opiniÄ przyjaciela sÄ du - HelsiÅska Fundacja Praw CzÅowieka
opiniÄ przyjaciela sÄ du - HelsiÅska Fundacja Praw CzÅowieka
opiniÄ przyjaciela sÄ du - HelsiÅska Fundacja Praw CzÅowieka
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Warszawa, dnia września 2011 r.<br />
„OPINIA PRZYJACIELA SĄDU”<br />
HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA<br />
w sprawie M. i A. P.<br />
skazanych wyrokiem Sądu Rejonowego w Krośnie<br />
rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Krośnie<br />
I. UWAGI WSTĘPNE<br />
1. „Opinia <strong>przyjaciela</strong> sądu” (amicus curiae) to znana w praktyce sądów zagranicznych, a<br />
także wykorzystana w już kilkudziesięciu sprawach w Polsce, forma wyrażania przez<br />
organizacje pozarządowe poglądu w ramach postępowań sądowych, które pozostają w<br />
związku z celami statutowymi takich organizacji.<br />
2. Opinia <strong>przyjaciela</strong> sądu ma w swoim założeniu pomóc sądowi w kompleksowym<br />
rozpatrzeniu sprawy, z uwzględnieniem argumentów oraz poglądów, które niekoniecznie<br />
mogą być przedstawione przez strony w postępowaniu.<br />
II. INTERES PRAWNY HELSIŃSKIEJ FUNDACJI PRAW CZŁOWIEKA<br />
3. Helsińska <strong>Fundacja</strong> <strong>Praw</strong> Człowieka jest organizacją pozarządową, której statutowym<br />
celem jest ochrona praw człowieka, w tym ich przestrzeganie przez organy władzy publicznej<br />
w Polsce. Szczególnym przedmiotem zainteresowań Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka są<br />
gwarancje wolności słowa oraz wypowiedzi. Asumptem do przedłożenia niniejszej opinii jest<br />
zaniepokojenie dotyczące poszanowania standardów wolności słowa w Polsce, wynikające w<br />
szczególności z istnienia i stosowania art. 212 Kodeksu karnego (Dz. U. z 1997 r., Nr 88, poz.<br />
553 z późn. zm.). Helsińska <strong>Fundacja</strong> <strong>Praw</strong> Człowieka już od dziesięciu lat obserwuje<br />
postępowania przeciwko osobom oskarżonym na podstawie art. 212 k.k., w tym m.in. sprawy<br />
R. Rewińskiego (sygn. VII Ka 437/09); S. Bartnika (sygn. akt VIII Ka 235/10); Ł.<br />
Kasprowicza („blogera z Mosiny” (sygn. VIII K 745/09/08 i sygn. IV Ka 266/11); M.<br />
Łozowskiej (sygn. XIII K 69/07). Podkreślić należy, iż w przypadku niektórych spraw z<br />
art. 212 k.k., objętych programami Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka, zostały wniesione<br />
skargi do Europejskiego Trybunału <strong>Praw</strong> Człowieka w Strasburgu (m.in. sprawa M.<br />
Maciejewskiego, skarga nr 34447/05).
4. Wyrażamy nadzieję, że przedstawiona opinia <strong>przyjaciela</strong> sądu, jeżeli zostanie<br />
uwzględniona przez Sąd Okręgowy w Krośnie, przyczyni się szerszemu interesowi<br />
publicznemu poprzez poszerzenie gwarancji korzystania z konstytucyjnego prawa jednostki<br />
do składania skarg na działalność podmiotów publicznych, a jednocześnie będzie sprzyjała<br />
urzeczywistnieniu wolności słowa w Polsce.<br />
III. STAN FAKTYCZNY<br />
5. Państwo P. są rodzicami uczniów uczęszczających do szkoły podstawowej w Sz. W<br />
związku z faktem, że zdaniem oskarżonych dyrektorka szkoły E.B. nie wywiązywała się w<br />
należyty sposób ze swoich obowiązków, państwo P. postanowili skierować pisma m.in. do<br />
Wójta Gminy Ch., Rady Gminy Ch., Ministerstwa Edukacji Narodowej, Podkarpackiego<br />
Kuratora Oświaty w Rzeszowie, a także posłów na Sejm RP. W pismach tych państwo P.<br />
wskazywali na niekompetencję dyrektorki, m.in. przy użyciu następujących słów: „byliśmy<br />
atakowani przez Panią Dyrektor. Wyśmiewała się z naszej skargi i uwag”, „wyśmiewając się z<br />
naszego pisma zachęcała pozostałych rodziców do składania podpisów pod pismem, nie<br />
reagowała na epitety i wulgaryzmy kierowane pod naszym adresem, co wyraźnie sprawiało<br />
jej satysfakcję”; „na moim synu wymuszała przyznanie się, że to on jest sprawcą pobicia”;<br />
„zachowuje się, jakby to był jej prywatny folwark”; „za panowania tego dyrektora można się<br />
spodziewać wszystkiego”; „nie wywiązuje się z obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa<br />
uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, dopuszcza się szykanowania dwójki<br />
naszych dzieci (...) oraz stosuje procedury kontaktu z rodzicami naruszające ich godność.”<br />
6. W następstwie prywatnego aktu oskarżenia wniesionego przez E. B., w którym zarzucono<br />
popełnienie przestępstwa określonego w art. 212 § 1 k.k., Sąd Rejonowy w Krośnie w dniu 26<br />
maja 2010 r. uznał oskarżonych M. i A. P. za winnych tego, że w okresie od września 2008 r.<br />
do maja 2009 r. w ww. pismach wielokrotnie pomówili oskarżycielkę o „brak kompetencji do<br />
sprawowania funkcji dyrektora szkoły podstawowej, niewywiązywanie się z obowiązków<br />
jako dyrektora szkoły, nieudolność organizacyjną, niechęć w zażegnywaniu istniejących<br />
wśród uczniów waśni, a także podsycanie antagonizmów między rodzicami”. Zdaniem Sądu<br />
wypowiedzi te mogły poniżyć ją w opinii publicznej oraz narazić na utratę zaufania<br />
potrzebnego dla wykonywania zawodu nauczyciela i sprawowania funkcji dyrektora szkoły<br />
podstawowej. Sąd skazał oskarżonych na karę 3 miesięcy pozbawienia wolności, warunkowo<br />
zawieszając wykonanie kary na okres 2 lat. Jednocześnie Sąd Rejonowy zobowiązał<br />
oskarżonych do przeproszenia dyrektorki szkoły na łamach jednej z lokalnych gazet.<br />
7. W wyniku apelacji wniesionych przez oskarżonych (z dnia 15 lipca 2010 r.) oraz ich<br />
obrońcę (z dnia 14 lipca 2010 r.) w dniu 29 września 2010 r. Sąd Okręgowy w Krośnie na<br />
podstawie art. 438 pkt 2 k.p.k. uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę Sądowi<br />
Rejonowemu do ponownego rozpoznania.<br />
2
8. Wyrokiem z dnia 4 maja 2011 r. Sąd Rejonowy w Krośnie uznał M. i A. P. za winnych<br />
tego, że w okresie od 23 września 2008 r. do 13 maja 2009 r. w Sz. w pismach kierowanych<br />
do Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Ministerstwa Edukacji Narodowej, Rady Gminy Ch. i<br />
Wójta Gminy Ch. wielokrotnie pomówili oskarżycielkę prywatną, zarzucając jej brak<br />
kompetencji do sprawowania funkcji dyrektora szkoły podstawowej w Sz., nienależyte<br />
wywiązywanie się ze swoich obowiązków jako dyrektora szkoły, nieudolność organizacyjną,<br />
niezapewnienie dzieciom bezpieczeństwa w szkole, brak reakcji na sytuacje konfliktowe<br />
między dziećmi i nierozwiązywanie problemów wychowawczych, nierówne traktowanie<br />
dzieci oraz rodziców, traktowanie szkoły jako „prywatnego folwarku”, które to wypowiedzi<br />
mogły poniżyć oskarżycielkę prywatną w opinii publicznej lub narazić ją na utratę zaufania<br />
potrzebnego do wykonywania zawodu nauczyciela, tj. o przestępstwo z art. 212 § 1 k.k w zw.<br />
z art. 12 k.k., i skazał każdego z oskarżonych na karę grzywny. Sąd Rejonowy warunkowo<br />
zawiesił wobec oskarżonych wykonanie orzeczonych kar grzywien na okres 2 lat. Ponadto,<br />
Sąd Rejonowy zobowiązał oskarżonych do przeproszenia oskarżycielki prywatnej na łamach<br />
jednego z tygodników regionalnych oraz zasądził od oskarżonych kwotę 1000 zł tytułem<br />
nawiązki oraz zwrot kosztów procesu.<br />
IV. OCENA PRAWNA<br />
1. Uwagi ogólne<br />
9. Helsińska <strong>Fundacja</strong> <strong>Praw</strong> Człowieka podejmuje się sporządzenia „opinii <strong>przyjaciela</strong> sądu”<br />
w sprawach, w których naszym zdaniem wymaga tego interes społeczny. Celem opinii nie jest<br />
zatem przedstawianie nowych dowodów lub okoliczności wskazujących na dokonanie<br />
przestępstwa lub niewinność oskarżonego w konkretnej sprawie. W „opinii <strong>przyjaciela</strong> sądu”<br />
odnosimy się do ogólnych zasad, które są ważne z punktu widzenia przestrzegania<br />
standardów praw człowieka, gdy – naszym zdaniem – znajdują one zastosowanie w danym<br />
stanie faktycznym. Zwłaszcza w sprawach dotyczących tak kluczowych kwestii jak wolność<br />
słowa, zadaniem opinii <strong>przyjaciela</strong> sądu jest przedstawienie zasad, które mogą pomóc sądowi<br />
we wszechstronnym rozpoznaniu sprawy, zwracając uwagę na jej różne aspekty<br />
10. W opinii Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka wyrok z dnia 4 maja 2011 r., w którym<br />
