biology
biology
biology
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
iology<br />
.<br />
.<br />
1390<br />
:
وزارت معارف<br />
معينيت نصاب تعليمى، تربية معلم و مركز ساينس<br />
رياست عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف<br />
كتب درسى<br />
بيولوژی<br />
B i o l o g y<br />
請 نف<br />
دوازدهم<br />
سال چاپ: ١٣٩٠ ه .ش.<br />
الف
مؤلفان:<br />
حيات االله ناصر عضو شوراى علمى وزارت معارف و عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
سيد موجود شاه سيدى «پاچاخيل» عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
داكتر محمد صابر رئيس پوهنتون ننگرهار و عضو تيم پروژة تأليف كتب درسى<br />
پوهاند داكتر عبدالودود گلستانى استاد پوهنتون كابل<br />
مؤلف ترينا ستار محب زاده عضو علمى ديپارتمنت بيولوژى رياست انكشاف نصاب تعليمى<br />
اديت علمى و مسلكى:<br />
سيد موجود شاه سيدى «پاچاخيل» عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
حيات االله ناصر عضو شوراى علمى وزارت معارف و عضو تيم پروژه تأليف كتب درسى<br />
پوهنوال داكتر عبدالهادى ستانكزى استاد پوهنتون تعليم و تربية كابل<br />
اديت زبانى:<br />
عين الدين اسدى عضو علمى ديپارتمنت زبان و ادبيات درى<br />
كميتة دينى، سياسى و فرهنگى:<br />
حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمي<br />
فيضان االله انس عضو علمى ديپارتمنت تعليمات اسلامى<br />
كميتة نظارت:<br />
دكتور اسداالله محقق معين نصاب تعليمي، تربية معلم و مركز ساينس<br />
دكتور شير علي ظريفي مسؤول پروژة انكشاف نصاب تعليمي<br />
معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى<br />
طرح و ديزاين:<br />
عبدالحق "باسولى"<br />
ب
سرود ملی<br />
دا عزت د هر افغان دى<br />
دا وطن افغانستان دى هر بچی ي3 قهرمان دى<br />
کور د سول3 کور د تورې د بلو'و د ازبکو<br />
دا وطن د !ولو کور دى د پ+تون او هزاره وو<br />
د ترکمنو د تاجکو<br />
ورسره عرب، -وجر دي پاميريان، نورستانيان<br />
براهوي دي، قزلباش دي<br />
دا ه5واد به تل $لي8ي<br />
په سينه ک3 د آسيا به<br />
نوم د حق مو دى رهبر<br />
هم ايماق، هم پشه يان<br />
لکه لمر پر شنه آسمان<br />
لکه زړه وي جاويدان<br />
وايو االله اکبر وايو االله اکبر<br />
د
بسم االله الرحمن الرحيم<br />
پيام وزير معارف<br />
معلمان و شاگردان عزيز،<br />
تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد، نصاب تعليمى يكى از<br />
عناصر مهم تعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه<br />
وضع مى گردد، واضح است كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تَطَ و ُّر<br />
مى باشد؛ بناءً لازم است نصاب تعليمى نيز به صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد؛ البته نبايد<br />
نصاب تعليمى تابع تغييرات سياسى، نظريات و تمايلات اشخاص گردد.<br />
كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است،<br />
موضوعات علمى مفيد در آن اضافه شده، فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء<br />
پلان تدريس گرديده است.<br />
اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان<br />
تعليمى تعيين شده صورت گيرد، و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران<br />
و پسران خود همكارى متداوم نمايند، تا اهداف و آرزوهاى نظام معارف برآورده گرديده،<br />
نتايج و دست آوردهاى خوبى براى شاگردان و كشور ما داشته باشد.<br />
باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادا<br />
مى نمايند.<br />
وزارت معارف همواره تلاش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين<br />
اسلام، حس وطن دوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مُبرم جامعة ما<br />
انكشاف نمايد.<br />
در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم<br />
شاگردان تمنا دارم، تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود<br />
بيشتر تأليف كتب درسى يارى نمايند.<br />
از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند، و از مؤسسات محترم ملى<br />
و بين المللى و ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع و<br />
توزيع كتب درسى همكارى نموده اند، صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.<br />
و من االله التوفيق<br />
فاروق وردگ<br />
وزير معارف جمهورى اسلامى افغانستان<br />
ه
شماره<br />
فهرست<br />
請 فحه<br />
1<br />
24-2<br />
24-23<br />
32-25<br />
34-33<br />
50-35<br />
52-51<br />
53<br />
54<br />
62-54<br />
75-63<br />
78-76<br />
99-79<br />
102-100<br />
116-103<br />
118-117<br />
119<br />
130-120<br />
132-131<br />
148-133<br />
150-149<br />
162-151<br />
164-163<br />
165<br />
185-166<br />
187-186<br />
188<br />
جنتيك<br />
فصل اول: مندل و وراثت<br />
خلاصه و سوالات فصل اول<br />
فصل دوم: بى نظمى هاى جنتيكى<br />
خلاصه و سوالات فصل دوم<br />
فصل سوم: DNA و انجنيرى جنتيكى<br />
خلاصه و سوالات فصل سوم<br />
بخش دوم: عمليه هاى بيولوژيكى در انسان<br />
فصل چهارم: تنظيم بدن و عكس العمل<br />
عضلات و حركت، نيورون و تحريك عصبى<br />
هورمون و هم آهنگى فعاليت ها<br />
خلاصه و سوالات فصل چهارم<br />
فصل پنجم: تصفية خون و مدافعة بدن<br />
خلاصه و سوالات فصل پنجم<br />
فصل ششم: تكثر و انكشاف جنين، اعضاى تناسلى انسان<br />
خلاصه و سوالات فصل ششم<br />
بخش سوم: عمليه هاى بيولوژيكى در نباتات تخمدار<br />
فصل هفتم: انتقال مواد در نباتات تخمدار<br />
خلاصه و سوالات فصل هفتم<br />
فصل هشتم: عكس العمل هاى نباتى<br />
خلاصه و سوالات فصل هشتم<br />
فصل نهم: تكثر در نباتات گلدار<br />
خلاصه و سوالات فصل نهم<br />
بخش چهارم: پرابلم هاى محيطى و آلوده گى<br />
فصل دهم: پرابلم هاى محيطى و حل آنها<br />
خلاصه و سوالات فصل<br />
مأخذها<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
9<br />
10<br />
11<br />
12<br />
13<br />
14<br />
15<br />
16<br />
17<br />
18<br />
19<br />
20<br />
21<br />
22<br />
23<br />
24<br />
25<br />
26<br />
27<br />
و
پيشگفتار<br />
شاگردان عزيز شما هر روز از طريق راديو، تلويزيون، روزنامه ها و مجلات در مورد امراض<br />
مختلف؛ مانند: انفلونزا، ايدز و يا آلودگى هواى شهر ها و انواع آلودگى هاى محيطى،<br />
اضرار مواد مخدر، فوايد ميوه ها و سبزى ها براى صحت و سلامتى انسانها و غيره خبر<br />
هايى شنيده و يا خوانده ايد شايد به سوالاتى مانند: آيا مى دانيد چرا مريض ميشويد و<br />
به داكتر مراجعه ميكنيد؟ نهالى را كه غرس نموده ايد، بعد از چند ماه چه تغييراتى را<br />
در آن مشاهده مى نماييد؟ چرا اولاد ها به پدر و مادر شباهت ميداشته باشند؟ مواجه<br />
شويد كه به سوالات فوق و امثال آنها علم بيولوژى جواب ميدهد.<br />
علمى كه موجودات زنده و عمل متقابل آنها را با محيط بررسى مينمايد به نام بيولوژى<br />
ياد ميشود. بيولوژى يكى از شاخه هاى علوم طبيعى است. مطالعة اين علم ما را در<br />
شناخت، ساختمان و خواص اجسام زنده كمك كرده و در رعايت حفظ الصحة شخصى<br />
و محيطى و خوردن غذاى مناسب كه سبب حفظ صحت و سلامتى ما ميشود رهنمايى<br />
ميكند تا خود و محيط ماحول خود را بهتر بشناسيم. كتاب بيولوژى طورى نوشته شده<br />
است كه براى شما شاگردان عزيز دلچسپ و قابل درك بوده و شما را براى دانستن<br />
حقايق و مفاهيم كمك نمايد. در اين كتاب اشكال، جداول، فعاليت ها و معلومات اضافى<br />
براى وضاحت و روشن شدن هرچه بهتر مفاهيم و موضوعات ارائه شده است. به خاطر<br />
داشته باشيد كه علم بيولوژى بر اساس تحقيق، مشاهده و تجربه استوار است و نمى<br />
توان تنها با حفظ كردن مطالب بدون داشتن مهارت هاى لازمه در انجام مشاهدات و<br />
تجارب آنرا آموخت. بنابراين در هر فصل اين كتاب فعاليت هايى مد نظر گرفته شده<br />
است كه در انجام دادن آنها بايد نكات زير را در نظر داشته باشيد:<br />
در بعضى از فعاليت ها با توجه به دانشى كه از متن درس به دست مى آوريد؛ از شما<br />
خواسته شده است كه به يك يا چند سؤالى پاسخ دهيد. در بعضى ديگر از فعاليت ها<br />
موضوعى براى بحث بين شما و هم صنفان تان مطرح شده است كه در زمينه با يكديگر<br />
به تبادل نظر بپردازيد و نتيجه را به ديگران ارائه نماييد. يك تعداد فعاليت ها بر اساس<br />
دستور العمل ها براى شما داده شده است تا مطابق آن عمل نموده تجارب را انجام داده<br />
و نتايج را براى معلم محترم خود گزارش دهيد.<br />
كتاب بيولوژى صنف دوازدهم ده فصل دارد كه شامل موضوعات ذيل مى باشد:<br />
جنتيك (مندل و وراثت، بى نظمى هاى جنتيكى و انجنيرى جنتيك)، عمليه هاى<br />
بيولوژيكى در بدن انسان (تنظيم بدن و عكس العمل، تصفية خون و مدافعة بدن و<br />
تكثر و انكشاف جنين)، عمليه هاى بيولوژيكى در نباتات تخمدار (انتقال مواد در نباتات<br />
تخمدار، عكس العمل نباتات و تكثر در نباتات گلدار)، پرابلم هاى محيطى و آلوده گى<br />
(تغيرات جهانى، آلوده گى و حل پرابلم هاى محيطى).<br />
ز
بخش اول<br />
جنتيك (Genetics)<br />
در شكل فوق چى مى بينيد؟<br />
1
فصل اول<br />
مندل و وراثت<br />
از زمانه هاى قديم انسانها كوشش نموده اند تا قوانين<br />
وراثت را كه عبارت از چگونه گى انتقال خواص ارثى<br />
ميباشد بفهمند. اناكساگورس (Anaxagoras) فيلسوف<br />
يونانى كه در 500 ق.م. زنده گى مى كرد، عقيده داشت<br />
كه جنسيت طفل توسط پدر تعيين مى شود.ارسطو به اين<br />
عقيده بود، كه وظيفه تعيين جنس مربوط پدر بوده و مادر<br />
تنها وظيفه تغذيه جنين را دارد. اين نظريات و نظريات مشابه<br />
به آن تا مدتى زيادى مروج بودند. اما در نيمة قرن نوزدهم<br />
جوهان گريگور مندل Mendel) (Johann Gregor<br />
كشيش اطريشى در نتيجه تجارب خود به كشف تعداد زياد<br />
قوانين جنتيك موفق شد، و توانست نشان دهد كه چطور<br />
خواص از والدين به اولاد انتقال مى يابد. قبل از زمان مندل<br />
در انگلستان در قسمت تربيه و تحقيق روى نباتات كار<br />
شده بود، اما مندل اولين شخصى بود كه در نتيجة تجارب<br />
خود كه بالاى نبات مشنگ sativum) (Pisum انجام<br />
داد قوانين علم وراثت را كشف نمود. اين قوانين اساس علم<br />
وراثت را تشكيل ميدهد.<br />
در اين فصل شما مطالعات و قوانين مندل و خواص غير<br />
مندلى را كه توسط علماى ديگر بعد از مندل كشف شده<br />
است مطالعه نموده و به اهميت آن پى خواهيد برد.<br />
2
3<br />
مطالعات مندل<br />
قوانين كشف شده توسط مندل اساس وراثت را تشكيل داد. مندل دو<br />
سال در باغ كليسا به كشت مشنگ مشغول بود تا نسل هاى را بوجود<br />
بياورد كه با هم يكسان يا خالص (Homozygous) باشند. زيرا<br />
براى نتايج كار وى اهميت خاص داشت. در عين حال مندل از روشى<br />
كار گرفت كه درآن چهار اصل عمده پيگيرى مى شد:<br />
1- مندل براى تجارب خود يك نبات مناسب (مشنگ) را انتخاب<br />
نمود زيرا نبات مشنگ چند صفت خوب براى انجام تجارب داشت.<br />
اول اينكه هر صفت آن تنها دو حالت دارد، مثلا رنگ سرخ و يا<br />
سفيد گلها، از طرف ديگر تزويج نمودن آنها اسان است، زيرا در<br />
يك گل هم آلة تانيث و هم آلة تذكير موجود اند. بالاخره تربية<br />
نباتات مشنگ آسان بوده، زود گل نموده، دانه هاى زياد توليد مى<br />
نمايند. نظر به همين دلايل از تجربه كردن بالاى اين نبات زودتر<br />
نتيجه به دست مى آورد.<br />
2- مندل در كار عملى خود تنها متوجه يك صفت نبات مى شد،<br />
بطور مثال رنگ گل، خواص ديگرى مثل طرز نمو، رنگ و شكل<br />
دانه و غيره را از نظر مى<br />
انداخت.<br />
3- مندل تجارب تزويج<br />
يا جوره نمودن نباتات<br />
