ q’ij apanoq are taq
kach’ab’exik.
uq’ab’ taqanik, 56. Usolixik ri q’ij taq rech ilonem chak.
Le Q’atb’äl Tzij rech B’i’aj kuq’axej pa le Tzijonib’äl ja Winäq rech
Tob’anem, pa taq ri q’ij taq rachib’il ri ub’anik kub’ij ri ub’eyal we
taqanem, rech ri no’jib’äl, aninaqem chak rachib’il nik’aj taq tzijonem
chik karachi’laj ri upatanijem ri ajchak tajin kilik. 63
Kak’ulmataj wa’ chi lajuj q’ij na karaj uk’isik ri uchak ri winäq k’o pa
ilik, le Q’atb’äl Tzij rech B’i’aj kuq’axaj ub’ixik pa le Tzijonib’äl ja Winäq
rech Tob’anem ja kub’ij le ub’eyal taqanem, jas karil che le uchak
rachib’il le uno’jib’äl ri ajchak k’a te k’u ri’ ku’tzijola' na we utz on
ne man utz taj chi ri ajchak kak’oji’ na pa ri uk’olib’äl chak. Ri uwach
wa’ we tzijonem ri’ kaq’axax chech ri ajchak.
RO’ TANAJ
PAQALINEM CHAK
uq’ab’ taqanik, 57. Jab’unem tzijoxik.
Jab’unem on ne paqinem chak kab’ix che ri k’ulmatajem rumal che
ri ajchak rech tinimit k’ax pa ukojik kun k’olib’äl chak nim ub’anik
on ne nim upatan, ja wi kataq wi rumal le Tzijonib’äl ja Winäq rech
Tob’anem. 64
Le utzijoxik le chakunem pa nima’q k’olib’äl chak are kab’anow rech le
Q’atb’äl Tzij rech B’i’aj rumal che ri toq’ital rumal ri kab’an rech, xaq xu
na k’u la’ che ri kataqatax na nab’e rumal le Tzijonib’äl ja Winäq rech
Tob’anem k’a te k’u ri’ kok chiq’aq’ are taq le kakaj chak kakitz’aqatisaj
ri rajawaxik katoq’ixik rech ri uk’olib’äl ri nim chakunem.
63. Solix ri kak’al b’elejeb’ uq’ab’ Ub’eyal we Taqanem ri’.
64. Che solix ri b’elejeb’ rachib’il ri julajuj e uq’ab’ le Taqanem rech
Ch’ekonem le Adminstración Pública; rajilab’äl lajuj rachib’il kab’lajuj
le 61 uq’ab’ we Taqanem ri’; choqoje’, juk’al wuqlajuj rachib’il juk’al
waqxaqlajuj rech le Ub’eyal we Taqananem.
37
1
/

Le tzijonem taq rech paqinem rech chak ke’b’anoq are taq kataq jun
tzijonem taq’ob’ rech ri ajchoq’e ri chak choqoje’ ruk’ le ilonem rachib’il
le usolixik rech chakunem ku’b’ana’ ri Tzijonib’äl ja Winäq rech Tob’anem
choqoje’ kanimax ri uq’ijal taq q’ij rech ilonem chak jas kub’ij ri kak'al
kajlajuj uq’ab’ we Taqanem ri’.
Maj kupatanij ronojel tzijonem kab’anik we man katz’aqatisax le rajawaxik
k’o pa taq we taqanem ri rachib’il le ub’eyal taq. 65
uq’ab’ taqanik, 58. Paqalem chak rech keb’ oxib’ q’ij.
Kak’ulmataj wa’ le paqalem chak rech keb’ oxib’ q’ij are taq man k’o
taj ri nab’e ajchak choqoje’ are taq ri winäq paqalinaq utz’aqatisam ri
rajawaxik toq’italik pa ri uk’olib’äl chak. Are taq kak’ulmataj wa’ ri ajchak
paqalinaq xaq xu katoj chech ri ch’ekonem pwaq kaya chech ri nab’e
ajchak ri' man k’o taj. 66
Le paqalem taq chak rech keb’ oxib’ q’ij wa’ utz kak’amarik are taq le
maj k’olem pa le chak kik’ow apanoq chech le oxk’al taq q’ij choqoje’
are taq le rajawaxik taq kutoq’ij.
UWAQ TANAJ
UTZUKUXIK CHAKUNEM RACHIB’IL Q’AXEM UK’OLIB’ÄL CHAK 67
uq’ab’ taqanik, 59. Utzukuxik chak.
Le utzukuxem uk’exik chakunem utz kab’anik chikixo’l taq le ajchakib’
we xaq junam uk’olib’äl le kichak choqoje’ we je ri kub’ij le Q’atb’äl Tzij
rech B’i’aj, ja wi kel wi chikiwach le ajchoq’e taq chak, kaq’axax ub’ixik
pa ri lajuj q’ij apanoq pa le Tzijonib’äl ja Winäq rech Tob’anem. We
kak’ulmatajik chi man xaq junam ta uwach le k’olib’äl chak, man utz taj
utzukuxik wa’ le chak, we man je ri’ kuq’at le Tzijonib’äl ja Winäq rech
Tob’anem.
65. Solix kak’al oxlajuj we Taqanem ri’.
66. Solix ri keb’) rajilab’äl ri oxlajuj uq’ab’ ri Taqanem rech Ch’ekonem le
Administración Pública; kab’lajuj) rajilab’äl rech le oxib’ uq’ab’ le Nuk’im
Taqanik rajilab’äl 1222-88; choqoje’ ri juk’al belelajuj uq’ab’ Ub’eyal we
Taqanem.
67. Che solix le nab’e) rajilab’äl le oxlajuj uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem
le Administración Pública; rachib’il, le kak’al, kak’al ju rachib’il le kak’al keb’
e uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem.
1
(
38

uq’ab’ taqanik, 60. Q’axem chak.
Are taq le ajchak kutoq’ij on ne kaq’alajisaxik chi ri ajchak man kakun
taj kachakunik on ne man utz taj kub’an che ri uchak pa ri uk’olib’alil
chak, le Q’atb’äl Tzij B’i’aj utz karil le q’axem chak, ruk’ le ub’eyal le
Tzijonib’äl ja Winäq rech Tob’anem, pa jun k’olib’äl chak chik ja wi
utz kachakun wi, xaq xu na k’u la’ che ri kilix rij chi q’ij q’ij ri uchak
b’i’tal rumal ri unimal. 68 Le q’axem uk’olib’äl chak man kuqasaj taj le
ch’ekonem pwaq kakik’am ri ajchoq’e ri chak.
We kak’ulmatajik le ukab’ no’jib’äl, utz le tzujunem chwach le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq, wa’ kak’utik pa ri oxib’ q’ij
apanoq are taq xtaq ub’ixik ri chomanem. 69
UWAQ B’I’AJ
UTUKELA’N NO’JIB’ÄL
E CH’OJIB’ÄL TAQ, PATANIJEM TAQ RACHIB’IL AWASINEM TAQ
uq’ab’ taqanik, 61. Kich’o’jib’äl taq le chakunelab’. 70
Le chakunelab’ pa taq le chakunem ruk’ Ch’ekonem kakiriq utzilal,
chech le kich’o’jib’äl e k’o pa le Taqanawuj, pa le ucholajil tzij rech we
taqanem ri’ rachib’il nik’aj taq chik:
1. Are taq man kesalab’ax taj pa ri kik’olib’äl chak, xaq xu na k’u la’
we keqaj pa makaj rech esanem qas kilitajik, kub’ij we taqanem
ri’; 71
2. Kech’eken chech juk’al q’ij rech b’inikitem wa’ e tojom, rumal
che ri e chakuninaq chik jun junab’, wa’ kaya chi junab’ junab’ 72
chikech.
Le wa’katem man kumol taj rib’; wa’ kaya chikech le ajchakib’ chi
junab’ junab’ choqoje’ man kakamulix taj utojik, xaq xu na k’u la’
we xriqitaj uch’o’nib’äl choqoje’ we man xk’amtajik are taq xuxlan
le chak pa chin chike rumal.
68. Che solix ri rajilab’äl job’) rachib’il lajuj) 57 rachib’il 58 e uq’ab’ we
Taqanem ri’; rachib’il 43 le Ub’eyal we Taqanem ri’.
69. Che solix ri waqib’ ri rajilab’äl le b’elejeb’lajuj, rachib’il le kajk’al e uq’ab’
we Taqanem ri’.
70. Che solix le 51 k’a pa 74 e uq’ab’ taq le Ub’eyal we Taqanem.
71. Solix ri waqib’) rajilab’äl le oxib’ uq’ab’ we Taqanem ri’.
72. Che solix le 51 rachib’il 52 e uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem.
39
1
)

3. Jun ik’ kaya chikech le ajchakib’ e k’o choch le k’axk’olem kakiyak
yawajem kech le e k’o keta’m, wa’ kachol ruk’ ajilab’äl chupam we
ub’eyal; 73
4. Are taq yo’l taq’om rech man kachakun ta jun ruk’ on ne man ruk’
taj tojonem pwaq, rumal rawajem, nima’tem, tijonem, eta’manik
rachib’il nik’aj taq rumal chik, jas kub’ij we ub’eyal taqanik; 74
5. Are taq keta’max le ajilanem ch’ekenem chi q’ij q’ij rech le
chakunem; 75
6. Are taq kak’am pa ri nab’e ukab’ nik’aj ik’ rech le kab'lajuj ik’ rech
jujun junab’ jun Ch’ekonem Pwaq k’isb’al junab’, ri kaq’alajisax uya’ik
jas kub’ij we taqanem rachib’il le ub’eyal taq; 76
77
7. Uk’amik tojonem ojer chakunem rumal esaxem pa ri uk’olib’äl chak
on ne maj uq’alajisaxik ri ilom esaxem on ne ma ilom taj, 78 wa'
kajunimataj ruk’ le jun ik’ rech ch’ekonem pa jujuj junab’ rech chak
petinaq, choqoje’ we man xuq’i’a’ jun junab’ ri chak, kajachjo’x chi
junamal ri junab’ chakunem. Ri tojonem kesax pwi’ jachjo’x rech ri
ch’ekonem k’amom chik pa ri k’isb’äl taq waqib’ ik’ pa ri q’ij are
taq xesax pa ri k’olib’äl chak. Wa we ch’o’jib’äl ri’ man kik’ow taj je
la’ pan chwach ri job’ ch’ekonem; 79
Le utojik le ch’ekonem pwaq ojer chakunem ke’b’anoq chi ik’ ik’
kutarane’j rib’, pa ri q’ij are taq xesax ri winäq pa ri uk’olib’äl chak
k’a ja wi ke’tz’atatisax wi ri ajilab’äl rech. Keta’maxik chi we k’o utz
ch’o’jib’äl kub’ij le le 46 uq’ab' we taqanem, le ajchak esatalik kok
chik jumul pa chak ruk’ jun ch’ekonem junam on ne nim choch le
uch’ekom kanoq, le tojonem rech ch’ekonem ojer chak man katoj ta
chik pa ri q’ij are taq xtaq wa’ ri ajchak pa ri k’ak uk’olib’äl uchak.
73. Solix ri nuk’um taqanik rajilab’äl 841-89.
74. Che solix le 60 ke’apon pa 62 e uq’ab’ Ub’eyal Taqanem.
75. Che solix le 73 uq’ab’ we Taqanem; rachib’il, 44 Ub’eyal.
76. Che solix pa ri 65 ke’apon pa 72 e uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem; choqoje’,
Tanajem rajilab’äl 1633 rech le Taqanawuj re Paxil.
77. Solix ri 82 uq’ab’ we Taqanem ri’.
78. Che solix pa ri 79 ke’apon pa 81 e uq’ab’ we Taqanem ri’.
79. K’exom chik rumal ri 110 uq’ab’ le Taqanawuj, ja wi kub’ij wi chi taqatal
uch’ekonik k’a pa lajuj ch’ekonem ik’ rech tojonen rumal ojer chakunem.
2
=
40

8.
9.
We la’j ri ch’ekonem, katoj wi le tojonem ch’ekonem ojer chak pa
taq ri rajawaxik rech katz’uq le uxo’l le ajilab’äl uwach taq le ik’
ja wi k’o wi uch’o’jib’äl rech le tojonem ch’ekonem ojer chak.
Man ko’k taj chupam wa’ we ch’o’jinem ri’ le e chakunelab’ le
ko’k chupam le tob’anem rumal ri’job’em, xaq xu na k’u la’ che
ri kech’eken chech le tojonem rech ch’ekonem ojer chak k’a ja
wi’ ke’wok wi le taqanik rech tob’em on ne ri’job’em taq. Le
achochib’al taj ja rech chakunem, ko’kisax kan pa chak rech kakil
rij we kenajtajirik pa ri kajib’ ik';
Uch’ekik ruk’ jororomal le taqlem rech ri’job’em, tob’em rachib’il
To’nem rech malka’nem, jas kub’ij we taqanem ri’; 80
Chuk’amik jun tob’anik kech utz’aqat are taq le k’ulmatajem rech
pwaq kuya b’e jas kub’ij we taqanem ri’;
10. Are taq kapaqab’ax uk’olib’äl chak rech nim ub’anik choqoje'/on ne
ri ch’ekonem, are taq kilitajik chi utz ri chak choqoje’ ch’ekoninaq
ruk’ utz no’jib’äl, jas kakib’ij le ub’eyal taq we taqanem; 81
11. Jun utz chek’omen rech kuriq utzil ri winäq, xaq junam utojik ruk’
ri uchak kub’ano, choqoje’ ri utz kano’jinik; choqoje’; 82
12. K'o ch’o’jib’äl rech tzukunem uxlanem jun ik’ kanoq are taq ko’pan
ri to’tajinem rech ri ixoq choqoje’ jun ik’ ruk’ nik’aj utzirinaq chik,
wa’ tojotalik le uch’ekoj. 83
80. Che solix ri 114 rachib’il 115 e uq’ab’ le Taqanawuj; Rachib’il, Taqanem
Tzij kech Ajchakunelab’ rech Q’atb’äl Tzij rachib’il ri Ub’eyal.
81. Che solix ri 9 rachib’il 11 e uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem le
Administración Pública; 57 rachib’il 73 rech we Taqanem ri’; choqoje’ 37
rachib’il 39 rech we Ub’eyal Taqanem.
82. Che solix ri 1 rachib’il ri 4 e uq’ab’ le Taqanem rech Ch’ekonem le
Administración Pública; rachib’il, 70-71 rech we Taqanem ri’.
83. Jas kub’ij le 152 uq’ab’ le Código de Trabajo, k’exom chirij rumal le 12
uq’ab’ le Taqanem 61-92 rech le Taqanawuj Paxil, ri q’ij taq utzirinaq chi
ri ixoq wa 54 q’ij. Solix choqoje’ ri Nuk’um Taqanik rajilab’äl 965 rech le
IGSS; choqoje’ le 64 uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanik.
41
2
1

uq’ab’ taqanik, 62.
Le rajchak taq le tinimit man o’kinaq taj ruk’ le Chak maj Ch’ekonem,
keriqitaj kan chupam ri ojer uq’ab’, man ko’k taj chupam wa’ le keriqitaj
pa le cholaj taq 7 rachib’il 10, choqoje’ le kajunamataj ruk’ le taqem
rachib’il le esanem le uk’olib’äl chak on ne ri ajchak. 84
uq’ab’ taqanik, 63. Ch’o’jib’äl rech kamon winäq.
Le chakunelab’ rech le q’atb’äl tzij keriqitaj pa ri kich’o’jib’äl rech kakiwok
kib’ maj keq’atenik rumal taq rech le eta’mab’äl, tob’em winäq, riqoj ib’,
komon winäq on ne rech kastajinem no’jib’äl qawinaq. Le e kamon winäq
ewokotal kumal taq le ajchakib’ man utz taj kakikoj kib’ pa na’ojil taq.
Man utz taj kech’o’jin le chakunelab’ rech tinimit. 85
uq’ab’ taqanik, 64. Kipatanijem taq le chakunelab’ rech q’atb’äl
tzij. 86
Le kakib’ij taq le e taqanem 87 taq rachib’il le ub’eyal taq, are kipatanijem
le ajchak taq rech tinimit we:
1.
2.
3.
B’inem saqil tzij, kakik’amawa’j choqoje’ kakichajij le Taqanawuj re
Paxil; 88
Kab’anik choqoje’ kilik chi kokisax upatan we taqanem ri’ rachib’il
le ub’eyal taq; 89
Kokisax chiq’aq’ le taqanik choqoje’ le ub’eyal taq le no’jib’äl kab’ix
kumal taq le kinima’qil, jas kub’ij le taqanem, 90 kak’is uwach ri chak
choqoje’ utz uchakuxik le toq’inem taq rech le uk’olib’äl taq chak
84. Che solix ri nab’e cholaj tzij rech le 20 uq’ab’, 33 rachib’il 90 uq’ab’ taq
we Taqanem ri’.
85. Kekoj chik wa’ rumal le ukab’ cholaj tzij rech le uq’ab’ 116 le Taqanawuj.
Solix ri Taqanem rajilab’äl 71-86 rech le Taqanawuj rech Paxil, k’exom rij
rumal le Taqanem 35-96 rel le Taqanawuj rech Paxil.
86. Che solix le 75 rachib’il 76 e uq’ab’ le Ub’eyal we Taqanem ri’.
87. Solix ri ukab’ cholaj tzijonem rech le uq’ab’ 168 le Taqanawuj.
88. Solix ri uq’ab’ 34 rech le Ub’eyal we Taqanem ri’.
89. Solix ri uq’ab’ lajuj we Taqanem ri’.
2
2
42

choqoje’ we kak’ulmatajik, katzujuxik ri k’ax kariqitaj pa kiq’ab’
ri kab’an kech 91 rachib’il le ukojik le taqem no’jib’äl kak’utik, wa’
man ke’sax taj chupam ri patanijem taq kech rumal le kichak le
chaq’ixel taq ajchakib’;
4. Man katzijox taj ri k’ulmatajem, we ne chakuninaq chik ri winäq
pa taq ri uk’olib’alil chak, chech taq ri jastaq rumal ri uk’u’xilal
on ne ri uk’olib’alil ri taqanem taq, ub’eyal taq on ne k’ak' taq
k’utunem, rajawaxik yakem ri tzijonem; 92
5. Utz kanimanik rachib’il utz no’jib’äl pa ri chakunem rech taq
k’olib’äl chak chikiwach ri winäq taq, ri nima’q taq ajchakib’,
achi’l taq choqoje’ e chaq’ixel taq ajchakib’, kilix ri atz’yaqinem
chikijujunal choqoje’ aninaq ri chakunem, utzalaj chakunem rachib’il
junam tob’anem pa ri uchak ri winäq;
6. Kachajikix chupam choqoje’ chirij le chakunem le itzel taq no’j
man kaq’ax taj ruk’ le taqanem, le jororomal no’jib’äl choqoje’
le utz taq chakunem, le kutukij uwach ri jororomal chak pa le
Administración Pública;
93
7. Opanem pa ri ramaj toq’inem are taq kachakunik;
8. Utz no'jib'äl kak’utik pa taq le chakunem taq;
9. Kaya’ik ri k’iyinem no’j rachib’il ri ajawanem pa ri uto’ik ri chakub’äl
ja wi kaya wi ri tob’anem choqoje’ le ronojel le Administración
Pública.
10. Kilix ri rajawaxik taq choqoje’ kak’ut le wuj taq rachib’il le
tzijonem taq kutoq’ij ri Kamon Winäq on ne le Chakunib’äl ja rech
Tob’anem Winäq, jas kub’ij we taqanem ri’.
90. Che solix le uq’ab’ 419 rech le Código Penal jas kub’ij wi le man
kab’an taj rech le chakunem taq; choqoje’, 420 are taj ko’yinel rech le
chakunem taq choqoje’ le patanijem taq. Solix choqoje’ uq’ab’ 156 rech
le Taqanawuj.
91. Che solix taq e uq’ab’ 418, 423 choqoje’ 425 le Código Penal.
92. Solix ri job’) rajilab’äl rech le uq’ab’ 76 we Taqanem ri’.
93. Solix ri uq’ab’ 77 rech le Ub’eyal we Taqanem.
43
2
3

uq’ab’ taqanik, 65. Ronojel taq q’atenem.
Kokisax chupam wa’ we q’atenem chak b’i’tal kan chupam we taqanem
ri’ rachib’il nik’aj 94 taq chik kokisaxik, le ronojel q’atenem kech le
chakunelab’ taq are wa’:
1.
2.
Kaqasax kiq’ij le winäq rumal na’ojil, winaqilal, kojb’äl, b’aqilal on ne
achi ixoq, rumal le k’axk’olem on ne tob’em chikech le echakunelab’
taq on ne le kakaj keb’e chakunoq pa le Chakunem Winäq; 95
Maj jun nim uq’ij ajchak choqoje’ jun nitz’ uq’ij kukoj ri uchuq’ab’
ya’talik che utoq’ixik on ne kataq kitoq’ixik ri kichaq' taq ajchakib’ rech
kakib’an chakunem rech na’ojil chupam on ne chirij le kipatanijem
rumal che ri ajchakib' rech tinimit, choqoje’ ma ya’tal taj chike
kakib’an pa chin chike chak rech uto’ik on ne b’anow k’ax rech jun
komon no’ajil. 96
uq’ab’ taqanik, 66. K’ak’ taq q’atenem.
Le chakunelab’ rech tinimit chi e q’atetal chub’anik we ri' taq:
1.
2.
3.
Utoq’ixik on ne uk’amik maltyoxinik, kumal ri kichaq taq ajchakib’ on
ne le winäq taq choqoje' utoq’ixik, uya’ik on ne uk’amik maltyoxinik
kumal ri e kinimal taq ajchak on ne le winäq taq, rumal che ri
uchakuxik, katak’ab’ax uchakuxik on ne kachax ruk’ utzilal on ne
kab’eyetaj pa chin chike chak achi’lanem o ne k’o pa uxkut taq le
upatanijem: 97
Kachakusax pa chin chike patanijem b’i’tal kan pa le nab’e rajilab’äl,
rech kariqitaj taqem, upaqab’em ch’ekonem, tzijonem on ne jujun
taq ch’ekonem chik;
Utoq’ixik on ne uk’amik, chi are tzukunem on ne ma are taj, tojonem
taq, tz’ib’anem b’i’aj on ne toq’ixem k’ayinem kech chakunelab’ taq
rech tinimit, xaq xu na k’u la' le kariqitaj pa le ub’eyal taq le
taqanem;
94. Solix ri cholajil no’j a) ri uq’ab’ 164 rech le Taqanawuj; choqoje’, rajilab’äl
taq 3), 4) rachib’il 5) uq’ab’ le Taqanik rajilab’äl C.M. 39-70.
95. Solix ri uq’ab’ kajib’ le Taqanawuj; choqoje’, rajilab’äl keb’) uq’ab’ oxib’ we
Taqanem ri’.
96. Solix ri nab’e cholaj tzijonem rech le uq’ab’ 116 le Taqanawuj.
97. Che solix le uq’ab’ pa ri 439 ke’apon pa ri 444 rech le Código Penal.
2
4
44

4.
5.
6.
7.
Ub’anikal chakunem taq on ne ub’anik tzijonem taq rech na’ojil
are taq kachakun jun choqoje’ pa le uk’olib’äl chak;
Kak’amawa’x ja wi kitz’ib’am wi kib’ pa na’ojil le winäq taq rech
kilitaj le kichakunib’äl, jas wi ketob’ax wi on ne man ketob’ax
taj;
Chi are kaq’atexik on ne chi ma are taj le ja'malil tzukunem le
winäq; choqoje’,
Maj jun winäq kakunik karuk’a’j keb’ oxib’ chak on ne chakunem
tinimit tojotal chech, man ko’k taj chupam wa’ we q’atenem
ri’ le winäq kechakun pa taq le eta’mab’äl on ne pa taq le
chakunib’äl ja rech tob’anik xaq xu na k’u la’ che ri le ramaj taq
utz kakanajik. 98
UWUQ B’I’AJ
UTUKELA’N NO’JIB’ÄL
CHAKUNEM TAQ RACHIB’IL UXLANEM TAQ
uq’ab’ taqanik, 67. Xaq chakunem.
Le xaq chakunem kak’ut rumal le Nima Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq pa le ub’eyal, wa’ man kaqaj taj pa le kak’al taq
ramaj choqoje’ ma kik’ow taj pa jun k’ulmatajem chwach apon le
kak’al kajib’ ramaj pa jun wuqq’ij taq. Pa le ub’eyal kakanaj kanoq le
xaq chakunem pa jun q’ijal, chaq’ab’ rachib’il keb’ uwach choqoje’ le
ujachb’äl le ramaj rech chak le rajawaxik kilitajik. 99
uq’ab’ taqanik, 68. Uxlanem wuqq’ijal.
Ronojel ajchak rech tinimit k’o uch’o’jib’äl we sab’alaj nitz’, jun q’ij
uxlanem tojom wa’ are taq chakuninaq chik jun wuqq’ij on ne are taq
k’isinaq chik waqib’ q’ij chakunem. 100
98. Che solix uq’ab’ 112 rech le Taqanawuj choqoje’ rajilab’äl 4) rech le
uq’ab’ 33 le Taqanem rech Ch’ekonem le Administración Pública.
99. Che solix uq’ab’ 78 rachib’il 79 le Ub’eyal we Taqanem ri’.
100. Solix ri uq’ab’ 79 rech le Ub’eyal we Taqanem ri’.
45
2
5

Eta’matal wa’ are taq le ch’ekonem katoj pa nik’aj ik’, chi ik’ on ne pa
keb’ oxib’ ik’, karachi’laj le tojonem rech uxlanem wuqq’ij rachib’il le q’ij
man kachakun ta jun.
uq’ab’ taqanik, 69. Q’ij taq maj chak.
Le q’ij taq uxlanem tojom chech jun are taq wa’: ri nab’e q’ij rech le
nab’e ik’, le Juq’ij, Wiq’ij rachib’il le Saq’ij taq rech awas q’ij, nab’e
q’ij rech le job’ ik’, juk'al lajuj q’ij rech le waqib’ ik’, wo’lajuj q’ij rech
le b’elejeb’ ik’, juk’al q’ij rech le lajuj ik’, nab’e q’ij rech le julajuj ik’,
nik’aj q’ij rech le juk’al kajib’ q’ij, kak’al job’ q’ij rachib’il le nik’aj q’ij
rech le juk'al julajuj q’ij rech le kab’lajuj ik’. Choqoje’ ri q’ij unima'q’ij
ri tinimit.
Ri lajuj q’ij rech job’ ik’ ku’xlan rumal maj chak, xaq xu na k’u la’ che
ri etojom, le e Nanixel Ajchak taq rech le q’atb’äl tzij.
Xaq xu ruk’ taqanem taq utz kanimarsaxik, kak’exik o ne kelexik ri q’ij
taq rech uxlanem. 101
101. Ruk’ Taqanem rajilab’äl 25-94 rech le Taqanawuj Paxil, chikoxim ub’ixik pa ri
julajuj q’ij rech ri oxib’ ik’ rech junab’ 1994, kakanaj kan pa ri juk’al waqib’
q’ij rech ri kajib’ ik’ chi jujun junab’, chi “Uq’ij Amaq’el Uq’ij Ajtz’ib’”, kaya
jun q’ij uxlanem chikech ri je wa’ kipatanijem. Choqoje’ solix ri junam
taqanik rech ri juk’al oxib’ rech ri b’elejeb’ ik’ rech le junab’ 1964 ja wi
kariqitaj wi chi q’ij rech uxlanem ruk’ ch’ekonem ri q’ij kajib’ kak’al rech
le b’elejeb’ ik’ chi jujun junab’ kech le tijonelab’ taq e k’o pa le q’atow
tzij; Junam taqanik rajilab’äl 1385-90, chikom ub’ixik pa ri juk’al oxib’ q’ij
rech ri nab’e ik’ rech ri junab’ 1991, ja wi kub’ij wi chi ri juk’al oxib’ q’ij
rech ri wuqub’ ik’ chi junab’ junab’ chi “Q’ij ri ya’ol no’j” ya’om uxlanem
q’ij chikech ruk’ ch’ekonem; choqoje’, Junam Taqanik rajilab’äl 133-2001,
chikotal ub’ixik pa ri juk’al lajuj q’ij rech ri kajib’ ik’ rech le junab’ 2001, ja
wi kariqitaj wi chi ri waqib’ q’ij rech ri waqxaqib’ ik’ chi junab’ junab’ chi
are “Q’ij rech le Ajtij rch le No’jib’äl rech le Ajilanem taq”, ya’tal chikech
le ajtijolab’ taq le tajin kechakunik rech le Colegio de Ciencias Económicas
uxlanem ruk’ ch’ekonem pwaq.
2
6
46