Sąd Rejonowy w Krośnie skazał państwa P. na podstawie art. 212 § 1 k.k., wzbudza poważne<br />
wątpliwości co do jego zgodności z gwarancjami wolności słowa wyrażonymi w art. 54 ust. 1<br />
Konstytucji RP oraz w art. 10 Europejskiej Konwencji <strong>Praw</strong> Człowieka.<br />
11. Naszym zdaniem, w przedmiotowej sprawie należy też zbadać relacje zachodzące między<br />
odpowiedzialnością za przestępstwo zniesławienia, a korzystaniem przez jednostkę z prawa<br />
do skargi, wyrażonym w art. 63 Konstytucji RP.<br />
2. Znaczenie wolności słowa<br />
3
12. Trybunał Konstytucyjny niejednokrotnie podkreślał fundamentalne znaczenie wolności<br />
słowa w społeczeństwie demokratycznym. W wyroku z dnia 12 maja 2008 r. (sygn. akt SK<br />
43/05) 1 Trybunał Konstytucyjny wskazał na szczególną i silniejszą w porównaniu z innymi<br />
wolnościami oraz prawami ochronę wolności słowa oraz na rolę, jaką odgrywa ta wolność:<br />
a) w poszukiwaniu prawdy – Trybunał wskazał, że tłumienie wolności słowa pozbawia<br />
człowieka możliwości dojścia do prawdy;<br />
b) w funkcjonowaniu demokratycznego państwa – „po pierwsze: wolność słowa zapewnia<br />
obywatelom informacje niezbędne do brania udziału w społecznych debatach i w<br />
sprawowaniu demokratycznych rządów, po drugie: wolność krytyki umożliwia poddanie osób<br />
sprawujących władzę kontroli w celu wyeliminowania korupcji oraz arbitralności i po trzecie:<br />
wolność słowa sprzyja procesowi identyfikacji interesów przez obywateli oraz ich<br />
reprezentantów, a także wspieraniu kształtowania prawidłowych relacji pomiędzy rządzonymi<br />
i rządzącymi”;<br />
c) jako elementu wartości uznawanych za fundamentalne – np. samorealizacji jednostki;<br />
Ponadto Trybunał wskazał, że osiągnięcie przez człowieka szczęścia jest determinowane<br />
pełnym rozwinięciem sił jego umysłu, do czego niezbędne jest właśnie komunikowanie się, a<br />
dostarczanie obywatelom informacji oraz opinii umożliwia im kształtowanie własnych<br />
przekonań.<br />
3. Granice wolności słowa<br />
13. Mimo że wolność słowa uważana jest za jeden z fundamentów społeczeństwa<br />
demokratycznego, nie ma ona charakteru absolutnego. W polskim porządku prawnym<br />
dopuszczalne ograniczenia swobody wypowiedzi umożliwia art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.<br />
Stanowi on, że „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą<br />
być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie<br />
dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź ochrony środowiska, zdrowia i<br />
moralności publicznej, albo wolności słowa i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą<br />
naruszać istoty wolności i praw”.<br />
14. Granice wolności słowa przewiduje także Europejska Konwencja <strong>Praw</strong> Człowieka w art.<br />
10 ust. 2 EKPC, stanowiąc, że: „korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki<br />
i odpowiedzialność, może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i<br />
sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym<br />
w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa<br />
publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z<br />
uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze<br />
względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i<br />
bezstronności władzy sądowej".<br />
1<br />
OTK ZU Nr 4A/2008, poz. 57<br />
4
15. Europejski Trybunał <strong>Praw</strong> Człowieka (dalej: ETPC) wielokrotnie wyrażał pogląd, zgodnie<br />
z którym w stosunku do polityków oraz osób pełniących funkcje publiczne granice<br />
dopuszczalnej krytyki są znacznie szersze niż w odniesieniu do osób prywatnych. Takie<br />
osoby, podlegające znacznie szerszej kontroli zewnętrznej ze strony dziennikarzy oraz opinii<br />
publicznej, muszą być przygotowane na krytykę pod ich adresem, a ochrona ich dobrego<br />
imienia nie może nadmiernie ograniczać debaty publicznej. Co za tym idzie, w opinii ETPC,<br />
ograniczenia wolności słowa muszą być traktowane jako wyjątki, które należy ściśle<br />
interpretować. 2<br />
16. Podkreślić należy, iż w uzasadnieniu wyroku z dnia 4 maja 2011 r. Sąd Rejonowy zgodził<br />