را بطور تصادفى اجرا<br />
نكرده بلكه او هميشه<br />
تجارب خودرا تكرار<br />
مى نمود، تا جلو غلطى<br />
ها را بگيرد.<br />
4- براى اين كار مندل<br />
تجارب خيلى زيادى<br />
انجام داد. بالاخره وى<br />
نتايج تجارب خود را<br />
حساب مى نمود، زيرا<br />
نتايج كار وى تنها از راه<br />
قوانين احتمالات ثابت<br />
شده مى توانست.<br />
شكل(1-1) تخنيك كار مندل: در شكل انتقال<br />
گرده گل سرخ به گل سفيد ديده مى شود
مندل توسط تجارب خود اساس علم وراثت را گذاشت و فكتورهاى<br />
ارثى را كه بعداً به نام جن ياد شدند، كشف نمود. اين فكتورها خواص<br />
را از نسل گذشته به نسل آينده انتقال داده واز امتزاج آنها خواص<br />
جديدى بوجود مى آيند. قبل از اينكه مندل نتايج كار خودرا به نشر<br />
بسپارد، اضافه از ده هزار تجربه را انجام داده بود. نتايج كار مندل<br />
بيست سال بعد از مرگ وى تقدير شد. مندل يك سال قبل از مرگ<br />
خود پيش بينى نموده كه «من از كارهاى خود خيلى راضى هستم. من<br />
يقين دارم كه جهان روزى از كارهاى من تقدير خواهد نمود».<br />
در سال 1900 م. سه عالم نباتات شناس هر يك هوگو دى وريس<br />
(Erich Von Tschermak) ايريش شرماك ،(Hugo De Vries)<br />
و ايريش كورينس Correns) (Erich جدا ازهمديگر قوانين مندل<br />
را دوباره كشف نموده وبه اين ترتيب راه براى يك جنتيك علمى<br />
هموار گرديد. اين قوانين چون بار اول توسط مندل كشف گرديده<br />
بودند، به اساس قدامت كارى، به نام قوانين مندل ياد مى شوند.<br />
قوانين مندل<br />
مندل نتايج تجارب و مطالعات خود را در چهار فرضيه خلاصه<br />
نمود. كه بعداً اين فرضيه ها به قوانين مندل كه اساس علم جنتيك را<br />
گذاشت، تبديل گرديد. فرضيه ها بطور ذيل بيان ميگردد:<br />
1- موجودات زنده براى هر صفت دو اليل دارد، كه يكى آن را از<br />
مادر و ديگرى را از پدر مى گيرند.( صفات متبادل يك جن به نام اليل<br />
ياد ميشود يا به عبارت ديگر، جن هاى متقابل را اليل مى گويند)<br />
2- اليل هاى هر صفت، ممكن مشابه و يا متفاوت باشد، يعنى هر صفت<br />
مى تواند به دو يا چند شكل ظاهر شود، مثلا گلبرگهاى نبات مشنگ<br />
مى تواند رنگ سفيد ويا ارغوانى داشته باشند. كه به اين ترتيب جن<br />
رنگ ارغوانى، اليل رنگ سفيد است. اين اليلها در زمان توليد مثل يا<br />
تكثر از همديگر جدا واز راه گميت ها به نسل آينده انتقال مى يابند.<br />
3- وقتيكه دو اليل توسط عملية القاح با هم يكجا مى شوند، ممكن<br />
است يكى آن خواص خودرا ظاهر سازد، اما ديگر آن مخفى بماند.<br />
مندل به اليليكه خواص خود را ظاهر مى سازد، به نام غالب وبه اليليكه<br />
در نسل اول هيچ اثر از خود نمى گذارد، يعنى خواص خود را ظاهر<br />
كرده نمى تواند، به نام مغلوب ياد نمود. (مثلاً تمام نباتات نسل اول<br />
بعد از عملية القاح گلهاى تنها با رنگ ارغوانى مى رويند، پس گفته<br />
4
مى توانيم كه اليل رنگ ارغوانى در مشنگ غالب است. اما در نسل<br />
دومى بعضى نباتات گلهاى سفيد رنگ هم دارند. اين كار به ما نشان<br />
مى دهد كه در نباتات نسل اول براى رنگ گل دو اليل موجود اند.<br />
يكى آن غالب (ارغوانى)، كه در نباتات نسل اول ظاهرشده و ديگر<br />
آن مغلوب است، كه در هيچ كدام از نسل اولى ظاهر نه شده است،<br />
اما در بعضى از نباتات در نسل دوم ظاهر گرديده است).<br />
4- اين دو اليل كه مربوط يك صفت مثل رنگ گل اند، در وقت<br />
تشكيل گميت هاى مذكر و مونث از همديگر جدا مى شوند، كه تنها<br />
يك اليل از آنها به يك گميت انتقال مى يابد.<br />
تزويج يك رگه Cross) :(Monohybrid والدين كه در بين<br />
خود تنها در يك صفت فرق داشته مى باشند، به نام تزويج يك<br />
رگه ياد ميشود. مندل اول توجه خود را تنها به نباتات معطوف<br />
نمود كه در يك صفت از همديگر فرق داشتند، يعنى مونوهايبريد<br />
(Monohybrid) بودند. بطور مثال وى نباتاتى را كه تنها در توليد<br />
رنگ دانه از هم فرق داشتند، يعنى دانه هاى زرد رنگ و سبز رنگ را<br />
توليد مى كردند، با هم تزويج نمود. وى اين نسل را به نام نسل پدرى<br />
(P (Parental Generation, ياد نمود. نسل بوجود آمده از اين<br />
تزويج كه بدون استثنا دانه هاى زرد داشت، به نام اولاد نسل اول<br />
(F١ (First Filial Generation, نام نهاد. مندل براى كنترول<br />
نتايج خود تجارب معكوس را اجرا نمود، يعنى جنس نبات را تغيير<br />
داد، طوريكه اگر در تجربه قبلى نبات داراى دانه هاى زرد مؤنث را<br />
انتخاب نمود، در تجارب بعدى نبات داراى دانه هاى زرد مذكر را<br />
انتخاب كرد كه در نتيجه از اين تجارب هم عين نتايج گذشته بدست<br />
آمد، بدين معنى كه تمام نباتات دانه هاى زرد را توليد نمودند.<br />
بعد از آن مندل نسل F1 را كه دانه هاى زرد داشت، با هم تزويج<br />
نمود. نسل به وجود آمده اين تزويج را وى به نام زاده هاى نسل دوم<br />
Generation) (F2) (Second Felial ياد نمود. مندل مشاهده<br />
كرد كه در اين نسل در پهلوى دانه هاى زرد، دانه هاى سبز هم توليد<br />
شدند. وقتيكه وى دانه هاى بدست آمده از نسل F2 را حساب نمود،<br />
در اين تناسب ¾ دانه هاى زرد و ¼ دانه هاى سبز بودند.<br />
در يك تجربة ديگر كه تنها شكل دانه (صاف و چملك) در نظر<br />
5
گرفته شده بود، در آن از هردو صفت خالص عين نتايج حاصل<br />
گرديد، طوريكه در نسل F1 همه يكسان و در نسل F2 يا نسل دوم<br />
تناسب 3:1 داشت (سه برابر صاف و يك برابر چملك). در نتيجه<br />
اين تجارب مندل قادر شد تا قانون اول ودوم خودرا فورمولبندى<br />
نمايد.<br />
قانون اول مندل: گرچه مندل درباره جن و كروموزم معلومات<br />
نداشت ولى او استدلال ميكرد كه در نباتات متذكره حتماً عامل<br />
(فكتور) وجود دارد كه اوصاف نبات را كنترول مى نمايند. هر<br />
عامل، صفت خاص را انتقال ميدهد از طرف ديگر مندل در<br />
نتايج كار خود دو دو صفت متبادل مشاهده نمود و به اين نتيجه<br />
رسيد كه هر صفت توسط يك جوره عامل (فكتورها) كنترول<br />
ميشوند. بدين ترتيب قانون اول مندل به نام قانون اوصاف واحد<br />
Characters) (Law of Unite ياد ميگردد، اين قانون<br />
واضح ميسازد كه خصوصيات مختلف ارثى به وسيله فكتورهاى<br />
جوره كنترول ميشوند كه امروز به نام جن ياد ميشود.<br />
قانون دوم مندل: مندل مشاهده نمود كه خواص ارثى توسط<br />
فكتورهاى جوره كنترول ميشود، همچنان در نسل F2 مشاهده<br />
نمود كه صفت يك اليل مخفى يا مستور بود او استدلال ميكرد كه<br />
خاصيت يك فكتور نسبت به ديگرى قوى تر مى باشد. موصوف<br />
عامل اين صفات را بارز (Dominant) خواند. از تاثير همين فكتور<br />
صفات ديگرى مخفى شده است، صفت مخفى شده را به نام مغلوب<br />
(Recessive) ياد كرد.<br />
در نتيجه مندل به كشف قانون دوم بارزيت و مخفى<br />
Recessive) (Principle Dominance and قادر<br />
گرديد، اين قانون بيان مى كند كه در يك جفت فكتورها يك<br />
فكتور (جن) باعث مخفى شدن اوصاف فكتور ديگر ميگردد.<br />
اگر دو موجود زنده را كه از نظر يك جفت صفت خالص اختلاف<br />
دارند با هم تزويج نماييم فرزندان آنها غالباً يكى از آن دو صفت را<br />
به طور كامل تبارز مى دهند و صفت ديگر به صورت مخفى باقى<br />
مى ماند، صفتى كه ظاهر شده بارز يا غالب (Dominant) و صفت<br />
ديگرى كه مخفى مانده است مخفى يا مغلوب (Recessive) ناميده<br />
ميشود.<br />
6
مسلم است كه صفت بارز توسط جن بارز و صفت مخفى توسط جن<br />
مخفى به وجود مى آيد. قابل ياد آورى است كه صفت مخفى هميشه<br />
ناخالص و لى صفت بارز امكان دارد خالص و يا ناخالص باشد.<br />
طوريكه ديده مى شود رنگ سبز در نسل F2 يا سيكند فيليل جينيريشن<br />
Generation) (Second Filial دوباره ظاهر مى گردد، پس اين<br />
صفت موجود بايد در نسل F1 هم موجود بوده باشد، با وجود آنهم<br />
در نسل F1 تنها دانه ها به رنگ زرد به مشاهده مى رسد. پس به اين<br />
نتيجه مى رسيم كه يك صفت توسط دو اليل كنترول ميشود.<br />
مثلاً يك اليل براى رنگ زرد و ديگر براى رنگ سبز تخم موجود<br />
است. مندل براى نوشتن صفت بارز حرف بزرگ الفباى انگليسى<br />
يعنى A، و براى صفت مغلوب حرف كوچك الفباى انگليسى (a)،<br />
را استعمال كرد. به اين ترتيب براى يك نبات نسل خالص كه داراى<br />
اليل هاى مشابه است حروف AA و aa استعمال مى شود. اين<br />
قسم نباتات را از لحاظ همين خاصيت به نام نباتات هوموزايگوس<br />
(Homozygous) ياد مى كنند. نبات داراى صفات ناخالص يا<br />
هيتيروزايگوس (Heterozygous) دو اليل مختلف Aa دارد.<br />
قانون سوم مندل: مندل از كار خود چنين نتيجه گرفت. زمانيكه<br />
حجرات جنسى (گميت ها) تشكيل ميگردد عوامل جوره (فكتور ها)<br />
از هم جدا ميشوند و هر گميت از عامل جوره تنها يك عامل (فكتور)<br />
ميگيرند. در وقت توليد نسل جديد دو حجره جنسى (گميت مذكر<br />
و مؤنث) با هم يكجا ميشوند نوزاد را به وجود مى آورد كه داراى<br />
دو فكتور مى باشد. مندل فرضيه سوم خود را به نام قانون تفكيك<br />
جن ها Segregation) (Law of ياد نمود كه امروز قانون اول<br />
جنتيك را تشكيل داده است. اين قانون بيان مى كند در وقت تشكيل<br />
گميت ها جوره فكتورها از هم جدا ميشوند و هر گميت از جملة دو<br />
فكتور تنها يك فكتور را دارا مى باشد.<br />
قانون چهارم مندل: اگر دو موجود زندة يك نوع كه در<br />
بيشتر از يك صفت از هم فرق داشته باشند با هم تزويج شوند،<br />
جن ها به طور آزاد و يا مستقل از يكديگر به نسل آينده انتقال<br />
مى يابد، يعنى جن هاى يك صفت بالاى صفت جن ديگرى<br />
تأثير ندارد. در حقيقت كروموزوم ها جوره ميشوند، جين هاى<br />
كه بالاى كروموزوم واقع مى باشد به صورت دسته جمعى<br />
7
انتقال مى يابند. اين فرضيه مندل امروز قانون دوم جنتيك را<br />
تشكيل نموده است كه به نام قانون جوره شدن جن ها يا قانون<br />
استقلال جن ها assortment) (Law of independent<br />
ياد ميشود.<br />
صفات متقابل يا اليل :(Alleles)<br />
اليل به دو صفت متقابل اطلاق ميشود، مثلاً در مورد مشنگ صفات<br />
صاف بودن و چملك بودن پوش دانه يك جفت اليل را تشكيل<br />
ميدهد. زيرا در شكل ظاهرى هر دانه فقط يك صفت تبارز مى نمايد<br />
(صاف و يا چملك) و يا به عبارت ديگر هيچ وقت دانه با هردو صفت<br />
صاف و چملك نخواهيم داشت.<br />
هم چنان در نخود دو حالت يعنى زردى و سبزى دانه اليل يك صفت<br />
ميباشد زيرا ما فقط دانه هاى زرد و يا سبز داريم و هيچگاه دانه هاى<br />
با هردو صفت (زردى و سبزى) نخواهيم داشت. ولى قابل تذكر است<br />
كه دو صفت سبزى و صافى دانه و دو صفت چملكى و زردى دانه<br />
اليل يكديگر نيستند زيرا هردو صفت ميتوانند با هم در يك دانه به<br />
وجود آيند يعنى هم دانه صاف و سبز و هم دانه چملك و زرد.<br />
جينوتايپ و فنوتايپ Phenotyps) :(Genotyps and<br />
در اين جا دو اصطلاح ديگر وراثت را كه مورد استعمال زياد دارد و<br />
دانستن موضوعات علمى را آسانتر ميسازد معرفى مى نماييم:<br />
جينوتايپ عبارت از مجموعة عوامل ارثى اند كه در يك فرد وجود<br />
دارد. افرادى كه داراى جينوتايپ يكسان باشند فرزندان مشابه به<br />
وجود مى آورند در حاليكه فينوتايپ قيافه و شكل ظاهر افراد را مى<br />
نامند. افرادى كه داراى فينوتايپ يكسان باشند امكان دارد جينوتايپ<br />
مختلف داشته باشند. زيرا افرادى كه داراى صفات غالب هستند از<br />
نظر ظاهرى (فينوتايپ) همه يكسان اند ولى از نظر جينوتايپ ممكن<br />
خالص و يا ناخالص باشند براى توضيح مسئله مثالى را مياوريم.<br />
خوك سياه هندى دو نوع جن رنگ سياه و سفيد را انتقال ميدهد<br />
اما ظاهر حيوان از يك نوع جن نماينده گى ميكند اگر درباره جن<br />
هاييكه حيوان انتقال ميدهد سخن به ميان آيد اصطلاح جينوتايپ را به<br />
كار ميبريم ولى وقتيكه درباره شكل ظاهرى بحث مى نماييم اصطلاح<br />