UWAQXAQ B’I’AJ
NAB’E TANAJ
TAQLEM RECH TAQ CH’EKONEM
uq’ab’ taqanik, 70. Uxe’al taq no’jib’äl.
Ronojel tob’anem on ne chak man kaqaj taj ruk’ tojonem jas kub’ij we
taqanem ri’ on ne le q’atom tzij, toq’ital wi ri junam utojik.
Le rajchak tinimit e k’o pa taq le Chakunem ruk’ Ch’ekonem rachib’il
le Maj Ch’ekonem, 102 rajawaxik ketojik jas kub’ij ri uxe’b’äl tojonem
qas karilo chi xaq junam ri tojonik rech ujunamam chak, qajatalik ruk’
junam k’ulmatajem, utza chakunem rachib’il ojer taq chak. 103
uq’ab’ taqanik, 71. Chakub’äl rech tojonem.
Chi junamam ruk’ le Nima Rachochib’äl Pwaq re Amaq’ 104 kuk’ choqoje’
le q’atb’äl tzij b’i’aj taq, le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Ja
Chakumem Winäq, ku’woko’ rachib’il ku’jacha' chwach le Chamopomanel,
jun chakunib’äl rech chakunem kech le ajchakib’ choqoje’ le nima’q
taq ajchakib’ keriqitaj pa le Chakunem ruk’ Ch’ekonem rachib’il maj
Ch’ekonem, rech je wa’ le K’amal B'e ku’woko’ jun q’amachakub’äl chi
jujun jachonem k’olib’äl chak, ja wi karitaj wi la’j taq choqoje’ nima’t
taq tojonemm, rachib’il le pa nik’aj taq kilitajik chi rajawaxik. 105
Rech kab’anataj wa’ we q’atom tzij, le K’amal B'e toq’ital chech
kuk’amawa’j le rajawaxik taq rech le jachonem chak kariqitaj pa le
Chakub’al rech Jachowem, 106 le uk’olib’al taq le ch’ekonem kariqitaj
102. Che solix ri e uq’ab’ 33 rachib’il 34 we Taqanem ri’.
103. Che solix ri e uq’ab’ taq 1º. rachib’il 4º. rech le Taqanem rech
Ch’ekonem le Administración Pública; rajilab’äl 5) rech le oxib’ uq’ab’;
rachib’il, rajilab’äl 4) rech le uq’ab’ 61 rech we Taqanem.
104. K’exom chik le b’i’aj jas kilitaj pa le cholaj wuj rumal le nab’e uq’ab’
rech le Taqanem rajilab’äl 106-71 rech le Taqanawuj re Paxil, chikom
ub’ixik pa ri juk’al q’ij rech ri kab’lajuj ik’ rech le junab’ 1971.
105. Che solix ri e uq’ab’ 5º. Rachib’il 10. rech le Taqanem rech Ch’ekonem
le Administración Pública.
106. Cha solix ri Junam Taqanik rajilab’äl 9-91, rech le Chakunib’äl rech
Jachowem le Uk’olib’äl Chak rech le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e;
choqoje’ le e uq’ab’ taq 35, 36 rachibi’il 37 rech we Taqanem.
47
2
7

wi pa le xaq utekela'm chakunib’äl ja, le nik’aj utekela'm chakunib’äl ja,
rachib’il le e k’o pa taq tinimit, choqoje’ le kituke’lam chak; le we ne
k’o rajawaxik rech chakunem rachib’il le ronojel taq k’ulmatajem choqoje’
le urajawaxik wa’.
Le k’amal b’e toq’ital chech usolixik le chakub’äl rech ch’ekonem
we kab’eyatajik chi kajib’ junab’ rech keta’matajik we rajawaxik le
usuk’umaxik. 107
uq’ab’ taqanik, 72. Uq’ij taq we chakub’äl.
Le Chamopomanel, pa ukojik le upatanijem le chitüy rech, ku’jacha'
chwach le B’anb’äl taqanem le chakunem rech taqanem b’i’tajinaq, wa’,
we xutzirik rachib’il xsuk’umatajik, chi kok choq’a’q chi Taqanem rech
Ch’ekonem taq rech ronojel taq le jachanem rech k’olib’äl chak pa taq
le Chakunem ruk’ Ch’ekonem rachib’il le Maj Ch’ekonem.
Le e taqanik taq rech le chakub’äl rech ch’ekonem ko’kisax kumal le nima’q
ka’nik fiscales rech le tojonem rech ch’ekonem, rilik le ajilab’äl rachib’il le
sachanem pwaq, choqoje’ le nik’aj taq k’ulmatajem ku’b’ana’. 108
uq’ab’ taqanik, 73. Solinem.
Ronojel q’atb’äl tzij b’i’aj, chwach ri upatanijem, jas kub’ij le ub’eyal wa’,
choqoje’ pa kiq’ab’ chijujunal kech le nima’q taq ajchak rech le chakub’äl
ja, rajawaxik kusolij uwach we kab’eyetajik jumul pa jun junab’ konojel
taq le ajchakib’ rech tinimit chuwach le rilik. Wa’ we solinem ri’ kokik
chi uxe’ rech kab’ochi'x paqalem taq chak, suk’unem taq on ne uwiqik
taq le ch’ekonem, jas kub’ij le q’amarajilab’äl rech rachib’il le uriqitajik
le Q’atb’äl Tzij. 109
107. Rumal che ri b’i’tal kan pa ri uq’ab’ job’ le Taqanem rech Ch’ekonem rech
le Administración Pública, le unuk’ixik rajawaxik chi junab’, ja wi kab’an
wi jun “q’amach’ekonem” ja wi kajeqetaj kan rumal le Chamopomanel
kuk’ le Chitüy taq Winäq, rech uchakuxik le ejercicio fiscal rajawaxik. Solix
ri ri cholaj q’alajem chuxe’ we tz’ib’anem ri’ pa ri uq’ab’ 36 rech we
Taqanem.
108. Solix ri uq’ab’ lajuj rech le Taqanem rech Ch’ekenem rech le Administración
Pública.
109. Che solix uq’ab’ taq 9 rachib’il 11 rech le Taqanem rech Ch’ekonem le
Administración Pública; 57, 60 rachib’il 61 rajilab’al 5) rachib’il 10) rech we
Taqanem; choqoje’, 44 rech le Ub’eyal we Taqanem ri’.
2
8
48

uq’ab’ taqanik, 74. Yajanem.
UB'ELEJ B’I’AJ
NAB’E TANAJ
TAQLEM NA’OJIB’ÄL
Rech qas utz kilitajik le no’jib’äl kech le ajchak rech le tinimit, choqoje'
rech utz keyajik rumal le man utza chak taj kab’anik rech le taqanik
taq q’atem taq rech we taqanem rachib’il nik’aj taq etzelal chik b’anom
pa taq le chakunem, 110 kejeqetaj kajib’ uwach yajanem:
1.
2.
3.
4.
Yajanem ruk’ taq tzij, kakoj wa’ are taq kamakun jun, jas na k’u
kub’ij le ub’eyal we taqanem;
Yajanem ruk’ tz’ib’anem, wa’ kokisaxik are taq le ajchak uch’ekom
chik rumal che ri pa jun q’ij, keb’ on ne k’i mul chik yajom xaq
ruk’ taq tzij on ne nik’aj taq yajanem chik kub’ij le ub’eyal we
taqanem.
Q’atexem pa le uchak ja wi man katoj ta wi jun ik’ pa jun junab’
chakunem chik, 111 are taq nima’t le makaj b’anom; kak’ulmataj wa’,
xaq xu na k’u la’ che ri kata na jas kub’ij ri winäq;
Le q’atexem pa le chak maj utojik kak’ulmataj choqoje’ are taq
kachap ri winäq rachib’il katz’apix pa che’ jun keb’ oxib’ q’ij,
ronojel le q’ijul 112 are taq ri jujun taq winäq kuq’i’ na; we kataqik
utzoqopixik ri chapom rij, on ne kak’ulmatajik chi ri q’atow tzij
kub’ij chi katzoqopix ri winäq we kachap keb’ oxib’ q’ij, are na ri
ajchak okem chi keb’ mul pa ri uk’olib’äl chak pa ri juk'al lajuj q’ij
taq are taq elenaq chik pa ri che’; jachin xok kan pa ri uk’olib’äl
110. Che solix nab’e cholaj tzij rech le uq’ab’ 21 rech le Taqanawuj; 76 rachib’il
79 rech we Taqanem; choqoje’, 80 rachib’il 81 rech we Ub’eyal.
111. Solix ri rajilab’äl oxib’ rech le uq’ab’ oxlajuj rech le Taqanem rech
Ch’ekonem le Administración Pública.
112. Jas kub’ij le Taqanem 51-92, Código Procesal Penal, chikoxem ub’ixik pa
ri kajlajuj q’ij rech ri kab’lajuj ik’, rech ri junab’ 1992, kamik k’o chik
chapanik, prisión preventiva, chapanem. Che solix ri uq’ab’ taq 257, 259
rachib’il 266.
49
2
9

chak, k’o uch’o’jib’äl rech kokisax ri ub’I’ pa ri nab’e taq k’olib’äl
rech b’i’aj ri utz kechakunik, 113 rech uk’olib’äl uwach chak kan ojer.
uq’ab’ taqanik, 75. Uwachib’äl taq le yajanem.
Le ukojik le utzilal taq chak kub’ij kan le uq’ab’ we taqanem, maj
uwachib’äl je la' apan chech le kub’ij le taqanik, rumal wa’ man katzaqisax
taj le ch’o’jib’äl ya’tal rumal we taqanem ri’.
Le suk’umanem taq katz’ib’ax pa le uk’olib’äl no’jib’äl choqoje’ kayakik le
wuj taq chupam le uwujil winäq rech le ajchak. 114
UKAB’ TANAJ
TAQLEM RECH ELEM
uq’ab’ taqanik, 76. Esaxem k’o rumal.
Le chakunelab’ tinimit rech le Chakunem ruk’ Ch’ekonem rachib’il le Maj
Ch’ekonem, xaq xu ke’sax pa k’olib’äl kichak we qas ki’litajik chi eqajinaq
pa kimak. 115
Utzilal taq rumal e ya’tal chech le q’atb’äl tzij b’i’aj rech kakunik
ku’salab’äj le ajchakib’ rech tinimit rech Chakunem ruk’ Ch’ekonem, wa'
man kaqaj taj pa makunem: 116
1.
2.
Are taq le ajchak man utz taj kano’jinik pa ri uchak taq on ne
kub’an k’ax chikech ri rachi’l, pa le b’anow tzij on ne kub’an k’ax che
ri unimal on ne le e sal taq wach ilonel chwach le ub’eyal chak;
Are taq le ajchak kumakuj pa chin chikech taq le jastaq ajilam
chupam kan ri cholaj chirij jun ajchak rech tinimit chik, wa’ we
rumal rech sib’alaj kunimataj le k’exenem rech no’jib’äl on ne
katak’i'k le chakunem taq rech le chakub’äl ja.
113. Che solix ri e uq’ab’ taq 46 rachib’il 48 ukab’ cholaj tzij rech we Taqanem
ri’.
114. Solix ri uq’ab’ 83 rech le Ub’eyal we Taqanem.
115. Che solix ri e uq’ab’ taq 59, 60, 81 rachib’il 82 rech le Ley Orgánica
del Servicio Diplomático de Guatemala;L 42 rachib’il 43 rech le Ley de
Dignificación y Catalogación del Magisterio Nacional; rachib’il le rajilab’äl
4) uq’ab’ 80 rech le Ub’eyal we Taqanem ri’.
116. Che solix ri rajilab’äl 3) rachib’il 6) we uq’ab’ oxib’; rajilab’äl 1) rech le
uq’ab’ 61; choqoje’, 79 rachib’il 83 we Taqanem ri’.
2
0
50

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Are taq le ajchak, we man k’olik ja wi kab’an wi le chakunem
choqoje’ ma pa ramaj taj rech chak, kok chub’anik k’ax, tzijta’l on
ne le b’anow taq k’ax chirij ri unimal on ne chikij ri eya’tal kan
choch ri ub’eyal b’e le chak taq, xaq xu na k’u la’ we ma are ta
kitaqkil ya’talik choqoje’ le uwach upatan kech, man utz ta chik le
k’olem jororomal choqoje’ le utzilal rech ub’anik le chakunem;
Are taq le ajchak kamakunik on ne kub’an k’ax chech le k’olib’äl
ja, ja wi kab’an k’ax che le Q’atb’äl Tzij, chirij jun rachi’l rech
chak taq, on ne kub’an k’ax chech jun rox winäq ja wi kachakun
wi; choqoje’, are taq kub’an k’ax ruk’ itzelem, rumal man xril taj
on ne chub’anik xub’ano, b’anow k’ax chikech le rachi’l, chakub’äl
taq, to’b’äl ib’, jastaq, uwachib’äl choqoje’ nik’aj taq jastaq rachi’l
taq le chakunem;
Are taq le ajchak kaqaj pa le tzijta’l taq, jas uxe’al le uchak,
choqoje’ are taq kujol uwach le reta’m rumal le uk’olib’äl le
uchak; 117
Are taq le ajchak man ke’ ta chik pa ri uchak man ya’tal ta chech
on ne man k’o taq rumal, ruk’ chi keb’ q’ij chakunem on ne ja
wi’ nik’aj q’ij rech chakunem pa jun ik’ chak.
Le rumal chech man xo’pan taj pa chak kab’anik pa ri q’ij are taq
kuchaple’j ri uchak taq, we man ub’anom kanoq nab’e;
Are taq le ajchak man karaj taj kukoj ri tob’anem b’i’tal chech on
ne man karaj taq kub’ano le ub’eyal taq rech maj kak’ulmatajik
on ne man kariqitaj taj yowajem taq;
Are taq le ajchak man karaj taj ukojem le taqanik taq on ne le
tijonem taq, kab’ix chech rumal ri unimal on ne ri uwach unimal,
pa la ub’eyal taq le chak kab’ix chech ruk’ no’jib’äl rech kariqitaj
ri nim ch’ekonem rachib’il ri utz chakunem pa taq ri chak taq;
Are taq le ajchak man kub’an taj le q’atenem b’i’tal kan pa taq
le chakub’äl no’jib’äl o ne ub’eyal taq rech le chakub’äl ja, ja wi'
kachakun wi, are taq kab’ix ruk’ tz’ib’anem chech.
117. Solix ri rajilab’äl 4) rech le uq’ab’ 64 we Taqanem ri’.
51
2
!

Man rajawaxik taj kab’ix chech are taq k’o mul q’ab’arel are taq, ri
uwachib’äl, kariqitaj pa k’axk’olil ri kik’aslemal o ne ri utzilal kech
taq le winäq on ne le jastaq rech le q’atb’äl tzij;
10. Are taq le ajchak man are ta karil ri uchak, itzel no’jib’äl, tak’alob’em,
tajinik kamakunik, sib’alaj q’ab’arem, tijow itzel taq kunub’äl pa taq
le upatanijem;
11. Are taq le ajchak kak’am b’ik pa che’ on ne katz’apix pa che’ rech
kasuk’i’k rumal sentencia ejecutoria; 118
12. Are taq le ajchak kaqaj chik chupam le makunem kub’an nimak’ax
chech we taqanem rachib’il le ub’eyal taq, le taqanik taq rech on ne
le chakub’äl no’jib’äl rech le achochib’äl ja wi kaqaj wi le chakunem.
Le ub’eyal are kayo’w le rajilab’äl le makunem. 119
Le taqanem k’axk’olem k’o kamik, man kariqitaj ta le k’axk’olem rech nima
chapanik choqoje’ le k’axk’olem rech tz’apinem che’ rech suk’umatajem.
uq’ab’ taqanik, 77. Tzaqanem taq ch’o’jib’äl.
Ronojel esanem k’o taq rumal kab’anik maj umak le Q’atb’äl Tzij rachib’il
le q’atb’äl tzij b’i’aj, wa’ kutzaqisaj le ajchak rech tinimit ronojel taq
le ch’o’jib’äl ya’tal rumal we taqanem rachib’il we ub’eyal taq, xaq xu
na k’u la’ che ri man kok taj chupam le ch’o’jib’äl riqitajinaq rumal le
ri’job’em taq, tob’em rachib’il to’nem rech malka’nem 120 rachib’il le nik’aj
taq chik kak’ut waral.
Keta’max wa’ chi le esanem k’o ri rumal choqoje’ nik’aj taq taqanem
chik, kakolotaj kanoq le ch’o’jib’äl rech le Q’atb’äl Tzij rech kawokotaj le
chakunem taq chikiwach le e q’atal taq tzij. 121
uq’ab’ taqanik, 78. Tzalijem.
Ronojel ajchak re tinimit rech le Chakunem ruk’ Ch’ekonem ri xesax pa
ri uchak rumal taq le uxe’al k’utum kan pa le uq’ab’ 76, utz kukamulij
118. Solix ri uq’ab’ 44 rech le Código Penal rachib’il ri usuk’umanem.
119. Solix ri cholaj tzij 1), 2) rachib’il 3) le uq’ab’ 80 rech le Ub’eyal we
Taqanem ri’.
120. Solix ri Taqanem Tzij kech Ajchakunelab’ rech Q’atb’äl Tzij, rachib’il le
Ub’eyal, e keb’ pa we Digesto.
121. Che solix le uq’ab’ taq pa ri 418 k’a pa 452 rech le Código Penal.
2
"
52

okem pa le Chakunem Winäq we xik’ow oxib’ junab’, 122 ajilaxem pa
ri q’ij are taq le komon winäq xril ri esanem, xaq xu na k’u la’ pa
taq ri q’ij kanoq xilitajik chi utz uno’jib’äl choqoje’ kukoj rib’ rech
kitzukuxik le winäq e riqital pa we taqanem rachib’il we ub’eyal taq.
Man ko’kisax taj chupam wa’ le xq’at tzij chikij rumal ti’tik, ub’ixik ri'
ch’uqutalik, itzel no’j rech uch’uqik ri wujilal taq, relaq’axik patanijem
taq, man utzatoq’inem pwaq, tzujem pwaq rech tob’anem, itzel usachik
urajil tinimit, b’anow tzij, q’o’lal rachib’il man utz taj ujuch’ik wuj taq
rech tinimit, kamisanem, rachib’il ronojel taq makaj chirij le jastaq rech
le Q’atb’äl Tzij. 123
uq’ab’ taqanik, 79. Ub’eyal le esaxem.
Le resaxik jun ajchak rech tinimit chwach le chakunem ruk’ Ch’ekonem, 124
katarane’x we ub’eyal ri’:
1.
Le q’atb’äl tzij b’i’aj ya’tal chech rech karesaj pa chin chike ajchak
rech tinimit chupam le Chakunem ruk’ Ch’ekonem, xaq xu na k’u
la’ che ri rajawaxik kawok taq umak rachib’il kata utzijonem ri
ajchoq’e, wa’ kaq’axax che ri winäq pa tz’ib’anem jas le q’atow
tzij b’aninaq, kab’ix ri qastzij taq rumal rachib’il le k’ulmatajem ja
wi kariqitaj wi ri makaj. Jun uwach wa’ we wujilal kataq aninaq
pa le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq. Le ajchak rech tinimit,
we kak’ulmataj wa’ chanim kuxlan chech taq ri upatanijem, we je
ri kuq’at le q’atb’äl tzij b’i’aj. Ruk’ le utaqanik le K’amal B'e rech
le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq, le q’atb’äl tzij b’i’aj karokisaj
le uk’olib’äl le ajchak uxlaninaq, we je ri' karaj ri chakunem,
ruk’ jun taqanik rech keb’ oxib’ q’ij 125 le q’ijul rajawaxik rech
kasuk’umataj chi jumul le k’otow chi’aj rech le ajchaj rech tinimit
esetal kanoq;
122. Solix ri uq’ab’ 82 rech le Ub’eyal we Taqanem.
123. Che solix ri uq’ab’ taq 9º. rech le Taqanem rech Probidad rachib’il
Kipatanijem kech Ajchakib’ rachib’il Ajchakib’ rech Tinimit; choqoje’,
rajilab’äl 2) rech le uq’ab’ 15 we Taqanem.
124. Che solix le uq’ab’ 21 rech le Taqanawuj; 74 rachib’il 76 we Taqanem;
choqoje’ le rajilab’äl 4) uq’ab’ 80 we Ub’eyal we Taqanem ri’.
125. Che solix le uq’ab’ 52 rech we Taqanem.
53
2
#

2.
Le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq, kuq’axaj
chwach le ajchak uriqom k’ax le q’atom tz’ij ub’anom le q’atb’äl
tzij b’i’aj, rumal che ri xaq xu pa ri oxib’ q’ij chakunib’äl, kajilatajik
pa ri q’ij are taq xb’ixik ri taqkil, utz kuch’o’jij chwach le Nima
Wokonem Komon rech Chakunem Winäq jas kub’ij uq’ab’ 80 rech
we taqanem. 126
uq'ab' taqanik, 80. Ub’eyal.
ROX TANAJ
CH’O’JINEM RECH TAQANIK TAQ
Le ch’o’jinem taq kariqitaj pa le ucholajij waqib’ le uq’ab’ b’elejeb’lajuj
rech we taqanem, rachib’il le nik’aj taq k’o chupam, rajawaxik je wa’
ub’ixik: le ajchoq’e utz kutoq’ij pa tz’ib’anem le ch’o’jinem chwach le
K’amal B'e rech le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq, pa ri
oxib’ q’ij are taq xq’axax che ri ajchoq’e ri taqanik tob’anel.
Are taq xya’taj kanoq le tzib’, le K’amal B'e kuq’axala alinaq chech le
Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq, jachin kuq’at rij pa ri
juk'al lajuj q’ij pa ri q’ij are taq xk’amataj we no’jib’äl. We man xuwa’jilisaj
utzij le Komon chech le taqanik, xaq xu che le k’ulmatajem rech esaxem,
kak’isik le chakunem rech taq le wuj, choqoje’ man kajawax taj le tab’al
taq’ob’, rech je ri’ le e ch’o’jinelab’ utz keb’e chikiwach taq le k’olib’äl
rech Chak rachib’il Previsión Social rech ku’jeqa ri chak. Wa we Chakub’äl
ja rech Q’atow Tzij kutzalij uwach jas kakib’ij taq le xaq ub’eyal le chak,
chupam ri xaq xu chakub’äl ja.
Pa le nik’aj taq k’ulmatajem kariqitaj pa we Taqanem, le Komon utz
kutzalij uwach ronojel ch’o’jem pa junamam ri lajuj kak’al q’ij, xaq xu
na k’u la’ che le q’atow tzij b’i’talik chi are kab’an rech choqoje’ chi
are qastzij. 127
Le Komon ku’ya to’em chech le kukamulij ch’awem pa ri kak'al waqxaqi'
ramaj rech kub’ij jas ri man utz taj ilitajinaq.
126. Solix ri rajilab’äl 6) rech le uq’ab’ 19 we Taqanem.
127. Che solix le ukab’ cholaj tzij rech le uq’ab’ 28 le Taqanawuj; julajuj le
Ub’eyal le Komon rachib’il le Patanijem cho ja rech le Nima Wokonem
Komon rech Chakunem Winäq.
2
$
54