się ze stwierdzeniem, iż osoba publiczna, którą jest osoba pełniąca funkcję dyrektora szkoły,<br />
powinna być uodporniona na krytykę.<br />
4. Charakter przestępstwa zniesławienia<br />
17. W polskim kodeksie karnym przestępstwo zniesławienia otwiera rozdział dotyczący<br />
przestępstw przeciwko czci i nietykalność cielesnej. Pomówienie polega na podniesieniu lub<br />
rozgłoszeniu wiadomości hańbiących, dotyczących innej osoby, a także grupy osób oraz<br />
instytucji, osoby prawnej i jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. 3<br />
Sprawca, który dopuszcza się przestępstwa zniesławienia, powoduje uszczerbek na czci.<br />
Artykuł 212 k.k. przewiduje w § 2 kwalifikowany typ zniesławienia za pośrednictwem<br />
środków masowego komunikowania.<br />
18. Przestępstwo zniesławienia można popełnić wyłącznie umyślnie zarówno w formie<br />
zamiaru bezpośredniego bądź ewentualnego. Oznacza to, iż sprawca powinien chcieć<br />
dokonać zniesławienia i godzić się na ewentualne tego konsekwencje: możliwość poniżenia<br />
jednostki w opinii publicznej albo narażenia na utratę zaufania potrzebnego dla danego<br />
stanowiska, zawodu lub innego rodzaju działalności. Co więcej, umyślność przestępstwa<br />
wymaga, aby sprawca miał świadomość nieprawdziwości stawianego zarzutu.<br />
19. W przedmiotowej sprawie należy więc przede wszystkim ustalić, czy motywem, jakim<br />
kierowali się państwo P., gdy wysyłali pisma do organów państwa, była chęć poniżenia<br />
dyrektorki szkoły w opinii publicznej lub narażenie na utratę zaufania potrzebnego dla<br />
sprawowania funkcji dyrektora szkoły, czy też uzasadniona potrzeba ochrony ważnych dla<br />
oskarżonych interesów i wartości. Zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka, stan<br />
faktyczny sprawy pozwala uznać, że głównym powodem podjętych przez oskarżonych<br />
działań była troska o dobro własnych dzieci i chęć poprawienia ich sytuacji w szkole. Za<br />
2 M.in. wyrok z dnia 1 lipca 1997 r. w sprawie Oberschlick przeciwko Austrii nr 2 (skarga nr 20834/92).<br />
3<br />
J. Wojciechowski, Komentarz do art. 212 k.p.k. w: Kodeks karny. Część szczególna. Tom I. Komentarz pod<br />
redakcją Andrzeja Wąska, Warszawa 2004<br />
5
zrozumiałą należy też uznać eskalację emocji rodziców, spowodowaną chęcią ochrony<br />
interesów dzieci.<br />
20. W tym miejscu warto również przytoczyć fragment uzasadnienia wyroku Sądu<br />
Najwyższego z dnia z 23 maja 2002 r. (sygn. akt V KKN 435/00): „nie stanowią<br />
zniesławienia oświadczenia i wypowiedzi będące realizacją uprawnień opartych na prawie.<br />
Dotyczy to w szczególności krytycznych ocen wyrażonych w opiniach służbowych, skargach,<br />
pismach procesowych, krytyce naukowej, artystycznej itp.”<br />
5. <strong>Praw</strong>o do skargi a odpowiedzialność za zniesławienie<br />
21. Zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka, działania państwa P. polegające na<br />
formułowaniu pism do Rady Gminy Ch. w Rzeszowie można zakwalifikować jako<br />
korzystanie z konstytucyjnego prawa do skargi wyrażonego w art. 63 Konstytucji RP, zgodnie<br />
z którym: „każdy ma prawo składać petycje, wnioski i skargi w interesie publicznym, własnym<br />
lub innej osoby za jej zgodą do organów władzy publicznej oraz do organizacji i instytucji<br />
społecznych w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu<br />
administracji publicznej. Tryb rozpatrywania petycji, wniosków i skarg określa ustawa”.<br />
22. W doktrynie mianem skargi określa się wystąpienie jednostki lub grupy osób zawierające<br />
krytykę określonych zjawisk. Jej przedmiotem mogą być różne przejawy działalności lub<br />
bezczynności organów państwowych, samorządowych i organizacji społecznych<br />
wykonujących zadania zlecone przez państwo. Przedmiotem skargi może być w<br />
szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy lub ich<br />
pracowników, naruszenie praworządności lub słusznych interesów jednostki, a także<br />
przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw. 4<br />