فينوتايپ به كار برده ميشود.<br />
8
مربع پونيت يا جدول ضرب جنتيكى Square) :(The Punnett<br />
در سال Punnett 1905 يك بيولوژى دان انگليسى براى نشان دادن<br />
نتايج تزويج يك طريقه آسان را به وجود آورد كه عبارت از مربع<br />
پونيت مى باشد. مربع پونت يك جدولى است، كه در آن نتايج<br />
ممكنة بدست آمده از القاح به صورت واضح نشان داده مى شود.<br />
در اين جدول گميت هاى بدست آمده از يك والد به صورت افقى<br />
بالاى جدول و از والد ديگر به طرف چپ جدول بصورت عمودى<br />
نوشته مى شود. در هر مربع جدول دو حرف نوشته مى شود. كه يكى<br />
آن اليلى است كه مربوط به پدر و ديگرى مربوط به مادر مى باشد.<br />
حروف بين مربعات، جينوتايپ احتمالى اولاد را به ما نشان مى دهد.<br />
مربعات پونيت خصوصا در زراعت و مالدارى استعمال زياد دارد.<br />
مربعات پونيت براى تزويج مونوهايبريد:<br />
جدول خيلى سادة را كه چهار مربع دارد، ميتوان در تزويج مونوهايبريد<br />
مطالعه نمود. اگر دو نبات را كه براى طول خود دو اليل مختلف<br />
(هيتيروزايگوس) داشته باشد، يعنى جينوتايپ شان Tt باشد، مطالعه<br />
نماييم، مى دانيم كه اين نبات دو نوع گميت مى سازد، كه يكى آن<br />
T و ديگرى آن t مى باشد. نتيجه القاح اين نباتات را توسط چهار<br />
مربع پونيت نشان داده مى توانيم (دو مربع به هر طرف). هر مربع<br />
نتيجه القاح گميت مذكر و مونث را نشان مى دهد. اگر به جينوتايپ<br />
نظراندازى شود، ديده مى<br />
شود كه 1/4حصه TT نباتات<br />
خالص قد بلند، 2/4 حصه Tt<br />
هايبريد قدبلند و 1/4 حصه<br />
آن نباتات قدكوتاه خالص مى<br />
باشند. يعنى از نظر جينوتايپ<br />
تناسب نسل 1:2:1 است، اما<br />
از لحاظ فينوتايپ 3/4 آن قد<br />
دراز و 1/4نباتات قد كوتاه<br />
مى باشند. اين مربعات حساب<br />
نمودن نتايج مندل را اسان مى<br />
سازد. (جدول a)<br />
جن هاى مؤنث<br />
جن هاى مذكر<br />
جدول a<br />
1TT: 2Tt: 1tt<br />
9
جن هاى مؤنث<br />
جن هاى مذكر<br />
جن هاى مؤنث<br />
جن هاى مذكر<br />
براى وضاحت بهتر مربع پونيت يك<br />
خاصيت انسان را در نظر مى گيريم.<br />
بعضى انسانها نرمه هاى باز و بعضى<br />
از آنها نرمه هاى چسپيده يا بستة<br />
گوش را دارا هستند. براى نرمة باز<br />
گوش حرف F و براى نرمة بستة<br />
گوش حرف f استعمال مى شود.<br />
از طرز نوشتن ديده مى شود، كه<br />
دارندة جينوتايپ FF خالص غالب<br />
بوده كه نرمة گوش باز دارند. دارندة<br />
جينوتايپ Ff هيتروزايگوس بوده<br />
كه هم چنان نرمه هاى باز گوش<br />
دارند، در حاليكه دارندة جينوتايپ<br />
هوموزايگوس داراى نرمه هاى بستة<br />
گوش مى باشد. (جدول b)<br />
همچنان ميتوان اصول ذكر شده را<br />
در حيوانات و نباتات ديگر تطبيق<br />
نماييم؛ به طور مثال: اگر موش سياه<br />
خالص كه جينوتايپ آن AA است<br />
با موش رنگ سفيد كه جينوتايپ<br />
آن aa مى باشد با هم تزويج شود<br />
(رنگ سياه "AA" به رنگ سفيد<br />
غالب است). در نسل F1 "aa"<br />
ديده مى شود كه تمام افراد آن<br />
ناخالص ولى تمام آنها داراى رنگ<br />
سياه مى باشند مگر جينوتايپ آن<br />
Aa و فينوتايپ آن رنگ سياه مى<br />
باشد. اگر نسل F1 جينوتايپ Aa<br />
بين خود تزويج شوند در نسل F2<br />
اولادى كه به وجود مى آيد. عبارت<br />
اند از: ،2Aa) (aa AA<br />
جدول b<br />
جدول c<br />
10
فعاليت:<br />
هدف: مشاهدة جينوتايپ جوره فكتورها.<br />
مواد مورد ضرورت: مهره هاى سياه و سفيد يا دانه هاى نخود و لوبيا.<br />
طرز العمل: 50 عدد مهمرة سياه و 50 عدد سفيد را گرفته در يك ظرف در روى كاغذ<br />
مخلوط نموده و به شكل بى ترتيب به صورت تصادفى دو ، دو عدد را گرفته و جوره جوره<br />
بگذاريد. دانه هاى سفيد رابه حرف a و دانه هاى سياه را به حرف A نشان دهيد. اگر دو<br />
عدد مهمره سياه يكجاه باشد ، AA اگر يكى سياه و يكى سفيد باشد Aa و اگر هردو مهره<br />
سفيد باشند .aa بعد به شكل زير در سه قطار تنظيم و ترتيب نماييد.<br />
AA Aa aa<br />
در ختم كار نسبت فنوتايپ هاى دانه جوره يى را معلوم نماييد.<br />
تزويج داى هايبريد: آميزش دو فرد خالص كه از نظر دو صفت از<br />
هم فرق داشته باشند به نام داى هايبريديزم ياد ميشود اين پديده نيز<br />
از اصولى كه در مونوهايبريد وجود داشت پيروى مى نمايد و انواع<br />
بيشتر گاميت ها به وجود آمده و در نتيجه اى تركيب آنها تعدادى<br />
زيادى جينوتايپ و فينوتايپ حاصل ميشود.<br />
اگر ما دو صفت يك موجود زنده را در نظر بگيريم، چطور مى<br />
توانيم آنرا در مربعات پونت نشان دهيم. به طور مثال اگر دو نبات<br />
مشنگ كه يكى آن تخم هاى مدور، زرد و ديگرى آن چملك، سبز<br />
دارند يعنى (R دانه هاى مدور و Y براى رنگ زرد، همچنان r براى<br />
چملك و y براى رنگ سبز) با هم تزويج شوند. در نسل F1 تمام<br />
تخم ها مدور، زرد اند و از نقطه نظر اين خاصيت هيتروزايگوس<br />
هستند Yy) .(Rr سوال اينست كه كدام نوع گميت ها تشكيل<br />
خواهد شد.<br />
در نسل F2 ديده مى شود كه گميت هاى ry) (RY, Ry, rY,<br />
ساخته مى شوند. وقتيكه حروف تعيين شده براى گميتها به مربعات<br />
پونت انتقال مى يابند، پس 16 امكان بوجود مى آيد، كه از لحاظ<br />
11
فينوتايپ 9 عدد زرد وصاف، 3 عدد سبز وصاف، 3 عدد زرد و<br />
چملك و 1 عدد آن سبز و چملك مى باشد. بر علاوه مونوهايبريد و<br />
داى هايبريد تزويج هاى ديگرى، مانند: تراى هايبريد و پولى هايبريد<br />
نيز وجود دارد. اگر دو موجود زنده را كه از نظر سه صفت از هم فرق<br />
داشته باشند و با هم تزويج نمايند، به نام تراى هايبريد ياد ميگردد.<br />
ولى اگر از نظر چندين صفت اختلاف موجود باشد موجود مذكور<br />
به نام پولى هايبريد ياد ميشود.<br />
شكل (1-2): تزويج دو رگه<br />
صفات ارثى:<br />
اگر بخواهيد خواص ارثى فاميل خود را بشناسيد، چطور مى توان اين<br />
معلومات را بدست آورد؟ علماى جنتيك براى انجام دادن اين كار<br />
شجره هاى فاميلى را ترتيب مى دهند، كه توسط آن انتقال خواص<br />
در چند نسل تعقيب شده مى تواند. اين شجره ها خصوصا در قسمت<br />
بى نظمى هاى ارثى قابل استفاده اند، زيرا بيشتر مريضى هاى جنتيكى<br />
توسط جن هاى مغلوب بوجود مى آيند (موجودات زنده داراى بى<br />
12
نظمى ها در جن هاى غالب ميباشند كه در مرحله جنينى از بين مى<br />
روند). اكثرا انتقال دهنده گان مريضى هاى ارثى، مريض نيستند<br />
اما مى توانند مريضى را به نسلهاى آينده انتقال دهند. يك مثال آن<br />
مريضى خدرى بودن يا البينيسم است، كه در انسانها و حيوانات ديده<br />
مى شود. مبتلايان ميلانين (يك ماده رنگه) را توليد كرده نمى توانند.<br />
اين اشخاص رنگ سفيد، موهاى سفيد و چشمهاى سرخ دارند.<br />
صفات ارثى مى توانند جسمى ويا مربوط جنس باشد. صفات جسمى<br />
تنها بالاى اليلهاى كروموزوم هاى غير جنسى يا جسمى موقعيت<br />
داشته، كه به صورت مساوى به مذكر و مؤنث انتقال مى يابند، اما<br />
صفات جنسى بالاى اليلهاى كروموزومهاى جنسى واقع مى باشد.<br />
توسط كروموزوم X انتقال مى يابد، زيرا كروموزوم Y كوچك<br />
بوده و جنهاى كم دارد. طوريكه ميدانيم در جنس مذكر تنها يك<br />
كروموزوم X موجود مى باشد، از اين سبب مى تواند در حالت<br />
مغلوب هم سبب بى نظمى گردد. در جنس مونث اليل مغلوب در<br />
موجوديت اليل غالب تاثير كرده نمى تواند، اما امكان انتقال همين<br />
اليل مغلوب به نسل آينده موجود است، كه به اين صورت مى تواند<br />
در نسل آينده سبب بى نظمى گردد.<br />
تصورات نادرست عوام در مورد وراثت:<br />
هرچيزى را كه انسان مشاهده مى نمايد نظر به تمايلات خود آنرا<br />
تشريح مينمايد. علاقه و دلچسپى به پديده اى ارثى به صورت طبيعى<br />
در بشر وجود دارد، بناءً جاى تعجب نيست كه يك تعداد مفكوره<br />
هاى نادرست و خرافات در دستور العمل وراثت داخل شده است.<br />
در اينجا يك تعداد حقايق را در باره اين موضوعات با حقيقت علمى<br />
آن بحث ميكنيم.<br />
يكى از مفكوره هاى بسيار قديمى ارثى راجع به خون است كه خون<br />
را به حيث تعيين كننده خواص ارثى ميشناسند و تا حال اصطلاحاتى<br />
را در اين ارتباط ميشنويم. مثلاً از خون ماست، رگ شريك و خون<br />
شريك است، ارتباط خونى داريم. اگر چه استعمال اين كلمات مجاز<br />
است با وجود اينكه علم ساينس به اثبات رسانده كه خون با خواص<br />
ارثى ارتباط ندارد اگر مردم عقيده دارند كه خون داراى تاثيرات<br />
سحر آميزى است. يك تعداد مردم از گرفتن خون نژاد ديگر نسبت<br />
اينكه بعضى از خواص ارثى نژاد خون دهنده بالايش تاثير وارد<br />
13
ميكند ابا ميورزند در حاليكه اين موضوع عارى از حقيقت است. در<br />
بعضى حالات خون يك عده اشخاص مريض را كاملاً خارج نموده<br />
در عوض خون شخص ديگر براى موصوف داده ميشود. بدون اينكه<br />
كدام تاثيرى در خواص ارثى شخص به وجود بياورد.<br />
بر علاوه تاثير عمر والدين بالاى خواص ارثى عقايد نادرست ديگر<br />
است كه بين عوام شهرت دارد. عقيده بر اين است اطفاليكه در آغاز<br />
دوره جوانى والدين متولد ميگردند از نظر خواص ارثى مافوق تر اند<br />
به مقايسه اطفاليكه در مراحل بعدى زنده گى والدين متولد ميگردد. و<br />
يا عقيده دارند كه والدين جوان قادر به انتقال خواص ارثى نيستند.<br />
تحقيقات نشان داده است كه عمر والدين در انتقال خواص ارثى رول<br />
ندارد ولى متوجه بايد بود كه طفل از مادر خيلى جوان بنا بر كوچكى<br />
رحم و عدم زايمان نورمال و كوچكى استخوان لگن خاصره، معيوب<br />
بار مى آيد كه اين يك حادثه محيطى است كه طفل را قبل از ولادت<br />
و يا بعد از آن متأثر ميسازد و تجارب بالاى مادران خورد سن كه<br />
اطفال شان توسط عمليات از شكم آنها گرفته شده نشان ميدهد كه<br />
اطفال اين مادران از نگاه فزيكى ذكاوت و هوشيارى كاملاً سالم بوده<br />
و تفاوتى با ديگر اطفال ندارند.<br />
هم چنان در مادران سالخورده امكان بى نظمى هاى كروموزومى<br />
موجود بوده كه از اثر حادثه فزيولوژيكى و يا هورمونى به وجود مى<br />
آيد، نواقصى كه در اطفال مادران سالخورده ديده ميشود مربوط به<br />
بعضى تغييرات در وجود مادر ميباشد، مثلاً: تعداد زيادى دواهاى اند<br />
كه داراى تاثيرات ممكنه بالاى حجرات جنسى اند و اطفالى كه به<br />
وجود مى آيند نيز تحت تاثير قرار ميگيرند (ادويه جاتى مانند مورفين،<br />
نيكوتين، الكهول، هيرويين، در عقيم ساختن، اختلالات عصبى و به<br />
وجود آمدن مشكلات صحى رول دارد).<br />
هوموزايگوس (Homozygous) و هيتروزايگوس :(Heterozygous)<br />
اگر يك فرد داراى دو اليل مشابه براى يك صفت باشد در اين<br />
حالت فرد مذكور براى همان صفت خالص Homozygous است.<br />
و اگر شخص داراى دو اليل مختلف براى يك صفت باشد. در اين<br />
صورت فرد مذكور به نام ناخالص Heterozygous ياد ميشود.<br />
هيتروزايگوس معمولاً داراى جينوتايپ مخلوط مى باشد كه به نام دو<br />
رگه نيز ياد ميشود.<br />
14
فعاليت:<br />
داشتن نرمة گوش باز، قابليت لوله نمودن زبان و پوست بدن داراى خال و لكه از جملة<br />
خواص غالب اند. برعكس داشتن نرمة گوش بسته، نداشتن قابليت لوله نمودن زبان و داشتن<br />
پوست بدن خالدار مربوط خواص مغلوب بوده، در صنف ودر صورت امكان در مكتب تان<br />
اين خواص را در شاگردان مطالعه نموده. خواص را در يك جدول نوشته و فيصدى هر<br />
خاصيت را تعيين نماييد.<br />
رول كروموزوم ها در وراثت:<br />
كروموزوم كلمه يونانى است كه chromo به معنى رنگ و soma<br />
به معنى جسم يا body است، يعنى در وقت تلوين اين ها رنگ را<br />
جذب مى نمايد.<br />
در هستة حجره ساختمانهاى رنگ پذير و رشته مانند وجود دارند، كه<br />
به نام كرومزوم (Chromosome) ياد مى شوند. هر كرومزوم از دو<br />