Le Komon are taq kuk’am le ch’o’jinem, kutoq’ij aninaq chech le
K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq, choqoje’ we
karilo chi rajawaxik, kanimarsax le tzukunem, rech kak’amar ri k’ak’
taq tzujunem, rachib’il kab’an ronojel taq ri chakunem ri kilitajik chi
rajawaxik taq rech utz ub’anik ri q’atow tzij; pa we patanijem ri’ le
Komon kajulowik ruk’ ri nima uchuq’ab’ rech ri rajilab’äl choqoje’
ri rilik taq le k’ulmatajem taq le k’o rech chech le k’ulmatajem
kasuk’umaxik.
Le q’atow taq tzij rech esaxem le Komon rajawaxik katz’ib’ax taq pa
le utzib’ab’äl rech we chakunem.
uq’ab’ taqanik, 81. Uwachib’äl le q’atow tzij.
Le esanem taq pa chak, le Nima Wokonem Komon rech Chakunem
Winäq rajawaxik kub’ij we kokik on ne ma kok taj le tzukunem. Pa ri
nab’e k’ulmatajem, le q’atb’äl tzij b’i’aj aninaq kuchakub’ej le q’atow
tzij b’i’talik, we ojer kanoq ma utaqam ta uchupisaxik le ajchak rech
tinimit. Pa le ukab’ k’ulmatajem le q’atb’äl tzij b’i’aj kukoj chiq’aq’ ri
q’atow tzij b’i’talik. Le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq
y’atal upatan, jas na k’u ri riqonem k’olik, rech kub’ij che le q’atb’äl
tzij b’i’aj rech kokisax pa tzij chike le q’atow tzij riqital pa we taqanem
rech kab’i’taj le ukojik jujun taq tob’anem chik kukamulij usuk’umaxik
le no’jib’äl choqoje’ le usuk’ chak. Maj wi jun k’ulmatajem le q’atow
tzij kuk’opij rib’ chwach le ch’o’jib’äl riqitajinaq pa we taqanem.
Are taq kak’ulmatajik chi le tzukunem taq b’anatal rumal le Nima
Uk’olib’äl Chakumem Winäq on ne le q’atow tzij rech le Nima Wokonem
Komon rech Chakunem Winäq kaqaj che uto’ik le chakunel rech tinimit
uxlaninaq, keta'max wa' chi tzalitajik, xaq xu na k’u la’ che ri katoj ri
ch’ekonem rech ta ri q’ij are taq xuxlanik che ri uchak. Le ub’eyal taq
we taqanem kub’ij chupam le nik’aj taq ub’eyal katarane’xik rumal taq
we b’im kan ojer.
uq’ab’ taqanik, 82. Utanab’axik k’olib’äl chak.
Le q’atb’äl tzij b’i’aj taq kaya’taj kipatan rech kakilo le kiq’axexik le
ajchakib’ rech tinimit are taq kak’ulmatajik chi rajawaxik katanab’ax
uk’olib’äl chak rumal che ri k’o choq’aq’ kanitz’arsax le chakunem
rumal che ri maj chik pwaq on ne kanitz’arsax le kik’iyal ajchakib’
55
2
%

umal le usuk’umaxik le wokonem winäq, xaq xu na k’u la’ we are ri’ ri
kub’ij le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq. Pa taq wa’ we k’ulmatajem
ri’, le ajchakib’ rech tinimit k’o kich’o’jib’äl jas kariqitaj pa le wuqub’
rajilab’äl le uq’ab’ 61.
uq’ab’ taqanik, 83. Le okem pa kamul chak.
Le okem pa kamul chak rech jun ajchak rech tinimit kuk’am loq jun
k’ak’ xo’lem chak, xaq xu na k’u la’ che ri kakolotaj kanoq le ch’o’jib’äl
riqitajitanaq kanoq ojer le man xch’uqutaj ta rumal we taqanem; man
kok taj chupam le xe’lesax rumal taq le uk’u’xal le uq’ab’ 76.
uq’ab’ taqanik, 84. Chi uk’isimen le patanijem taq.
Le uk’isem ronojel le patanijem taq kech le ajchakib’ rech tinimit pa le
Chakunem ruk’ Ch’ekonem, kak’ulmataj wa’ are taq:
1.
Are taq karelesaj rib’ le ajchak rech tinimit;
128
2. Rumal che ri kesaxik on ne kak’ex uk’olib’äl uchak;
129
3. Rumal tzaqanem b’aqilal, are taq maj chik ukunaxik;
130
4. Rumal ri’job’em, jas kub’ij le utaqanem le chak.
ULAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
RECH LE AMAQ’EL TIJONEM
uq’ab’ taqanik, 85. Amaq’el tijonem.
Le kixo’l taq le kachi’l kib’ le Amaq’el Tijonem ruk’ le Q’atb’äl Tzij, pa
taq le k’olib’äl chak etz’aqatal rumal le Taqanem rajilab’äl 1485, xaq je
wi ko’kisax kitukela’m rumal le b’im kan Taqanem, wa’ eta’matalik chi
rachi’il le Taqanem rech Chakunem Winäq, choqoje’ xaq xu kurokisaj keb’
oxib’ q’ij, ko’kisax we taqanem ri’.
128. Che Solix ri e uq’ab’ 76 k’a pa ri 79 rech we Taqanem
129. Che solix ri e uq’ab’ 6 k’a pa 14 rech le Taqanem rech Taqanem Tzij kech
Ajchakunelab’ rech Q’atb’äl Tzij.
130. Che solix ri e uq’ab’ 78 rech le Taqanawuj; 1o. rech le Taqanem rech
Dignificación choqoje’ Catalogación rech le Magisterio Nacional; rachib’il, 28
rech le Taqanem rech Ch’ekonem le Administración Pública.
2
&
56

UJULAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
RACHI’L TAQ Q’ATOW TZIJ
uq’ab’ taqanik, 86. Maj taq okem. 131
Kakanaj kanoq chi maj okem:
1.
2.
3.
4.
Kachakub’ex rij to'nem chak ri man k’o taj pa we taqanem;
Kab’ixik on ne katoq’ixik, pa chin chike k’otb’äl chi’aj on ne
wujib’äl karil le winaqil taq, tzijonem chirij le okib’äl on ne
uk’olem pa na’ojil, winaqil on ne kojb’äl rech jun toq’inel rech
chak, rech jun utz ajchak okinaq chik chupam le cholajem b’i’aj o
ne jun chakunel rech tinimit.
Ronojel le tzijonem kariqitajik rech pa chin chike ajchoq’e ri man
kariqitaj ta wi pa ri cholaj tzij b’i’talik, wa’ chi man kil ta chik;
Kata’ik, kachaple’xik on ne kokisax yajanem on ne tzel ilem, chirij
o chech utob’axik jun winäq tajin kuta taq’ob’ rech kaya uchak,
rech jun tzukunel chak k’o chik pa ri cholaj b’i’aj, on ne rech jun
ajchak rech tinimit pa ri uxe’al ri ub’aqilal, ri uq’o’nel, we ixoq
achi, on ne ri uk’olem pa na’ojil, winaqil on ne ri ukojb’äl;
Kakanaj kanoq choqoje’ chi maj okem, chech ronojel winäq,
kuk’opij rib’ chech ukojik ruk’ man utz ta no’jib’äl we taqanem ri
on le ub’eyal taq, pa chin chike ri chak kab’an wa’.
uq’ab’ taqanik, 87. Ub’eyal uchupem upatanijem.
Ronojel taq le chak on ne le ch’o’jib’äl e petinaq pa we taqanem on
le ub’eyal taq, kelk'isoq pa ri oxib’ ik’ apanoq, man ko’k taj chupam
wa’ le k’ak’ taq ub’eyal ke’wokik.
uq’ab’ taqanik, 88. Uq’atexik le chupunem.
Le chupunem xaq xu kaq’atexik we kak’utik le chakunem b’anatalik
tz’ib’atal chwach le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq on
chwach pa chin kab’an rech.
131. Che solix ri e uq’ab’ 65 k’a pa 66 we Taqanem ri’.
57
2
/

uq’ab’ taqanik, 89. Makunem taq.
Makunem taq ronojel le k’axk’olem rumal chakunem on maj ub’ixik le
etzalal kab’anik rumal pa chin chike winäq chirij la taqanik taq k’o pa
we taqanem on ne le ub’eyal taq, xaq xu na k’u la’ we q’atow tzij ruk’
tojonem jas kub’ij we cholaj tzij taq ri’:
1.
2.
3.
Are taq kamakun jun, rajawaxik kokisax chiq’aq’ ri tojonem chi juk’al
k’a jok’al pwaqilal, tak’inem on esaxem are taq kak’ulmatajik chi
nima’t ri b’anatalik, are taq kata’ox le Nima Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq;
Are taq kab’an k’ax chech jun uwach taqanik, rajawarik kokisax
tojonem chi lajuj k’a pa kak'al lajuj pwaqilal, we pa kiq’atow tzij le
Q’atal Tzij rech Chak rachib’il Previsión Social le chakunem on maj
ub’ixik le etzelal b’anom kilitajik chi makunem.
Eta’matal wa’ chi le Q’atal Tzij rech Chak rachib’il Previsión Social,
xaq xu a’re’ ya’tal kipatanijem rech kakiyaj le chakub’äl winäq rech
taq le makunem, choqoje’ are taq jun kachib’il kib’ wa’ kaq’ax
chikiwach rumal jun ajchak rech tinimit, kariqitaj pa we taqanem,
xaq xu na k’u la’ che ri kata’ox na le winäq uriqom k’ax kachomaxik
chi kesax na b’ik, are taq ma ja’ kak’ulmataj q’atow tzij;
Are taq le uwachib’äl le makunem rachib’il le q’atow tzij b’anatalik
utz kapatanijisax le kub’ij le uq’ab’ taq: 269, 270, 271, 415 rachib’il
taq nik’aj apan choch le Código rech Trabajo, xaq xu na k’u la’ che
ri uq’axexik le q’atow tzij ke’b’anoq pa le Nima Uk’olib’äl Chakumem
Winäq chech le uwachib’äl taq.
uq’ab’ taqanik, 90. K’exenem pa wachinem.
Le ajchakib’ rech le Q’atb’äl Tzij tajin kechakun na, man kakitzaq taj
le xo’lem rech chak ko’kisax chupam le chakunem Esam taq on Maj
Ch’ekonem, man kakitzaq taj le ch’o’jib’äl kiriqom jas kub’ij we taqanem
rachib’il le ub’eyal taq. 132
132. Che solix ri e uq’ab’ 32 rachib’il 33 we Taqanem.
2
(
58

uq’ab’ taqanik, 91. Le chakunem ma katojo’nij taj.
Le taqanik taq rech le rajilab’äl 2, 4, 6, rachib’il 8 we uq’ab’ 61
rech we taqanem, kokisax choqoje’ chikij le e k’o pa taq uk’olib’äl le
chakunem maj tojonem. 133
uq’ab’ taqanik, 92. E chakunelab’ rech retal tojonik.
Le ajchakik keriqitaj pa le retal tojonik ketaqataj pa jun k’ak' ub’eyal,
ja wi kariqitaj wi ronojel le k’o rech chech le nuk’uxem, ch’o’jib’äl,
ch’ekonem, q’ijal rech chakunem, utz no’jib’äl rachib’il nik’aj taq taqanik
xaq utz ukojik. Wa’ we k’ak’ ub’eyal kab’anataj uwokik rumal le Nima
Uk’olib’äl Chakumem Winäq rachib’il che ri jeqetajinaq rumal le Nima
Wokonem rech wa’. 134
uq’ab’ taqanik, 93. Ch’o’jib’äl taq Post-Mortem.
We kakam le ajchak rech tinimit, le utz’aqat taq k’o kich’o’jib’äl rech
katoj le pwaq rech ukaminem wa’; rachib’il le la’j taq uk’ojol on ma
tz’aqat taj ri ub’aqil, ri ukuxalo choqoje’ le utatixel ku'tzuqu are k’as
na, kak’amar chik ronojel ri ch’ekom pa jun ik’ chi jujun junab’ chak
umulim rib’ on ne ya’tal kan uxo’l. wa’ we ch’o’jib’äl ri man kaq’ax
taj je la’ apanoq che le job’ ik’, wa’ katojik chi ik’ ik’ jas kub’ij we
ub’eyal taqanem. 135
Le upatanijem le Q’atb’äl Tzij katanik are taq le Kunab’alja Iximulew
rech Tob’anel Winäq kuch’uq wa’ we tojonem ri’, xaq junam ri pwaqilal
on kupaqab’a ne jutz’it, pa le uxo’l pwaq, we man tz’aqat.
133. Che solix le uq’ab’ taq 32 rech we Taqanem; rachib’il, 8 rech le
Ub’eyal.
134. Solix ri uq’ab’ 109 rech le Taqanawuj, ja wi kariqitaj wi chi le ajchakib’
ruk’ retal tojonik, kejunimataj ruk’ le ch’ekonem, tojonem rech chak
choqoje’ ch’o’jib’äl kech taq le nik’aj taq ajchakib’ chi rech le Q’atb’äl
Tzij. Solix choqoje’ Junam Taqanik rajilab’äl 242-88; rachib’il rajilab’äl
1633 rech le Rajpopi’ Amaq’ uq’ab’ 5º.
135. Che solix ri uq’ab’ taq 73 rachib’il 74 le Ub’eyal we Taqanem ri’; rachib’il
26 rech le Taqanem rech Ch’ekonem le Administración Pública.
59
2
)

uq’ab’ taqanik, 94. Le kachi’l taq le chajinelab’.
Le kachi’l taq le Chajinelab’ rech Iximulew rachib’il le winäq taq kakik’am
la’j on nim ch’ekonem pa le uq’ab’ le Defensa Nacional, man kok taj
wa’ we taqanem ri’. 136
UKAB’LAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
Q’AXEL TAQ NO’JIB’ÄL
uq’ab’ taqanik, i. Uriqitajem q’atow tzij kech le chakunelab’ tinimit
keriqitaj chupam taq le k’olib’äl chak ruk’ ch’ekonem.
Are taq kokisax upatanijem we taqanem, ronojel ajchak rech tinimit
k’o chupam jun k’olib’äl chak kariqitaj pa le Chakunem ruk Ch’ekonem
kaq’alajisatajik chi xaq ajchak choqoje’ kakanaj chupam ronojel taq le
patanijem rachib’il ch’o’jib’äl kaq’alajisataj rumal wa’, xaq xu na k’u la’
che ri, pa ri waqib’ ik’ are taq kub’an upatanijem, kanojisax le rajawaxik
taq:
1.
2.
3.
4.
5.
We xtaqik jas kub’ij we taqanem;
Le uk’olib’äl chak ya’tal chech qas utz unuk’ixik pa le Chakub’äl
Cholajem rech le K’olib’äl chak qas utz uk’olem.
Le Uch’ekoj man kik’ow taj le unimal b’i’tajinaq pa le uk’olib’äl
chupam le Q’a’m Ch’ekonem q’alajisam.
Le q’atb’äl tzij b’i’aj on ri utaqo’n chech wa’ we chakunem ri’,
jas kub’ij we taqanem rachib’il le ub’eyal taq, kuq’axaj wuj chi
kutz’aqatisaj ronojel le rajawaxik kariqitaj pa le Chakunib’äl rech
Ucha’inem le K’olib’äl Chak taq;
Chi le q’atb’äl tzij b’i’aj on ri utaqo’n chech wa’ we chakunem
ri’, jas kub’ij we taqanem rachib’il le ub’eyal taq, kuq’axaj wuj chi
utz chakuninaq pa le uk’olib’äl chak ik’owinäq chik waqib’ ik’ man
makuninaq taj choqoje’ sib’alaj je’l ri chakunem.
Nojisam taq wa’ we rajawaxik, le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl
Chakumem Winäq utz kuwiq pa le cholaj tz’ib’anem b’i’talik.
136. Che solix ri uq’ab’ taq 250 rech le Taqanawuj; choqoje’, 29 rech le
Taqanem rech Ch’ekonem le Administración Pública.
3
=
60

uq’ab’ taqanik, ii. Upatanijem le chakub’äl rech jachowem rachib’il
le q’a’m rech ch’ekonem taq.
Je le Jachb’äl Jachowem rech Uk’olib’äl chak jas choqoje’ le Q’am rech
Ch’ekonem le kub’ij le nab’e kan uq’ab’, utz k’o kipatan pa ri uxo’l taq
le kajib’ ik’ kachaple’x rajilaxik are taq kok chiq’aq’ we taqanem.
uq’ab’ taqanik, iii. Kiwokik le nab’e taq k’amal b’e.
Le Nab’e Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq, rajawaxik
kakanaj kan uwokik pa ri juk’al lajuj q’ij are taq okinaq chik upatan we
taqanem. Pa ri nab’e riqow ib’ le rachi’l taq le Komon rajawaxik kakicha
ri winäq kuk’am kib’e; le nik’aj taq kachi’l kakib’i’aj e K’uxatz’ib’.
uq’ab’ taqanik, iv. Nab’e k’amal b’e.
Ri nab’e K’amal b’e rech le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq rajawaxik
kataqik rumal le Chamopomanel, pa ri juk’al lajuj q’ij chik are taq okinaq
chik we taqanem choq’aq’. Le nuk’um taqanik rajawaxik kawokik pa
kiq’ab’ le e Chitüy Chak, Chitüy Ajmeb’ rachib’il le Chitüy Pwaq. 137
uq’ab’ taqanik, v. Jachowem xaq k’olem.
Pa ri keb’ junab’ ajilanem pa ri q’ij are taq okem upatanijem we
taqanem, le Nima Uk’olib’äl Chakumem Winäq rajawaxik kujach che le
Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e le usolixik taq le chakunem rajawaxik pa
ri uxe’al rech utz usuk’umaxik le ch’o’j rech le Jachowem Xaq K’olem,
wa’ tzi are kakilij rij jas le kub’ij le uq’ab’ 67 rech le Taqanem Rajilab’äl
295 rech le Rajpopi’ Amaq’, choqoje’ katz’aj ib’ pa taq le eta’manem
kariqitaj pwi’ le chomanem.
Le Chakub’äl ja, are taq kuwok le eta’manem rech tob’anem, utz kukoj
chikixo’l chakub’äl rech chajinem wiqob’äl ri qas keriqitaj pwi' ri uxe’al
choqoje' chi qas ku’to’ le ajchakib’ rech tinimit e chajital rumal we
taqanem, xaq xu na k’u la’ che ri winäq keriqitaj chupam ketojo’nij
chech utojik, wa’ man ko’k taj chupam jachin e k’olinaq chech Taqanel
137. K’exom chik le ub’i’ jas kariqitaj chupam le cholaj tzij, pa jun uq’ab’ le
Taqanem Rajilab’äl 106-71 rech le Rajpopi’ Amaq’.
61
3
1

Amaq’ a’jchoq’e, le xaq je wi kakiriq utzilal rech we Taqanem rech
Ri’job’em, Tob’anem rachib’il To’nem rech malka’nem, ja wi kokisax wi le
q’ijul chik chakuninaq chik jun. 138
uq’ab’ taqanik, vi. Nik’aj taq chakunelab’ chik rech le q’atb’äl tzij.
Jas kub’ij le uq’ab’ 117 139 rech le Taqanawuj, le Uk’olib’äl le Taqanawuj
rachib’il le Uk’olib’äl le Nima Q’atow Tzij, choqoje’ le q’atb’äl taq tzij rech
tinimit 140 choqoje’ nik’aj taq chakunib’al ja utukela’m, pa nik’aj utukela’m
choqoje’ k’o pa taq tinimit, chi pa taq ri k’ak’ taq kitaqanem kariqitaj
ri xo’l taq chak kuk’ taq ri chakunelab’, xaq junam on e nima’q ne
tojonem riqitalik choch we Taqanem rech Chakunem Winäq, xaq je wi
are kak’utuw kino’j rumal wa’ we e taqanem taq, man kok taj chupam
le ch’o’jinem rech chapanem tzij. 141 Le Q’atb’äl taq tzij on chakub’äl taq
ja le man k’o ta kech, rajawaxik kawokik le chakunem taq choqoje’
kokisaxik wa' pa ri ub’eyal rech ke’jach pa le Rajpopi’ Amaq’ pa ri jun
junab’ are taq xwokotaj wa’ we taqanem.
Are taq ko’kisax kipatan wa’ we taqanem taq ri’, le ajchakib’ kechakun
pa taq wa’ we q’atb’äl tzij rachib’il le chakub’äl ja, are kakitarane’j we
Taqanem rech Chakunem Winäq chirij ronojel ri ukojik wi.
uq’ab’ taqanik, Vii. Paqab’em ukojik.
We no’jib’äl kariqitajik, pa we taqanem ma nima’q taj kilitajik are taq
kawok jun chakub’äl rech chakunem winäq. Rumal wa’ le Rajpopi’ Amaq’
rajawaxik kunik’oj uwach le taqanem are taq katz’aqat kajib’ junab’
upatanijem, on ne maja’ katz’aqatik, rech kunak’o chi no’jimal nik’aj taq
tz’aqatinem rech le chakunem winäq.
138. Solix ri Taqanem Tzij kech Ajchakunelab’ rech Q’atb’äl Tzij rachib’il ri
Ub’eyal.
139. Pa le Taqanawuj kariqitaj pa le uq’ab’ 108. Solix choqoje’ le uq’ab’ 2º.
rech we Taqanem.
140. Solix ri rij Taqanem rech Chakunem Municipal, Taqanem Rajilab’äl 1-87
rech le Rajpopi’ Amaq’, chikonem ub’ixik pa ri wuqub’lajuj q’ij rech le
ukab’ ik’ rech le junab’ 1987.
141. Solix ri ukab’ cholaj tzijonem rech le uq’ab’ 116 le Taqanawuj.
3
2
62

uq’ab’ taqanik, viii. Upwaqilal.
Le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e karilo pa chirij le Nima Rachochib’äl
Pwaq re Amaq’ 142 pa le chakunem rech le Nima Rajilab’äl Usachem
Pwaq rech le Q’atb’äl Tzij, le uk’olib’al sachanem pwaq ri rajawaxik taq
rech le sachem pwaq le katob’an chech ukojik le paqalem rech we
taqanem rachib’il le ub’eyal taq.
uq’ab’ taqanik, ix. Tukinem.
Are taq kok chiq’ab’ we taqanem, ketukitaj kanoq le Taqanem rech le
Nima k’amal b’e rajilab’äl 584 rech ri juk'al b’elejeb’ rech keb’ ik’ rech
le junab’ 1956, ronojel taq ri kuk’opij rib’ le kub’ij we taqanem; Le
Taqanem rajilab’äl 379 rech ri waqlajuj q’ij rech le b’elejeb’ ik’ rech le
junab’ 1965, rachib’il taq ronojel ri taqanik taq kakik’opij kib’ wa’ we
taqanem rachib’il le ub’eyal taq.
uq’ab’ taqanik, x. Ujeqetajem.
We Taqanem ri’ kok choq’aq’ pa ri nab’e q’ij rech ri nab’e ik’ rech
le junab’ 1969.
Cha q’axax pa le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e rech le ujab’uxik rachib’il
le ukojik.
Ya’tal pa le Nima Achochib’äl rech le Uk’olib’äl Taqanem, pa le tinimit
rech le Iximulew, pa ri keb’ q’ij rech ri job’ ik’ rech le junab’ 1968.
142. K’exetal le b’i’aj jas kariqitaj pa le cholaj tzij, pa le uq’ab’ 1º. rech le
Taqanem rajilab’äl 106-71 rech le Rajpopi’ Amaq’, chikotal utzijoxik pa
ri juk’al q’ij rech le kab’lajuj ik’ rech le junab’ 1971.
63
3
3

J. GREGORIO PREM BETETA
K’amal B’e
Jorge Aristides Villatoro Herrera,
Nab’e Ajtz’ib’
GERMAN CASTAÑEDA Y CASTAÑEDA
Kajib’ Ajtz’ib’
Achochib’äl ja rech Q’atb’äl Tzij: Armit, lajuj q’ij rech job’ ik’
rech junab’ 1968.
JAB’UX UB’IXIK, CHOQOJE’ CHA KOJOQ
JULIO CÉSAR MENDEZ MONTENEGRO.
Le Chitüy Chak,
JOSE LUIS DE LA CRUZ SANTA CRUZ
3
4
64

UB’INISAB’ÄL TAQANEM RECH CHAKUNEM WINÄQ
NUK’UM TAQANIK RAJILAB’ÄL 18-98*
Achochib’äl ja rech Q’atb’äl Tzij: Iximulew, wo’lajuj q’ij rech nab’e ik’
rech junab’ 1988.
RI K’AMAL B’E RE IXIMULEW,
XA K’U RUMAL:
Chi ruk’ le b’i’tal pa le Uq’ab’ 108 rech Rucholk’aslemal Iximulew
Amaq’, le kixo’l taq le Q’atb’äl Tzij rachib’il le chakub’äl ja keriqitaj pa
taq le tinimit on xaq kitukela’m ruk’ taq le ajchakib’ kuk’a’m kib’ pa
le Taqanem rech Chakunem Winäq, man ko’k taj chupam wa’ le ri'
ek’amatajinaq chupam le taqananem taq on q’atow taq tzij kech taq
le chakub’äl ja.
XA K’U RUMAL:
Chi rumal uriqik le ajawanem rachib’il le uxe’al taq ri rumal taq
rech xwokotaj le Taqanem rech Chakunem Winäq, rajawaxik kachakux
le ub’eyal no’jib’äl, choqoje' qas kariqitaj le ub’eyal taq rech ri utz
ukojik, rech katob’an chech resaxik pa taq tinimit jujun taq patanijem
b’inisab’äl uxe’al taq chupam le Administración Pública.
XA K’U RUMAL:
Pa ri ukojik le b’i’tal pa le uq’ab’ juk’al waqlajuj le Taqanem 1748 rech
le Rajpopi’ Amaq’, “Taqanem rech Chakunem Winäq”, le K’amal B’e
rech le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, xuchaple’j uwokik le ub’eyal
* Jab’um ub’ixik para ri Diario Oficial pa ri waqib’ q’ij rech ri nab’e ik’ re
le junab’ 1989.
65
3
5

we Taqanem, ja wi xutzirisax wi rumal le Nima Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq, jas kub’ij we Taqanem.
RUMAL K’UT:
Pa ri upatanijem kuya le nitz’a cholaj tzij e) rech le Uq’ab’ 183 rech
Rucholk’aslemal Iximulew Amaq’; choqoje’ pa le uxe’al le Uq’ab’ 27 rech
le Taqanem 1748 rech Rajpopi’ Amaq’, Taqanem rech Chakunem Winäq.
KUQ’ATO:
Kilitajik we Ub’eyal le Taqanem rech Chakunem Winäq, Taqanem 1748
rech Rajpopi’ Amaq’.
3
6
66

UB’EYAL LE TAQANEM RECH CHAKUNEM WINÄQ
NAB’E B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
NIMA’Q TAQ UB’EYAL
uq’ab’ taqanik, 1. Chakunem rech tinimit. 1
Le uwachib’äl le Taqanem rech Chakunem Winäq rachib’il we Ub’eyal,
a’re ajchakib’ rech tinimit on ajchakib’ rech Q’atb’äl Tzij we ri’ taq:
a) Ajchak rech Tinimit: Are winäq xaq utukel k’o pa jun taqatalik chak
on uk’olib’äl chak, rumal che xesax pa ch’ekonem chak chikixo’l
taq winäq on taqatalik jas taq kakib’ij le e taqanem, rumal wa’
kataqanik, nim upatan, kuq’at tzij rachib’il kuk’ut rib’ chi are
k’amawinäq le chakub’äl ja on chakub’äl rech le q’atb’äl tzij, wa’
katoj ruk’ jun ch’ekonem chech; choqoje’
b) Rajchak Tinimit: Are winäq xaq utukel k’o pa jun taqatalik chak
on uk’olib’äl chak, kapatanij chwach le Q’atb’äl Tzij pa taq le
chakunib’äl ja on ja taq k’amatal rumal le Taqanem rech Chakunem
Winäq, rumal che taqatalik on uwujil chak juch’atab’am jas utaqom
taq le q’atow tzij, rumal la’ kakanaj kanoq chi choq’aq’ wi kuqaj ri
uchakunik taq on kub’an jun uwach chak rech tukela’m rech kaya
jun ch’ekonem pwaq chech, kak’oji’ pa uq’ab’ ri ub’eyal chak ya’tal
rumal ri k’amal b’e rech ri chakunab’äl ja, on kamon winäq ja wi
kub’an wi ri upatanijem choqoje’ kilix wa’ rumal ri nab’e unimal
on ri taqatal che rilik.
1.
Solix ri uq’ab’ 4 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq.
67
3
7