23. Szczegółowy tryb rozpatrywania skarg, wniosków oraz petycji uregulowany jest w<br />
Kodeksie Postępowania Administracyjnego (dalej: k.p.a.). Zgodnie z art. 227 k.p.a.:<br />
„przedmiotem skargi może być w szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie<br />
zadań przez właściwe organy albo przez ich pracowników, naruszenie praworządności lub<br />
interesów skarżących, a także przewlekłe lub biurokratyczne załatwianie spraw.” W art. 225 §<br />
1 k.p.a. uregulowano, iż „nikt nie może być narażony na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut z<br />
powodu złożenia skargi lub wniosku albo z powodu dostarczenia materiału do publikacji o<br />
znamionach skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach prawem dozwolonych”.<br />
24. Art. 229 k.p.a. wskazuje organy właściwe do rozpoznania skargi. Zgodnie z art. 229 ust.<br />
pkt 3 k.p.a., jeżeli przepisy szczególne nie określają innych organów właściwych do<br />
rozpatrywania skarg, organem właściwym do rozpatrzenia skargi dotyczącej zadań lub<br />
działalności kierowników gminnych jednostek organizacyjnych jest Rada Gminy.<br />
4<br />
Komentarz do art. 63 Konstytucji RP w: B. Banaszak „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz.”,<br />
Warszawa 2009<br />
6
25. Zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka analizy wymaga również charakter pism<br />
kierowanych do Ministerstwa Edukacji Narodowej, Podkarpackiego Kuratorium Oświaty<br />
oraz Wójta Gminy Ch. Zgodnie z art. 231 k.p.a.: „jeżeli organ, który otrzymał skargę, nie jest<br />
właściwy do jej rozpatrzenia obowiązany jest niezwłocznie, nie później niż w terminie siedmiu<br />
dni, przekazać ją właściwemu organowi, zawiadamiając równocześnie o tym skarżącego,<br />
albo wskazać mu właściwy organ”. Ponadto, w doktrynie usprawiedliwia się fakt, że skarżący,<br />
ze względu na zawiłość wyznaczania właściwości w sprawach skarg, może w sposób błędny<br />
dokonać wniesienia skargi. 5 W efekcie, okoliczność błędnego określenia adresata pisma nie<br />
może przekreślać zakwalifikowania go jako skargi wniesionej w trybie przepisów k.p.a.<br />
26. Jednocześnie warto wskazać, że zgodnie z przepisami ustawy z dnia 7 września 1991 r. o<br />
systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) organ prowadzący szkołę<br />
lub placówkę (wójt, burmistrz, prezydent) sprawuje nadzór nad jej działalnością w zakresie<br />
m.in. spraw finansowych i administracyjnych (art. 34 a ustawy), minister właściwy do spraw<br />
oświaty i wychowania sprawuje nadzór pedagogiczny nad szkołami (art. 35 ustawy), zaś<br />
kurator oświaty sprawuje nadzór pedagogiczny nad szkołami oraz wykonuje zadania organu<br />
wyższego stopnia w rozumieniu przepisów k.p.a. w stosunku do dyrektorów szkół w<br />
sprawach z zakresu obowiązku szkolnego i obowiązku nauki oraz w sprawach skreślenia<br />
uczniów z listy uczniów (art. 31 ustawy). W świetle powyższych okoliczności informowanie<br />
tych organów o nieprawidłowościach, które zdaniem rodziców zostały spowodowane<br />
zachowaniem dyrektora szkoły, jest zasadne.<br />
27. W opinii Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka należy ponadto zwrócić uwagę na wąski<br />
krąg odbiorców pism wysłanych przez oskarżonych. Państwo P. chcieli bowiem<br />
poinformować konkretnych adresatów o stwierdzonych przez siebie nieprawidłowościach w<br />
zachowaniu dyrektora szkoły. Można zatem domniemywać, iż zamiarem oskarżonych nie<br />
było poniżenie dyrektora szkoły w opinii publicznej.<br />
28. Wydaje się, że dopuszczalność i ewentualną zasadność opartych na faktach krytycznych<br />
słów zawartych w pismach oskarżonych dostrzec musieli także adresaci pism. Świadczą o<br />
tym liczne działania podjęte w celu wyjaśnienia podniesionych okoliczności i pomoc<br />
udzielona stronom w celu rozwiązania konfliktu, jaki zaistniał w szkole w Sz.. W ramach tych<br />
czynności przeprowadzono m.in. kontrole, postępowania wyjaśniające i diagnostyczne,<br />
spotkania pojednawcze i mediacyjne. Wielokrotne doszło też do spotkań wizytatora<br />
nadzorującego szkołę z Wójtem Gminy oraz z nauczycielami i rodzicami uczniów, podczas<br />