حصه كه به نام كروماتيد (Chromatide) ياد مى شود، ساخته شده<br />
است. كروماتيدها دريك قسمتى كه به نام سنترومير(Centromere)<br />
ياد مى شود با هم وصل ميشوند. كروموزوم ها بصورت عموم دو<br />
بازو دارند كه يك بازو كوتاه تر از بازوى ديگر مى باشد. كروموزوم<br />
ها در هستة حجره موقعيت<br />
داشته واز لحاظ جسامت<br />
وشكل با هم متفاوت اند.<br />
بازوى كوتاه كروموزوم<br />
هم چنان تعداد كروموزوم<br />
ها در حيوانات ونباتات<br />
سنترومير<br />
مختلف از همديگر فرق<br />
دارند، اما تعداد، شكل و<br />
بزرگى كروموزوم ها در<br />
بازوى طويل كروموزوم<br />
تمام افراد يك نوع مساوى<br />
اند. شكل (1-3)<br />
شكل(1-3): ساختمان يك كروموزوم<br />
15
در حجرات اكثرى موجودات زنده، كروموزوم ها به شكل جوره<br />
اى موجود اند. اين جوره ها از لحاظ شكل و جسامت با هم مساوى<br />
اند. حجرات انسانى 46 عدد يا 23 جوره كروموزوم دارند. تعداد<br />
كروموزوم ها در يك حجره به نام مجموعة كروموزوم ها ياد مى<br />
شود. حجراتيكه داراى كروموزوم هاى جوره اى اند، به نام حجرات<br />
ديپلويد (Diploid) ياد و به 2n نشان داده ميشوند. حجرات جسمى<br />
داراى كرومزوم هاى ديپلوييد هستند و از اين سبب به نام حجرات<br />
ديپلويد هم ياد مى شوند.<br />
هرجوره كروموزوم كه از لحاظ شكل و جسامت با هم مساوى باشند،<br />
به نام كروموزوم هاى chromosomes) (Homologous ياد مى<br />
شوند. حجرات جنسي يا گميت ها داراى نصف تعداد كروموزوم<br />
هاى جسمي بوده كه به نام حجرات هپلوييد (haploid) يا 1n<br />
حجرات ياد مى شوند.<br />
در بالاى كروموزوم ها جن ها موقعيت دارند. در جن ها معلومات<br />
ارثى ذخيره مى باشد. به طور مثال: خون انسان بالاى كروموزوم اول،<br />
فكتور (Rh- Factor) Rh و بالاى كروموزوم نهم گروپ هاى<br />
ABO ذخيره مى باشد.<br />
كروموزوم ها فكتورهاى ارثى كه به نام جن ها ياد مى شوند بالاى<br />
خود دارند كه، بالاى كروموزوم به صورت خطى موقعيت دارند.<br />
جن ها انتقال دهنده معلومات ارثى اند از همين سبب به نام كود ارثى<br />
(رمز) نيز ياد ميگردد.<br />
صفات غيرمندلى:<br />
مندل تنها نباتاتى را مطالعه نموده بود، كه غالبيت و مغلوبيت مكمل<br />
در آنها موجود بودند، اما اين خواص عام نبوده. علماى ديگر راه<br />
مندل را تعقيب نموده و تجارب خودرا بالاى موجودات ديگر انجام<br />
دادند.<br />
بارزيت ناقص:<br />
در حدود سال 1900 م. كارل كورينز Correns) ،(Carl تجاربى<br />
را بالاى گل پتونى انجام داد. نامبرده نبات خالص كه گل هاى سفيد<br />
داشت به نبات خالص گل هاى سرخ تزويج نمود. در نتيجه القاح انها<br />
در نسل F1 نباتاتى با گل هاى بوجود مى آيد، كه نه رنگ سفيد ونه<br />
رنگ سرخ داشت، بلكه رنگ گلابى را دارا بود. علت آن اينست كه<br />
16
اليل هاى مربوط رنگ بالاى يكديگر غالب نبود. اين نوع بارزيت<br />
را بنام بارزيت ناقص dominance) ،(Incomplete يا ميانه<br />
(Intermediate) مى گويند. موصوف نسل F1 را در بين خود<br />
تزويج نمود در نسل F2 يك فينوتايپ به تناسب 1:2:1 به ميان آمد.<br />
42 گل هاى گلابى توليد گرديد.<br />
4 گل سرخ و<br />
1<br />
4 گل سفيد،<br />
1<br />
كه<br />
طوريكه ديده ميشود در نسل دو رگه رنگهاى سرخ و سفيد با هم<br />
مخلوط نميشوند از همين جهت در نسل F2 هر دو صفت (سرخ و<br />
سفيد) دوباره ظاهر ميشوند. اين نتيجه با قانون جن هاى آزاد مندل<br />
تطابق دارد، و به مانشان مى دهد كه هميشه يك غالبيت و مغلوبيت<br />
مكمل موجود نبوده و صفات بين البينى هم وجود دارد.<br />
تخمه ها<br />
بارزيت ناقص<br />
گل سرخ<br />
گلابى<br />
سرخ<br />
سپرم<br />
سفيد<br />
نسل دوم (F2)<br />
گلابى<br />
شكل (1-4): بارزيت ناقص<br />
گل رنگ گلابى<br />
نسل اول (F1)<br />
گل سفيد<br />
فكر كنيد:<br />
در نتيجة تزويج يك نباتيكه برگ هاى بزرگ دارد، با نباتيكه برگ هاى كوچك مى باشد،<br />
در نسل F1 نباتات داراى برگ هاى ميانه مى باشد، در نسل F2 كدام فينوتايب ها را توقع<br />
برده ميتوانيد؟<br />
17
گميت ها<br />
جنس مذكر<br />
جنس مؤنث<br />
شكل (1-5): تعيين جنسيت<br />
اليل هاى متعدد يا مركب:<br />
طوريكه خوانديم براى هر صفت دو اليل (جن) موجود اند، اما مي<br />
تواند براى يك صفت اضافه از دو اليل هم موجود باشد. اين حالت<br />
كه در آن يك صفت اضافه از دو اليل دارد، به نام اليل هاى متعدد يا<br />
مركب ياد مى شود. گروپ هاى خون(A,B,O) يكى از مثال هاى<br />
اين نوع اليل ها مى باشد.<br />
تعيين جنس Determination) :(Sex<br />
طوريكه قبلا خوانديم، در انسان تعداد كروموزوم ها در يك حجره<br />
ديپلويد 46 عدد است، كه 22 جورة آن، كروموزوم هاى اوتوزوم<br />
(Autosomes) يا جسمى اند.<br />
جورة بيست و سوم (23) در جنس مونث و مذكر از هم فرق دارد.<br />
كروموزوم هاى كه جنسيت موجود زنده را تعيين مي نمايد، به نام<br />
كروموزوم هاى جنسي يا Chromosomes) (Sex يا گونوزوم<br />
(gonosomes) هم ياد مى شوند. در انسان و حيوانات پستاندار<br />
ديگر كروموزوم هاى تعيين كننده جنس را به حروف X و Y نشان<br />
مى دهند. كروموزوم هاى جنسى جنس مونث XX بوده اما در جنس<br />
مذكر جوره بيست وسوم را كروموزوم هاى XY تشكيل مى دهند،<br />
كه از همديگر مختلف بوده و به اين صورت نوزاد نسل آينده توسط<br />
جنس مذكر تعيين مى شود. جنس مذكر كه داراى يك كروموزوم<br />
X و يك كروموزوم Y مى باشد، در عملية ميوسيس دو نوع گميت<br />
را تشكيل مى دهد، در حاليكه جنس<br />
مونث كه داراى دو عدد كروموزوم X مى<br />
جنس مؤنث<br />
باشد، تنها گميت هاى X را مى سازند. در<br />
شكل (1-5) ديده ميشود كه بعد از عملية<br />
القاح تناسب مذكر و مؤنث 1:1 است. كه<br />
گميت ها<br />
به اين ترتيب جنس مذكر، جنس نسل<br />
آينده را تعيين مى نمايد. در پرندگان و<br />
خزندگان جنس مذكر هوموزايگوس و<br />
القاح<br />
جنس مونث هيتروزايگوس مى باشد، كه<br />
در آن صورت جنس مونث، جنس نسل<br />
جنس مذكر آينده را تعيين مى نمايد.<br />
xx<br />
x x x y<br />
xy<br />
xy<br />
xx<br />
18
صفات بسته به جنس در انسان: در انسانها تا اكنون چندين جن<br />
بالاى كروموزم X ديده شده است كه هر كدام مسؤول صفت يا<br />
امراض بسته به جنس خاص ميباشد. از جمله دو صفت بسته به جنس<br />
در انسان را كه هميشه مورد توجه قرار گرفته و مطالعات كافى درباره<br />
شان صورت گرفته مورد مطالعه قرار ميدهيم:<br />
1- كورى رنگ Blindness) :(Color اشخاص مبتلا به كورى<br />
رنگ قدرت تشخيص رنگ سرخ و سبز را ندارند اين حالت توسط<br />
يك جن بسته به جنسى كه بالاى كروموزوم X قرار دارد به وجود<br />
مى آيد. كورى رنگ كه در مردها ديده شده در زنها كمتر به چشم<br />
مى خورد زيرا مردها تنها كروموزوم X خود را از مادر دريافت مى<br />
كنند، چنانچه اگر مادر مبتلا به مرض باشد اولاد نيز مبتلا به مرض<br />
خواهند شد. زنها از دو كروموزم X خود يكى را از مادر و ديگرى<br />
را از پدر ميگيرند. براى اينكه كورى رنگ را نشان دهند بايد هردو<br />
كروموزوم X آنها حامل جن مريض باشد. در اين صورت پدر و مادر<br />
هردو مبتلا به كورى رنگ و يا حامل جن ميباشند. احتمال اينكه هم<br />
پدر و هم مادر مبتلا و يا حامل جن مريض باشند خيلى كم است.<br />
معلومات اضافي:<br />
صفات جنسى كه توسط كروموزوم هاى جنسى تعيين مى شوند، خصوصاً در بى نظمى هاى<br />
جنتيكى قابل ديد و مهم است. يك بى نظمى كه اين موضوع را خوب روشن مى سازد،<br />
بى نظمى هيموفيلى است. اين مريضى براى بار اول در فاميلى هاى سلطنتى اروپا به مشاهده<br />
رسيد. جن اين مريضى مغلوب بوده و بالاى كروموزوم X موقعيت دارد، كه در نتيجة<br />
موتيشن يا تغييرات جن ها يا يك جن بوجود مى آيد. كسانيكه به اين بى نظمى مبتلا اند، در<br />
نتيجة يك زخم كوچك خون زياد را ضايع مى كنند، كه مى تواند باعث مرگ آن شود.<br />
مريضى هيموفيلى اكثرا در مردها ظهور نموده، زنها به خاطر موجوديت يك كروموزوم X<br />
تنها در حالت هوموزايگوس كه بالاى هر دو كروموزوم اليل هيموفيلى موجود باشد، به اين<br />
بى نظمى مبتلا مى شوند. زنها در حالت هيتروزايگوس بى نظمى را به اولاد مذكر شان انتقال<br />
مى دهند.<br />
19
جين هاى پيوسته Linkage) :(Gene<br />
جين هاييكه بالاى يك كروموزوم قرار دارد به نام جين هاى به<br />
هم پيوسته ياد ميشوند. طوريكه مى دانيم تعداد جن ها نسبت به<br />
كروموزوم ها بيشتر است، از اين نتيجه مى گيريم كه بالاى يك<br />
كروموزوم تعداد زياد جن ها موقعيت دارند (انسان از سى تا چهل<br />
هزار جين داشته، اما تعداد كروموزوم هاى آن 23 جوره مى باشد).<br />
جين هاى يك كروموزوم با هم يكجا انتقال مى يابند، يعنى اين جين<br />
ها يك گروپ پيوسته را تشكيل مى دهند. اين عملية كه جين ها<br />
به صورت يك گروپ انتقال مى يابند، به نام پيوسته بودن جين ها<br />
Linkage) (Gene ياد مى شوند.<br />
خواص يا صفات ارثى پولى جن Inheritance) (Polygenic<br />
بعضى صفات مثل رنگ پوست، چشم، موى و بلندى قد در انسان ها<br />
و يا بزرگى شوته در نبات جوارى ، توسط جن هاى مختلف كنترول<br />
مى شود. اين نوع خواص كه توسط دو يا زيادتر جن ها كنترول مى<br />
شوند، بنام خواص ارثى پولى جن ياد مى شوند. اين جن ها مى توانند<br />
بالاى عين كروموزوم يا كروموزوم هاى مختلف واقع و يا يك جن<br />
داراى يك ويا چندين اليل باشد.اگر به مثال رنگ پوست انسان توجه<br />
شود، رنگهاى مختلف درآن ديده مى شود. علت آن موجوديت جن<br />
هاى مختلف مى باشد.<br />
جن هاى كشنده Genes) :(Lethal اين جن ها به دليلى بنام<br />
جن هاى كشنده ياد مى شوند، كه قبل از رسيدن به مرحلة بلوغ و يا<br />
در مراحل جنينى باعث مرگ موجودات زنده مى شوند. اگر مادر<br />
وپدر هر دو اين نوع فكتورها (جن ها) را در جينوم خود داشته باشند،<br />
در بسيارى حالات طفل در مرحله جنينى از بين ميرود. اكثر اوقات اين<br />
نوع جن ها و نتايج منفى آن از نظر ما پنهان مى ماند، زيرا دارندگان اين<br />
نوع جن ها در مراحل اولى جنينى از بين مى روند. مثال اين نوع جن<br />
ها، اليل هاى كم خونى داسى شكل است كه در حالت هوموزايگوس<br />
در مرحله جنينى يا در زمان طفوليت باعث مرگ ميگردد.<br />
20
وراثت و محيط: محيط بالاى صفات موجود حيه تاثير داشته و<br />
باعث تغييرات در آنها مى شود. اما اين تغييرات ارثى باشند، يا به<br />
عبارت ديگر صفات كسبى ارثى نميگردد. اين تغييرات را اصلاح<br />
(Modifications) گويند. تغييرات مشخصات فينوتايپى اند كه<br />
ارثى نبوده و تحت تاثير شرايط محيطى بوجود مى آيند. يك مثال<br />
خوب آن نبات پوپك است. شكل (1-6)<br />
اگر اين نبات را در ارتفاع بلند و ارتفاع پايين كشت نماييم، ديده<br />
مى شود كه هر دو نبات نمو مى كند اما نبات ارتفاع بلند قد كوتاه<br />
و ريشة دراز داشته. (b) در حاليكه نبات ارتفاع پايين قد بلند وريشه<br />
هاى كوتاه دارند. (a) اگر اين دو نبات در عين ارتفاع كشت شود،<br />
فينوتايپ شان كاملاً يكسان مى باشد. از اين معلوم مى شود، كه<br />
شرايط محيطى، مانند: حرارت، رطوبت، نور، مواد غذايي و ارتفاعيكه<br />
نبات در آن نمو مى كند، بالاى فينوتايپ نباتات تاثير ميگذارد. ولى<br />
در جينوتايپ آن تغييرى ديده نميشود. اين يك مثالى از تغيير يا اصلاح<br />
دوامدار Modification) (Continuous مى باشد.<br />
يك نوع موديفيكيشن ديگر كه به نام تغيير غير دوامدار<br />
Modification) (Discontinuous ياد مى شود، در گل پتونى<br />
قابل مشاهده است. اين گل تا حرارت<br />
30 درجة سانتِگراد گل سرخ و بالاتر<br />
از آن گل سفيد مى دهد. يعنى فقط در<br />
تفاوت يك درجة سانتيگراد حرارت<br />
خواص گل (رنگ گل) تغيير مى نمايد.<br />
اگر تاثير محيط را بالاى انسان مطالعه<br />