Man ki’litaj taj nima’q taq ajchakib’ on chakunelab’ rech tinimit, le
xaq xu kaya pwaq chikech rech kiwa’im, wa’ we ri’ taq man kok taj
pa ch’ekonem, choqoje’ man ko’k taj ri winäq katoj pwaq chikech
ruk’ honorarios che uqajik chak técnicos on profesionales jas kub’ij le
Taqanem rech Contrataciones rech le Estado. 2
uq’ab’ taqanik, 2. Uxe’al tzij rech le chakunem kech winäq pa le
chakunem tinimit.
Pa ri uxe’al le Uq’ab’ 5o. rech le Taqanem rech Chakunem Winäq,
kach'ob’ixik le uxe’al tzij le chakunem kech winäq pa le chakunem tinimit,
le taqanik taq choqoje’ le q’atow tzij chi q’ij q’ij tarane’rik rij e ya’talik
chech le chakunem winäq, rumal le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq
choqoje’ kumal le Nima Wokonem Komon rech Chakunem Winäq pa jun
chomanem.
uq’ab’ taqanik, 3. Uq’axexik pa taq tinimit le nima uk’olib’äl chakunem
winäq.
Are taq jas kub’ij le Uq’ab’ 21 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq,
we pa keb’ oxib’ q’ij apanoq kab’ix chech we Taqanem, le Nima Uk’olib’äl
Chakunem Winäq pa uchomajem le Chamopomanel ku’woko’ Chakunib’äl
taq Ja pa taq Tinimit rech le Chakunem kech Patanijem Winäq, xa k’u
rumal che ri kilixik le rajawaxik taq kech le winäq pa taq le uwach taq
le Chitüy taq, Tz'ib’ab’äl taq Ja nik’aj taq Chakub’äl Ja rech le Uk’olib’äl ri
Nima K’amal B’e. Ri uwachib’äl wa’ le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq
ke’rila’ ja wi taq tinimit ke’jaq taq wi e Chakunib’äl taq Ja pa taq Tinimit,
jas na k’u ri rajawaxik kilitajik pa we no’jib’äl ri’. Le Chakub’äl taj Ja
b’i’talik ke’jaqik chwach le Nuk’um Taqanik rech.
uq’ab’ taqanik, 4. Kipatanijem le chakub’äl ja rech tinimit.
Le Chakunib’äl taq Ja pa taq Jachonem rech le Chakunem kech Patanijem
Winäq ke’kiriqa kipatanijem rech kakinuk’uj rij choqoje’ kakisol rij le
cakunem kech winäq le qas kayak kan chikiwach rumal la K’amal B'e
rech le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq.
2.
K’exom chik jas kariqitaj pa le tz’ib’anem, jas kub’ij le Nuk’em Taqanik
Rajilab’äl 128-2002 chikotal ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al oxib’ q’ij
rech le kajib’ ik’ rech le junab’ 2002.
3
8
68

uq’ab’ taqanik, 5. Uk’olib’äl.
Le e Chakunib’äl taq Ja pa taq Jachonem rech le Chakunem kech
Patanijem Winäq ke’wok pa taq jachonem choqoje'/on pa taq le Chitüy,
Tz'ib’ab’äl taq Ja nik’aj taq Chakub’äl Ja we kilitajik chi utz, rech je ri’
le Tzijonel Q’atb’äl Tzij taq toq’ital kipatanijem rech kakiya ronojel taq
le utzilal rech le uwokik choqoje’ le chakunem rech.
uq’ab’ taqanik, 6. Uwokik le chakub’äl taq técnico-administrativos
choqoje’ le q’atow taq tzij.
Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq kuchaple’j le uwokik le chakub’äl
taq técnico-administrativos choqoje’ le q’atow tzij taq le karilo chi
utz, choqoje' le ub’eyal taq rech je ri’ le Chakunib’äl taq Ja pa
taq Jachonem rech le Chakunem kech Patanijem Winäq kajoror le
upatanijem le uchak taq.
uq’ab’ taqanik, 7. Taqkilem.
Le K’amal B'e rech le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, chi chweq
kab’ij kuq’axej rib’ chi utukela’m chi K’amal B'e, kakunik ku’taq chikij
le Nima’q taq ajchak on I’lonel kech le Chakunib’äl taq Ja pa taq
Jachonem rech le Chakunem kech Patanijem Winäq, ronojel taq le
patanijem ya’om che rumal le Taqanem. 3
UKAB’ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
JACHANEM RECH LE CHAKUNEM TINIMIT
uq’ab’ taqanik, 8. Kach’ob’otajik chi le Chakunem.
Elinaq ri uk’olib’äl taq chak ja wi ri patanijem kaq’alajisaxik chi sib’alaj
unaqaj ri kab’an rech choqoje’ utz ketaqatajik choqoje’ kesalab’axik. 4
3.
4.
K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, jas kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikotal ub’ixik pa le Diario Oficial, pa ri juk’al julajuj
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri uq’ab’ 25 rech le
Taqanem rech Chakunem Winäq.
Solix ri Uq’ab’ 32 rech we Taqanem rech Chakunew Winäq.
69
3
9

uq’ab’ taqanik, 9. A’jchak rech chajinem.
Le uwachib’äl le rajilab’äl 11 rech le Uq’ab’ 32 le Taqanem, a’re ajchak
rech chajinem we a’re taq ri’:
a)
Le Ronojel K’amal B'e rech le Policía Nacional Civil rachib’il le
uchakub’äl taq ja;
b) Le Ronojel K’amal B'e rech le Sistema Penitenciario rachib’il le
uchakub’äl taq ja; choqoje’
c)
Le Nima Tz’ib’ab’äl rech Asuntos Administrativos choqoje’ rech
Chajinem rech le Chamopomanel rachib’il le uchakub’äl taq ja. 5
uq’ab’ taqanik, 10. Uk’olib’äl chak rech chakunem maj ch’ekonem.
A’re taq wa’ ja wi man rajawaxik taj chi le kakaj chak kakikoj kib’ chupal
le ub’eyal taq nuk’uxem rech le chak, jas kakib’ij le Ramaj I choqoje’ II
rech le B’i’aj V rech le Taqanem. 6
uq’ab’ taqanik, 11. Uk’olib’al chak rech chakunem ruk’ ch’ekonem.
Le chakunem ruk’ ch’ekonem katz’aqataj ruk’ ronojel taq le k’olib’äl chak
rech ri utaqanik, rajawaxik kajororemax le utzilal taq rachib’il le rajawaxik
kub’ij we Taqanem rachib’il le keriqitaj pa taq le taqanik taq rech. 7
ROX B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
JACHANEM RECH K’OLIB’ÄL CHAK
uq’ab’ taqanik, 12. Ya’tanem rech k’olib’äl chak.
Pa le uwachib’äl taq le Taqanem rech Chakunem Winäq keta’maxik chi
ya’tanem k’olib’äl chak taq, rumal wa’ le Nima Uk’olib’äl Chakunem
Winäq ku’kojo jun b’i’aj, eta’manem rachib’il ch’ekonem kech le k’ak’ taq
k’olib’äl chak kakitoq’ij le Tzijonel Q’atb’äl Tzij taq. Pa le ub’eyal taq chak
utz kapatanijisax we b’eyal taq ri’:
5.
6.
7.
K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, jas le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
134-2002 chikotal ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri q’ij job’ kak’al rech ri
kajib’ ik’ rech le junab’ 2002.
Solix le uq’ab’ 33 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq.
Solix le uq’ab’ 34 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq.
3
0
70

1.
2.
3.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij rech le Chitüy on Chakub’äl ja le karil
le uya’ik uk’olib’äl jun o keb’ chak utz kutaq le ta’em pa le
Dirección Técnica rech le Presupuesto rech le Nima Rachochib’äl
Pwaq re Amaq’ karachi’lal le on le e K’otb’äl chi’aj Oficiales rech
le Jachanem re K’olib’äl chak, tzalijem uwach ri k’otb’äl chi’aj
choqoje’ q’atom chi tzij rumal ri ajq’atäl tzij, le ukojik le uwokik le
komon rech le chakunib’äl ja rachib’il le uk’olib’äl chak, choqoje’,
le rumal taq xeto’w le ta’em;
Le Dirección Técnica rech le Presupuesto kunik’oj ri le taq’om tom
rachib’il karilij le k’otb’äl chi’aj le sachanem pwaq rajawaxik taq,
rech karilo we k’o pwaq rech kachakub’ax ri chomanem. We k’o
pwaq, kutaq b’ik le wujilal pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq
ja wi kab’ix wi ri k’ulmatajem, rech kanik’ox le uya’ik b’i’talik.
Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq ke’rila’ le unuk’uxik le tom
taq’ob’ ja wi kukoj wi le wuq taq k’amatajinaq choqoje’ we
tz’aqat wa’, ku’ta’ le tzijonem pa le chakunab’äl ja karaj le uchak,
choqoje’ pa chin chike tzijonem kilitajik chi rajawaxik, katoq’ix wa’
chech aninaq kujach le tzijonem;
a) Are taq katz’aqat le tzijonem, le Nima Uk’olib’äl Chakunem
Winäq kuchapale’j ub’anik le unik’oxik le no’jib’äl rachib’il
ke’rila’ le to’em taq karilo chi rajawaxik, rumal wa’ kutoq’ij
taq we ri’:
b) Chojwi’ taq k’axk’olem, k’ax rachib’il upatanijem kech le
chakunem, choqoje’ ri uwach rachib’il janipa mul usuk’umaxik
taq le ch’o’j;
c)
Uwach taq le ilonem b’anatalik rachib’il k’amom;
d) Unimal taq le patanijem rumal uchanem le q’inomem, jastaq
taq rachib’il chakub’äl, pwaq rachib’il wuj taq nim rajilab’äl,
riqem taq ib’ choqoje’ k’amom taq chapanik b’anom;
e) Uriqib’al taq chak, si k’ask’olem kariqitajik rachib’il ri uwachib’äl
taq;
f) Ri chuq’ab’ taq b’anatalik rech upaqasab’ixik le patanijem taq,
pa le ruk’ chuq’ab’ b’aqilal choqoje’ le jolomaj;
71
3
!

g) K’olem riqitajem ku’riqa are on le uk’olib’äl taq chak pa le komon
winäq; choqoje’,
h) Upatanijem taq le Unidad Administrativa ja wi kariqitaj wi are’
on le k’olib’äl taq chak.
Are taq kab’anataj le nik’oxem rech riqonem rech taq le uk’olib’äl chak
le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq kuq’ato we utz o ne ma utz taj le
tab’äl tob’em, wa’ kuwok le Q’atow Tzij rech choqoje’ kutaq ub’ixik pa
le Ub’eyal Técnica rech le Sachanem Pwaq rech le Nima Rachochib’äl
Pwaq re Amaq’ choqoje’ che le Tzijonel Q’atb’äl Tzij rech le uchakuxem
taq wa’. Are upatan le Dirección Técnica rech Sachanem Pwaq, karilo ri
q’ij kuchaple’j upatanijem le ya’tanem pwaq. 8
uq’ab’ taqanik, 13. Ukamulik uya’ik uk’olib’äl chak.
Le ukamulixik uya’ik k’olib’äl chak keta’maxik chi are chak ja wi kak’ex
wi ri ub’i’aj, ch’ekonem, choqoje'/on reta’mab’äl rech le k’olib’äl chak
kech le winäq man kesalab’ax taj, rumal le k’exonem uxe’al choqoje’
k’olem wi rech le kipatanijem taq. Ri uwachib’äl wa’ rajawaxik kilik le
ub’eyal taq wa’:
1.
2.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij rech le Chitüy on Chakub’äl ja le karil
le uya’ik uk’olib’äl jun on k’i chak utz kutaq le ta’em chwach le
Dirección Técnica rech le Presupuesto rech le Nima Rachochib’äl
Pwaq re Amaq’ karachi’lal on le e K’otb’äl chi’aj Oficiales rech le
Jachanem re K’olib’äl chak, tzalijem uwach ri k’otb’äl chi’aj choqoje’
q’atom chi tzij rumal ri ajq’atäl tzij, le ukojik le uwokik le komon
rech le chakunib’äl ja rachib’il le uk’olib’äl chak, choqoje’, le rumal
taq xeto’w le ta’em;
Le Dirección Técnica rech le Presupuesto kunik’oj rij le taq’om tom
rachib’il karilij le k’otb’äl chi’aj le sachanem pwaq rajawaxik taq, rech
karilo we k’o pwaq rech kachakub’ax ri chomanem. We k’o pwaq,
ku’jacha’ che unik’oxik, le wujilal pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem
Winäq ja wi kab’ix wi ri k’ulmatajem;
8.
K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 38 rech Taqanem rech
Chakunem Winäq.
3
"
72

3.
4.
5.
Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq ke’rila’ le unuk’uxik le tom
taq’ob’ ja wi kukoj wi le wuq taq k’amatajinaq choqoje’ we
tz’aqat wa’, ku’ta’ le tzijonem pa le chakunab’äl ja karaj le uchak,
choqoje’ pa chin chike tzijonem kilitajik chi rajawaxik, katoq’ix wa’
chech aninaq kujach le tzijonem;
Are taq katz’aqat le tzijonem, le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq
kuchaple’j ub’anik le unik’oxik le no’jib’äl rachib’il ku’solij rij le
chakunem taq le karilo chi rajawaxik, rumal wa’ kutoq’ij taq we
ri’:
a) Chojwi’ taq k’axk’olem, k’ax rachib’il upatanijem kech le
chakunem, choqoje’ ri uwach rachib’il janipa mul usuk’umaxik
taq le ch’o’j;
b) Uwach taq le ilonem b’anatalik rachib’il k’amom;
c) Unimal taq le patanijem rumal uchanem le q’inomem, jastaq
taq rachib’il chakub’äl, pwaq rachib’il wuj taq nim rajilab’äl,
riqem taq ib’ choqoje’ k’amom taq chapanik b’anom;
d) Uriqib’äl taq chak, si k’ask’olem kariqitajik rachib’il ri uwachib’äl
taq;
e) Ri chuq’ab’ taq b’anatalik rech upaqasab’ixik le patanijem taq,
pa le ruk’ chuq’ab’ b’aqilal choqoje’ le jolomaj;
f)
K’olem riqitajem ku’riqa are on le uk’olib’äl taq chak pa le
komon winäq; choqoje’,
g) Upatanijem taq le Unidad Administrativa ja wi kariqitaj wi are’
on le k’olib’äl taq chak.
Are taq xb’anataj le nik’oxem rech ukab’ jachem taq chak, le
Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq kuq’ato le utzilal rajawaxik le
ukab’ jachem on le e k’i k’olib’äl taq chak, wa’ kuwok le Q’atow
Tzij rech choqoje’ kutaq ub’ixik pa le Ub’eyal Técnica rech le
Sachanem Pwaq choqoje’ pa la Ub’eyal rech Ajilanem rech le
Q’atb’äl Tzij, e keb’ rech le Nima Rachochib’äl Pwaq re Amaq’ rech
taq le uwachib’äl choqoje’ che le Tzijonel Q’atb’äl Tzij rech, rech
rumal wa’ kaq’axax chi kech le e tzukul taq chak. Are upatanijem
73
3
#

le Dirección Técnica rech Sachanem Pwaq, karilo ri q’ij kuchaple’j
upatanijem le ukab’ ya’tanem pwaq. 9
uq’ab’ taqanik, 14. Unik’oxik le jachanik on ukab’ jachanik.
Le tab’al taq’ob’ rech unik’oxik le chakunelab’ kiriqom k’ax rumal pa chin
chike jachanem on ukab’ jachanem, rajawaxik kasuk’umax ub’ixik rumal
le ajchoq’e, chwach le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq pa ri uq’ijilal ri
juk'al lajuj q’ij, are taq kachaple’x uruk’a’xik pa ri q’ij apanoq are taq
xtzijotajik oficial che ri ajchoq’e. Are taq xk’amataj le tob’an taq’ob’
rech unik’oxik, le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’b’ana’ le unik’oxik
rech choqoje’ kujach le Q’atow Tzij, wa’ ku’q’axaj le tzijonem chwach le
Tzijonel Q’atb’äl Tzij, che le ajchoq’e rachib’il le Nima Rachochib’äl Pwaq
re Amaq’, jas na k’u ri kariqitajik. 10
UKAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
KITZUKUXEM LE AJCHAKIB’
uq’ab’ taqanik, 15. Rajawanem taq rech kojem pa taq uk’olib’äl chak
on patanijem pa tinimit.
Ri utz’aqat le katoq’ix pa le Uq’ab’ 42 rech le Taqanem rajawaxik kab’an
taq we ri’:
a) Ri’j chik ri winäq, ajiximulew ri uk’iyem ri kariqitaj taq pa le Uq’ab’
144 rech le Rucholk’aslemal Amaq’, xaq xu na k’u la’ le kariqitaj pa
le Uq’ab’ 7o. rech le Taqanem rech Chakunem Winäq;
b) Aj colegiado activo, are taq le chakunem pa jun k’olib’äl chak
rajawaxik ukojisaxik pa le jun chak le eta’manem pa Nima Eta’mab’äl;
choqoje’,
9. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julaluj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 38 rech Taqanem rech
Chakunem Winäq.
10. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julaluj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 38 rech Taqanem rech
Chakunem Winäq.
3
$
74

c) Are taq katzalib’ex ib’, we le esalem rumal qupixem qas k’o rumal,
rajawaxik kak’ut q’atow tzij rech le ukunaxem ya’tal rumal le Nima
Uk’olib’äl Chakunem Winäq.
uq’ab’ taqanik, 16. Nik’oxem.
Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq pa ri uwokik le ukojem le ub’eyal
le nuk’uxem ajchak, junam kuk’ taq le Chitüy rachib’il nik’aj chakub’äl
ja rech le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e, kaya’tal chike rech ub’anik le
b’eyal pa le nab’e kisik’ik le winäq, je taq wa’:
1.
2.
3.
Le Chitüy on chakunib’äl ja ku’toq’ij pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem
Winäq le utaqik rech jun uwach rajchak ri k’ak’ nik’oxel rech
kub’ano choqoje’ karilij le ub’eyal taq;
Are taq kak’is le cholajem taq rech le ub’eyal le kisik’ik le winäq,
le uwach le nik’oxel rech le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq chi
junamam ruk’ are’ on le kiwach taq le Chitüy on chakunib’äl ja,
kakitz’ib’aj le jun k’olo’ rech, ja wi kaxol taq wi le ucholajil taq
le ub’eyal rachib’il le ujeqik le uwachib’äl riqitajinaq kumal le
kakaj chak pa taq le k’i taq uwach le nix’oxem b’anatajinaq taq;
choqoje’,
On le kiwujil taq on le e winäq taq nab’e echom, rajawaxik
ketaq b’ik pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, toq’ixem taq
le uq’axab’äl wuj kekoltajik, rech katarane’x rij le chakunem rech
taqanik. 11
uq’ab’ taqanik, 17. Ub’eyal taq tzukunem.
Le Ub’eyal taq Tzukunem kawokotaj ruk’ taq le nim taq upatan rech
sik’inem rachib’il Nik’oxem.
uq’ab’ taqanik, 18. Sik’inem.
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq pa kiq’ab’ le Chitüy taq rachib’il
le Chakub’äl Ja rech le Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e, ku’sik’ij ri winäq
taq e rajawanem, rech ko’k pa le nik’oxem rech le uk’olib’äl chak maj
ajchoq’e chupam le Chakunem ruk’ Nik’oxem, pa kiq’ab’ taq le q’axal
taq tzij ri utz kilitajik.
11. Che solix ri e uq’ab’ taq pa le 43 ko’pan pa le 48 le Taqanem rech
Chakunem Winäq.
75
3
%

Le sik’inem ruk’ b’iaj le uk’olib’äl chak maj ajchoq’e karachi’laj choqoje’
ri uriqitajem, patanijem taq, ri uk’ojib’äl ri chak, ch’ekonem, jun q’ij
chak, le rajawaxik taq eta’manik choqoje’ ri eta’matajinaq chak chik
rajawaxik rech ukojik rachib’il nik’aj taq k’ulmatajem taq chak ri kilitajik
chi rajawaxik; jas ta ne le q’ij, ramaj rachibil uk’ojib’äl ja wi kak’am wi
le tob’al taq’ob’ rachib’il le nik’oxem.
uq’ab’ taqanik, 19. Tab’al taq’ob’ rech okem pa le ub’eyal sik’onem.
Ronojel winäq ajrajawaxik kuqaj taq ri uchak choqoje’ utz’aqatisam taq
le rajawaxik toq’italik rech utz kachakun pa jun k’olib’äl chak kariqitaj
pa le Chakunem ruk’ Nik’oxem, rajawaxik ku’k’utu rib’ utukela’m pa ri
k’olib’äl kuk’ut we sik’inem choqoje’ kuta le K’otchi’ajwuj rech Tzujunem
rech Chakunem, rech sib’alaj utz uk’amik le b’i’aj taq keta’ik choqoje’
karachi’laj le uwujil taq katoq’ixik.
Pa ronojel tzukum taq’ob’ rech okem, toq’ital wi le uk’utik le wujilal
taq kariqitajik:
1.
2.
3.
4.
5.
Utzujem le chak taq sib’alaj utz tzalijem k’otow chi’aj;
Esal wach rech Ruwujil k’aslem;
Uq’axab’äl wuj rech carencia rech antecedentes penales;
Ub’i’, diploma pr ofesional, técnico on uq’axab’äl wuj rech tijonik taq
q’axem on ne nik’aj taq uq’axab’äl wuj rech tijonem taq; choqoje’,
Uq’axab’äl wuj rech le eta’manem chak are taq le uk’olib’äl chak
kutoq’ij, e ya’tal taq kumal ajk’ayinelab’, molojib’äl ib’ on chakub’äl
taq ja wi qajem kan chak taq.
Man xaq xu ta wa’ kak’utik, choqoje’:
1.
2.
Uq’axab’äl wuj on k’utb’äl rech eta’manem xaq chi je ri’ taq;
choqoje’
E wuj taq rech no’jib’äl, tz’ib’anawuj, na’oj taq rech tinimit, k’utunik
no’jib’äl, chak taq rech tzukunik on pa chin chike chikonem tzijonem
b’anatalik rumal le tzujunel chak k’o ujunam ruk’ le patanijem rech
le uk’olib’äl chak ke’k’amoq.
Le wuj taq rech eta’manem rachib’il le eta’matal pa taq chak wa’ ke’jach
ri k’ak’ taq uwach wuj choqoje’ ri elesam uwach rech kajunimaxik we
qas are’.
3
&
76

Le K’amal B'e utz kukoj pa che’ pa chin chike jun no’jib’äl chik, pa ri
uchomab’äl kato’wik rech le rajilab’äl reta’mab’äl le tzukunel chak. 12
uq’ab’ taqanik, 20. Uq’atik le uwach le nik’oxem.
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq, pa le uxe’al taq le patanijem
ya’tal chech taq le uk’olib’äl taq chak rachib’il taq le rajawaxik rech
nab’e taq rilik rachib’il le eta’manem taq rajawaxik rech le chakunem,
riqitajinaq pa le chakub’äl no’jib’äl taq, ku’sik’a’ ri uwach le nik’onem
taq: ch’awem, tz’ib’anem, chakunem on ne kanuk’ uwach taq wa’,
le kojem rech kilitajik le anim taq, no’jib’äl, kunem, eta’manem chi
ronojel taq on la’j taq uk’olib’äl le chak.
Le wuj taq k’ututal kumal taq le e tzukul chak, wa’ ke’nik’oxoq choqoje’
ki’loq rumal le ukojem le chakunib’äl “Uxe’al le Nik’oxem”, b’anom
rumal le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq, wa’ ku’riqa’ jun ajilatijonik
ajilab’äl, ya’om taq chuq’ rumal le tijonem no’jib’äl, eta’manem rech
chakunem rachib’il pa chin chike jun k’ulmatajem karil ri K’amal B'e chi
kato’nik le aninaqil chakunem rech le tzukunel chak.
uq’ab’ taqanik, 21. Nik’onem rech paqab’em uk’olib’äl chak.
Rech jun ajchak utz kapaqab’ax pa jun k’olib’äl chak nim upatan,
rajawaxik:
1.
2.
3.
4.
Taqatalik rumal ri unimal apanoq on ne we kuta taq’ob’ ri
ajchoq’e;
Xik’ow taq le nik’oxem taq rech le utz chakunem ri ke’b’an taq
chi junab’;
Kak’utik eta’manem on tijonem chirij kun k’olib’äl chak ri
katarane’xik; choqoje’,
Okisanem pa taq le nik’oxem rajawaxik we e k’o e k’i taq tzukujel
taq chak. 13
12. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julaluj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
13. Che solix le uq’ab’ taq 57 ko’pan pa 58 rech le Taqanem kech Chakunem
Winäq.
77
3
/

uq’ab’ taqanik, 22. Ub’ixik le e tzukunel taq chak kek’amaxik.
Le winäq taq keq’ax pa taq le k’i taq uwach nik’oxem jas kub’ij le
retal taq ajlatijonik riqital pa le ukojik le nik’ob’äl choqoje' le ukojem
le rajawaxik taq eta’mab’äl rachib’il le eta’manem chak on nik’aj taq
chik, ki’litajik chi e rajawaxik pa le utz patanijem pa le k’olib’äl chak,
rajawaxik keq’alajisaxik chi e tzukunel chak kechapik, choqoje’ le kib’i’
taq ke’tz’ib’ax pa le cholaj b’i’aj rech le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq
choqoje’ le Chitüy taq on achochib’äl taq rech le Uk’olib’äl ri Nim K’amal
B’e, pa cholajem xulanem jas taq ri uwachinem. 14
uq’ab’ taqanik, 23. Unik’oxem rachib’il esaxem kech tzukunelab’ re
taqatal taq chak.
Le Uk’olib’äl chak patanijem rech le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq,
ke’rila’ le unik’oxik rachib’il le usolixik kech le tzujunem rech chak
kakachi’laj kib’ ruk’ taq le wujilal ketoq’ixik, rech kilitajik jachin chike
kek’amawa’x che le uchakuxik rachib’il taq le ke’esaxik rumal taq le
wachinem ri’:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
K’utinem je la’ pan chech le q’ij;
Wujilal taq rachib’il tzijonem man tz’aqat taj;
Ma riqital taj le la’j taq rajawaxik b’i’tal pa le Wujilal rech le ukojik
le k’olib’äl chak;
Kariqitajik chi man kakun taj on man tz’aqat taj rech ruk’a’xik jun
patanijem on jun chak rech ak’axanela’;
Riqital antecedentes penales rumal taq le makaj kariqitaj pa le
Uq’ab’ 78 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq choqoje’ pa jujun
taq chik, jas kub’ij nik’aj taq Taqanem chik, kak’opix le okem on
tzalijem pa le chakunem ak’axanela’; choqoje’,
We xya’ik tzij man qastzij taj are taq xtzuj le chakunem on pa taq
le wujilal taq k’utum taq. 15
uq’ab’ taqanik, 24. Tzaqem le ch’o’jib’äl rech nik’oxem.
Katzaq le ch’o’jib’äl rech nik’oxem pa chin chike le rumal taq wa’:
14. Solix ri Uq’ab’ 46 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq.
15. Solix ri uq’ab’ 45 le Taqanem rech Chakunem Winäq.
3
(
78