których wyjaśniano m.in. zarzuty wyrażone w pismach. Zgodnie z informacją zawartą w<br />
piśmie z dnia 2 lutego 2010 r., skierowanym do oskarżonych przez Wojewodę<br />
Podkarpackiego Mirosława Karapytę, wyniki przeprowadzonych kontroli i postępowań<br />
5 Komentarz do art. 231 k.p.a. w: B. Adamiak, J. Borkowski „Kodeks postępowania Administracyjnego.<br />
Komentarz.” Warszawa 2009<br />
7
wyjaśniających częściowo potwierdziły oparte na faktach zarzuty dotyczące pracy szkoły.<br />
29. W związku ze skorzystaniem przez obywatela z prawa do skargi powstaje pytanie o<br />
relację tego prawa do odpowiedzialności karnej za zniesławienie. W szczególności należałoby<br />
rozważyć, czy obywatel, który kieruje skargę w trybie przewidzianym przez prawo, powinien<br />
się zastanowić nad grożącą mu ewentualnie odpowiedzialnością karną w sytuacji, gdy<br />
postawione zarzuty okazałyby się bezzasadne albo gdy w skardze opierał się wyłącznie na<br />
subiektywnych odczuciach.<br />
30. W tym kontekście, warto wskazać, iż w orzecznictwie ETPC oraz w doktrynie od dawna<br />
zwraca się uwagę, że egzekwowanie odpowiedzialności karnej za zniesławienie bądź<br />
zniewagę skłania jednostkę do autocenzury i powoduje tzw. „mrożący skutek” (chilling<br />
effect). W wyroku w sprawie Dąbrowski przeciwko Polsce (wyrok z dnia 19 grudnia 2006 r.,<br />
skarga nr 18235/02) ETPC uznał, że pomimo iż kara nie powstrzymała skarżącego od<br />
wypowiedzi, o tyle skutkowała ona rodzajem cenzury, która mogła zniechęcić go od<br />
czynienia krytyki tego rodzaju w przyszłości. Jednocześnie, zdaniem Trybunału, obawa przed<br />
skazaniem może zniechęcać od udziału w dyskusji publicznej w sprawach dotyczących<br />
interesu społecznego.<br />
31. Podkreślić należy, że „mrożący skutek” towarzyszący odpowiedzialności karnej za<br />
zniesławienie wiąże się nie tylko z groźbą wymierzenia kary, lecz też z groźbą wszczęcia<br />
postępowania karnego. Już bowiem samo rozpoczęcie postępowania karnego, nawet bez<br />
rzeczywistego zamiaru doprowadzenia do ukarania podmiotu, działa odstraszająco, np. na<br />
wykonywanie określonego zawodu.<br />
32. Orzekając w sprawach przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej, ETPC wielokrotnie zwrócił<br />
uwagę na nieproporcjonalność sankcji grożących za zniesławienie. W orzeczeniu w sprawie<br />
Długołęcki przeciwko Polce (wyrok z dnia 24 lipca 2009, r. skarga nr 23806/03), w którym<br />
Europejski Trybunał <strong>Praw</strong> Człowieka stwierdził naruszenie przez Polskę art. 10 Europejskiej<br />
Konwencji <strong>Praw</strong> Człowieka, Trybunał wskazał, iż chociaż wobec skarżącego zastosowano<br />
relatywnie łagodne środki (warunkowe umorzenie postępowania), to poniósł on dotkliwe<br />
konsekwencje w związku z toczącym się postępowaniem karnym. Jednocześnie należy<br />
zaznaczyć, że ETPC wskazał na naruszenia art. 10 Konwencji właśnie na podstawie<br />
dolegliwości, jakie niesie za sobą proces karny, takich jak m.in.: wpis do Krajowego Rejestru<br />
Karnego i obowiązek stawiennictwa na rozprawach w trakcie trwania postępowania.<br />
Wpisanie do rejestru skazanych uniemożliwia podjęcie pracy w zawodach zaufania<br />
publicznego czy też uzyskanie kredytu lub różnego rodzaju dotacji.<br />
33. Zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka podobne wnioski można wyprowadzić w<br />
kontekście obywatelskiego prawa do składania skarg. Jeżeli złożenie skargi skutkować może<br />
odpowiedzialnością karną za zniesławienie bądź znieważenie, obywatele będą<br />
powstrzymywać się od formułowania krytyki. W efekcie ucierpi na tym interes publiczny,<br />
8
gdyż przy braku skargi nie zostaną podjęte działania zmierzające do rozwiązania problemu, a<br />
w konsekwencji może dochodzić do kolejnych nadużyć bądź niewłaściwego funkcjonowania<br />
instytucji publicznych.<br />
34. Polskie sądy wielokrotnie odnosiły się do relacji prawa do skargi i odpowiedzialności<br />
karnej za zniesławienie. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 grudnia 1996 r. (sygn. III KKN<br />
98/96) wskazał, że podniesienie przez obywatela w skardze skierowanej do władz zarzutów<br />