نماييم، سوالى به وجود مى آيد كه<br />
آيا تاثير محيط مهم است و يا وراثت؟<br />
در اين مورد، نظريات مختلف است.<br />
براى اين كار از دوگانگى هاى مشابه<br />
و غير مشابه استفاده مى شود، كه در<br />
محيط هاى مشابه و مختلف بالاى شان<br />
تحقيقات صورت گرفته و نتايج شان را<br />
مقايسه مى نمايند.<br />
همچنان ديده شده كه در اثر حوادث<br />
officinalis) (Taraxacum نبات در<br />
ارتفاع پايين (a) نبات در ارتفاع زياد (b)<br />
شكل (1-6):تاثير محيط خارجى بالاى نبات پوپك<br />
21
محيطى دست، پا و اعضاى ديگر بعضى اشخاص قطع گرديده ولى<br />
اطفالى اين اشخاص معيوب نبوده زيرا اين تغيير كسبى است و صفات<br />
كسبى ارثى نميگردد. اگر تغيير در جن ها توسط عوامل مختلف<br />
محيطى مانند شعاعات، ادويه جات و غيره به وجود آيد اين نوع<br />
تغييرات ارثى شده ميتواند.<br />
صفات ثابت در مقابل محيط عبارت از صفاتى اند، كه بصورت<br />
ارثى تعيين شده باشد، اين صفات ثابت بوده و تغيير نمى نمايند مانند<br />
گروپهاى خون، رنگ چشم و نرمة گوش (باز يا چسپيده)، كه شرايط<br />
محيطى بالاى نوعيت آن تاثير ندارد.<br />
صفات غير ثابت در مقابل محيط عبارت از صفاتى اند، كه با شرايط<br />
محيط تغيير مى كند. مانند وزن انسان، كه تابع تاثير محيط (گرفتن<br />
مواد غذايى) است شكل (1-7). و يا تغيير در رنگ جلد و موى كه<br />
توسط شعاع آفتاب صورت ميگيرد.<br />
شكل (1-7): وزن به مقدار غذايى گرفته شده مستقيماً رابطه دارد<br />
فكر كنيد:<br />
در بارة تاثيرات وراثت و محيط بالاى موجودات زنده فكر نموده ودر صنف بالاى آن بحث<br />
همه جانبه نماييد. اين موضوع از زمانه هاى قديم يك موضوع بحث بر انگيز است. چرا؟<br />
22
خلاصة فصل اول<br />
جنتيك يك رشتة از علم بيولوژى است، كه از انتقال خواص والدين به اولاد، بحث<br />
مى كند.<br />
گريگور مندل يك كشيش اطريشى اساس وراثت را گذاشت. وى براى تجارب خود<br />
نبات مشنگ را انتخاب نمود.<br />
قانون اول مندل ميگويد، كه در نتيجة تزويج دو نبات، در نسل اول (F1) تمام نباتات<br />
يكسان مى باشند.<br />
اگر اين نباتات نسل اول با هم تزويج شوند، در نسل دوم (F2) خواص فينوتايپ<br />
والدين به تناسب 3:1 ديده مى شود. و تناسب جينوتايپ 1:2:1 مى باشد.<br />
هر جن دو اليل دارد. اليليكه خود را ظاهر مى سازد غالب و اليليكه در موجوديت اليل<br />
غالب خود را ظاهر نموده نمى تواند، بنام اليل مغلوب ياد مى شود.<br />
اگر يك نبات يا موجود حية ديگر، اليل هاى مساوى براى يك صفت داشته باشد،<br />
به نام هوموزايگوس و اگر اليلهاى مختلف داشته باشد، به نام هيتروزايگوس ياد مى<br />
شود.<br />
قانون چارم مندل ميگويد كه جين ها به صورت ازاد به نسل آينده انتقال مى يابد. از<br />
اين سبب اين قانون بنام قانون جوره شدن آزاد و يا قانون استقلال جن ها ياد مى شود.<br />
توسط مربعات پونت ميتوان به اسانى نتيجة تزويج را نشان داد.<br />
در بارزيت ناقص هر دواليل داراى قدرت مساوى اند. يعنى خواص بوجود امده<br />
توسط آنها حالت بين البينى دارد.<br />
در اليل هاى مركب يك جن اضافه تر از دو اليل دارد مثال آن گروپهاى خون اند.<br />
موجودات زنده در پهلوى كروموزوم هاى جسمى كروموزوم هاى جنسى هم دارند<br />
كه باعث صفات بسته به جنس مى گردد.<br />
صفات پولى جن عبارت از صفاتى اند كه توسط جن هاى مختلف كنترول مى<br />
شوند.<br />
جن هاى بسته عبارت از جن هاى اند كه بالاى يك كروموزوم موقعيت داشته و با<br />
هم يكجا انتقال مى يابند.<br />
جن هاى كشنده عبارت از جن هاى اند كه قبل از بلوغت و يا در حالت جنينى باعث<br />
مرگ موجود زنده مى گردد.<br />
موديفيكشن (تغييرات و تبديلى ها) عبارت از تاثيرات محيط بالاى موجودات زنده<br />
مى باشد.<br />
23
سوالات فصل اول<br />
سوال هاى انتخابى:<br />
1- محيط بالاى صفات موجود زنده تاثير دارد، اما اين تغييرات <br />
نمى شوند.<br />
2- صفات كسبى نمى شوند.<br />
3- شرايط محيطى مانند حرارت، رطوبت، نور، مواد غذايى و ارتفاع بالاى<br />
نبات تاثير مى نمايند، نه بالاى جينوتايپ.<br />
سوال هاى صحيح و غلط:<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جمله صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
1- اساس وراثت را مندل گذاشت. ) (<br />
2- محيط بالاى جينوتايپ تاثير مى نمايد. ) (<br />
3- جين هاى كشنده قبل از رسيدن به مرحلة بلوغ و يا در مراحل جنينى باعث مرگ<br />
موجودات زنده ميشوند. ) (<br />
4- كروموزوم هاييكه جنسيت موجود زنده را تعيين ميكند به نام كروموزوم هاى جنسى<br />
ياد ميشوند. ) (<br />
سؤال هاى تشريحى:<br />
1- قانون اول مندل را توضيح بكنيد؟<br />
2- مندل چرا براى مطالعات خود نبات مشنگ را انتخاب كرد؟ توضيح نماييد.<br />
3- قانون دوم مندل به نام چه ياد ميشود؟ نام بگيريد.<br />
4- جين هاى كشنده كدام جين ها را ميگويند؟ شرح كنيد.<br />
24
فصل دوم<br />
بى نظمى هاى جنتيكى<br />
اين بى نظمى ها از سبب تغييرات در مواد ارثى بوجود مى آيند، كه<br />
ميتواند باعث مريضى هاى مختلف شود. اين تغييرات مى تواند بسيار<br />
كوچك باشد، يعنى تغييراتى باشد كه در جن بوجود مى آيند، اما<br />
اين تغييرات مى تواند در يك قسمت بزرگ كروموزوم و يا زيادى و<br />
كمبودى در تعداد كروموزوم ها باشد. تمام اين تغييرات توسط موتيشن<br />
ها به وجود مى آيند. موتيشن ها درحقيقت قوة محركة و تغيير اند، كه<br />
بالاى حجرات موجودات زنده تاثير مى كند. از تغييرات بوجود آمده<br />
توسط موتيشن از دوازده هزار سال به اين طرف در تربية حيوانات خانه<br />
گى و نسل هاى بهتر نباتى استفاده مى شود. امروز كوشش مى شود كه<br />
از طريق تجارب عملى به صورت مصنوعى موتيشن ها توليد شوند، تا<br />
در به ميان آمدن نسلهاى بهتر از آنها استفاده صورت گيرد. در پهلوى<br />
اين جنبه هاى مثبت موتاسيون، اين تغييرات ناگهانى در انسان باعث بى<br />
نظمى هاى جنتيكى و مريضى سرطانى هم مى گردد.<br />
شما در اين فصل راجع به موتيشن هاى مختلف، بى نظمى هاى<br />
جنتيكى كه توسط اين موتيشن ها بوجود مى آيند، و همچنان در<br />
قسمت ميتودهاى تشخيص بى نظمى هاى جنتيكى معلومات حاصل<br />
خواهيد نمود.<br />
25
كروموزوم هاى مشابه<br />
موتيشن :(Mutation) عبارت از تغييرات ناگهانى بوده، كه در<br />
مواد ارثى بوجود مى آيند. اين تغييرات در حجرات جسمى و هم چنان<br />
در حجرات جنسى بوجود مى آيند. موتيشن انواع مختلف دارد:<br />
الف- جن موتيشن Mutation) :(Gene اين نوع موتيشن را<br />
به نام موتيشن نقطه اى هم ياد مى كنند، زيرا در قسمت كوچك يك<br />
كروموزوم يعنى جين واقع مى شود. اين موتيشن ها بعضاً بى تاثير و بعضاً<br />
باعث مريضى ها و بى نظمى هاى ارثى مى شوند. يك مثال آن مرض<br />
Sickle Cell Anemia است. كه يك نوع مرض كم خونى است.<br />
اين مريضى از اين سبب به نام Sickle Cell Anemia ياد مى<br />
شود، كه كرويات سرخ خون شكل داس مانند را به خود مى گيرد،<br />
كه بعداً آنرا به صورت مفصل مطالعه خواهيد نمود.<br />
كروموزوم موتيشن Mutation) :(Chromosom<br />
اين موتيشن ها در ساختمان كروموزوم بواسطة تبادله يا تقاطع<br />
كروموزومى (كراسنگ اوور) در بين كروموزوم هاى مختلف به<br />
وجود مى آيند. اين نوع كراسنگ اور اكثراً به صورت ناگهانى به<br />
ميان آمده، اما مى تواند در نتيجة عوامل خارجى مثل شعاعات و<br />
مركبات كيمياوى هم بوجود بيايد. مرگ اضافه از نيمى از اطفال<br />
پيش از تولد نتيجة موتيشن كروموزومى است.<br />
(2-1) شكل: عملية Crossing Over در ميوسيس<br />
كروموزوم هاى مشابه<br />
شکل a<br />
شکل b<br />
ما چهار نوع از اين موتيشن ها را از همديگر تفريق مى نماييم:<br />
1- ديليشن :(Deletion) كه عبارت از كم شدن يك قسمت<br />
26
كروموزوم مى باشد. شكل (2-2) a<br />
2- دپليكيشن :(Duplication) در نتيجة دو برابر شدن جن<br />
هاى كروموزوم ها به وجود مى آيد. شكل (2-2) b<br />
3- انورشن :(Inversion) يك قسمت كروموزوم به صورت سرچپه<br />
يا در جهت معكوس به جاى اول خود متصل ميشود. شكل (2-2) c<br />
4- ترانسلوكيشن :(Translocation) در اين نوع موتيشن توته<br />
هاى كروموزوم با همديگر تبديل مى شوند. در انسانها توسط موتيشن<br />
كروموزومى مريضى هاى مختلفى به وجود مى آيد، كه يك مريضى<br />
مهم در نتيجة ديليشن در كروموزوم پنجم به وجود مى آيد. اين اطفال<br />
آوازهاى مثل پشك را از خود بروز مى دهند وازنظر بدن و عقل پسمان<br />
مي باشند، كه اكثراً در زمان طفوليت فوت مى شوند. يك مثال ديگر<br />
يك نوع مريضى سرطانى است، كه علت آن يك ترانسلوكيشن بين<br />
كروموزوم نهم وبيست و دوم مى باشد. شكل (2-2) d<br />
a:<br />
ديليشن<br />
b:<br />
دوپليكيشن<br />
كروموزوم هاى مشابه<br />
c:<br />
انورشن<br />
d:<br />
جابجا كردن يا انتقال<br />
شكل (2-2): انواع موتيشن ها<br />
كروموزوم هاى غير مشابه<br />
27
شكل(2-3) حجرة سرخ داس مانند خون<br />
ج- جينوم موتيشن :(Genommutaion)<br />
اين موتيشن دو نوع اند:<br />
انيوپلويدى :(Aneuploidy) در اين موتيشن يك يا چند عدد<br />
كروموزوم هاى جسمى يا جنسى كم يا زياد مي گردد، به طور مثال<br />
(1+2n, 1-2n). اين نوع موتيشن زيادتر واقع شده و تريزومى بيست<br />
ويك(Trisomy 21) يك مثال برجستة زياد شدن كروموزوم جسمى<br />
است، كه كروموزوم بيست ويكم درآن سه بار موجود است.<br />
پولى پلويدى :(Polyploidy) در اين موتيشن يك يا چند مجموعة<br />
كروموزوم ها زياد مى شوند (4n، 3n). اگر اين نوع موتيشن ها در<br />
انسانها بوجود بيايد، در مرحلة جنينى از بين مى روند. پيدا شدن اطفال<br />
مرده قبل از وقت تولد نتيجة اين موتيشن مى باشد. برعكس پولى<br />
پلويدى نباتى در تكامل و حاصل زياد نبات رول مهم دارد. زيادتر<br />
نباتات مفيده مانند جوارى، گندم، و كچالو پولى پلويد هستند.<br />
كم خونى داس مانند Anemia) :(Sickle Cell<br />
در سياه پوست هاى افريقايي در هر دوازده نفر يك نفر براى اين<br />
بى نظمى هيتروزايگوس است. كرويات سرخ خون بصورت عادى<br />
شكل دسك مانند دارند، در اشخاص مبتلا به اين بى نظمى كرويات<br />
سرخ، شكل داس يا نيم قوسى را به خود مى گيرد. شكل (2-3)<br />
كه در حقيقت يك جين موتيشن است.<br />
در نتيجة اين كار كرويات سرخ زودتر<br />
از بين رفته و در نتيجه يك كم خونى<br />
بوجود مى آيد. از اين سبب به انساج،<br />
اكسيجن كم ميرسد و رگ هاى خون<br />
مسدود ميگردد و باعث دردهاى شديدى<br />
مى شود. اين بى نظمى يك فايده هم<br />
دارد، انسانهاى مصاب به اين بى نظمى<br />
در مقابل مريضى ملاريا مقاومت دارند،<br />
زيرا عامل ملاريا (پلازموديم) در اين نوع<br />
كرويات نمو كرده نمى تواند.<br />
28
سيستيك فيبروسيس Fibrosis) :(Cystic<br />
اين مريضى كه در اثر يك جن موتيشن كه در بازوى دراز<br />
كروموزوم هفتم واقع مى شود، به وجود مى آيد. اشخاصيكه به<br />
اين بى نظمى مبتلا مى شوند شش ها و مجراهاى سيستم تنفسى و<br />
هضمى آنها توسط يك مايع غليظ بلغمى احاطه ميشود. اين كار<br />
عملية تنفس را مشكل مى سازد، زيرا بلغم در ششها جمع مى شود.<br />
اين اشخاص بسيار زود به مريضى هاى تنفسى مبتلا مى شوند. هم<br />
چنان بلغم ترشح انزايم هاى هضمى را مختل ساخته، كه اشخاص<br />
مبتلا در كنار مشكلات تنفسى به مشكلات هضمى هم مبتلا مى<br />
باشند. معالجة فزيكى، مواد غذايي خاص و دواهاى جديد در<br />
بهبودى اين مريضى تاثير مثبت داشته مى توانند.<br />
تريزومى بيست ويكم Trisomy) (٢١ Syndrome :Down<br />
اين تريزومى به خاطرى به نام تريزومى بيست و يكم ياد مى شود كه<br />
كروموزوم نمره 21 سه بار موجود است، به اين ترتيب اشخاص مبتلا<br />
27 جوره كروموزوم دارند. اين اشخاص يك چهرة خاص (زبان<br />