1.
2.
3.
4.
5.
6.
We man ke’k’ut ib’ che le nik’oxem pa le K’ojib’äl, q’ij rachib’il
ramaj k’utum taq;
We man kujach uk’utik rib’ jun are taq ri q’ij rech le nik’oxem;
Ko’pan chi jun winäq chik pa ri q’ij are taq kab’an le nik’oxem;
Kak’ut wuj taq k’exom uwach;
Man utz taj no’jinem are taq kab’an le nik’oxem choqoje’ kayaj le
ajnik’oxel; kak’ut itzel no’j on ne kub’an keb’ uk’u’x jun ja wi kuk’ex
wi le utz no’jib’äl rachib’il le upatan le nik’oxem; choqoje’,
Pa chin chike jun rumal chik karil le ajnik’oxel, kuk’am le chupunem
rech le nik’oxem, wa’ rajawaxik qas kak’utik rachib’il kak’am b’ik
le q’atow tzij rech le Kab’an rech pa le Chakub’äl.
RO’ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
TAQALEM TAQ
uq’ab’ taqanik, 25. Taqalem rachib’il salab’anem kech chakunelab’
ak’axanelab'.
Le patan rech taqik rachib’il salab’anem le ajchakib’ ak’axanelab’ pa le
Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e, ke’b’anoq rachib’il ku’tziroq je wa’:
1.
2.
Le taqem rachib’il le salab’anem kech le Chitüy, Ukab’ Chitüy, Ajtz’ib’
taq choqoje’ Ukab’ Ajtz’ib’ rech le Chamopomanel, Directores
Generales, Embajadores, Directores Ejecutivos, Coordinadores o
Presidentes de las Unidades Ejecutoras y titulares rech le nik’aj
taq chakub’äl ja rech le Chamopomanel, choqoje’ le ronojel taq
taqalem on q’axanem b’anatal rumal le Chamopomanel rumal le
Rucholk’aslemal Amaq' rachib’il nik’aj taq taqanem chik, rajawaxik
kab’anik chwach Nik’om Taqanik juch’um rumal le chamopomanel,
ruk’ le ujuch’b’äl le Nim Ajtz’ib’ rech le Chamopomanel on le
Chitüy riqatalik; 16
Le taqem kech le nima’q taq ajchakib’ rachib’il le ajchakib’
ak’axanelab’ kech le chitüy taq ke’b’anoq rumal taqem pa le
16. Che solix le cholaj tz’ib’ s) Uq’ab’ 182 le Taqanawuj rachib’il 29 rech le
Taqanem rech Chakunem Winäq.
79
3
)

3.
4.
formulario oficial rech salab’anem kech winäq, on ne utz rumal
nuk’em chitüyal re taqem tukela’m on komon winäq, wa’ rajawaxik
kejuch’ik rumal le Chitüy rech Q’atb’äl Tzij 17 rech. Xaq xu na k’u
la’ che le kisalab’anem le nima’q chakunelab’ rachib’il le ajchak
ak’axanelab’, ke’b’anoq ruk’ le taqanik on nuk’um chitüyal rech
salab’anem. Pa we keb’ k’ulmatajem le unidad rech personal rech
jujun Chitüy rajawaxik kuchakub’ej rij le taqem taq choqoje’ le
salab’anem b’i’talik, pa taq le wujilal taq oficiales rech salab’anem
re winäq. 18
Le taqem rachib’il le salab’anem kech le ajchakib’ ak’axanelab’
rech le Tz’ib’axem rachib’il le chakunib’äl ja rech le Chomopomanel
rachib’il nik’aj taq chakub’äl chik, kab’anik ruk’ Nuk’um Taqanik rech
le Ajtz’ib’, Director Ejecutivo, Coordinador on jas na k’u le ub’i’
kakojik le Nim Q’atal Tzij; choqoje’,
Le taqem rachib’il le salab’anem kech le ajchakib’ ak’axanelab’ rech
le Ukab’ Nim K’amal B'e rech Amaq’, kab’anik ruk’ Nuk’um Taqanik
juch’um rij rumal le Ukab K’amal B'e rech Amaq’ choqoje’ juch’um
rumal le Nim Ajtz’ib’. 19
uq’ab’ taqanik, 26. Nuk’um taq taqanik rech taqem.
Le Nuk’um taq Taqanik rech taq taqem rachib’il salab’anem le kajawax
ujuch’ rech le Nim K’amal B'e Amaq', utz kapatanisax ruk’ le Nim
Tz’ib’anem rech le Nim K’amal B'e rech Amaq', jachin kak’amow le
ruk’a’xik rachib’il le ucholajem taq.
UQ'ab' Taqanik, 27, rachib’il uq’ab’ taqanik, 28. Xechupisaxik. 20
17. Che solix le cholaj tz’ib’ b) Uq’ab’ 194 rech le Taqanawuj rachib’il 29 rech
le Taqanem rech Chakunem Winäq.
18. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
77-2002 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri waqxaqib’ q’ij rech le oxib’
ik’ rech le junab’ 2002.
19. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
20. E chupisaxem kariqitaj pa le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 564-98 chikom
ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj rech le waqxaqib’ ik’ rech le
junab’ 1998.
4
=
80

uq’ab’ taqanik, 29. Ub’eyal le taqem taq pa le chakunem ruk’
nik’oxem.
Rech ukojik pa chin chike chak maj ajchoq’e kawokotajik chupam
le Chakunem ruk’ Nuk’ixem, rachi’lem le nab’e okem, ukab’ okem,
paqab’em chak, q’axanem rachib’il salab’inem, le Tzijonel Q’atb’äl Tzij
ku’woko’ utaqik le tzujunem ajchak nik’oxem chikixo’l taq le b’i’aj utz
kisik’ik taq rumal le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq, wa’ rajawaxik
kab’anik le ub’eyal taq:
1.
2.
3.
4.
Le Unidad rech Recursos Humanos on rech Personal rech jujun
Chitüy on Chakub’äl ja rech, ku’woko’ le taqem pa le Formulario
Oficial rech Movimiento rech Personal, ya’tal wa’ chupam, le
ub’i’aj rech winäq le ajchak, choqoje’ le ub’i’aj taq rech le k’olib’äl
chak. Juchatajinaq le taqem rumal le Tzijonel Q’atb’äl Tzij, utz
kaq’axax pa le achochib’äl ja wi kak’am wi uchapik le chakunel
taqatalik;
B’anatajinaq le taqem rech k’olib’äl chak, le achochib’äl rajawaxik
kutz’aqatisaj le tzijonem toq’italik pa le Formulario Oficial rech
Salab’inem kech Winäq, kajunamax ruk’ taq le b’i’aj rech le
k’olo’ choqoje’ ku’q’axej pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq
rech uwachinem le uq’axab’äl wuj kub’ij le Uq’ab’ 53 rech le
Taqanem;
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’chaple’j uq’axexik wuj le
taqem. Le uq’axab’äl wuj are la le unuk’ixik le tzijonem k’o pa
le Formulario Oficial rech Salab’em kech Winäq rech kilitajik le
uchakunem taq le taqanik rachib’il le rajawaxik taq rech q’atow
tzij le utz ukojik taq rachib’il choqoje’, kilixik chi rachi’lam le
uq’axab’äl wuj rech tzujunem taq ya’tal rumal le Chakub’äl ja
b’i’tal kanoq. We tz’aqatal taq le rajawaxik, ke’yo’q le ch’ekonem
rech le ajchak, jas kub’ij le uk’olib’äl chak ja wi xtaqataj wi; we
man je wa’, le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ya’tal upatan rech
karesaj pa chin chike taqanik man kutz’aqatisaj taj le rajawaxik taq
rech q’atow tzij rech taq; choqoje’,
B’anatal le uq’axab’äl wuj, le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq,
ku’tz’ib’aj le taqem pa le Uk’olib’äl le Tzijonem kech le Ajchakib’
aq’axanelab’ choqoje’ ku’q’axaj le nab’e uwach pa le Unidad
81
4
1

ech Recursos Humanos on ne re Winäq rech le Chitüy on ri rech
Uchakunib’äl ja k’a te k’u ri’ ku’taqa’ jun uwach pa le Ub’eyal
rech le Q’atb’äl Tzij, rech kokisax pa le b’i’aj rech tojonem rachib’il
k’olib’äl wuj. 21
uq’ab’ taqanik, 30. Ub’eyal rech le taqem taq pa le chakunem ruk’
nik’oxem.
Le winäq taq e k’o pa taq le k’olib’äl chak jachom taq pa le Chakunem
ruk’ Nik’oxem le kub’ij le Taqanem, rajawaxik wa’ ketaqik rumal taq le
Tzijonel Q’atb’äl Tzij rech, ilem rech wa’ le tzukunel chak kakitz’aqatisaj
taq le rajawaxik rech eta’manem rachib’il le eta’manem rech chak jas na
k’u le uk’olib’äl chak kab’ixik. We rajawaxik le chakunem rech jun ajtij
rech nimatijob’äl, utz katoq’isaxik le uq’axab’äl wuj rech le ajtij colegiado
activio, ya’tal pa ri aninaq q’ij.
Pa le uwachib’äl wa’ le ub’eyal are taq wa’:
1.
2.
Le e Tzijonel Q’atb’äl Tzij ke’kiya ub’ixik rech le chapanem rech chak
chwach le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq pa le Formulario Oficial
rech le Salab’em kech Winäq, taqom le b’i’tal formulario rachib’il
oxib’ uwach le Nuk’um Taqem, rachib’il,
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’nik’oj le b’i’nem formulario
rachib’il le Nuk’um Taqem we le chak utz b’anatalik, ku’tz’ib’aj le
taqem, ku’tzalij le nab’e uwach rech le Formulario Oficial rech
Salab’em kech Winäq rachib’il jun uwach le Nuk’um Taqem pa le
Unidad rech Recursos Humanos on kech Winäq rech le Chitüy on
Chakub’äl ja ilitajinaq. Ku’taqa uwach le keb’ wuj taq pa la Ub’eyal
rech Ajilanem le Q’atb’äl Tzij rech kokisax pa le b’i’aj rech tojonem
rachib’il uk’olib’äl wuj.
21. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 31 rajilab’äl 3) choqoje’
34 rech le Taqanem rech Chakumen Winäq.
4
2
82

Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq kakanaj kanoq upatanijem rech
man kuk’am taj le e taqem le man kitz’aqatisam taj le rajawaxik taq
b’i’tal kanoq. 22
uq’ab’ taqanik, 31. Ub’eyal rech uq’alajisaxik k’olib’äl chak pa le
chakunem maj tojonem.
Jas kub’ij le Uq’ab’ 32 rajilab’äl 14 rech le Taqanem rech Chakunem
Winäq, le e Tzijonel Q’atb’äl Tzij k’o taq kipatanijem rech kakiq’alajisaj
chupam le Chakunem maj Tojonem, k’a pa lajuj k’olib’äl chak are taq
patanijem kajachjo’xik chi rech uk’ul chak rumal le k’amal b’e rech le
Chitüy ilitajinaq.
Pa le uwachib’äl le ub’eyal are taq wa’:
1.
2.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij ku’woko’ jun Nuk’uxem Taqanik Chitüyal
kaq’alajisaxik on le e k’olib’äl taq chak pa le Chakunem maj
Tojonem, kariqitaj taq le título oficial rech le k’olib’äl chak,
eta’majem rech, uk’olib’äl sachanem pwaq, nab’e taq ch’ekonem
rachib’il le uk’olib’äl chupam le moloj ib’; chweq taq kab’ij, ku’taqa
uwach le Nuk’ixem Taqanik pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq
rech le utzib’arik pa le ucholajil.
Tz’aqatal kan le b’i’talik, le Tzijonel Q’atb’äl Tzij ku’woko’ le
Nuk’uxem rech Taqem, wa’ le Unimal on Ajchoq’e rech le Unidad
rech Recursos Humanos on kech le Winäq rech le chakub’äl ja,
ja wi taqatal wi ri winäq, ku’juch’u’ le k’olo’ rech k’a’marem
chak, ya’tal taq le b’i’aj pa le Formulario Oficial rech le Salab’em
kech Winäq k’a te k’u ri’ ku’taqa’ pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem
Winäq, oxib’ uwach wuj rech le Nuk’um Taqanik rech Taqem
rachib’il le Formulario Oficial rech Salab’em kech Winäq, are ri
unik’oxik rachib’il le utz’ib’axik pa ucholajil wuj. Pa keb’ oxib’ qij
chik le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’tzalij le nab’e uwach we
formulario rachib’il uwach le Nuk’um Taqanik rech Taqem, pa le
Unidad rech Recursos Humanos on kech Winäq rech le Chitüy on
Chakub’äl ja ri uriqitajik choqoje’ ku’jacha uwach rech le keb’ wuj
22. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 31 rajilab’äl 1).
83
4
3

3.
4.
taq pa la Ub’eyal rech Ajilab’äl rech le Q’atb’äl Tzij, rech le ukojik
pa le b’i’aj taq rech tojonem rachib’il uk’olib’äl taq wuj;
We le ajchak le k’o pa le k’olib’äl chak kasalab’axik k’a te k’u ri’
kataq chik jun winäq chupam, man rajawaxik taj kawok chik jun
Nuk’um Taqanik Chitüyal rech kaq’alajisax le k’olib’äl chak chupam le
Chakunem maj Tojonem, xaq xu na k’u la’ we le nab’e q’alajem k’a
k’o na upatan; choqoje’,
Are taq le Tzijonel Q’atb’äl Tzij karilo chi man rajawaxik ta chik
kaq’alajisax le rumal taq le jun k’olib’äl rech chak q’alajinaq pa
le Chakunem maj Tojonem kakanaj xaq je wi pa we k’ulmatajem,
ke’wokoq le Nuk’uxem Chitüyal ja wi kok chi jumul le k’olib’äl chak
pa le Chakunem ruk’ Nik’oxem. We kak’ulmatajik chi are taq kawokik
le Nuk’um taqanik b’i’talik le k’olib’äl chak kariqitajik chi k’o chik
ajchoq’e, le Tzijonel Q’atb’äl Tzij kakunik kutaq le ajchak pa jun
k’olib’äl chak ja wi kuriq wi le rajawaxik taq rech le taqanem on
kakunik karesaj pa le uchak. 23
uq’ab’ taqanik, 32. Ub’eyal rech q’atow tzij rachib’il taqem kech
winäq ma ajwaral taj.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij are taq ma ja’ kutaq jun winäq ma ajwaral taj,
rajawaxik kutoq’ij pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq, le q’atow tzij
rech le tzukunel chak kakunik karuk’a’j jun k’olib’äl chak on patanijem
ak’axanel. We je wa’ le ub’eyal are taq wa’:
1.
Tob’anem taq’ob’ chwach le Tzijonel Q’atb’äl Tzij, taqatal chech
le K’amal B'e, rech kitaqik winäq ma a’jwaral taj, ja wi kariq wi
tzijonem chirij le ub’i’ uchakub’äl wuj rajawaxik pa le k’olib’äl chak,
le tijonem, nab’e taq ch’ekonem rachib’il rajilab’äl rech le uk’olib’äl
sachanem pwaq rech, choqoje’ karachi’laj le wuj taq ri’:
a) Q’axanem tzij rech le Unimal on Ilonel rech le Unidad rech
Recursos Humanos on re Winäq rech le Achochib’äl, juch’utalik
23. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri Uq’ab’ 31 rajilab’äl 1).
4
4
84

2.
3.
rumal le Tzijonel Q’atb’äl Tzij, ja wi kaq’alajin wi chi e maj
a’jiximulew, chi kekunik kakichakub’ej ruk’ jororemal le k’olib’äl
chak;
b) Are taq le e kojonelab’ ma a’jiximulew taj, le q’alajinem kub’ij
le ojer nitz’ cholaj tzij kanoq e rech le moloj ib’ ekojonelab’
on chikech le e q’atal tzij rech nim e kojonelab’;
c) Pa taq le k’olib’äl chak kech k’o keta’mab’äl, le Colegio
Profesional rech le uq’ab’ ub’ixik rajawaxik kutaq uq’axab’äl
wuj ja wi qas kub’ij wi chi pa we Iximulew ma e k’o taj k’o
keta’mab’äl che ukojisaxik le k’olib’äl chak;
d) Uq’axab’äl wuj rech le q’atow tzij rech le Dirección General
rech Migración, ja wi xya’taj wi chech ri winäq ma ajwaral taj
le k’olem waral pa we Iximulew; choqoje’,
e) Wujilal taq chi utz q’atalik ruk’ wa’ kak’ut wi chi ri winäq
ma ajwaral taj, utz’aqatisam le rajawaxik taq rech eta’manem
tijonem rachib’il eta’manem chak rech le ukojik le k’olib’al chak,
choqoje’ le wuj taq rech ub’i’ le winäq ajchoq’e le chak.
Pa uxe’al taq le wuj jachom, le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq
ku’woko’ le Q’atow Tzij rech taqanik rech je ri’ le winäq ma ajwaral
taj utz kataqik pa le k’olib’äl chak on taqem rech; choqoje’,
Ruk’ wa’ we taqem ri’, le Tzijonel Q’atb’äl Tzij ku’chakub’ej uwokik
le Nuk’um Taqanik rech Taqem on le Taqem pa le Formulario
Oficial rech Salab’em kech Winäq k’a te k’u ri’ ku’ya’ utzijoxem
pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq re ri unik’oxik rachib’il
utz’ib’axik pa le uk’olib’äl wuj. Chweq kab’ij apanoq le Chakub’älj
ja b’im kanoq ku’taqa jun uwach rech le taqem pa le Ub’eyal rech
Ajilanem rech le Q’atb’äl Tzij rech le ukojisaxik pa le b’i’aj rech
tojonem rachib’il yakal tz’ib’anem. 24
24. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
85
4
5

UWAQ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
UK’AMIK CHAKUNEM 25
uq’ab’ taqanik, 33. Rajawaxik taq rech le k’olo’ rech uk’amik
chakunem.
Ronojel ajchak ak’axanel rech nab’e okem on tzalijem pa chak kuchaple’j
uch’ekik pwaq pa le nab’e jachonem ch’ekonem rech le k’olib’äl chak
ja wi taqatal wi. Le k’olo’ rech k’amom chak rajawaxik kuk’am b’ik we
man k’i we ri’ taq:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Urajilab’äl le k’olo’;
K’olib’äl ja wi kasolix wi le chak: juyub’, chija rachib’il tinamital;
Uriqik le chakub’äl ja;
Q’ij rachib’il ramaj are taq kachaple’x le k’olo’;
B’i’aj taq rachib’il ruka’n b’i’aj taq le e winäq ko’k chupam rachib’il
le k’olib’äl chak ke’kib’ana’;
Título oficial rech le k’olib’äl chak kak’amarik, uk’olib’äl sachanem
pwaq rachib’il ch’ekonem rech;
Uq’axexik le peraj rech le taqem, rumal wa’ le Tzijonel Q’atb’äl Tzij
kutaq le tzukunel chak b’i’tajinaq;
Koqxa’nix jachin ri kuk’am chak, xuqaj ri utzij chech le Rucholk’aslemal
Amaq';
Ub’i’ ri winäq jachin kuk’exo, q’ij rachib’il ramaj are taq xujach ri
upatanijem. Are taq kak’ulmatajik chi rech jun k’ak’ k’olib’äl chak
k’iyitajinaq on ne maj kojowinäq wa’, utz utzijoxik chi wa’ jun k’ak’
k’olib’äl chak;
10. Q’ij rachib’il ramaj are taq xk’isitaj uyakik le k’olo’;
11. Kujuch’ taq le e winäq xo’k che rilik, ruk’ taq le retab’ow
rajawaxik.
25. Solix ri rajilab’äl 6) rech le oxib’ uq’ab’ rech le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
1222-98.
4
6
86

uq’ab’ taqanik, 34. Jachanem pa le k’amanem chak.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij on le q’atal tzij yo’l chak, are kak’omow le
tzij chirij le k’amol chak k’a te k’u ri’ kub’ij chech: Kab’ij ruk’ ronojel
a wanima’ chi atrajchak le tinimit, ja’e kat cha’, choqoje’ kachajij
le Rucholk’aslemal Amaq', le utaqanem taq le Iximulew rachib’il utz
ruk’a’xik le k’olib’äl chak kachap kamik, ruk’ patanijem rachib’il je’l laj
chak rech je ri’ kanimar le Iximulew. 26
uq’ab’ taqanik, 35. Q’ijal taq rech uk’amik le k’olib’äl chak. 27
Le uk’amik le k’olib’äl chak ke’kamoq pa ri q’ij taq 1 on 16 rech jujun
ik’. Are taq kak’ulmatajik chi le q’ij taq b’i’talik ma q’ij taj rech chak,
je wa’ ri uchakuxem kab’anik.
1.
2.
Are taq kapaqab’ax k’olib’äl uchak, q’axanem on salab’anem taq,
utz uk’amik wa’ le k’olib’äl chak, pa ri q’ij rech chak kanoq pa
taq ri q’ij ilitajinaq; choqoje’,
We kak’ulmatajik kuk’ taq le winäq nab’e mul ko’k pa chak on ne
tzalijem, utz kakik’amawaj ri k’olib’äl chak on patanijem, ri nab’e
q’ij rech chakunem chirij taq ri q’ij are taq xk’amatajik.
Are taq le uxe’al le patanijem on ne le rajawaxik taq le chakunem
je ri’ karaj, utz kak’amawa’x ri chak pa chin chike q’ij chakub’äl rech
le ik’, xaq na k’u la’ che ri rajawaxik katz’ib’ax pa le k’olo’ rech,
kaq’alajisaxik le rumal taq xetoq’inik rech kaya ut’uyub’alil le taqem.
Le la’j ch’ekonem on nim ch’ekonem kachaple’x uya’ik pa ri q’ij are
taq xk’amataj ri chak on ri patanijem, xaq xu na k’u la’ we xk’amataj
ri chak pa ri nab’e wo’lajuj q’ij kanoq. We kok wa’ choq’aq’ pwi ri
nab’e wo’lajuj q’ij chik ri ajchoq’e ri tojonem are ri winäq kuya kan ri
k’olib’äl chak on patanijem.
26. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998. Solix ri rajilab’äl 1) rech le
Uq’ab’ 64 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq.
27. Solix ri Uq’ab’ 14 rech le Taqanem rech Ch’ekonem le Administración
Pública.
87
4
7

We kab’antajik chi ri winäq man ko’pan taj che uk’amik le k’olib’äl chak
on patanijem pa ri oxib’ ik’ chik are taq xjuch’utaj kan ri taqem rumal
ri Tzijonel Q’atb’äl Tzij, wa’ kutzaq ronojel ri uwachilal. 28
uq’ab’ taqanik, 36. Nima’q taq ub’eyal are taq kak’amawa’x k’olib’äl
chak on kajach jun k’olib’äl chak on patanijem.
Are taq kak’amawa’x jun chak on kajach jun k’olib’äl on patanijem
rajawaxik katzaqatisax le rajawaxik taq:
1.
2.
3.
4.
K’o wi uk’olib’äl sachanem pwaq;
Kawok Nuk’em rech Taqem on k’isinem uxo’l chak on Taqem pa le
Formulario Oficial rech Salab’anem Winäq, rumal le Tzijonel Q’atb’äl
Tzij, wa’ kok chike le nab’e mul ko’kik, tzalijem, paqalem chak,
k’exenik, salab’inem rachib’il elem chi jumul pa chak;
Kawok Q’atow tzij on Nuk’um tzij, rumal le Tzijonel Q’atb’äl Tzij, are
taq ta’ik taq’ob’, tzalijem chak on tak’ab’am chak rumal yajem rech
suk’umanik on tak’ab’am chak rumal le Kunab’alja Iximulew rech
Tob’anel Winäq, le wuj taq rech tak’ab’äl chak rachib’il esam pa taq
chak; rachib’il,
Katz’ib’ax le k’olo’ rech choq’aq’.
We xtzaqataj kanoq, ke’yoq ub’ixik rech chapanem le k’olib’äl chak on
jachanem rech le k’olib’äl chak on patanijem, pa le Formulario Oficial
rech Salab’anem Winäq pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, pa ri
nab’e taq job’ ik’ chirij apanoq are taq xk’amatajik on xjachataj ri chak
on patanijem.
Maj wi jun ajchak ak’axanelab’ kakunik kuk’am chik jun k’olib’äl chak on
patanijem pa le Administración Pública, we xaq je wi ya’tal uxlanib’äl
ruk’ on ma ruk’ taj ch’ekonem, elesenam rachib’il b’iyanem taq. 29
28. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
29. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
4
8
88

UWUQ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
PAQALEM CHAK
uq’ab’ taqanik, 37. Paqalem chak.
Kab’ix paqalem chak le kub’ij le Uq’ab’ 57 rech le Taqanem, le chak
re winäq rumal wa’ le ajchak ak’axanel kaq’ax pa ukojik jun k’olib’äl
chak nim ub’anik. 30
uq’ab’ taqanik, 38. Paqalem chak chi jumul.
Le Tzijonel Q’atb’äl Tzij k’o upatan rech ku’paqab’a le ajchakib’ pa jun
k’olib’äl chak nim, nim k’olib’äl on nim jachanem chak, xaq xu na k’u
la’ che ri are’ rajawaxik kakitz’aqatisaj ri la’j taq toq’inem jas ta ne
le eta’manem, q’atow tzij rachib’il le eta’manem chak tz’ib’atal pa we
chakub’äl wuj rech.
Are taq le uya’ik le la’j ch’ekonem on nim ch’ekonem are taq le
paqalem chak chi jumul, utz kilix we ri’ taq:
a) Kaya’ik jun la’j ch’ekonem on nim ch’ekonem jaqanem rech le
k’olib’äl chak rech le paqab’em chak, are taq le winäq paqab’am
tojom jun la’j on nim ch’ekonem chech nitz’ pa le k’olib’äl chak
uriqom kanoq. Are taq le winäq paqab’am tajin kuk’am utz’aqat
winäq chwach le ch’ekonem, wa’ kuyako ronojel k’a te k’u ri’
ke’q’axoq pa uq’ab’ le k’ak’ ch’ekonem;
b) We uwachib’äl le paqalem chak, kak’ulmatajik chi le winäq kaya jun
ch’ekonem chech xaq junam are taq k’o pa ri ojer chak, kaya le e
q’axem ch’ekonem pwaq rech le k’olib’äl rech paqalem jas kub’ij le
q’a’m ch’ekonem k’o kamik; choqoje’,
c) Maj wi jun k’ulmatajem ja wi le unimarsaxik le ch’ekonem rech
le paqalem chak, nitz’ chwach le jachanem rech le q’a’m rech
ch’ekonem taq ja wi ya’tal wi le k’olib’äl rech paqalem.
30. Solix ri Uq’ab’ 61 rajilab’äl 10); choqoje’ le 73 rech le Taqanem rech
Chakunem Winäq; 13 rajilab’äl taq 2) rachib’il 3) rech le Taqanem rech
Ch’ekonem rech le Adminitración Pública; 3 rajilab’äl taq 11) rachib’il 12)
rech le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 1222-88.
89
4
9

Keta’maxik chi le tz'aqat winäq pa le nab’e ch’ekonem, ya’tal wa’ chech
le winäq man chech ta le k’olib’äl; ramal wa’, are taq le kapaqab’ax le
ajchak, q’axem on salab’am utz kach’eken rech wa’ we tz’aqatem, are
wa’ ke’q’axoq pa le k’ak’ uch’ekonem. Are taq kakanaj utukel le k’olib’äl,
le winäq le kakanaj kan choch, xaq xu kaya le nab’e ch’ekonem chech
rech le k’olib’äl chak, jas kub’ij le k’a'm ch’ekonem kakoj kamik. 31
uq’ab’ taqanik, 39. Paqalem chak keb’ oxib’ q’ij.
Utz ub’eyal wa’ we paqalem ri are taq man k’o ta ri nab’e ajchak rech
le k’olib’äl chak je la’ pan chech le keb’ ik’ choqoje’ are taq le rajawaxik
rech le chak je ri’ kutoq’ij. 32
Are taq wa’, le winäq paqab’am rajawaxik kutz’aqatisax le la’j taq rajawaxik
rech eta’manem rachib’il eta’manem chak toq’ital pa le chakub’äl no’jib’äl
rech.
Pa le keb’ paqab’anem, katoq’ixik le wokonem rech jun taqem, ja wi
kak’am wi le ub’eyal riqital pa le Uq’ab’ 29 rech we B’inasab’äl.
Man utz taq kawok jun taqem rech keb’ oxib’ q’ij upatan, are taq le
maj ajchoq’e chak xaq je wi chweq kab’ij.
UWAQXAQ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
SALAB’ANEM RACHIB’IL K’EXONEM TAQ CHAK
uq’ab’ taqanik, 40. Salab’anem taq chak.
Le salab’am are la’ le k’exonem pa tikela’m chikixo’l keb’ ajchak ak’axanel
tajin kechakun pa jun k’olib’äl chak junam uwach on unimal, eta’manik
rachib’il junam ch’ekonem, pa le are on man junam taj k’olib’äl on
achocib’äl ja chakunem, pa junam on ma junam taj uriqitajem pa le
tinimit. 33
31. Solix ri Uq’ab’ 9 le Taqanem rech le Ch’ekonem rech le Administración
Pública.
32. Solix ri Uq’ab’ 58 rech le Taqanem rech Chakunem Winäq rachib’il le
rajilab’äl 12) rech le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 1222-88.
33. Solix Uq’ab’ 59 le Taqanem rech Chakunem Winäq rachib’il 13 rajilab’äl 1)
le Taqanem rech Ch’ekonem rech le Administración Pública.
4
0
90

uq’ab’ taqanik, 41. Salab’anem taq chikixo’l taq le jachanem k’olib’äl
chak.
Are taq e keb’ ajchakunelab’ e k’o pa jun k’olib’äl chak rachib’il
eta’amanem man xaq ta junam, kakaj b’inisanem che le kik’olib’äl chak
on patanijem, rajawaxik chi le Tzijonel Q’atb’äl Tzij ruk’ le uq’atow tzij,
ku’taqa’ le tab’al taq’ob’ chi kech le a’jawarel pa le Nima Uk’olib’äl
Chakunem Winäq, rech je ri’ kakiriq le utz q’atow tzij kech.
uq’ab’ taqanik, 42. Rajawaxik taq rech le salab’anem.
Le e chakunelab’ ak’axanelab’ le kakaj salab’anem toq’ixik kij
kakitz’aqatisaj le rajawaxik taq:
1.
2.
Le k’ulmatajem taq rech le Uq’ab’ 40 rech we Ub’inisab’äl we
Taqanem:
a)
Tajin kachakusax jun k’olib’äl chak xaq junam jachanem,
eta’mab’äl choqoje’ junam ch’ekonem;
b) Kajach tab’em taq’ob’ tz’ib’anem chwach le Tzijonel Q’atb’äl
Tzij;
c)
We xtz’aqat jun junab' ri chakunem pa le k’olib’äl chak utz chi
katoq’ix le salab’anem;
d) Ya’tal ri q’atow tzij rumal ri Unimal chak nim kab’an rech;
choqoje’,
e) Karokisaj rib’ jun pa le ub’eyal cha’inem kech winäq rech taq
le k’olib’äl chak kajawaxik kasalab’axik, we ne k’olib’äl chak rech
le Chakunem ruk’ Sik’onem.
Le Q’atb’äl Tzij B’i’aj, ku’woko’ la q’atow tzij rech k’a te k’u
ri’ ku’b’ij chikech le a’jrawaxel choqoje’ pa le Nima Uk’olib’äl
Chakunem Winäq.
Le k’ulmatajem rech le salab’anem kariqitaj pa le Uq’ab’ 41 we
Ub’inisab’äl ri’, katz’aqatisaxik le b’i’tal pa le ojer rajilab’äl, xaq
xu na k’u la’ che ri man kok taj chupam le b’i’tal pa le cholaj
wach a) k’a te k’u ri’ le Q’atb’äl Tzij B’i’aj are taq ma ja' kuwok
le Q’atow Tzij ku’taqa’ le wujib’äl pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem
Winäq rech kariqitaj le wokem rech; choqoje’,
91
4
!