przeciwko funkcjonariuszom państwowym nie stanowi przestępstwa zniesławienia, nawet<br />
jeżeli zarzuty te mogą poniżyć osoby, których dotyczą lub narazić na utratę zaufania<br />
potrzebnego do wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności. Pisanie i<br />
kierowanie do odpowiednich organów skarg i wniosków jest bowiem uprawnieniem jednostki<br />
subiektywnie broniącej swoich praw, niezależnie od tego, czy jej roszczenia są słuszne, a<br />
także niezależnie od tego, czy potrafi ona udowodnić swoje twierdzenia. 6<br />
35. Witold Kulesza sformułował na podstawie powyższego wyroku Sądu Najwyższego<br />
znamiona kontratypu tzw. skargi obywatelskiej, których spełnienie wyłącza odpowiedzialność<br />
karną za zniesławienie. Jego zdaniem, są one spełnione wówczas gdy:<br />
(i) wniesienie skargi następuje na podstawie prawnej stwarzającej uprawnienie obywatela dla<br />
obrony określonego prawa, a stawiający zarzuty powinien działać w celu obrony swego<br />
prawa lub też prawa innej osoby;<br />
(ii) skarga skierowana powinna zostać do właściwego organu. Nie spełnia takiego wymogu<br />
skarga mająca postać zniesławiającej publikacji prasowej;<br />
(iii) forma zarzutu stawianego w treści skargi funkcjonariuszowi publicznemu nie może być<br />
znieważająca, a poza granice kontratypu wykracza drastyczna forma, nie mająca związku z<br />
treścią, a przez to nieadekwatna do merytorycznej zawartości zarzutu podniesionego w<br />
skardze. 7<br />
6. Wolność słowa a wypowiedzi o charakterze ocennym<br />
36. Kolejnym elementem, który powinny wziąć pod uwagę sądy krajowe rozpatrujące sprawy<br />
o zniesławienie, jest charakter wypowiedzi będącej przedmiotem postępowania. Należy<br />
zbadać, czy dana wypowiedź odnosi się do faktów (stwierdza fakt), czy też stanowi opinię.<br />
ETPC wielokrotnie zwracał uwagę na konieczność rozróżnienie twierdzeń o faktach od<br />
sądów wartościujących. Kwalifikacja wypowiedzi ma bowiem, zgodnie z orzecznictwem<br />
ETPC, daleko idące konsekwencje odnoszące się do odpowiedzialności karnej: w przypadku<br />
wypowiedzi ocennych ETPC dopuszcza szersze granice wolności słowa.<br />
37. W orzeczeniu. Lingens przeciwko Austrii (wyrok z dnia 8 lipca 1986 r., skarga nr 9815/82)<br />
Trybunał stwierdził: „Konieczne jest rozróżnienie wypowiedzi co do faktów i sądów<br />
wartościujących (wypowiedzi ocennych). Podczas gdy pierwsze z tych wypowiedzi mogą<br />
6 Wyrok opublikowany w Monitorze <strong>Praw</strong>niczym, nr 12/1997<br />
7<br />
W. Kulesza, Glosa do wyroku SN z dnia 11 grudnia 1996 r., Palestra nr 9-10/1997<br />
9
podlegać ocenie w kategoriach prawdy i fałszu, drugie nie mogą być przedmiotem takiego<br />
dowodu. Wymóg wykazania prawdziwości sądu wartościującego jest niemożliwy do<br />
spełnienia i sam w sobie narusza swobodę wypowiedzi gwarantowaną przez Konwencję. W<br />
wyroku w sprawie Kurłowicz przeciwko Polsce (wyrok z dnia 22 czerwca 2010 r., skarga nr<br />
41029/06), ETPC uznał, że wypowiedzi skarżącego (radnego miasta Knyszyna), które<br />
dotyczyły rzekomej niegospodarności dyrektora miejscowej szkoły oraz braku umiejętności w<br />
utrzymaniu dyscypliny. mają charakter ocenny i podlegają ochronie przewidzianej w art. 10<br />
Konwencji.<br />
38. Helsińska <strong>Fundacja</strong> <strong>Praw</strong> Człowieka stoi na stanowisku, że sąd powinien określić, które z<br />
wypowiedzi uznanych przez Sąd Rejonowy w Krośnie za zniesławiające (m.in. „za<br />
panowania tego dyrektora widać można spodziewać się wszystkiego”, „faworyzuje niektóre<br />
dzieci i rodziców kosztem innych”, „traktuje szkołę jak prywatny folwark”, „nie potrafi<br />
zapewnić dzieciom bezpieczeństwa”) mają charakter ocenny. Naszym zdaniem dokonanie<br />
weryfikacji w kategorii prawdy i fałszu większości z tych wypowiedzi nie jest możliwe.<br />
Dlatego w opinii Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka trudno zgodzić się z konstatacją Sądu<br />
Rejonowego, że „z każdego z tych zarzutów oskarżycielka prywatna musiała się tłumaczyć<br />