دراز و پهن، قد كوتاه) دارند. حركت عضلات شان بطى ودرجة عقل<br />
و هوش شان پايين است. اكثر اينها مريضى قلبى داشته ودر مقابل<br />
مريضى هاى سارى خيلى حساس اند.<br />
شكل (2-4): طفل مبتلا به بى نظمى تريزومى و كاريوگرام (نمايش كروموزومى در هسته) كروموزوم هايش ديده ميشود.<br />
29
به صورت متوسط در هر هفت صد نفر يكى آن به اين بى نظمى<br />
مبتلا مى شود. اين بى نظمى مستقيما به عمر مادر ارتباط دارد. به<br />
طور مثال در اولاد مادران كمتر از 20 سال تناسب بى نظمى تريزومى<br />
1:2000 است، حالانكه در اولاد مادرانيكه عمر شان از 45 گذشته<br />
باشد، تناسب اين بى نظمى 1:10 است.<br />
تورنر سيندروم (XO-Monosomy) Turner's Syndrome<br />
اين بى نظمى در بين زنهاى پيدا مى شود، كه به جاى دو كروموزوم<br />
تنها يك كروموزوم X دارند. اين زنها از ديگران كوچكتر و عقيم<br />
مى باشند. در اينها زيادتر خاصيت هاى ثانوى جنسى به ميان نمى آيد.<br />
يكى از خواص آنها داشتن گردن پهن مى باشد. اين زنها از نظر عقلى<br />
در سطح متوسط قرار دارند.<br />
كلينيفلتر سيندروم (XXY) Klinifelter's Syndrome<br />
مردان داراى اين نوع جينوتايپ هيكل بزرگ و قوى و دست ها و<br />
پاهاى دراز دارند. اينها عقيم بوده، خصيه هاى كوچك دارند و سپرم<br />
توليد نمى كنند. بعضى از ايشان خواص زنانه را اختيار نموده و از نظر<br />
عقل پسمان مى باشند. برعلاوة اين نوع جينوتايپ، اقسام XXXY<br />
و حتى XXXXY هم پيدا مى شوند. هر قدر تعداد كروموزوم X<br />
در آنها زياد مى شود، به همان اندازه اختلالات جسمى و ذهنى شان<br />
هم بلند مى شود.<br />
تشخيص بى نظمى هاى جنتيكى در انسان<br />
در قسمت تشخيص و تداوى بى نظمى هاى جنتيكى از ميتودهاى جن<br />
تخنيك استفاده مى شود. هدف اين تشخيص معلوم نمودن تغييرات<br />
در تعداد كروموزوم ها و يا دريك قسمت از D A مى باشد. اين<br />
تخنيك ها در زمانيكه طفل در رحم مادر باشد و يا بعد از تولد طفل<br />
عملى شده، بى نظمى جنتيكى تشخيص و در صورت امكان تداوى<br />
مى شود. چند مثال آنرا در ذيل تقديم مى نماييم:<br />
30
الف - تستهاى قبل از تولد يا پرينتال Testing) :(Prenatal<br />
براى اينكه معلوم نماييم، طفليكه به دنيا مى آيد، سالم است يا مريض<br />
ارثى دارد، ميتود هاى مختلفى وجود دارند. توسط اين ميتودها ميتوان<br />
اضافه از صد نوع بى نظمى را تشخيص داد.<br />
اول: امنيو سنتيسس :(Amniocentesis) در اين ميتود از كيسة<br />
امنيون(Amnion) زن حامله (در زمان حاملگى بين هفتة 14 و 16)<br />
توسط پيچكارى مايع گرفته مى شود. در اين مايع حجرات جنينى<br />
موجود مى باشد. حجرات نامبرده از نظر جنتيكى معاينه شده، تا بى<br />
نظمى جنتيكى در جنين تثبيت شود.<br />
دوم: گرفتن حجرات پلاسنتا :(Chorion) اين ميتود در زمان<br />
حاملگى بر جنين بين هفته 8 و 9 اجراء مى گردد. در ميتود مذكور<br />
حجراتى از پلاسنتا گرفته مى شوند. در ميتود مذكور امكان ضايع<br />
شدن طفل نسبت به امنيوسنتيس اضافه تر مى باشد.<br />
ديوار رحم<br />
امنيون<br />
مايع امنيون<br />
فيتس<br />
پلاسنتا<br />
حجره هاى معلق فيتس<br />
شكل (2-5): عملية امنيوسنتيسس را نشان ميدهد<br />
31
سوم: تشخيص قبل از تولد:<br />
در اين ميتود، جنين قبل از حاملگى معاينه مى گردد، طوريكه جنين<br />
بيرون از رحم مادر در تست تيوب به وجود مى آيد. اين جن ها بعداً<br />
از نظر مريضى هاى ارثى معاينه و تشخيص گرديده و جنين سالم را<br />
در رحم مادر پيوند مى دهند.<br />
ب- تست بعد از تولد:<br />
يك مثال اين تست ، تست جين Test) (Gen است. توسط اين تست<br />
مى توان پيشگويى مريضى هاى آينده را نمود. اين تست مى تواند<br />
پيشگوي ممكنة بى نظمى هايى؛ مانند: نوع مريضى مغز را بكند.<br />
32
خلاصة فصل دوم<br />
موتيشن، تغييرات ناگهانى مواد ارثى اند، كه در جن، در كروموزوم و يا در تعداد<br />
كروموزوم ها به وجود مى آيند.<br />
چهار نوع موتيشن كروموزومى عبارت اند از: ديليشن، دپليكيشن، انورشن و<br />
ترانسلوكيشن.<br />
انيوپلويدى عبارت از: زيادشدن و كم شدن يك يا چند عدد كروموزوم مى باشد.<br />
پولي پلويدى زياد شدن يك يا چند مجموعة كروموزومى مى باشد.<br />
كم خونى داس شكل وسيستيك فيبروسس هر دو جن موتيشن اند؛ زيرا تغييرات در<br />
ساختمان جن به وجود مى آيند.<br />
بى نظمى تريزومى بيست ويكم عبارت از يك جينوم موتيشن است، كه در كروموزوم<br />
هاى جسمى به وقوع پيوسته و با عمر مادران، رابطة مستقيم دارد.<br />
تورنر سيندروم و كلينيفلتر سيندروم هم موتيشنهاى جينوم هستند كه در كروموزوم<br />
هاى جنسى به وجود مى آيند.<br />
براى تشخيص مريضى هاى جنسى در انسان ميتودهاى موجود اند، كه توسط آن بى<br />
نظمى هاى جنتيكى قبل و يا بعد از ولادت تشخيص مى شوند.<br />
33
سوالات فصل دوم<br />
سؤال هاى تشريحى<br />
1- موتيشن را تعريف نموده و بگوييد، كه به موتيشن جن به كدام دليل موتيشن نقطه يى هم<br />
ميگويند.<br />
2- عوامل موتيشن كدام ها اند، نام بگيريد.<br />
3- فرق اساسى كروموزوم وجينوم موتيشن در چه است؟<br />
- 4 بى نظمى كم خونى داس شكل و سيستيك فيبروسس در نتيجة كدام نوع موتيشن به<br />
وجود آمده است.<br />
– 5 تريزومى بيست و يكم كدام نوع جينوم موتيشن است، نام بگيريد علت به وجود آمدن اين<br />
مريضي را تشريح نماييد.<br />
– 6 چرا سيندروم تورنر بى نظمى زنها و كلينيفلتر بى نظمى مردها است، تركيب كروموزوم ها<br />
را مشاهده نموده، جواب دهيد.<br />
– 7 انواع مختلف تشخيص بى نظمى ها را در انسان با هم مقايسه نماييد.<br />
سوال هاى صحيح و غلط<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملة غلط حرف "غ" بگذاريد.<br />
1- در مرض كم خونى داس؛ مانند: اكسيجن به مقدار كافى به حجرات بدن ميرسد. ) (<br />
2- اشخاص مبتلا به مرض Syndrome) (Down داراى 44 عدد كروموزوم ميباشد. ) (<br />
3- Deletion عبارت از زياد شدن يك قسمت كروموزوم ميباشد. ) (<br />
4- درانورش(Inversion) يك قسمت كروموزوم به صورت سرچپه خود رابالاى كروموزوم<br />
وصل مى نمايند. ) (<br />
سوال هاى خانه خالى<br />
جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر نماييد.<br />
1- در نتيجة دو برابر شدن جين هاى كروموزوم به وجود مى آيد.<br />
2- تغيير ناگهانى در مواد ارثى عبارت از است.<br />
3- جين موتيشن به نام موتيشن هم ياد ميشود.<br />
4- براى معلوم نمودن مريضى طفل، طفل داخل رحم تست اجرا ميشود.<br />
34
فصل سوم<br />
D A و انجنيرى جنتيكى<br />
در اوايل سال 1950 م. ساينس دانان، قانع شدند كه جن ها از D A ساخته شده<br />
است و اميدوار گرديدند كه رمز وراثت با شناختن D A حل گرديد. در جريان<br />
دهه هاى گذشته ساينس دانان ساختمان مواد جينتكى و طرز كار آنها را كشف<br />
نموده و اينكه به طور عادى چطور آنها را در لابراتوار بسازند و آنها را براى تغيير<br />
مشخصات ارثى اجسام حيه استعمال كنند؛ نيز در همين چند دهة گذشته فهميده<br />
شد.<br />
شروع انجنيرى جنتيكى بعد از دهه 1960 وقتى صورت گرفت كه بعضى انزايم ها<br />
كشف گرديد. اين انزايم ها را قيچى مالكيولى هم مى نامند، كه توسط آنها طبق<br />
دلخواه، مالكيول بزرگ D A به قطعات كوچكى تقسيم شده مى تواند، جن<br />
انجينرى امروز در بخش هاى مهمى؛ مانند: زراعت، دواسازى و طب انسانى موارد<br />
استعمال دارد.<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
كشف D A را بفهميد، كاپى سازى D A را بدانيد، رمز جنتيكى و طرز<br />
انتقال معلومات هاى جنتيكى در D A را بياموزيد، ساختمان ماليكول D A را<br />
بدانيد، انجنيرى جينتيك را تعريف كرده بتوانيد، تطبيق عملى انجينرى جينتيك را<br />
شرح داده بتوانيد، بعضى مسايل اخلاقى كه از اثر نفوذ تكنالوژى D A در زنده<br />
گى ما پيداميشود پى ببريد و از كار ساينس دانان به ارتباط انكشاف جينتيك تقدير<br />
نماييد.<br />
35
كشف :D A<br />
بعد از سال 1886 در نتيجة تحقيقات مندل معلوم شد، كه موجودات<br />
زنده داراى فكتورهاى ارثى اند كه به صورت مستقل بدون تغيير<br />
از يك نسل به نسل ديگرى انتقال مى يابند. در اين قسمت اولين<br />
گام توسط ميشر Miescher برداشته شده بود، كه در سال 1869<br />
را در هسته كشف نمود. در<br />
اوايل قرن بيستم توسط بويرى Boveri و سوتن Sutton ثابت<br />
شد، كه فكتورهاى ارثى يا جن ها بالاى كروموزوم ها موقعيت<br />
دارند.<br />
در نتيجة تجارب مورگان معلوم شد كه جن هاى مختلف بالاى<br />
موقعيت هاى خاص كروموزوم ها موقعيت داشته و توسط ميوتيشن<br />
تغيير يافته مى توانند. در دهة 1910 م. علماى وراثت فهميدند كه<br />
مواد ارثى (جين ها) بايد اقلا دو خاصيت ذيل را دارا باشند:<br />
اول: اين مواد بايد قابليت جابجا نمودن معلومات ارثى زياد را در<br />
خود داشته باشند؛ زيرا اينها باعث به ميان آمدن خواص زياد مى<br />
شوند.<br />
دوم: اينها بايد بتوانند، كه خود شان تكثر كنند، تا معلومات را به<br />
نسل هاى آينده انتقال دهند.<br />
تا آن وقت فكر مى شد كه شايد جن ها از پروتين ها به وجود<br />
آمده باشند؛ زيرا پروتين ها مالكيول هاى خيلى مغلق اند، كه مى<br />
توانند به تمام ضروريات جن ها جواب بدهند.<br />
در سال 1944 م. ويرى Avery و همكارانش بالاى بكترياى<br />
سترپتوكوكوس تجارب اجرا نموده و به اثبات رسانيدند، كه جين<br />
از نوكلييك اسيد ساخته شده است.<br />
اين بكترياها به دو دسته تقسيم شده اند، كه يك قسم آن كپسول<br />
داشته ومريضى توليد مى كنند، دستة ديگر نه كپسول دارند و نه<br />
مريضى را توليد مى كنند.<br />
آنها وقتيكه دى ان اى (A D) دستة بكترياى داراى كپسول را به<br />
بكترياى بدون كپسول انتقال دادند، در بكتريا تغيير به وجود آمده و<br />
نوكلييك اسيد ucleic Acid<br />
36
به بكترياى توليد كنندة مرض تبديل شدند. وقتيكه اين بكترياها به<br />
موش ها پيچكارى گرديد، باعث مرگ موش ها گرديد. زمانيكه<br />
ساينس دانان مذكور، D A بكترياى داراى كپسول را قبل از<br />
انتقال توسط Dnase (انزايم تجزيه كنندة D) A تجزيه نمودند،<br />
بكتريا خاصيت توليد كننده مرض را از دست داد. به اين طريقه<br />
ثابت گرديد كه D A باعث انتقال خواص ارثى مى گردد.<br />
اما با وجود اين كشف مهم سؤال كه مواد مذكور چطور ذخيره<br />
و به صورت مشابه دوچند مى شود، بى جواب مانده بود. آخرين<br />
شك وقتى از بين رفت كه در سال 1953 واتسون atson<br />
و كريك F C Crick يك مودل D A را ساختند. به كمك<br />
اين مودل ساختمان D، A چگونگى ذخيرة مواد ارثى و<br />
تكثرمشابه آن معلوم گرديد. درمقابل اين كشف مهم ساينس<br />
دانان مذكور در سال 1962 م. به اخذ جايزة نوبل در بخش طب<br />
نايل گرديدند.<br />
J D<br />
ساختمان ماليكولى D A و : A<br />
(Deoxyribo<br />
يا D A و R A ريبونوكليك اسيد Acid) (Ribo uclic<br />
( هستند.<br />
داي اوكسى ريبو نوكليك اسيد Acid) ucleic<br />
هردو تيزاب هاى هستوى Acid) ucleic<br />
نوكلييك اسيدها، مالكيول هاى بزرگى هستند كه از مالكيولهاى<br />
كوچكى تشكيل شده اند. اين مالكيولهاى كوچك به نام<br />
( ياد مى شوند. هر نكليوتايد از يك<br />
قند پنج كاربنه ،(Pentose) يك گروپ فاسفيت (Phosphate)<br />
و قلوى عضوى نايتروجنى به وجود مى آيد. اگر نكليوتايد گروپ<br />
فاسفيت نداشته باشد، به نام نكليوزايد ucleoside) ( ياد مى<br />
شود. قلوى هايشان عبارت اند از ادنين ،(Adenine) گوانين<br />
(Cytosine) سايتوسين ،(Thymine) تايمين ،(Guanine)<br />
و يوراسيل .(Uracil)<br />
نكليوتايدها ucleotides)<br />
37
معلومات اضافي:<br />
شكل ذيل فورمول پنج قلوى را نشان ميدهد.<br />
U يوراسيل<br />
C سايتوسين<br />
T تايمين<br />
C<br />
G گوانين<br />
A ادنين<br />