3.
We toq’ab’äl wach le q’atow tzij, rajawaxik kakiwok le taqem taq
rachib’il upatanijik uya’ik le tzijonem chwach le Nima Uk’olib’äl
Chakunem Winäq pa le Formulario Oficial rech le Salab’anem Winäq,
rech le unik’oxik rachib’il le uyakik. Chweq kab’ij wa’ we Chakub’äl
ja ku’taqa uwach re le taqem pa la Ub’eyal rech Ajilanem rech
le Q’atb’äl Tzij rech le ukojik pa le b’i’aj rech tojonem rachib’il le
uyakik. 34
uq’ab’ taqanik, 43. K’exonem taq.
Le k’exonem are la’ le chak rumal wa’ jun ajchak ak’axanel kaq’ax pa
ukojik jun k’olib’äl chak junam uwach on unimal, chupam wa’ on jun
Unidad on Chakub’äl ja, pa junamam on ma junam ta k’olib’äl tinimit.
Wa’ we k’exenem ri utz katoq’ix rumal le ajawarem on are taq kub’ij le
Q’atb’äl Tzij B’i’aj rech jas na k’u ilitajinaq ruk’ le nik’oxem, jas kub’ij le
Uq’ab’ 60 we Taqanem.
Are taq le ajchoq’e kuto, rajawaxik kutz’aqatisaj le k’utunem o jororemal
le nik’aj taq rajawaxik:
a)
Tom taq’ob’ tz’ib’anem rech le ajchoq’e taqatal chwach le unimal
apanoq;
b) Q’atow tzij rumal ri unimal apanoq, we kak’ulmatajik chi wa’ man
kaya ta che katak’i le chakunem rech q’axanem;
c)
Kojtal chi ib’ pa le ub’eyal le nik’oxem rech; choqoje’,
d) Q’atow tzij rech utzilal rumal le Q’atb’äl Tzij B’i’aj.
Are taq le Q’atb’äl Tzij kuwok le q’axem rech le ajchak, je wa’ ri
kab’anik:
a) Rajawaxik kajach le uwach le chakunem chech le Nim k’amal rech
chwach le Q’atb’äl Tzij B’i’aj, jas kub’ij le uxe’al taq le wachinem rech
le ukojik le nik’oxem taq rech le chakunem b’anatal rumal le ajchak,
karachi’laj le tob’em rech k’exenem taq; 35
34. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
35. Solix ri Uq’ab’ 44 we Ub’eyal taqanem.
4
"
92

) Le Q’atb’äl Tzij B’i’aj ruk’ le uwachem chak k’amatalik, ku’jacha’ le
wujilal pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, toq’ixem le q’atow
tzij rech; choqoje’,
c) Le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’woko’ ri q’atow tzij rachib’il
kutzalij le wujilal chwach le Q’atb’äl Tzij B’i’aj rech xaq je wi
uchakuxik.
Pa keb’ uwach chak, rajawaxik kawok le taqem taq rech choqoje’
katz’aqatisax ruk’ le ub’eyal kuk’ut le Uq’ab’ 29 rech we Ub’inisab’äl.
Maj jun k’ulmatajem, kanitz’arsax le kich’ekonem le ajchakib’ taq are
ta kab’an le k’exenem. 36
UB’ELEJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
UNIK’OXIK LE PATANIJEM
uq’ab’ taqanik 44. Unik’oxik le patanijem rachib’il aninaqil
chakunem.
Ke’kojoq jun Chakub’äl rech Nik’oxem le Patanijem rachib’il le Aninaq
Chakunem, wa’ ko’kisax chech uxe’al taq le paqalem chak, tijonem
rachib’il k’utem chak, paqab’am ch’ekonem, q’axem on b’inisanem
taq.
Le nik’oxem rech le patanijem a’re taq jun komon rech taqanik taq
rachib’il ub’eyal taq rech nik’oxem rachib’il ilem le aninaq chakunem
kech le ajchakib’ taq e aq’axanelab’.
Le e nik’oxem taq k’o uwach suk’unem rachib’il utzilal, jas na k’u ri
ub’anik ri chak, rajawaxik kab’anik rumal ri Unimal Apanoq ri nik’otalik,
tzijotal ruk’ wa’, le uwach taq ke’riqitajik utz ko’k chiq’aq’ rech le
usuk’umaxik taq no’jib’äl rachib’il le kipatanijem taq le winäq rech
taq. Wa’ we uwachib’äl taq ke’taq b’ik pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem
Winäq rech taq le utz’ib’axik. 37
36. Solix Uq’ab’ 13 rajilab’äl 1) le Taqanem rech Ch’ekonem le Administración
Pública.
37. Che solix Uq’ab’ taq 61, rajilab’äl 5); choqoje’, 73 le Taqanem rech
Chakunem Winäq.
93
4
#

Le e nik’oxem oxib’ uwach: rech okem, chi q’ij taq choqoje’ pa chike
q’ij taq.
uq’ab’ taqanik, 45. Nik’oxem le okem.
Le nuk’ixem rech okem ke’banoq chech le ajchak ak’axanel are taq tajin
kil ri uchak. Wa’ we nik’oxem ku’bana upatan chi uxe’al rech kilitajik chi
ri ajchak kaq’alajisaxik chi ajchak chi q’ij.
uq’ab’ taqanik, 46. Nik’oxem chi q’ij.
Le nik’oxem chi q’ij are la’ le kilowik le patanijem rachib’il aninaq
chakunem rech le ajchak ak’axanel. Wa’ kab’an jumul pa jun junab’
rumal le unimal apanoq le nik’otalik choqoje’ le uwachinem taq rajawaxik
ke’taq b’ik pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq rumal taq le uyakik.
We man utz le uwachib’äl le jun nik’oxem, rajawaxik kab’an chik jun
nik’oxem, pa ri oxib’ ik’ apanoq, ajilatalik pa ri nab’e nik’oxem. Le k’ak’
nik’oxem are kutzukuj rilik we le suk’amab’äl no’jib’äl utz ri ukojem
xb’anik. Wa’ we ukab’ nik’oxem, ke’q’alajisaxoq chi q’ij, le uwach taq
ko’kisaxik rech uxe’al rech le ukojik le Uq’ab’ 73 we Taqanem.
uq’ab’ taqanik, 47. Nik’oxem pa chike q’ij.
Le nik’oxem pa chike q’ij are la’ le katob’anik che rilik le patanijem
rachib’il le aninaq chak rech le chakunel ak’axanel chikixo’l taq le
nik’oxem chi junab’ junab’. Wa’ we nik’oxem ri’ kutzukuj ilitajem we le
ajchak nik’otalik ch’ekonel rech le ukojik le Uq’ab’ 73 we Taqanem on
ne ma je wa’ taj, le ukojik le Taqlem Yajanem.
Le nik’oxem taq ke’banoq ruk’ taq le uxe’al le k’ulmatajem taq rachib’il
le q’am taq no’jib’äl ilitajinaq pa le Ub’eyal Ronojel rumal le uwach
ku’woko’ le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq.
uq’ab’ taqanik, 48. Chakub’äl taq rech nik’oxem.
Le Chakub’äl rech Nik’oxem le Patanijem, rachib’il le ya’ol no’j rech le
ukojem, ke’b’an uwokik rumal jujun Chitüy on Chakub’äl ja, jas na k’u
ri utukel riqatajem, pa ri uxe’al le Ub’eyal Ronojel le Nik’oxem rech le
Patanijem ku’woko’ le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq.
4
$
94

uq’ab’ taqanik, 49. Nik’oxem le patanijem pa taq le q’ij rech
ilonem.
Ronojel ajchak nab’e q’ij kok pa chak, ukab’ mul on xpaqi’ ne pa
jun k’olib’äl chak chik chupam le Chakunem ruk’ Nik’oxem, rajawaxik
kanik’ox rij le upatanijem chi ik’ ik’, ronojel ri q’ijal rajawaxik karil le
Q’atb’äl Tzij B’i’aj, rech kilitajik janipa ri ukunem le ukojik le k’olib’äl
chak k’a te k’u ri’ kaq’alajisax ajchak chi q’ij, on ne le kuq’at le ukab’
cholal tzij rech le Uq’ab’ 56 we Taqanem. Le uwachib’äl taq rajawaxik
ke’b’ix pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech taq le utz’ib’axik
pa le k’olib’äl wuj.
Are taq ne le ajchak kilitajik chi le uwach le uchak nik’otalik chi ik’ ik’
rech le upatanijem rachib’il aninaqil chakunem, kuk’utu chi man kakun
taj kachakunik chirij le upatanijem, choqoje’ jas ta ne le k’axk’olem
rech xaq je wi kak’oji’ pa le k’olib’äl chak, le Q’atb’äl Tzij B’i’aj
rajawaxik ku’woko’ le q’atow tzij on nuk’um taqanik rech kelesax pa
le k’olib’äl chak on patanijem. Wa we q’atow tzij ri’ rajawaxik kaq’axax
ub’ixik pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq. 38
uq’ab’ taqanik, 50. Patanijem kech le e q’atb’äl tzij.
Le Q’atb’äl Tzij B’i’aj kaq’ax pa uq’ab’ le Unidad rech Recursos Humanos
on rech Winäq, rajawaxik kuq’axaj taq le nik’oxem chech le ajchak
ak’axanel pa le q’ij taq rech ilonem, rech kaq’alajisaxik chi ajchak chi
q’ij are taq k’a nab’e okem, on kakamulix b’ixem rech kakanaj kan
pa le patanijem are taq paqab’em chak. We uwachib’äl le nik’oxem
taq chi ik’ ik’, kilitajik chi le ajchak taqom on paqab’em sib’alaj utz le
upatanijem kub’ano, man k’o taj rajawaxik kokisax ronojel taq le q’ij
rech rilik jas taqatal rumal le Taqanem.
38. Solix Uq’ab’ 54 nab’e cholaj tzij rech le Taqanem rech Chakunem
Winäq.
95
4
%

ULAJ B’I’AJ
CH’O’JIB’ÄL, PATANIJEM RACHIB’IL Q’ATEM TAQ
RECH TAQ LE CHAKUNELAB’ AK’AXANELAB’
uq’ab’ taqanik, 51. Uxlanem taq.
NAB’E TANAJ
CH’O’JIB’äL TAQ
Le chakunelab’ taq ak’axanelab’ rech le Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e ri e
chakuninaq chik jun junab’ maj tak’anem, kakiriq jororemal rech uxlanem
pa taq le ik’ kaqb’lajuj, oxlajuj rachib’il nab’e ik’ taq rech jujun junab’. Le
ajchakib’ taq ak’axanelab’ ma ja’ kakik’is jun junab' kichak maj tak’anem,
kakiriq ri jororemal rech uxlanem janipa na k’u ri q’ijal chakunem, pa
taq le ik’ taq k’utum. 39
uq’ab’ taqanik, 52. Unuk’ik le uxlanem taq.
Le uxlanem taq man utz taj kemulixik, rajawaxik ukojik pa taq le ik’
riqitajinaq pa le uq’ab’ kanoq choqoje’ man utz taj ketojik ruk’ pwaq,
xaq xu na k’u la’ we man xkoj ronojel ruk’ jororemal on ne xaq nik’aj
ukojem are taq xchup le chak pa chin chike rumal, we je wa’, xaq xu
keb’ junab’ we sab’alaj nim katojorik. Rumal wa’ le Q’atb’äl Tzij B’i’aj
junam ruk’ le rajawaxik rech le chak choqoje’ qas na k’u kariqitaj ruk’
le jach’b’äl uxlanem rech, ke’rila’ rech chuxe’ le patanijem le ajchakib’
taq man kakitzaq taj la’ le ch’o’jib’äl rumal nuk’uxem.
uq’ab’ ub’eyal taqanik, 53. Q’ijal taq man junam taj rech jororemal
le uxlanem taq.
Utz katzukux chik jun q’ijal rech le jororemal le uxlanem taq pa jujun
taq ik’ chik man junam taj le b’i’tal chupam le Uq’ab’ 51 we Ub’eyal
taqanem, le ajchakib’ ak’axanelab’ rech le Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e
le kakiqaj uk’uxal taq chakunem, jas ta ne le: chakunem kunanem
rachib’il k’olem pa chakunal kunanem; uk’u’x taq rachib’il k’olib’äl ja rech
kunanem; chakunem taq pa keqiq’; chakunem rech chajinem; correos
39. Che solix ri Uq’ab’ taq 61 e rajilab’äl 2) rachib’il 3) rech le Taqanem rech
Chakunem Winäq rachib’il 41 rech le Taqanem Orgánica rech le Chakunem
Diplomático rech Iximulew.
4
&
96

achib’il telégrafos; usik’oxik ch’ekonem pwaq, arbitrios choqoje’ tasas;
choqoje’ jujun taq chik rumal le uk’u’x taq le upatanijem man utz taj
katak’ab’axik; winäq o’kinaq pa le uchakuxem, rilik rachib’il uchakuxem
tojonem rech janipa chak pa jujun tz’ib’achakunem, le rumal taq le
unimarsaxik man utz taj ketak’ab’axik, we je wa’, le e q’atb’äl tzij
taq rech utz, chuxe’ le rilik patanijem, kakitaq alnaq kanoq ri winäq
rajawaxik rech kuch’uq ruk’ utzalaj chak le chakunem taq rech, xaq
xu na k’u la’ che ri katoq’ik chike rech kakitzijob’ej ri uwach rilik le
kakaj le chak. 40
uq’ab’ taqanik, 54. Uxlanem taq kech achochib’äl ja e k’o pa taq
tinimit.
Le achochib’äl taq e k’o pa taq tinimit on kituke’lal utz kakik’am le
q’ij taq rech uxlanem jas kub’ij we Ub’eyal Taqanem ri’, rumal wa’,
kakiq’at rij pa kipatanijem, le q’atow tzij taq rajawaxik. We je wa’, we
rumal le taqanem on rumal che ri je ri’ b’anom le ajchakib’ taq kech
le achochib’al taq, nim q’ijal taq le jororomal rech le uxlanem pwi’ taq
jun junab’ chak maj tak’alenem, kakiyak wa’ le ch’o’jib’äl. 41
uq’ab’ taqanik, 55. Utak’ab’axik le patanijem.
Pa taq le achochib’äl ja wi le uwinäq kujororej le uxlanem chi
ronojel, le q’ij taq ya’tal rumal le taqanem rech ukojik le ch’o’jib’äl,
kaq’alajisaxik chi katak’ab’axik, k’u le q’ij taq rech uxlanem man kokisax
taj pa le patanijem.
uq’ab’ taqanik, 56. Utz’ib’axik le uxlanem taq.
Le Unidades rech Recursos Humanos on kech le Winäq, ke’kiwoko’ jun
tz’ib’ab’äl ja wi kok wi we la’j taq rajawaxik: Q’ij rech okem ri ajchak
ak’axanel pa le chakub’äl ja, q’ij taq rech uxlanem ronojel on janipa
na k’u ri q’ij ch’ekoninaq pa taq ri uxo’l chakunem, ja wi kilitaj wi ri
junab’ rech on ri q’ij taq rech chakunem riqitalik.
We kilitajik chi le ajchak ak’axanel xchakun pa jujun taq achochib’äl
on chakunib’äl ja rech le Q’atb’äl Tzij, katoq’ix chech k’utub’äl on
uq’axab’äl wuj rech le uxlanem riqitajinaq.
40. Solix ri Uq’ab’ 58 we Ub’eyal Taqanem.
41. Solix ri Uq’ab’ 88 le Taqanem rech Chakunem Winäq.
97
4
/

Le e q’atal taq tzij rech kekanaj kanoq toq’italik rech kakinik’oj le
tz’ib’ab’äl rech le uxlanem taq kech le e chakunelab’ ajk’axanelab’ ri tajin
kakiqaj kichak pa kib’eyal, rech kajach le uxlanem taq janipa na k’ut kaya
chikech rumal le q’ij taq e chakuninaq pa le ejercicio fiscal, rumal rech
kakiriqo uxlanem chweq kab’ij kokisax pa taq ri qij apanoq rech le jun
q’ij rech nab’e ik’ ko’pan pa le juk’al julajuj rachib’il nab’e q’ij rech le
kab’lajuj ik’ rech jujun junab’.
Rech kasuk’umax pa chin chike eyawal rech le jororemal le q’ij taq rech
uxlanem, utz ub’anik pa ri uxe’al le k’olib’äl tz’ib’ rech are taq le esanem
pa taq chakunem, le tojonem rech le keb’ taq k’isb’äl q’ij taq kub’ij le
uq’ab’ 52 we Ub’eyal Taqanem, kab’anik xaq xu na k’u la’ che ri kokisax
le uxe’al le k’isb’äl la’j on nim ch’ekonem k’amatalik. 42
uq’ab’ taqanik, 57. Xaq je wi le uxo’l chak pa taq le q’ij rech taq
uxlanem.
Are taq jun ajchak rech le Q’atb’äl Tzij kak’ex pa jun chakub’äl ja chik,
e keb’ e chapatal rumal le Taqanem rech Chakunem Winäq, rajawaxik
kokisax chupam taq le q’ij ronojel le q’ijal rech chakunem qajatajinaq
chi ronojel taq le q’ij rech man kariq ta k’ax le ch’o’jib’äl rech jororemal
le uxlanem taq.
uq’ab’ taqanik, 58. Tob’em uxlanem taq pa jujun taq q’ij chik.
Are taq le chakunelab’ ak’axanelab’ kitz’aqatisam chik jun junab’ chak
chi q’ij q’ij, xaq xu na k’u la’ che ri q’as k’o wi rumal katoq’ix uxlanem
taq pa jun q’ijal chi man xaq junam taj le kariqitaj pa we Ub’eyal, le e
q’atal tzij taq rech rajawaxik kakitoq’ij taq le wujilal taq rech choqoje’
pa le uxe’al taq wa’, utz kaya’ik le katoq'ixik. 43
42. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
43. Solix ri Uq’ab’ 53 we Ub’eyal Taqanem.
4
(
98

uq’ab’ taqanik, 59. K’ulmatajem taq ma e riqotal taj.
Le e q’atal taq tzij rech, are taq le ajchakunelab’ chuxe’ le nim
patanijem, rajawaxik kaketa’maj choqoje’ usolixik le k’ulmatajem ma
riqotal taj chirij taq le uxlanem taq.
uq’ab’ taqanik, 60. Ik’owineb’äl ruk’ on man ruk’ taj jororemal
ch’ekonem. 44
Le e Q’atäl Tzij B’i’aj rachib’il le Kinimal le achochib’äl chakub’äl e k’o
pa kipatanijem kekunik kakiya ik’owineb’äl are taq kak’ulmataj wa’:
1.
E Q’ATAL TZIJ B’I’AJ:
a) K’a pa jun ik’ riqitajinaq ruk’ jororemal le la’j on nim ch’ekonem
chupam pa jun ejercicio fiscal, xaq xu na k’u la’ che ri le
tab’anem qas kil ri rumal choqoje’ man rumal ta ukojik jun
k’olib’äl chak on patanijem pa le Administración Pública on
chuqajik chakunem taq técnicos on profesionales jas kub’ij le
Taqanem rech Contrataciones rech le Estado;
b) K’a pa oxib’ ik’ man ke’ ta chi je la’ maj jororemal le la’j on
nim ch’ekonem chupam pa jun ejercicio fiscal, xaq xu na k’u la’
che ri le tab’anem qas kil ri rumal choqoje’ man rumal ta ukojik
jun k’olib’äl chak on patanijem pa le Adminsitración Pública on
chuqajik chakunem taq técnicos on profesionales jas kub’ij le
Taqanem rech Contrataciones rech le Estado; choqoje’,
c) K’a pa jun junab’ ke’ je la’ apanoq, ruk’ on maj jororemal rech
la’j on nim ch’ekonem, rumal che ri ya’tal jun tob’anem rech
tijonem rachib’il utz patanijem, xaq xu na k’u la’ che ri wa’
we ri’ k’o rilem ruk’ taq le patanijem kech le achochib’äl ja wi
kaqaj wi uchakunem le tab’anel choqoje’ qas kaq’alajin ri rumal
taq. Are taq le ik’owineb’äl kaya’ik ruk’ jororemal le la’j on nim
ch’ekonem, le tob’om rajawaxik kujuch’ le tzijonem ja wi kuya
wi utzij chi kub’an le chakunib’äl rech tijonem, kujacho choqoje’
karilij utz no’jib’äl pa taq le q’ij ub’anik, choqoje’ xaq je wi
kuqaj le uchak taq pa le achochib’äl are taq kato’taj upatan le
tob’anem, pa jun q’ijal xaq junam ruk’ ri keb’ uwach le xuq’i’o
44. Solix Uq’ab’ 61 rajilab’äl 4) le Taqanem rech Chakunem Winäq.
99
4
)

wa’ we tob’anem. We man je wa’, rajawaxik kutzalij le ch’ekonem
taq on pa chin chike jun uwach tob’anem on tojonem k’amom
chik rachib’il le rajilab’al le tob’anem ya’tal rumal le Q’atb’äl Tzij.
Le Q’atal Tzij B’i’aj utz kukoj chupam le chakunab’äl wuj nik’aj taq
rajawaxik chik rech katob’an che le uchaxem le taqanik.
2. KINIMAL TAQ LE Achochib’äl: Ik’owineb’äl taq ruk’ jororemal rech
la’j ch’ekonem janipa taq ri q’ij rachib’il ri rumal taq:
a) Are taq kakam ri kuxalo, winäq uriqom rib’ qas q’alatajinaq pa
q’atow tzij, ak’alab’ on tatixelab’ job’ q’ij rech chakunem choqoje’
rumal kaminem kech achachala’ib’ oxib’ rech chakunem;
b) Are taq kak’uli’ jun, job’ q’ij pa q’ijol chakunem;
c)
Ri q’ij are taq kak’oji’ jun alk’wa’lixel;
d) Rumal che ri sik’inem kech le q’atal taq tzij administrativas on
q’atow tzij rech k’olem pa taqkil taq, le q’ijal taq rajawaxik,
xaq xu na k’u la’ che ri rajawaxik kak’ut nab’e le sik’inem
b’anatajinaq;
e) Rumal che ri opanem pa le Kunab’alja Iximulew rech Tob’anel
Winäq, ri q’ijal taq rajawaxik. Le ajchak rajawaxik ku’kutu’ k’utb’äl
rech le ramaj are taq xokik rachib’il xelik pa le k’otow chi’aj;
choqoje’,
f)
Ri q’ij are taq katz’aqat ri ujunab’ ri ajchak.
Are taq kak’ulmataj le jastaq kub’ij we rajilab’äl, man rajawaxik taj
katz’ib’ax jun k’olo’ rech jachanem rachib’il uk’amik jun chak, ruk’ ub’ixik
le ik’owineb’äl ya’talik, pa le Nima Uk’olib’äl Chakunem Winäq, rech le
utz’ib’axik. 45
uq’ab’ taqanik, 61. Ik’owineb’äl taq uchapik patanijem rech cha’oj
winäq.
Le Q’atal Tzij B’i’aj rajawaxik kuya ik’owinem maj jororemal rech la’j on
nim ch’ekonem pa ri jun junab’ ruk’ unimarsaxik, chikech le ajchakib’
ak’axelab’ keriqitaj pa le nim uk’olib’äl winäq xaq je wi jachin taq xetaqik
45. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
5
=
100

che ukojik le k’olib’äl chak rech cha’oj winäq jas kub’ij le Taqane rech
Electoral rachib’il kech Partidos politicos. 46
uq’ab’ taqanik, 62. Ik’owineb’äl rumal tijonem.
Le e Q’atal Tzij B’i’aj chuxe’ le ilonem patanijem rachib’il le uriqitajinem
le uk’u’x choqoje’ le utukel k’ulmatajem, utz kakiya ik’owineb’äl ruk’
on maj jororemal rech le la’j on nim ch’ekonem, wa’ man kik’ow
taj che le waqxaqib’ ramaj pa jujun waqib’ q’ij, le ajchakib’ kakib’an
eta’manem pa nim tijob’äl rech uqajik prácticas supervisadas, clínicas,
laboratorios on pa chin chike patanijem eta’manem je la’ pan chech
le q’ij taq, le ke’kik’utu’ ruk’ taq le k’utb’äl ya’tal kumal taq le
tijob’äl ja e rech taq wa’. Le ajchak rajawaxik ku’k’utu’ ruk’ taq wuj,
le tz’aqatem ruk’ jororemal che taq le chakunem are taq kak’is taq
wa’. Le e q’atal taq tzij rajawaxik kakikamulij rilik chi q’ij q’ij on ne
kakilo chi rajawaxik, kakitoq’ij uwujilal on k’utunem ja wi kaq’alajin
wi le rumal le ik’wineb’äl, utz kelesaxik we kilitajik chi le uwachib’äl
man qas ta utz.
Pa we k’ulmatajem ri’ xaq xu ya’talik ke’b’ixoq pa le Nim Uk’olib’äl
Chakunem Winäq rech kayakik. 47
uq’ab’ taqanik, 63. Chuputalik. 48
uq’ab’ taqanik, 64. Uxlanem pre rachib’il post-natal.
Le enanixel ajchakunelab’ rech le Q’atb’äl Tzij k’o kich’o’jib’äl che
le uxlanem pre rachib’il post-natal jas kub’ij le b’i’tal kan kumal le
taqanik taq rech le Kunab’alja Iximulew rech Tob’anel Winäq. 49
46. Che solix e Uq’ab’ 113, 136 nitz’ cholaj d) le Taqanawuj, choqoje’ 3º. Le
Taqanem rech Chakunem Winäq.
47. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
48. Chuputal ri Uq’ab’ 63 kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 564-98 chikom
ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le waqxaqib’ ik’
rech le junab’ 1998.
49. Solix Uq’ab’ 61 rajilab’äl 12) we Taqanem rech Chakunem Winäq.
101
5
1