swoim zwierzchnikom, a zarzuty stawiane przez oskarżonych się nie potwierdziły”.<br />
39. Zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka brak rozróżnienia przez sądy wypowiedzi<br />
wartościujących od faktów należy uznać za problem systemowy. Świadczą o tym kolejne<br />
przypadki skazań z art. 212 k.k. za wypowiedzi o charakterze ocennym. Jednym z<br />
przykładów jest zakomunikowana w sierpniu 2011 r. przez ETPC rządowi polskiemu sprawa<br />
Anny Gałus (skarga nr 61673/10), nauczycielki z Puław, skazanej za zniesławienie dyrektorki<br />
szkoły, w której pracowała. Skarżąca zarzuca Polsce naruszenie art. 10 Konwencji,<br />
gwarantującego swobodę wypowiedzi. Skarżąca została skazana za to, iż podczas zebrania z<br />
rodzicami, zwołanego w celu omówienia problemów związanych z funkcjonowaniem szkoły,<br />
wyraziła opinię, że jedna z nauczycielek przebywa na urlopie zdrowotnym z powodu<br />
załamania nerwowego i myśli samobójczych, które miały być wywołane szykanami ze strony<br />
dyrektorki. Zdaniem sądów skarżąca nie miała kompetencji do publicznego wyrażania<br />
wskazanych ocen. Kolejnym przykładem jest zakomunikowana przez ETPC w sierpniu 2009<br />
r. sprawa Izabeli Lewandowskiej – Malec (skarga nr 39660/07), radnej gminy, którą skazano<br />
za opinię dotyczącą działalności burmistrza. Mimo iż wypowiedziane przez skarżącą<br />
twierdzenia miały charakter wypowiedzi ocennych, w toku procesu sądy domagały się, by ta<br />
udowodniła prawdziwość sformułowanych przez siebie zarzutów.<br />
7. Wnioski<br />
40. Mając powyższe na uwadze, zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka można<br />
poddać w wątpliwość zgodność wyroku Sądu Rejonowego w Krośnie, skazującego M. i A. P.<br />
na podstawie art. 212 § 1 k.k., z gwarancjami wolności słowa wyrażonymi w art. 54 ust. 1<br />
Konstytucji RP oraz art. 10 Europejskiej Konwencji <strong>Praw</strong> Człowieka, a także gwarancjami<br />
10
korzystania z konstytucyjnego prawa do skargi obywatelskiej. Sąd Rejonowy:<br />
1. nie wziął pod uwagę, że wysłanie pism mogło być motywowane troską o dobro dzieci<br />
oskarżonych;<br />
2. nie dostrzegł prawa do skargi, z jakiego korzystali państwo P.;<br />
3. nie dokonał analizy poszczególnych wypowiedzi oskarżonych pod kątem rozróżnienia<br />
twierdzeń o faktach i opinii;<br />
4. nie dostrzegł surowości i nieproporcjonalnej dolegliwości sankcji karnych i<br />
niedogodności związanych z prowadzeniem postępowania karnego przeciwko<br />
oskarżonemu, w sytuacji gdy możliwa jest mniej uciążliwymi środkami prawnymi, a<br />
mianowicie drogą powództwa cywilnego, ochrona interesów osoby, która uważa, że<br />
doszło do naruszenia jej reputacji. ETPC wielokrotnie podkreślał, że orzekanie sankcji<br />
karnych w związku z nadużyciem wolności słowa, aby dało się pogodzić z art. 10<br />
EKPC, musi zostać ograniczone do sytuacji wyjątkowych sytuacji, zwłaszcza<br />
związanych z wypowiedzią nawołującą do nienawiści lub podżegającą do przemocy<br />
(np. wyrok z 20 kwietnia 2006 r. w sprawie Raichinov przeciwko Bułgarii, skarga nr<br />
47579/99);<br />
5. nie wziął pod uwagę faktu, że oskarżyciel prywatny jest osobą pełniącą funkcję<br />
publiczną.<br />
41. W konsekwencji, zdaniem Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka, doszło do<br />
nieproporcjonalnej ingerencji w wolność słowa. Należy również zaznaczyć, że praktyka<br />
stosowania art. 212 k.k. przez sądy krajowe w sposób sprzeczny ze standardami<br />
wypracowanymi przez orzecznictwo strasburskie naraża Rząd RP, obok kolejnych skarg do<br />
ETPC kończących się wyrokiem stwierdzającym złamanie art. 10 Konwencji, także na<br />
ponoszenie kosztów wysokich odszkodowań zasądzanych w strasburskim wyroku.<br />
Opinia została przygotowana przez Annę Grochowską oraz Dorotę Głowacką w ramach prac<br />
„Programu Spraw Precedensowych” oraz „Obserwatorium Wolności Mediów w Polsce”<br />
Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka.<br />
W imieniu Zarządu Helsińskiej Fundacji <strong>Praw</strong> Człowieka,<br />
dr Adam Bodnar<br />
Wiceprezes Zarządu<br />
Maciej Nowicki<br />
Sekretarz Zarządu<br />
11