در تركيب D A چهار قلوى شامل اند، كه عبارت اند از:<br />
ادينين ،(Adenine) A گوانين (Guanine) G سايتوسين<br />
R A و در تركيب (Thymine) T و تايمين (Cytosine) C<br />
سه قلوى (ادنين، گوانين و سايتوسين) آنها به قلوى D A يكسان<br />
و مشابه مى باشد مگر به عوض قلوى تايمين، R A داراى قلوى<br />
يوراسيل مى باشد.<br />
38
نوكلوتايد<br />
فاسفيت<br />
قند دى اوكسى رايبوز<br />
قلوى تايمين<br />
شكل(3-1): ساختمان D A<br />
كشف ساختمان ) heli (Double يا زينه يى D A<br />
كشف بسيار مهم بيولوژى معلوم نمودن ساختمان D A است.<br />
طوريكه قبلا خوانديم اين كار توسط دو ساينس دان جوان به نام<br />
هاى واتسون وكريك اجرا شد. اينها براى كشف اين موضوع از<br />
معلومات گذشته استفاده نمودند. ساختمان D A به طور ذيل<br />
تشريح مى شود:<br />
اول: در داخل D A مقدار ادينين با تايمين و مقدار گوانين با<br />
سايتوزين برابر است. يعنى A=T و C=G است. اين كشف توسط<br />
ايروين چارگف Erwin Chargaff صورت گرفته، كه به نام قانون<br />
چارگف ياد مى شود. از اين كشف چنين استنباط ميشد كه در مقابل<br />
هر مالكيول ادينين بايد يك مالكيول تايمين و در مقابل يك مالكيول<br />
گوانين يك مالكيول سايتوزين موجود باشد.<br />
39
دوم: ساختمان فضايى D A با يك زينة تاب خورده رابرى قابل<br />
مقايسه است. دو بازوى زينه با قند وفاسفيت و پله هاى زينه با قلوى<br />
هاى متقابل مشابه است.<br />
به طرف خارج، زنجيرها از قند و فاسفيت تشكيل شده كه به تعقيب<br />
يكديگر تكرار مى شوند.<br />
به طرف داخل، قلوى هاى (A,G) و (T,C) قرار دارند. قلوى هاى<br />
تايمين و ادينين كه در مقابل همديگر واقع اند توسط دو رابطة<br />
هايدروجنى و گوانين وسايتوزين توسط سه رابطه هايدروجنى با هم<br />
در ارتباط اند.<br />
قطار قلوى يك ميله با ميلة ديگر به صورت متقابل موجود اند. يعنى<br />
هميشه A-T و G-C در مقابل هم قرار دارند.<br />
رابطة هايدروجنى<br />
نوكلوتايد<br />
شكل(3-2) ساختمان زينة تاب خوردة D A<br />
40
فرق بين D A و : A<br />
1- فرق D A و R A در بوره (قند) آنها مى باشد. در (A D) اين<br />
قند عبارت از دى اكسى رايبوزى (Deoxyribose) و در (RNA)<br />
عبارت از رايبوز (Ribose) مى باشد. يعنى قند D A يك اكسيجن<br />
كم دارد.<br />
O<br />
O<br />
CH 2<br />
-OH<br />
H C<br />
H<br />
H<br />
OH<br />
قند<br />
قند<br />
CH 2<br />
-OH<br />
H C<br />
H<br />
H<br />
OH<br />
اوكسى رايبوز<br />
OH H<br />
OH<br />
OH<br />
دى اوكسى رايبوز<br />
2- از جمله پنج قلوى سه قلوى (ادنين، گوانين و سايتوسين) آنها بين<br />
هردو DNA) و (RNA مشابه هستند قلوى چهارم D A تايمين و<br />
در R A قلوى يوراسيل است.<br />
3- ساختمان R A يك رشتوى است؛ مگر D A داراى ساختمان<br />
مضاعف مى باشد.<br />
4- RNA نسبت به DNA خيلى كوچكتر است.<br />
انواع : A<br />
در يك حجره انواع مختلف R A موجود اند، كه نظر به وظيفه از<br />
همديگر تفريق مى شوند. اينها عبارت اند از:<br />
1-A :(Messenger) mR كه هدايات يا پيام ها را از D A هسته<br />
گرفته و در سايتوپلازم به ريبوزوم ها مى رساند.<br />
2- A :(Ribosomal) rR يكى از مواد كيمياوى است كه ريبوزوم<br />
ها از آن تركيب گرديده (در تركيب پروتين كمك ميكنند).<br />
41
3- RNA انتقال دهنده (A :(tR وظيفة آن رساندن امينو اسيدهاى<br />
آزاد به ريبوزوم ها مى باشد تا در ساختن پروتين ها از آن كار گرفته<br />
شود. tR A در سايتوپلازم يافت ميشود.<br />
نيوكلوتايد<br />
قلوى يوراسيل (Uracil)<br />
فاسفيت<br />
قندر ريبوز<br />
شكل(3-3): ساختمان R A كه در آن به جاى تايمين، يوراسيل ديده مى شود<br />
كاپى سازى يا نقل كردن D) A eplication) D A<br />
معلومات ارثى در نتيجة ميتوسيس از يك حجره به حجرة ديگر و<br />
توسط ميوسيس از يك نسل به نسل ديگر انتقال مى يابد. براى اين<br />
كار بايد D A حجره در نتيجة تقسيمات حجروى دو برابر گردد.<br />
DNA يگانه ماليكول است كه قابليت تكثر خودى را دارد.<br />
ميخانيكيت مالكيولى دوچند شدن مالكيول هاى D A را به نام نقل<br />
كردن يا كاپى كردن (Replication) ياد مى كنند. براى اينكه عملية<br />
Replication اجراء شود، شرايط ذيل بايد موجود باشد:<br />
- قلوى هاى متقابل بايد بدون غلطى با هم جوره شوند (ادينين با<br />
تايمين و سيتوزين با گوانين)<br />
42
- انزايم ها براى ساختن D A به شكل منظم به كار خود ادامه دهد،<br />
تا از بى نظمى جلوگيرى شود.<br />
- ماليكول D A به صورت بسته در حجره موجود بوده و ساختمان<br />
پيچ و تاب خورده دارد، پس بايد قبل از Replication اين قسمت<br />
مثل زنجير جيب كه به شكل y مانند باز گردد. يك نمونة سادة<br />
Replication در شكل (3-4) ديده ميشود.<br />
عملية Replication طور ذيل صورت مى گيرد:<br />
- انزايم Helicase ساختمان<br />
زينة تاب خورده را باز نموده، و<br />
روابط هايدروجنى از همديگر<br />
جدا مى شوند. بعد از باز شدن،<br />
تارهاى جدا شدة D A توسط<br />
پروتين هاى خاص احاطه مى<br />
شود؛ تا ساختمان آن ثابت<br />
بماند.<br />
قند - فاسفيت<br />
بازو<br />
قلوى جوره<br />
رابطه هاى هايدروجنى<br />
رشتة كهنه<br />
يكجا شدن رشته<br />
هاى نو، نوكليوتايد<br />
رشتة نو<br />
شكل (3-4): كاپى سازى D A<br />
ترانسكرپشن :(Transcription) ترانسكرپشن يك كلمة<br />
لاتين بوده و به معنى نسخه گرفتن است. در اين عمليه ماليكول<br />
D A متكى به پلان و نفشه به منظور توليد mR A هدايت ميدهد.<br />
mR A در هسته توليد شده و به سايتوپلازم انتقال مى نمايد و در<br />
ساختن پروتين حصه ميگيرد. پس گفته مى توانيم عملية كه توسط آن<br />
43
به اثر هدايت mR A ، D A به وجود مى آيد به نام ترانسكرپشن<br />
ياد ميشود.<br />
ترانسليشن :(Translation) كلمة لاتين بوده و به معنى ترجمه<br />
مى باشد. اين عمليه در حقيقت عملية ساختن پروتين است كه در آن<br />
به اثر هدايت D A امينواسيدها، پولى پيپتيدها و پروتين ها ساخته مى<br />
شود. در دياگرام ذيل ترانسكرپشن و ترانسليشن ديده ميشود.<br />
پروتين D A Transcription Translation<br />
R A<br />
انجنيرى جنتيك ) ineerin :(Genetic n<br />
اگر چند دهه قبل گفته ميشد، كه روزى انسولين انسانى توسط بكتريا<br />
توليد خواهد شد و يا در جن هاى بادنجان رومى جن هاى ديگرى<br />
داخل خواهد شد، كسى قبول نمى كرد؛ اما امروز تخنيك هاى كشف<br />
گرديده اند، كه اين كار را ممكن مى سازد. در سال 1973 م. ساينس<br />
دانان يك تجربة را اجرا نمودند، كه مطالعات جنتيكى را از بنياد تغيير<br />
داد. اين ساينس دانها R A رايبوزومى يا (A (rR از D A يك<br />
نوع بقه را در D A بكترياى كولى Coli) E) داخل نمود، كه در<br />
عملية ترانسكريپشن، اين بكتريا R A بقه را توليد نمود، به اين ترتيب<br />
براى اولين بار يك موجود زندة ترانسجن (Transgene) به وجود<br />
آمد. (ترانسجن به موجودات زندة اطلاق مى گردد، كه در جينوم خود<br />
جين هاى بيگانه را دارد) تخنيكى كه درآن جن ها را براى اهداف<br />
علمى تغيير مى دهند و يا به عبارت ديگر عمليه يى كه در آن D A<br />
يك موجود زنده به توته هاى كوچك تقسيم و به موجود زندة ديگر<br />
انتقال مى يابد، به نام انجنيرى جنتيك ياد مى شود.<br />
تطبيق عملى جنتيك:<br />
تطبيق عملى جنتيك در حقيقت از ده الى دوازده هزار سال قبل شروع<br />
شده است. زمانيكه انسانها زنده گى كوچى و شكار حيوانات را پشت<br />
سر گذاشته و زنده گى ساكن را اختيار نمودند. در اين وقت آنها به<br />
زرع نباتات و تربية حيوانات شروع كردند نباتات و حيواناتى را كه<br />
حاصل خوب مى دادند، انتخاب مى نمودند. هدف تمام اين كارها<br />
بهتر نمودن حالت غذايى انسانها بود كه تا قرن بيستم اين حالت دوام<br />
44
نمود. و اساس اين انتخاب تغييرات به وجود آمده توسط موتيشن بود.<br />
كه موجودات زنده داراى خواص مطلوب را با هم القاح يا كراس<br />
مى نمودند (انتخاب مصنوعى). ولى در قرن بيستم كه معلومات راجع<br />
به ساختمانهاى ارثى زياد شد، ميتودها ى تربيه هم بهتر شدند. امروز<br />
به كمك ميتودهاى جن تخنيك در جينوم موجودات زنده تغييرات<br />
هدفمند به وجود آمد. زمان جن تخنيك از دهة 1960 وقتيكه انزايم<br />
هاى قطع كنندة (Restrictions enzyme) D A اختراع شدند،<br />
شروع شد. به كمك اين انزايم ها كه به نام قيچى هاى مالكيولى هم<br />
ياد مى شوند، هر دو قطار D A به توته هاى كوچك تقسيم مى<br />
شوند، كه توسط اين توته ها زمينة كار عملى بالاى D A مساعد<br />
مى گردد. بعد از اين كشف، كارهاى عملى در اين بخش به بسيار<br />
سرعت صورت گرفت. امروز جن تخنيك در پهلوى بخش هاى<br />
ديگر در زراعت، دواسازى و طب انسانى ساحة وسيع تطبيق دارد.<br />
موضوع جين تخنيك از لحاظ اخلاقى سؤالات زيادى را ايجاد<br />
نموده است، كه چطور از اين تخنيك استفاده شود. علت آن اينست<br />
كه تخنيك مذكور در پهلوى فوايد ميتواند ضررهاى را هم به وجود<br />
بياورد و امكان استفادة غلط هم از آن متصور است؛ مثلاً: اين تخنيك<br />
از يك طرف امكانات تداوى مريضى ها و ساختن دواهاى جديد را<br />
به وجود مى آورد؛ اما در پهلوى آن امكانات به وجود آمدن حيوانات<br />
و نباتاتى را هم ممكن مى سازد كه مى تواند به ضرر واقع شوند، و يا<br />
اقلا تخمين نتايج آن شده نمى تواند. از اين سبب براى تجارب جن<br />
تخنيك در تمام ممالك قوانين خاص موجود بوده و كميته هاى از<br />
ساينس دانان، قانون دانان، فلاسفه و اشخاص مذهبى تشكيل شده كه<br />
بالاى فعاليت ها در قسمت جن تخنيك نظارت مى كنند.<br />
تطبيق جن تخنيك در دواسازى<br />
يك مثال خوب در اين قسمت انتقال جن انسولين انسان به بكتريا<br />
است. انسولين يك پروتين (هورمون) است، كه ميتابوليزم قند را<br />
كنترول مى كند. مريضان شكر يا هيچ انسولين توليد نه نموده و يا<br />
به اندازة كافى انسولين توليد كرده نمى توانند. اين مريضان مجبور<br />
اند كه انسولين را از خارج بگيرند. پيش از اينكه به كمك انجنيرى<br />
جنتيك ميتود توليد آن كشف شود، از پانكراس گاو يا خوك<br />
45
انسولين به دست آورده مى شد. استحصال انسولين توسط اين ميتود<br />
از يك طرف خيلى مشكل بوده، به قيمت بلند تمام مى شد واز طرف<br />
ديگر تقريباً دو فيصد مريضان در مقابل آن عكس العمل نشان مى<br />
دادند. از زمانيكه زمينة انتقال جن توليد كنندة انسولين انسان به بكتريا<br />
مساعد شده است، بكترياهاى مذكور قادر اند تا انسولين انسانى توليد<br />
نمايند. اين انسولين به بهاى كم توليد شده و داراى كيفيتى بهترى هم<br />
مى باشند، بدين معنى كه تاثير آن خوب بوده و مريض در مقابل آن<br />
حساسيت هم نشان نمى دهد.<br />
براى اين كارتوته هاى mR A مربوطه اين پروتين را به كمك<br />
انزايم هاى قيچى كننده از D A حجرات انسانى جدا مى سازد. اين<br />
توته ها در پلازميد Plasmid (عبارت ازتوته هاى D A اند كه به<br />
صورت حلقوى خارج از دى ان اى بكتريا موجود هستند) بكترياى<br />
كولى E Coli داخل و بعداً اين بكتريا تكثر مى كند. در جريان<br />
ميتابوليزم در پهلوى پروتين هاى ديگر انسولين هم توليد مى شود. كه<br />
بعداً انسولين از پروتين هاى ديگرى جدا و براى تداوى مريضى شكر<br />
استعمال مى شود.<br />
معلومات اضافي:<br />
در جدول ذيل مثالهاى يك تعداد دواها را مى بينيد كه به كمك جن تخنيك ساخته شده اند:<br />
شماره<br />
1<br />
2<br />
3<br />
مواد<br />
انسولين<br />
فكتور لخته شدن خون<br />
جاى توليد<br />
USA<br />
USA<br />
سال توليد<br />
1982<br />
1983<br />
1986<br />
USA<br />
ريكومبيواكس HB<br />
مورد استعمال<br />
مريضى شكر<br />
مريضى هيموفيلى<br />
واكسين هيپاتيتيس ب<br />
كمبود هارمون نمو<br />