Le ixoq ajchak man kachajix taj rumal le chakub’äl no’j rech ninixel rech
le Kunab’alja Iximulew rech Tob’anel Winäq, k’o uch’o’jib’äl rech kaya le
ik’owineb’äl ruk’ jororemal rech le la’j on nim ch’ekonem ronojel ri q’ij
kuq’i le uxlanem pre rachib’il pos-natal, rech kakunik kuriq utzilal rech
we ik’owineb’äl rajawaxik karachi’laj le tob’em taq’ob’, uq’axab’äl wuj
rech kunanel chwach le Q’atal Tzij B’i’aj rech, ja wi kaq’alajisataj wi le
unimal le yowajem rachib’il le q’ij rech le alaxem.
uq’ab’ taqanik, 65. Ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’.
Le ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’ ke’ya’oq chi junab’ junab’ chikech le
ajchakib’ ak’axanelab’. Ke’tojoq chi keb’ tanaj, je wa’: Panik’aj pa taq
le nab’e taq wo’lajuj q’ij rech le kab’lajuj ik’ k’a te k’u ri’ le nik’aj
tojonik chik kaya’ik pa ri tojonem rech le nab’e ik rech le jun junab’
chi apanoq. 50
uq’ab’ taqanik, 66. Uchakub’äl q’ij rech uwachib’äl le tojonem rech
ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’.
Le ajchakib’ le xaq je wi kakiriq kib’ kixo’l kichak pa taq le q’ij taq
kariqitajik pa le nab’e q’ij rech le nab’e ik’ ke’k’is pa le juk’al julajuj q’ij
rech le julajuj ik’ rech jujun junab’, ya’tal chikech le ch’o’jib’äl ronojel
(100%) le rajilab’äl le Ch’ekenem Pwaq k’isb’al junab’, wa’ katojik jas
kub’ij le uq’ab’ ub’eyal b’i’tal kanoq, ja wi kak’am wi le uxe’al le
ch’ekonem k’amatal kanoq pa le julajuj ik’, are taq chike le chakunelab’
ri man e chakuninaq taj ronojel le ejercicio fiscal le tojonem kaya’ik
janipa na k’u ri q’ijal chakunem chik.
uq’ab’ taqanik, 67. Chuputalik. 51
50. Che solix uq’ab’ taq 102 cholaj tzij j) le Rucholk’aslemal Amaq’. K’exom
chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 564-98
chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le waqxaqib’
ik’ rech le junab’ 1998. Che solix Uq’ab’ taq 61, rajilab’äl 6) le Taqanem
rech Chakunem Winäq rachib’il le Taqanem Rajilab’äl 1633 rech le Rajpopi’
Amaq’.
51. Chuputal ri Uq’ab’ 67 kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl 564-98 chikom
ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le waqxaqib’ ik’ rech
le junab’ 1998.
5
2
102

uq’ab’ taqanik, 68. Xaq je wi le xo’lem chakunem rech le ch’o’jinem
re le ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’.
Le ik’owineb’äl taq ruk’ on ma ruk’ taq jororemal le la’j on nim
ch’ekonem, uxlanem pre rachib’il post-natal, maj taq chak chik rumal le
ukojik le taqlem yajanem, choqoje’ jas ta ne le uwach le taqlem rech
chajinem winäq rachib’il uxlanem taq, maj kub’an chech le uch’o’jib’äl
le ajchak rech utz kujororisaj ronojel le ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’
on janipa na k’u ri kariqitajik. 52
uq’ab’ taqanik, 69. Q’ijal taq rech chakunem ma okinaq taj pa
ajilab’äl.
Rech taq le uwachib’äl le ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’, man kokisax
taj le q’ijal taq chakunem are taq ya’tal ik’owineb’äl ja wi maj
jororemal rech ch’ekonem rachib’il le esaxem pa chak ja wi maj wi
ujororemal le ch’ekonem.
uq’ab’ taqanik, 70. Ch’o’jib’äl rech toq’inem.
Le ajchak ak’axanel ri karilo chi le uya’ik le ch’ekenem pwaq k’isb’äl
junab’ man xtoj ta ronojel che jas kub’ij le taqanem, utz kub’an le
toq’inem chwach le achochib’äl on chakub’äl ja ilonel rech ub’anik le
tojonem on uwokik le q’atow tzij rech, jachin kusuk’umaj ruk’ taq le
k’utb’äl wuj kak’utik rachib’il k’olib’äl taq wuj k’o pa taq uq’ab’.
uq’ab’ taqanik, 71. Ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’ kech ajretal
taq tojonik.
Le rilik janipa ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’ kech le ajchakib’ kakita
le q’ij taq kichakub’em pa taq retal tojonik, kak’amarik chi are uxe’ le
ronojel le ch’ekonem rech taq q’ij kich’ekom pa le julajuj ik’ rech jujun
junab’, jas kub’ij le Uq’ab’ 65 rech we Ub’inisab’äl.
uq’ab’ taqanik, 72. Ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’ pa taq
interinatos.
Le winäq taqatalik rumal kuchakub’ej interinamente jun k’olib’äl chak,
k’o uch’o’jib’äl chech le ch’ekenem pwaq k’isb’äl junab’ janipa na k’u
ri q’ijal taq chakuninaq.
52. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
103
5
3

uq’ab’ taqanik, 73. Ch’o’jib’äl taq Post-Mortem. 53
Are taq kak’ulmatajik chi kakam jun ajchak ak’axanel, e k’o taq le
ch’o’jib’äl ri’:
1.
2.
3.
Are taq katoj le upwaqilal rech le kaminem, le kaxalo, winäq uriqom
rib’ chwach q’atal tzil, ak’walixelab’ nima’q chik on e nitz’ na kijunab’
on man kekun taj kakitzuq kib’ qas chwach q’atal tzij, le etatixel
on a’laxik taq rech le kaminaq, k’a ko’pan le uwiqik kariqitajik nim
chuxo’l le DOS MIL QUETZALES (Q. 2,000.00) rachib’il le rajilab’äl le
keb’ k’isb’äl taq la’j on nim ch’ekonem chi ik’ ik’ rumal le ajchoq’e.
Are taq kak’ulmatajik chi le tojonem rech kamem are la’j chwach
le tojonem kech le keb’ k’isb’äl la’j on nim ch’ekonem chi ik’ ik’,
kaya’ik xaq xu le tojonem rech le rut’.
Le prestación póstuma, le kaxalo, le winäq uriqom rib’ chwach q’atal
tzil, e la’j taq ak’walixelab’ nima’q on ma tz’aqat taj kib’aqil, pa le
uq’ab’ le rajchak q’atal tzij rachib’il le e tatixel ri etzuqutal ruk’ ri
upwaqilal wa’ are k’as na, pa jun tojonik xaq junam ruk’ le la’j on
nim ch’ekonem pa jujun junab’ rech chakunem maj q’ateninaq on
k’o q’ateninaq qajtalik. Wa’ we ch’o’jib’äl maj wi jun k’ulmatajinem
kik’ow je la’ apanoq chech le job’ ik rech la’j on nim ch’ekonem.
Pa jujun taq utz’aqat tojonib’äl chak, le kuxalo on winäq uriqom rib’
chwach q’atal tzil, alk’walixelab’ on e tatixelab’, pa we uriqem rib’
jas le rajawaxik, k’o kich’o’jib’äl rech utoq’ixik ja wi man kakoj ta
q’atal tzij, le e la’j on e nitz’ taq ch’ekonem e uch’ekom ri ajchoq’e
rachib’il ma ja’ ketojik, choqoje’ le utz’aqat tojonib’äl chak rumal
taq uxlanem, ch’ekenem pwaq k’isb’al junab’, tojonem chi junab’,
tojonem rech q’axanem ch’ich’, tojonem rech ri’job’em, tojonem
rech uxlanem, tojonem rech eta’manem rachib’il jujun taq utz’aqat
tojonib’äl chak ya’tal chwach q’atal tzij pa ri q’ij are taq xkamik. 54
53. Solix uq’ab’ 93 le Taqanem rech Chakunem Winäq.
54. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
5
4
104

uq’ab’ taqanik, 74. Ub’eyal taq le tojonem rech taq le ch’o’jib’äl
Post-Mortem.
Le tojonem rech taq le ch’o’jib’äl post-mortem, rumal le kaminem le
ajchakib’ ak’axanelab’, rawaxik katz’aqatisax le ub’eyal taq:
1. Le ajchoq’e rajawaxik ku’k’utu’ le taqem taq’ob’ choch xaq jun
wuj on are ne chwach taq formularios tz’ajatalik, chwach le Nim
Uk’olib’äl Chakunem Winäq on le Achochib’äl ja wi xuqaj wi le
uchak taq le ajchak kaminaq, wa’ we k’isb’äl ri’ ku’taqa’ le wujilal
pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq aninaq.
Pa le taqem taq’ob’ karachi’laj le wuj taq ri’:
a) Uq’axab’äl wuj on uk’utik le chakunem taq qajatal rumal le
ajchoq’e, ya’tal rumal on le e achochib’äl taq ja wi xu qaj wi
le uchak taq, ja wi kokisax wi le récord rech taq le uxlanem
riqatalik are taq xchakunik, ja wi kariqitaj taq wi le q’ij taq ja
wi xjororetaj wi rachib’il le junab’ rech;
b) Uq’axab’äl wuj rech le kaminem ya’tal rumal le Tz’ib’ab’i’aj
rech;
c) Uq’axab’äl wuj rech le k’ulanem on are taq xriq ib’ q’alatal
rumal jun q’atal tzij, ya’tal rumal le Tz’ib’ab’i’aj rech chweq
kab’ij chik rech le kaminem.
d) E uq’axab’äl wuj taq rech le k’iyinem le alk’walixelab’ e
k’iyitajinaq ruk’ le ajchoq’e, ya’tal taq rumal le Tz’ib’ab’i’aj
rech;
e) Are taq le tab’anel taq’ob’ rachalal le kaminaq, rajawaxik
ku’k’utu’ uq’axab’äl wuj rech le uk’iyib’anem ya’tal rumal ri
Tz’ib’ab’i’aj rech; choqoje’,
f) Rut’ ja wi kilitaj wi chi le tab’anel taq’ob’ xub’an ri tojonem
taq rech kaminem toq’inem taq.
Are taq le e tatixel le e tab’al taq’ob’ rech le Tojonem rech kaminaq,
chirij le wuj b’i’tajinaq pa le la’j cholaj taq tzij a) rachib’il b) we uq’ab’
ri’, karachi’ilaj le uq’axab’äl wuj rech uk’iyinem le ajchak xkamik rachib’il
declaración jurada qajatal chwach jun Q’atal Tzij, Ruchaq’ chamopomanel
on Q’atb’äl Tzij rech Tinimit, ja wi kariqitaj wi chi le ajchoq’e man xuya
ta kan rixoqil, ela’j taq uk’ojol on man kekun taj kakitzuq kib’, choqoje’
chi le etataxil i’lotajinaq ruk’ le upwaqilal le xkamik.
105
5
5

Are taq le chajinem, kariqitaj jun chupam le b’i’tal pa le e Códigos Civil
rachib’il Procesal Civil rachib’il Mercantil, man xaq xu ta wa’ rajawaxik
choqoje’ uq’axab’äl wuj rech le declaratoria judicial, qas utz utz’ib’axik
pa le Tz’ib’ab’i’aj
2.
3.
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq kunik’oj le tab’en taq’ob’ rachib’il
le wujilal taq k’a te k’u ri’ kuwok le q’atow tzij rech, kaq’alajisaxik
le utzilal on ma utz taq le utayik le rajawaxik; choqoje’,
Le wujilal kataq b’ik pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq pa le
Chitüy rech, rech xaq je wi kachakub’ex rij k’a te k’u ri’ kab’an le
tojonem rech. 55
UKAB’ TANAJ
PATANIJEM TAQ RACHIB’IL MAJ TAQ Q’AXANIK
uq’ab’ taqanik, 75. Kipatanijem taq le ajchakib’ ak’axanelab’. 56
Le e Q’atal Tzij B’i’aj rachib’il le e kiq’axanel, kekanaj kanoq pa kipatanijem
rech kakib’an ub’anik le taqanik taq rachib’il kaka’n rilik le utz ukojem
le taqanik taq rech we Ub’eyal, choqoje’ kakik’am le rajawaxik taq rech
kak’oji’ le yajawem pa le chak, kilix le ramaj taq choqoje’ kab’an le rilik
le chakunem taq pa taq le achochib’äl taq. Choqoje’le b’i’tal kan pa taq
nik’aj chik q’atal tzij taq, are kipatanijem taq le ajchakib’ ak’axanelab’
we ri’:
1.
2.
3.
Kilik le utz t’uyub’anem rachib’il le yajanem pa taq le q’ij taq ya’tal
pa taq ramaj rech wa pa q’ij on uxlanem;
Man kajawax taj kak’ex le ramaj taq b’i’talik pa taq le ramaj rech
wa pa q’ij on uxlanem; choqoje’,
Le nik’aj taq taqanik chik kab’ix chupam taq le chakub’äl ja.
55. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
56. Solix ri Uq’ab’ 64 we Taqanem ri’.
5
6
106

uq’ab’ taqanik, 76. Wokonem rachib’il ujachik le ramaj taq rech
chak.
Are kipatajinem le e Q’atal Tzij B’i’aj kakiban le wokonem rachib’il
kakijach le ramaj taq rech chak kech le e Chitüy taq on Achochib’äl
chak rech le Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e, achochib’äl taq rech kab’ix
taq chech le taqanik taq ki’litajik:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Le taqanik taq rech chajinem rech ri utz ramaj rachib’il ri
opanem;
Ri k’ojib’äl rachib’il ri ramaj ja wi kachaple’x wi rachib’il ja wi
kak’is wi le ramaj taq rech chak;
Le k’ak’ taq taqanik rech le k’i taq uwach le chak, kariqitaj ruk’
taq le junab’, we achi on ixoq le ajchakib’, choqoje' le taqanik taq
rech no’jib’äl, k’utunem rachib’il t’uyulem winäq ri rajawaxik wa’
kak’utik, jas na k’u ri uwach ri chak;
Le chakunem taq kaqajik pa taq le chajinem, ja wi kab’an wi
chakunem keb’ oxib’ q’ij on kajawax xaq xu ri k’utunem;
Le chakunem taq keb’ oxib’ q’ij on ronojel q’ij kaqajik chirij le
k’olib’äl chak on chupam ne’; choqoje’,
Le nik’aj taq chakunem chik rumal ri uk’u’xal ma e k’o taj chupam
taq le retal le utukela’m q’ij rech le chak.
uq’ab’ taqanik, 77. Ramajem rachib’il opanem pa taq le chak.
Le e chakunelab’ ak’axanelab’ kekanaj kanoq pa uq’ab’ le taqanik
rech ramajem rachib’il opanem kariqitaj pa we Ub’eyal, le kub’ij taq
le Taqanem rech Chakunem Winäq rachib’il nik’aj taq q’atow tzij chi
chikixo’l le winäq pa taq le achochib’äl, choqoje’ jas le kub’ij le uk’u’xel
rech le patanijem kaqajik kak’oji’ pa uq’ab’ jun k’ak’ taqanik.
Rech le uwachil wa’ we q’atow tzij ri kokisax taq we ri’:
1.
Ronojel ajchak uk’axanel utz kutz’ib’aj utukela’m rib’, pa ri uq’ab’ taq
rajawaxik rech kak’oji’ chupam taq jujun achochib’äl, le uchaple’xik
rachib’il le uto’tajik rech le chak taq, choqoje’ jas ta ne le elem
on okem rech taq le ramaj rech wa pa q’ij on uxlanem, rech je ri’
kaq’alajisanik pa qastzij chi xutz’aqatisaj ruk’ le ramaj chak;
107
5
7

2.
3.
Le ajchakib’ taq k’axanelab’ kakitz’ib’aj le kokem je la’ pan chech le
ramaj keqaj pa opanem b’eyetajem, man kok ta chik pa ramajem,
are taq xo’pan aninaq pa ri kichak. Le man kutz’ib’aj ta rib’ kaqaj
pa makaj chi man xo’pan ta wi. Pa keb’ uwach makaj rajawaxik
kokisax le yajanem taq rech, xaq xu na k’u la’ we ri ajchak ak’axanel
kub’ij chech le ilonel on unimal apanoq pa ri q’ij ri’ ri rumal rech
xk’ulmataj ri makaj, ri unimal wa’ kilowik we kuq’at tzij chirij le utzil
le ajchak. Le Unidad rech Recursos Humanos on kech Winäq rech le
achochib’äl rajawaxik karokisaj chiq’aq’ rech le opanem b’eyetajinaq
rachib’il le makaj rech maj opanem, k’a te k’u ri’ katz’ib’axik pa le
cholaj b’i’aj winäq ajchakib’ rech kokisax le suk’umanem yajanem
rachib’il le nik’oxem rech le chakunem; choqoje’,
Pa taq le ujunamam ruk’ le taqanik rech le Taqanem rech Chakunem
Winäq, utz kayajik le ajchak ak’axanel are taq kel b’ik chech le
uchak we man ya’talik are taq ma ja’ ku’riqa ri ramaj rech elem
b’i’talik.
uq’ab’ taqanik, 78. Q’ijal utukela’m chak. 57
Le Q’ijal Utukela’m Chak are le q’ijal rech jun ajchak ak’axanel k’o chi
la’ pa le uq’ab’ le Administración Pública, jas kub’ij le taqanik taq rech
we Ub’eyal.
Le Q’ijal Utukela’m Chak wa’ rech paq’ij, chaq’ab’ on keb’ uwach, jas na
k’u ri rajawaxik rech le chak.
Q’ijal Utukela’m Chak Paq’ij, are la’ le kab’anik chikixo’l taq le waqib’
kato’taj waqxaqib’lajuj ramaj rech jun q’ij, man utz tak kik’ow waqxaqib’
ramaj pa jun q’ij rachib’il juk'al kajib' ramaj pa wuqub’ q’ij.
Q’ijal Utukela’m Chak Chaq’ab’, are la’ le kab’anik chikixo’l taq le
waqxaqib’lajuj ramaj rech jun q’ij rachib’il wuqub’ ramaj rech le jun q’ij
chik, man utz tak kik’ow waqib’ ramaj pa jun q’ij rachib’il juk'al oxlajuj
ramaj pa wuqub’ q’ij.
Q’ijal Utukela’m Chak Keb’ Uwach, are la’ le kab’anik kuchap tanaj uwach
le paq’ij rachib’il tanaj uwach le chaq’ab’. Xaq xu na k’u la’, kab’ixik chi
q’ijal chaq’ab’ le q’ijal keb’ uwach ja wi kachakun wi kajib’ ramaj on ne
je la’ chi apan chech le q’ijal rech chaq’ab’. Wa man kik’ow taj che le
57. Solix ri Uq’ab’ 67 le Taqanem rech Chakunem Winäq
5
8
108

wuqub’ ramaj pa jun q’ij, man kik’ow taj chwach le waqxaqib’ ramaj
rachib’il nik’aj chik pa jun wujuqub’ q’ij.
uq’ab’ taqanik, 79. Ramajel rech le q’ijal utukela’m chak.
Le ramajel oficial rech le Q’ijal Utukela’m Chak chikech konojel le
achochib’äl rech le Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e pa le uk’u’x le Amaq’,
kataqatajik chi kachaple’x 9:00 ko’pan 17:30 ramaj taq, are taq le jujun
taq tinamital chik rachib’il tinimit taq rech le Iximulew, kachaple’x 8:00
ke’k’is pa 16:30 ramaj taq, e keb’ kachaple’x luq’ij ke’k’is wiq’ij taq.
Le ajchakib’ ak’axanelab’ taq kejoror chech jun q’ijal taq rech uxlanem
on tijow wa’ paq’ij nik’aj ramaj, wa’ kaya’ik chikixo’l taq le 12:00
ke’k’is 14:00 ramaj taq. Rech taq le uwach le e q’atal tzij b’i’aj on
le e q’axal taq kech, rajawaxik kakiwok le b’inem taq rech je ri’ kilix
le xaq je wi chakunem rech le chak. Kakanaj kanoq tz’apinem tzij
chikech le kinimal rachib’il le nima’q kib’anik kakiya iko’winem rech
je ri’ le ajchakib’ ak’axanelab’ ke’lb’ik pa le uxe’al le kichak rumal
taq kirajawaxik. Le eko’y chech wa’ we taqanik ri’ kakoj le yajanem
kariqitaj pa le Taqanem.
Kach’ob’otaj wa’ chi le ramaj rech le uxlanem on tijow wa rech paq’ij
kub’ij we uq’ab’, le ajchak ak’axanel man kak’oji’ taj pa uq’ab’ le
Administración Pública. Rumal k’u wa’, le ramaj taq man kokisax taj
chi q’ijal rech chak rech.
Are taq le ujachik le ramaj taq rech le q’ijal chak man junam taj ruk’
le kub’ij we uq’ab’ on are ne le q’ijal taq chaq’ab’ on keb’ uwach, le
unimal rech le achochib’äl kilik, ku’woko’ le q’ijal taq rajawaxik rech
le uya’ik le ramaj rech uxlanem b’i’tajinaq. 58
58. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
109
5
9

UJULAJ B’I’AJ
UTUKELA'M NO'JIB'ÄL
TAQLEM YAJANEM
uq’ab’ taqanik, 80. Ub’eyal le yajanem rachib’il esaxem. 59
Rech le uwachib’äl le kariqitaj pa we Taqanem, kariqitaj we:
1.
2.
3.
Yajanem Tzij: Are la’ le yajanem kub’an le kab’an rech on unimal
rech chakub’äl, jachanem chak on k’olib’äl chak, chirij le ajchak
rumal che ri xqaj pa makaj, wa’ kilik chi ma qas ta nima’t, le uwach
taq ko’l xaq xu na k’u la’ che ri kub’an k’ax che le utz chakunem
rech le wokonem administrativa rech le achochib’äl. Wa’ we yajanem
ri’ kab’anik ja wi e maj wi winäq k’a te k’u ri’ kakanaj kanoq pa
tz’ib’ le k’ulmatajem pa le wujilal rech le ajchak;
Yajanem Tz’ib’anem: Are la’ le ub’eyal kokisaxik chirij le kab’an rech
on unimal rech chakub’äl, jachanem chak on k’olib’äl chak, are taq
le ajchak kaqaj pa jun makunem wa’ kilik chi pa nik’aj uchuq’ab’
man kuk’am taj jun esaxem che le uchak ja wi man kajoroj ta le
la’j on nim ch’ekonem on are ne le ajchak xuch’ek pa jun ik’ rech
chak keb’ on k’i ne yajanem taq pa tzij. Rech wa’ we yajanem ri’
kaya kan uk’utb’äl pa le uwujil le ajchak;
Q’atexem pa le chakunem ja wi maj wi jororemal rech le la’j on
nim ch’ekonem: Are la’ le kakoj rumal le Nimalaj Q’atal Tzij rech le
achochib’äl, are taq le ajchak xqaj pa jun makaj nima’t kacha na
k’u ri q’atal tzij b’i’tajinaq choqoje’ wa’ man rajawaxik taj kesax ri
winäq jas kub’ij le Uq’ab’ 76 we Taqanem, rumal che ri esanem are
kab’anow le Q’atal Tzij B’i’aj. Makaj nima’t jub’iq’, are la’ le kab’ix
chech chi nim ri ub’antajik choqoje’ kub’an k’ax rachib’il etzelal che
le ub’eyal rech le wokonem administrativa. Le ukojik kilix le ub’eyal
ri’:
a) Le kab’an rech on unimal le junam chak, k’olib’äl on chakub’äl,
rumal le makaj b’anom rumal jun ajchak ak’axanel, rajawaxik
katz’ib’ax le k’olo’ administrativo rech k’a te k’u ri’ katzijox pa
59. Che solix le Uq’ab’ taq 21 le Rucholk’aslemal Amaq’; 74, 75, 76 rachib’il 79
le Taqanem rech Chakunem Winäq.
5
0
110

4.
tz’ib’anem aninaq pa le Unidad rech Recursos Humanos on
kech Winäq, le makaj b’anatajinaq rumal le ajchak, kachi’lax
uq’axab’äl wuj rech le k’olo’ na’tajinaq;
b) Le Unimal rech le Unidad rech Recursos Humanos on kech
Winäq, kuya ta’om pa tz’ib’anem chech le ajchak ak’axanel rech
pa oxib’ q’ij apanoq chakub’äl, kajilasax pa ri q’ij apanoq are
taq xb’i’taj ri ch’ab’anem, kujach pa tz’ib’anem le rumal taq
rachib’il le uya’ik le k'utb'äl taq rech;
c) K’isitajinaq we q’ij, le Unimal rech le Unidad rech Recursos
Humanos on kech Winäq, ruk’ taq on maj le rumal taq,
ku’taqa le wujilal, karachi’laj b’ik le uchakunem la’j ub’anik le
b’anatajinaq, chwach le Nimalaj Q’atal Tzij rech le Achochib’äl
rech je ri kusol uwach we kaya le esanem on man kaya taj;
d) We le Nimalaj Q’atal Tzij rech le Achochib’äl karilo chi kakoj
wi, kukoj le yajanem ja wij maj wi jororemal rech le la’j on
nim ch’ekonem, k’a pa jun ik’ pa jun junab’, ja wi kuq’at wi le
q’atow tzij rech k’a te k’u ri’ ku’taqa’ le Unidad rech Recursos
Humanos on kech Winäq, kuq’axaj chech le ajchak riqol k’ax,
katz’ib’ax le k’olo’ rech ch’o’jinem k’a te k’u ri’ kub’ijp0a le
Formulario Oficial rech le Salab’em kech Winäq pa le Nim
Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech le unik’oxik, utz’ib’axik rachib’il
chweq kab’ij utaqik b’ik pa le Ub’eyal rech Ajilanem rech le
Q’atb’äl Tzij rech le uchupik le tojonem rech le la’j on nim
ch’ekonem; choqoje’,
e) We le Nimalaj Q’atal Tzij rech le achochib’äl karilo chi man
kaq’ax taj le esanem, kutaqala’ le Unimal rech le Unidad rech
Recursos Humanos on kech Winäq, kokisax chi jun yajanem
kariqital pa we Uq’ab’.
Esaxem: Are ri Q’atal Tzij B’i’aj kakojowik, wa’ je ri’ ri ukojik:
a) Are taq le kab’an rech on unimal rech le chak, jachanem chak
on k’olib’äl rech karilo chi le makaj b’anatajinaq rumal le ajchak
ak’axanel kak’oji’ chuxo’l taq le rumal k’o pa le Uq’ab’ 76 rech
we Taqanem, rajawaxik kut’zib’aj le k’olo’ rech administrativa rech
choqoje' kuq’axej pa tz’ib’anem aninaq chwach le Unidad rech
Recursos Humanos on kech Winäq le makaj b’anatajinaq rumal
111
5
!

le ajchak, kachi’laxik le uq’axab’äl wuj rech le k’olo’ b’i’tajinaq,
rech wa kuchaple’j uwokik le b’anatajem k’a te k’u ri’ kab’inisax
apanoq le to’om pa jun q’ijal apanoq rech oxib’ q’ij chakunem,
kajilaxik pa ri q’ij apanoq are taq xb’i’taj le tzijonem, rech kak’ut
taq le rumal taq rachib’il uk’utik le k’utub’äl taq rech;
b) K’isitajinaq we q’ij, le Unimal rech le Unidad rech Recursos
Humanos on kech Winäq, ruk’ taq on maj le rumal taq, ku’taqa
le wujilal, karachi’laj b’ik le uchakunem la’j ub’anik le b’anatajinaq,
chwach le Q’atal Tzij B’i’aj rech je ri kusol uwach we kaya le
esanem on man kaya taj;
c) We le Q’atal Tzij B’i’aj karilo chi le rumal taq rachib’il le uk'utb'äl
q’axatalik ma tz’aqat taj rech kesaxik le ch’o’jinem b’anatalik,
k’o le upatan rech karesaj b’ik le ajchak ak’axanel, rumal wa’
ku’woko’ le Nuk’um Taqanik rech Esanem kab’ixik on le uwach
taq q’atal tzij keb’anowik choqoje' kajunimax le b’anatajinaq ja
wi kilitaj wi le esanem, kab’ix wa’ q’atow tzij le esanem rech le
chakunel riqol k’ax;
d) B’i’tajinaq chech le ajchak, kak’is aninaq le upatanijem taq k’a te
k’u ri’ le Unidad rech Recursos Humanos on kech Winäq ku’tz’ib’aj
le k’olo’ rech jachanem le k’olib’äl k’a te k’u ri’ ku’jacha’ oxib’
uwach le Nuk’um Taqanik rech Esanem k’a te k’u ri’ le utzijoxik le
jachanem rech le k’olib’äl on chakunem pa le Formulario Oficial
rech Salab’inem kech Winäq pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem
Winäq rech unik’oxik, tz’ib’anem rachib’il utaqik pa le Ub’eyal
rech le Ajilanem rech le Q’atb’äl Tzij rech kesaxik pa le b’i’aj taq
rech tojonem rachib’il le k’olib’äl wuj. 60
e) Karajo wi, kukoj le yajanem ja wij maj wi jororemal rech le la’j
on nim ch’ekonem, k’a pa jun ik’ pa jun junab’, ja wi kuq’at
wi le q’atow tzij rech k’a te k’u ri’ ku’taqa’ le Unidad rech
Recursos Humanos on kech Winäq, kuq’axaj chech le ajchak riqol
k’ax, katz’ib’ax le k’olo’ rech ch’o’jinem k’a te k’u ri’ kub’ij pa
le Formulario Oficial rech le Salab’em kech Winäq pa le Nim
60. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
5
"
112

Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech le unik’oxik, utz’ib’axik rachib’il
chweq kab’ij utaqik b’ik pa le Ub’eyal rech Ajilanem rech le
Q’atb’äl Tzij rech le uchupik le tojonem rech le la’j on nim
ch’ekonem; choqoje’,
uq’ab’ taqanik, 81. Ub’eyal taq rech le esanem chak rumal
chapanem, tak’ab’anem rachib’il tz’apinem pa che’ keb’ oxib’ q’ij k’a
te k’o ri’ tzalijem pa le k’olib’äl chak on patanijem rech le ajchak
esatal kanoq. 61
1.
2.
Esanem pa le chak ja wi maj jororemal rech la’j on nim
ch’ekonem.
a) Are taq jun ajchak ak’axanel kachapik, tak’ab’anem on ne
xq’axataj tzij chirij rech tz’apib’em keb’ oxib’ q’ij, utz kub’ij
utzijoxik pa tz’ib’anem chwach le Nimalaj Q’atal Tzil rech le
Achochib’äl, pa ri keb’ q’ij chakub’äl we kab’eyetajik are taq
xik’ow wa’ we k’ulmatajem; choqoje’,
b) Le Nimalaj Q’atal Tzil rech le Achochib’äl ku’woko’ q’atow
tzij ja wi kesax wi le chakunel maj jororemal rech le la’j on
nim ch’ekonem, ri q’ij taq kuq’i’ le chapanem, tak’ab’anem
on tz’apixem keb’ oxib’ q’ij k’a te k’u ri’ ku’taqa’ le Unidad
rech Recursos Humanos on kech Winäq katz’ib’axik le k’olo’
rech ya’tajem rech le k’olib’äl chak k’a te k’u ri’ katzijox pa le
Formulario Oficial rech le Salab’em kech le Winäq pa le Nim
Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech le unik’oxik, utz’ib’axik k’a te
k’u ri’ le utaqik pa la Ub’eyal rech Ajilanem rech le Q’atb’äl
Tzij rech le esaxem le la’j on nim ch’ekonem.
Are taq le utzalisaxik le ajchak ak’axanel pa le uk’olib’äl on
upatanijem je wa’ ri kak’ulmatajik:
Rumal le chapanem on tak’ab’anem:
a) Le ajchoq’e are taq kariqitaj le resaxik, rajawaxik kub’an pa
tz’ib’anem chwach le Q’atal Tzij B’i’aj rech, rech katzalajisax pa
le uk’olb’äl on upatanijem k’a te k’u ri’ karachi’laj uq’axab’äl wuj
ya’tal rumal le tribunal competente ja wi kaq’alajin wi ri resanem
61. Solix ri Uq’ab’ 74 rajilab’äl 4) le Taqanem rech Chakunem Winäq.
113
5
#

achib’il k’utb’äl rech le che’ ja wi xtz’api’ wi ja wi kub’ij wi ri q’ij
are taq xel loq pa che’;
b) Pa ri uxe’al taq le wujilal k’amatalik, le Q’atal Tzij B’i’aj ku’woko’
q’atow tzij, rech le ajchoq’e katzalijisax pa le uk’olib’al chak on
upatanijem, pa ri jun ik’ ajilasatal pa ri q’ij are taq xel loq pa
ri che’;
c) Le q’atow tzij kab’anik, rajawaxik qas q’atal tzij kaq’axax chech le
ajchoq’e, jachin wa’ aninaq ku’k’utu rib’ rech uk’amik le uk’olib’äl
chak on patanijem. Le Unidad rech Recursos Humanos on kech
Winäq, ku’tz’ib’äj le k’olo’ rech uk’amik le chakunem k’a te k’u ri’
ku’qaxaj rij pa le Formulario Oficial rech le Salab’em kech Winäq
pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech le unik’oxik, utz’ib’axik
k’a te k’u ri’ le uq’axaxik pa le Ub’eyal rech Ajilanem rech le
Q’atb’äl Tzij, rech le ukojik pa le b’i’aj taq rech tojonem.
Rumal tz’apanem keb’ oxib’ q’ij:
a) Le ajchoq’e are taq kuriq le resaxem, rajawaxik kuta taq’ob’
chwach le Q’atal Tzij B’i’aj rech, katzalajisax pa le uk’olib’äl on
patanijem k’a te k’u ri’ karachi’laj le uq’axab’äl wuj ya’tal rumal le
tribunal competente, ja wi kilitaj wi ri resanem choqoje’ k’utb’äl
rech le che’ ja wi xtz’api’ wi kub’ut ri q’ij xesax loq pa le che’;
b) Are taq ne xq’at sentencia absolutoria, kachi’lax uq’axab’äl wuj
rech wa’;
c) Pa le uxe’al taq le wujilal b’i’tal kanoq, le Q’atal Tzij B’i’aj
ku’woko’ jun q’atow tzij rech le ajchak katzalijisax pa le uk’olib’äl
on patanijem, pa ri jun ik’ ajilasatal pa ri q’ij are taq xel loq pa
ri che’; choqoje’
d) Le q’atow tzij kab’anik, rajawaxik qas choch q’atal tzij kab’ix chech
le ajchak, jachin wa’ aninaq ku’k’utu rib’ rech uk’amik le uk’olib’äl
chak on patanijem. Le Unidad rech Recursos Humanos on kech
Winäq, ku’tz’ib’äj le k’olo’ rech uk’amik le chakunem k’a te k’u ri’
ku’qaxaj rij pa le Formulario Oficial rech le Salab’em kech Winäq
pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq rech le unik’oxik, utz’ib’axik
k’a te k’u ri’ le utaqik pa le Ub’eyal rech Ajilanem rech le Q’atb’äl
Tzij, rech le ukojik pa le b’i’aj taq rech tojonem.
5
$
114

Are taq le Q’atal Tzij B’i’aj, kareta’maj chi le ajchak esaxem q’atetal
sentencia condenatoria chirij, rajawaxik kutoq’ij chech le Tribunal
competente uq’axab’äl wuj rech le q’atow tzij ri kariqitajik chi ko
rachib’il ejecutoriada k’a te k’u ri’ ku’majij aninaq le resaxem le
ajchak. Le Unidad rech Recursos Humanos on kech Winäq, rajawaxik
kakitz’ib’aj le k’olo’ rech jachanem le k’olib’äl k’a te k’u ri’ kab’ix pa
le Formulario Oficial rech le Salab’em kech Winäq pa le Nim Uk’olib’äl
Chakunem Winäq, rech le unik’oxik, utz’ib’axik k’a te k’u ri’ le utaqik
pa le Ub’eyal rech Ajilanem le Q’atb’äl Tzij, rech le resaxik chupam le
b’i’aj taq rech tojonem rachib’il le esaxem pa k’olib’äl. 62
uq’ab’ taqanik, 82. Rehabilitación administrativa.
Rech taq le uwachib’äl le kariqitaj pa le Uq’ab’ 78 we Taqanem ri’,
rajawaxik katz’aqatisax taq we ri’:
1.
Le ajchoq’e le karaj kuch’ek le utzilal rech le suk’umanem rajawaxik
kuk’ut le tob’em tz’ib’atalik chwach le K’amal B'e rech le Nim
Uk’olib’äl Chakunem Winäq, le kuriq we man nim le b’i’aj taq
rachib’il le wujilal taq:
a)
B’i’aj taq rachib’il ruka’n b’i’aj ronojel choqoje' le ub’i’ taq rech
k’utunem ib’;
b) K’ojib’äl ja wi kak’am wi le taqkil taq;
c)
Ub’i’ le achochib’äl ja wi qajatal wi le chakunem taq;
d) Q’ij taq rech le esaxem rachib’il le rumal taq wa’;
e) Ub’i’ le k’olib’äl taq chak on patanijem taq kojotalik;
f)
Uq’axab’äl wuj rech le Antecedentes Penales;
g) Uq’axab’äl wuj rech le Q’atow Tzij ya’tal rumal le Nim Wokonem
Komon rech Chakunem Winäq; choqoje’,
h) Keb’ tzijonem wuj rech oqxa’nem le utz no’jib’äl ruk’ taq le
juch’uj choch q’atal tzij rumal Notario Público on kakamulix rilik
rumal Uchaq’ chanpomanel on Q’atal Tzij rech uq’ab’ tinimit.
62. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl 564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij
rech le waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
115
5
%

2.
3.
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’woko’ le Q’atow Tzij, pa ri jun
ik’ q’ijal chak taq; choqoje’,
Wa’ we Q’atow Tzij rajawaxik kataqik pa qastzij utukela’m le ajchoq’e
choqoje’ kutz’ib’aj we utzinem chak pa le uk’olib’äl taq.
We xutzir le ajchak, le ajchoq’e kakunik kuk’am jun k’ak’ k’olib’äl chak
on patanijem pa le Administración Pública choqoje’ kukoj rib’ pa taq le
nik’oxem rech le ucha’ik le winäq rech taq.
Le utzilem man kutoq’ij taj le Q’atal Tzij B’i’aj, le utaqik pa jun k’olib’äl
chak on patanijem le winäq utzinaq.
UKAB’LAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
YAKB’ÄL TAQ
uq’ab’ taqanik, 83. Uwokinem le yakb’äl taq.
Rech katz’aqatisax le Uq’ab’ 48 we Taqanem, le Nim Uk’olib’äl Chakunem
Winäq ku’b’ana’ usuk’umaxik rachib’il uwokik uxe’al taq le b’i’aj ruk’
estadística kech ajchakib’ rech le Q’atb’äl Tzij, okisam chupam le uk’u’x
uwach taq, patanijem, chakunem rachib’il socioeconómicas, rech kato’x le
Uk’olib’äl ri Nim K’amal B’e le q’atow tzij pa le k’olib’äl rech le recursos
humanos.
Le uwokik le uxe’al b’i’aj b’i’talik, le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq
kutoq’ij we man nim le yakb’äl taq ri’:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Ya’nem tzij chikech taq le ma a’jwaral taq rech kechakun pa we
Iximulew;
Salab’anem taq;
K’exenem taq;
Paqalem ronojel q’ijal rachib’il keb’ oxib’ q’ij on ik’;
Interinatos;
Esanem taq ib’;
Esaxem taq;
Jachanem chirij le patanijem are taq nik’oxem ib’;
Jachanem chirij le patanijem rumal esanem le k’olib’äl chak;
5
&
116

10. Tzaqem le k’olib’äl chak;
11. Ik’owem taq ruk’ on maj jororemal rech le ch’ekonem jas kub’ij
le rumal rech;
12. Tob’anem rech eta’manem;
13. Esanem chirij le IGSS rumal yawajem;
14. Esanem chirij le IGSS rumal tzaqinem;
15. Esanem chirij le IGSS rumal nanixem;
16. Yajawen rech suk’umanem;
17.
K’olib’äl taq pa le Servicios Exentos, ruk’ Nik’oxem rachib’il maj
Nik’oxem;
18. Tz’aqatem winäq pa le nab’e ch’ekonem;
19. Nik’oxem taq rachib’il k’otow taq tzij;
20. Nik’oxem le uwach chakunem;
21. To’nem pwaq ya’talik rumal le Taqlem rech le Ajchakunelab’ Winäq
rech Q’atb’äl Tzij;
22. Jororemal rech taq le uxlanem;
23. K’amom taq Chak rachib’il jachom le k’olib’äl chak rumal le maj
k’olem keb’ oxib’ q’ij rech le nab’e b’i’aj rech le jun k’olib’äl rumal
pa chin chike k’ulmatajem;
24. Tob’anem ruk’ taq wuj pwaqilal rachib’il bonificaciones;
25. Chupunem le uxo’l chakunem rumal kaminem;
26. Ch’ekenem Pwaq k’isb’al junab’;
27.
Chupunem le k’olib’äl taq chak;
28. K’exonem taq k’olib’äl chak;
29. Kamul uya’ik rachib’il kamul uloq’oxik le k’olib’äl taq chak;
30. Tojonem taq rumal ojer chakunem;
31. Utz’aqat tojonib’äl chak rech kaminem; choqoje’,
32. Nik’aj taq chik.
Rumal wa’, le e Q’atal Tzij B’i’aj, rajawaxik kakik’iyisaj le kiyakb’äl b’i’aj
choqoje’ pa kiq’ab’ le e Jefaturas rech Unidades le Recursos Humanos
on kech Winäq, toq’ital chikech kakitaq pa le Nim Uk’olib’äl Chakunem
117
5
/

Winäq, le chakunem taq chi ik’ ik’ pa uq’ab’ taq tz’ib’anem, magnéticos
on ne nik’aj taq uq’ab’ chi rajawaxik, rech le tzijonem ilitajinaq pa taq le
rajilab’äl kanoq; choqoje’ le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq ku’suk’umaj
rachib’il ku’woko’ le chakub’äl taq rachib’il uxe’al taq le b’i’aj ri rajawaxik
rech le uk’iyisaxik, administración choqoje’ le rilik le Chakub’äl rech le
Tzijonem kech le e Chakunelab’ Ak’axanelab’.
Le q’ij taq rech upatanijem le yakb’äl taq man kik’ow taj je la’ pan
chech le keb’ junab’.
ROXLAJ B’I’AJ
UTUKELA’M NO’JIB’ÄL
K’ISB’ÄL TAQ NO’JIB’ÄL, IK’OWEM RACHIB’IL ESANEM TAQ
uq’ab’ taqanik, 84. K’ulmatajem taq ilitajinaq taj.
Le Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq rachib’il le Nim Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq jas kub’ij le kipatanijem, chi junamam on kijachom kib’,
kakisuk’umaj le k’ulmatajem man kariqitaj taq pa we Ub’eyal Taqanem
ri’.
uq’ab’ taqanik, 85. Ub’i’ taq tz’ib’anem.
Le ub’i’ taq tz’ib’anem nab’ejinaq chikiwach le uq’ab’ taq we Ub’eyal
Taqanem, maj upatan ch’ob’onem wa' man utz taj kesik’ix chirij le upam
rachib’il k’a ja wi’ ko’pan wi we uq’ab’ taq.
uq’ab’ taqanik, 86. Tukinem.
Ketukix kan ronojel taq le q’atow tzij kakik’opij kib’ chech le upam we
Ub’eyal Taqanem, qas rilik chi no’jimal le e rech le Nuk’um Taqanik
Rajilab’äl C.M. 39-70 Rachib’il le e Nuk’um Taqanik Rajilab’äl: 818-85;
1077-87; 1222-88; 232-94; 559-94; 142-96. 63
63. K’exom chik jas kariqitaj pa le cholaj tzij, kub’ij le Nuk’um Taqanik Rajilab’äl
564-98 chikom ub’ixik pa le Diario Oficial pa ri juk’al julajuj q’ij rech le
waqxaqib’ ik’ rech le junab’ 1998.
5
(
118

uq’ab’ taqanik, 87. Upatanijem.
We Nuk’ixem Taqanik rech le Nim K’amal B'e kuchaple’j upatanijem pa
ri jun q’ij are taq kachikox ub'ixik pa le Diario Oficial.
JAB'UX UB'IXIK,
ÁLVARO ARZU IRIGOYEN
JOSÉ ALEJANDRO ARÉVALO ALBUREZ
CHITÜY RECH UPWAQILAL AMAQ'
RODOLFO A. MENDOZA ROSALES
CHITÜY RECH UTZILAL K'OLEM
119
5
)

Solol Uwach Tzij
Ajchakunelab’ Winäq rech
Q’atb’äl Tzij = Clases Pasivas Civiles del Estado
Ajlatijonik = Calificación
Ak’axanelab’ = Público
Amaq’ = País, nación
B’anb’äl taqanem = Organismo Legislativo
Ch’ekenem Pwaq k’isb’äl junab’ = Aguinaldo
Ch’ekom = Paso salarial
Ch’ekom chi ik’ = Sueldo mensual
Ch’ekom pwaq taq chik = Derecho escalafonario
Chajim wa’im = Dieta alimenticia
Chajinel rech le Tzukunem
Patanijem pa Q’atb’äl Tzij = Tribunal Supremo Electoral
Chakunem Chajinel = Orden militar
Chakunem ruk’ Ch’ekenem = Servicio por Oposición
Chakunem winäq = Orden civil
Chakunib’äl rech Jachanem = Plan de Clasificación
Chamopomanel = Presidente de la República
Chamopomanelaq = Presidente de la república
Chitüy ajtzij = Ministerio de Relaciones
Exteriores
Chitüy Winäq = Ministros de Estado
Chojwi’ taq = Niveles
Cholk’aslemal wuj = Constitución Política
Chuq’ = Punto
E q’axem ch’ekonem pwaq = Pasos salariales
6
=
120

E taqanuwuj = Normas constitucionales
E Taqanyakol pwaq kech winäq = Regímenes de previsión social
E ut’uyulib’äl nima on la’j
ch’ekonem
= Sueldos o salarios base
ordinarios
E wach k’ojol = Sobrinos
Elinaq patanijem na = Retiro vigente
Eto’nem pwaq rech ri’job’em = Jubilaciones
Jachb’äl jachonem chak = Plan de Clasificación
Ju le’ taq tob’anik = Pensiones especiales.
K’ojib’äl = Lugar
K’olo’ = Actas
K’otchi’ajwuj = Formulario
Kamem k’ulanem = Cónyugue supérstite
Kumuk = Grada
Kunab’alja Iximulew rech Tob’anel = Instituto Guatemalteco de
Winäq
Seguridad Social
La’j ch’ekonem = Salario
Le Q’atb’äl Tzij B’i’aj = Autoridad Nominadora
Malka’n = Viudo
Malka’nem = Viudez
Minor = Huérfano
Minorem = Orfandad
Na’ojil = Política
Nim Uk’olib’äl Chakunem Winäq = Oficina Nacional de Servicio
Civil
Nim Wokonem Komon rech
Chakunem Winäq = Junta Nacional de Servicio Civil
Nima ch’ekonem = Sueldo
Nima cholaj wuj = párrafo
Nima Ilonel rech Pwaq = Contraloría General de Cuentas
Nima Ilonel rech Pwaq Amaq’ = Contraloría General de Cuentas
de la Nación
Nima Rachochib’äl Pwaq re
Amaq’ = Ministerio de Finanzas Públicas
121
6
1

Nima taqanem = Ley
Nima Tzukonel Utzilal Amaq’ = Procuraduría General de la
Nación
Nitz’ uq’ab’ taqanem = Normas
Nitz’a cholaj wuj = Incisos
Nuk’um Taqanik = Acuerdo Gubernativo
Nuk’um taqanik = Acuerdo Gubernativo
Chakunib’äl taq Ja pa taq
Tinimit rech le Chakunem kech
Patanijem Winäq
= Oficinas Regionales de
Administración de Recursos
Humanos
Q’a’marajilab’äl = Escala
Q’axanem rumal Yawajem = Declaratoria de Incapacidad
Q’ijal = Tiempo
Rajilab’äl Usachem Pwaq Amaq’ = Presupuesto General de la
Nación.
Rajpop Amaq’ = Congresista
Rajpopi’ Amaq' = Congreso de la república
Rajpopi’ Amaq' = Congreso de la república
(diputados)
Rajpopi’ Amaq'aja = Congreso de la república
(edificio)
Retab’ow = Sello
Retal tojonik = Planilla
Rucholk’aslemal Amaq' = Constitución Política de la
República
Rucholk’aslemal Iximulew Amaq’ = Constitución Política de la
República de Guatemala
Ruka’n b’i’aj = Apellidos
Rut’ = Factura
Sachanem pwaq = Presupuesto
Tanaj = Parte
Taqanapwaq kech Chakunelab’
rech le Q’atb’äl tzij
= Ley de Clases Pasivas del
Estado
Taqanawuj = Constitución.
6
2
122

Taqanawuj kech Ajchakib’ = Ley de Servicio Civil
Taqanawuj re Paxil = Congreso de la República
Taqanawuj re paxil = Constitución política de la
república de Guatemala
Taqanem – taqanik – ub’inisab’äl = Acuerdo gubernativo
Taqanem tzij kech Ajchakunelab’
rech Q’atb’äl Tzij
= Ley de Clases Pasivas Civiles del
Estado
Taqanyakol Pwaq Ajchakunelab’ e = Régimen de Clases Pasivas
Ri’jab’ rech Q’atb’ál Tzij
Civiles del Estado.
Taqlem pwaq = Régimen
Tinaminatil = Nacionalidad
To’b’em winäq = Pensión civil
To’nem pwaq = Pensión
To’nem rech malka’nem = Montepío
Tob’anel ch’o’jineb’äl no’j = Recurso Contencioso
Administrativo
Tob’anem Winäq rumal Ri’job’em = Pensión Civil por Jubilación
Tojonem pwaq rech k’ulmatajem = Bonificación por emergencia
Tojonem rumal ojer chakunem = Indemnización
Tzijonel Q’atb’äl Tzij = Autoridad nominadora
Tzijonib’äl Ja Winäq rech
Tob’anem – Chakunib’äl ja rech
Tob’anem Winäq
= Oficina Nacional de Servicio
Civil
Ub’eyal – ub’inisab’äl ri taqanem = Reglamento
Ub’eyal Ajilanem Q’atb’äl Tzij = Dirección de Contabilidad del
Estado
Ub’eyal Rajilab’äl Pwaq rech le
Q’atb’äl Tzij
= Dirección de Contabilidad del
Estado
Ub’eyal Ronojel le Nik’oxem rech = Reglamento General de
le Patanijem
Evaluación del Desempeño.
Uchaq’ chanpomanel = Gobernador departamental
Uk’aninaq Wujil Winäq = Registro civil
Uk’olib’äl le Nim Tob’anem
Winäq
= Sistema Nacional de Servicio
Civil
123
6
3

Uk’olib’äl le Uchakunem Winäq = Sistema de administración de
personal
Uk’olib’äl ri Nima K’amal B’e = Organismo Ejecutivo
Uk’olib’al ri Q’atal Tzij = Organismo Judicial o Corte de
Constitucionalidad
Uk’olib’äl sachanem pwaq = Partida presupuestaria
Uq’ab’ nima taqanem = Artículo
Uq’ab’ Taq Tzijonib’äl Winäq = Unidades de personal
Uq’ab’ taqanem = Artículos del acuerdo
gubernativo
Uq’axab’äl wuj = Certificación
Utz’aqat nab’e taq ch’ekonem = Complemento de salario inicial
Utz’aqat tojonib’äl chak = Prestaciones
Uwok’alil = Porcentaje
6
4
124