4 سوماتوتروپين<br />
1987<br />
1987<br />
USA<br />
USA<br />
5<br />
ايستاده شدن قلب<br />
انزايم اكتيوازى كمبود خون<br />
اريتروپويتين<br />
6 1988<br />
USA<br />
46
استعمال جن تخنيك در بخش زراعت و مالدارى<br />
در حوالى سال 1900 يك دهقان در جرمنى تنها براى پنج نفر مواد<br />
غذايى را مهيا مى ساخت. در سال 1980 اين تعداد به شصت وچهار<br />
نفر رسيد، با آنهم اين تعداد كفايت نمى كند؛ تا پرابلم هاى آيندة<br />
مواد غذاى را مرفوع سازد. تخنيك هاى جديد در بخش محصولات<br />
حيوانى و نباتى به ما اميدوارى ميدهد كه اندازة توليدات ديگر هم<br />
اضافه خواهد شد.<br />
در نباتات براى جن تخنيك از يك نوع بكتريا استفاده مى شود. اين<br />
بكتريا از بخش هاى زخمى نباتات توسط پلازميد جن هاى بيگانه<br />
را داخل حجرات نباتى مى نمايد. جن هاى بيگانه در D A نبات<br />
داخل و نبات نمو مى كند. اين عمليه به آسانى در پروتوپلاست نبات<br />
جوان، صورت مى گيرد. تحت شرايط مساعد از اين حجرات يك<br />
نبات نمو مى كند، كه جن هاى بيگانه دارد. از اين ميتود ميتواند در<br />
قسمت هاى مختلف استفاده شود؛ مثلاً: به ميان آمدن نبات هاى كه<br />
در مقابل شرايط ناگوار محيطى و آفات مضره مقاوم باشد ويا اندازة<br />
فوتوسنتيز آن بلند باشد(حاصل زياد بدهد) و يا بعضى امينواسيدهاى<br />
اضافى را دارا باشد ويا مقدار آن زياد شود (بلند بردن كيفيت مواد<br />
غذايى).<br />
شكل (3-8): به ميان آمدن نبات جديد توسط جين تخنيك<br />
47
شكل (3-9): موشيكه جن هاى كورموش را<br />
در خود دارد و موش نورمال ديده ميشود<br />
در حجرات حيوانى هم ميتواند جن هاى بيگانه<br />
داخل شود. به صورت تجربوى جن هاى هورمون<br />
هاى نموى موش بزرگ را به موش هاى عادى<br />
انتقال دادند، در نتيجه موش هاى به وجود آمد<br />
كه وزن شان دو برابر موش هاى عادى بود. جين<br />
هورمون نموى انسان را به خوك ها انتقال دادند. با<br />
وجوديكه اين خوك ها سريعتر نمو نموده و وزن<br />
شان زياد شد؛ اما نقص در بند استخوان هايش<br />
موجود بود. در ماهى ها هم انتقال جين ها از يك<br />
ماهى به ماهى ديگر نسل هاى را به وجود آوردند،<br />
كه سريع نمو نموده و وزن آن زياد مى شود.<br />
استعمال جين تخنيك براى انسان<br />
جن تخنيك زيادتر در بخش تشخيص مورد استفاده<br />
قرار مى گيرد. اگر سلسلة قلوى جن ها كه باعث بى نظمى جنتيكى<br />
مى گردد، معلوم باشد، ميتوان از طريق سلسلة قلوى هاى متقابل جن<br />
هاى توليد كننده، امراض را پيدا نمود. جين هاى سرطان سينه به اين<br />
طريق در انسان معلوم شده مى تواند. يك مثال ديگر استفاده از جن<br />
تخنيك در موضوعات جنايى است. از خون، لعاب دهن ويا سپرم<br />
انسانهاى مظنون D A استخراج و مقايسه مى شود. D A هر انسان<br />
از ديگران فرق دارد. طوريكه نشان انگشت هر انسان از ديگرى فرق<br />
دارد، از اين سبب اين عمليه را به نام انگشت نشان جنتيكى هم ياد مى<br />
كنند. هم چنان براى تشخيص مريض هاى ارثى خصوصاً قبل از تولد<br />
طفل از اين طُرق كار گرفته مى شود؛ تا در صورت امكان در قسمت<br />
تداوى آن اقدام شود. از طرف ديگر در قسمت مسايل حقوقى؛ مانند:<br />
معلوم نمودن پدر طفل در صورت دعوا، هم از تخنيك هاى جنتيكى<br />
استفاده مى شود.<br />
از جين تخنيك نه تنها در قسمت تشخيص؛ بلكه در قسمت تداوى هم<br />
كار گرفته مى شود. تغييرات در مواد جنتيكى اكثراً باعث مريضى مى<br />
گردد. در اين مريضى ها يا از طرف حجرات مواد ضرورى توليد نمى<br />
شود و يا مواد غلط توليد مى شود. پس ميتوان توسط داخل نمودن<br />
48
جين هاى درست، مريضى تداوى شود. اين طور تداوى جين را به<br />
نام جين تيراپى بدنى ياد مى كنند؛ زيرا در حجرات جسمى صورت<br />
گرفته و تغييرات آن به نسل هاى آينده انتقال نمى گردد.<br />
معلومات اضافي:<br />
D A انسانهاى مختلف (به استثناى دوگانه گى هاى مشابه) از يكديگر فرق دارد. يا به<br />
عبارت ديگر نمى توان دو انسان را پيدا نمود كه داراى D A كاملا يكسان باشند. از اين<br />
موضوع طوريكه قبلا گفتيم در مسايل جنايي استفاده مى شود.<br />
فرضاً يك انسان X به قتل متهم است و هيچ شاهد هم موجود نيست؛ اما در جاى واقعه در<br />
ناخن هاى مقتول يك توتة كوچك پوست موجود است. در اين نوع حالات از انگشت نشان<br />
جنتيكى استفاده مى شود.<br />
يك قطره خون، چند موى، سپرم ها، و يا توته هاى<br />
كوچك پوست قاتل، كه در جاى قتل موجود باشد،<br />
براى پيدا نمودن قاتل شواهد غير قابل انكار است.<br />
متخصصين طب عدلى اين مواد را در لابراتوار معاينه<br />
نموده؛ طوريكه از مواد فوق يك اندازه D A را<br />
استخراج نموده و بعداً توسط انزايم هاى خاصى آنرا<br />
به توته هاى كوچكى تقسيم مى نمايد. در لابراتوار از<br />
اين توته ها يك محلول تهيه و در يك ميدان الكتريكى<br />
گذاشته مى شود. كه بعداً اين توته ها به اساس بزرگى<br />
و چارچ الكتريكى توسط اين ميدان الكتريكى از<br />
همديگر جدا و توسط روش هاى خاص قابل ديد مى<br />
شود. D A انسان مظنون را همراه اين D A مقايسه<br />
نموده و نتيجه گيرى مى شود، كه انسان مظنون مجرم<br />
شكل (3-10): نمونة خون<br />
است يا خير. اين عمليه را به نام الكتروفوريزى (Elektrophorese) ياد مى كنند. از نشان<br />
انگشت جنتيكى در پيدا نمودن والدين اطفال هم استفاده مى شود، حتى توسط اين ميتود<br />
ميتوان خويشاوندان ديگرى را هم معلوم نمود.<br />
49
تشخيص بى نظمى هاى ارثى و مشوره دادن: اكثرى انسانها<br />
مى خواهند اولاد داشته باشند؛ اما بعضاً مريضى هاى ارثى در آنها و<br />
يا درنسل هاى قبلى شان مشكلات تصميم گيرى را به بار مى آورد.<br />
در بعضى ممالك انستيتوت هاى موجود اند، كه به خانواده ها در اين<br />
حالات مشوره مى دهند. در اين مشوره شجرة مريض مطالعه شده، كه<br />
در پيشگوى مريضى رول مهم دارد. براى اين كار مهم بايد دانست<br />
كه بى نظمى به جين غالب و يا جن مغلوب ارتباط داشته ودر شجرة<br />
فاميلى كدام بى نظمى ها موجود اند. اگر بى نظمى ارتباط به جن هاى<br />
غالب و منشاء اوتوزومال (جسمى) داشته و پدر و مادر صحت باشند،<br />
پس اولاد شان هم صحت به دنيا مى آيند. اگر از والدين يكى آن<br />
مريض و براى اين بى نظمى هيتيروزايگوس باشد، پس پنجا در صد<br />
اولاد آن مريض خواهد بود. اگر والدين هر كدام براى اين مريضى<br />
هيتيروزايگوس باشند، پس به اساس قانون دوم مندل انتظار هفتادوپنج<br />
در صد اولاد مريض را خواهيم داشت. در يك حالت اوتوزومال<br />
مغلوب، ميتواند والدين صحتمند اولاد مريض را به دنيا آورد، در<br />
اين حالت دادن مشوره مشكل مى شود؛ به طور مثال: مى تواند هر<br />
دو جد يك شخص جن هاى مغلوب aa كه باعث يك بى نظمى مى<br />
شود داشته باشد در نظر بگيريم. بى نظمى نامبرده مى تواند در كواسه<br />
اش ديده شود. اهميت دادن مشوره و شناختن شجره خصوصاً در بى<br />
نظمى هاى كه توسط جن هاى مغلوب انتقال داده مى شود؛ خيلى<br />
مهم است؛ زيرا تاثير آن مى تواند بعد از نسل ها ظاهر شود اين تاثير<br />
تنها در حالت هوموزايگوس ديده مى شود. به صورت عمومى مشوره<br />
هاى ارثى در موارد ذيل داده مى شود:<br />
- زن و مرديكه در خويشاوندان شان مريضى هاى ارثى موجود و يا<br />
خود شان به مريضى هاى ارثى مبتلا باشند.<br />
- زن و مرد با هم خويشاوند باشند.<br />
- زنيكه چند بار به خاطر دلايل نامعلوم سقط كرده باشد.<br />
- زنانيكه قبل از حاملگى و يا در جريان آن با شعاعات (مانند شعاعات<br />
X) در تماس آمده باشد، ويا دواهاى خورده باشد، كه خطر مريضى<br />
هاى ارثى از آن متصور است.<br />
- زنان حاملة كه عمر شان از سى و هشت سال بلند باشد.<br />
50
خلاصة فصل سوم<br />
تجارب وراثت از دوازده هزار سال به اين طرف از راه انتخاب مصنوعى اجرا شده<br />
اند.<br />
تجارب انجنيرى جنتيك يا جن تخنيك از دهة شصت وقتى شروع شد كه انزايم هاى<br />
به نام قيچى هاى ماليكولى كشف شدند.<br />
علماى جنتيك در قسمت شناخت D A موفقيت هاى زيادى را به دست اوردند.<br />
D A از واحدهاى كوچكى به نام نوكليوتايد تشكيل شده است. هر نوكليوتايد از يك<br />
ماليكول قند، يك قلوى عضوى نايتروجن دار و گروپ فاسفيت تشكيل شده است.<br />
D A شكل يك زينة كج و تاب خورده رابرى دارد.<br />
R A كوچكتر از D A و يك قطاره است. قند آن يك كمى تفاوت داشته و به جاى<br />
تايمين قلوى يوراسيل را دارا است.<br />
توليد D A در مقابل هر سلسلة قديمى يك سلسلة جديد تشكيل مى گردد.<br />
جور شدن R A از D A را به نام ترانسكريپشن ياد مى كند.<br />
در ترانسليشن معلومات جنتيكى R A به امينواسيدهاى پروتين داده مى شود.<br />
در دهة هفتاد به صورت تجربوى موجودات زنده به وجود آمدند، كه در جينوم خويش<br />
جن هاى بيگانه داشتند. اين موجودات به نام موجودات ترانسجن ياد مى شوند.<br />
جن تخنيك در دواسازى، زراعت، مالدارى و در بخش طبابت ساحه هاى مختلف<br />
تطبيق دارد.<br />
51
سوالات فصل سوم<br />
فرق بين نكليوتايد و نكليوزايد چيست؟<br />
قلوى هاى ادينين و تايمين و هم چنان سايتوزين و گوانين توسط چند رابطة<br />
هايدروجنى با هم بسته اند، و چرا به نام قلوى هاى متقابل ياد مى شود.<br />
فرق هاى D A و R A كدام اند؟<br />
چند نوع R A را مى شناسيد، نام ببريد.<br />
اصطلاح ترانسجن به كدام موجودات زنده اطلاق مى گردد؟<br />
مثالهاى تطبيق جنتيك عملى در دواسازى، زراعت، مالدارى و طب كدام اند؟<br />
در كدام حالات مشوره هاى فاميلى ضرورى ميباشند؟<br />
نظر شما در قسمت مفاد و نقص انجنيرى جنتيك چيست؟ واضح كنيد.<br />
كدام يك از جملات ذيل درست و كدام يك نا درست است. در كتابچه هاى تان<br />
مقابل جملة درست حرف (ص) و در مقابل جملة نادرست حرف (غ) بنويسيد.<br />
1- مادة جنتيكى از D A ساخته شده است. ) (<br />
2- A D از دو رشتة نكليوتيد ساخته شده است كه به يك محور مشترك مى<br />
چرخد. ) (<br />
3- هر دو رشتة D A با همديگر توسط رابطه هاى فاسفيت وصل اند. ) (<br />
4- به صورت معمول اندازة A با T يا G با C مساوى نيست. ) (<br />
5- A D يك رشته يى و R A دو رشته يى است. ) (<br />
52
بخش دوم<br />
عمليه هاى بيولوژيكى در بدن انسان<br />
53
فصل چهارم<br />
تنظيم بدن و عكس العمل<br />
عضلات و حركت:<br />
عضلات بدن انسان مشابه ماشين است كه انرژى ذخيره شدة كيمياوى را به انرژى<br />
ميخانيكى تبديل مى نمايد كه در نتيجة آن حركات مختلف؛ مانند: رفتن، نوشيدن،<br />
خوردن، ضربان قلب، انقباض و انبساط عضلات، حركات موجى امعا، عمل تنفس و<br />
غيره به ميان مى آيد.<br />
عضلات، اين فعاليت ها را توسط دو نوع پروتين مخصوص انجام ميدهد كه به نام<br />
هاى اكتين (Actine) و ميوسين (Myosin) ياد مى شوند. اين پروتين ها خواص<br />
كوتاه شدن و طويل شدن را دارد كه در نتيجه به عضلات، قابليت كوتاه شدن و دراز<br />
شدن را ميدهد. هنگاميكه عضلات انقباض مى نمايد؛ طول آنها كم و ضخامت آنها<br />
زياد ميگردد؛ ولى در هنگام استرخا يا استراحت ضخامت آن كم و طول آن زياد مى<br />
شود.<br />
اما نبايد گفت كه تمام زنده گى بالاى عضلات متكى است؛ زيرا بسيارى از<br />
موجودات زنده به خوبى مى توانند زنده گى خود را بدون عضلات به پيش<br />
برند؛ مثل: نباتات وغيره.<br />
براى اينكه در مورد تنظيم بدن و عكس العمل معلومات بيشتر حاصل نماييد،<br />
لازم است تا ساختمان عضلات اسكليتى، نظرية لغزش الياف، انرژى براى<br />
انقباض عضلات، نيورون و تحريك عصبى، هورمون ها و هماهنگى فعاليت<br />
ها را بدانيد، آنها را توضيح داده بتوانيد و اهميت آنها را درك نماييد.<br />
54
عضلات :(Muscles)<br />
عضلات از لحاظ ساختمان به سه نوع اند:<br />
1. عضلات قلب: عضلات غير ارادى و خط دار مى باشند.<br />
2. عضلات لشم: عضلات غير ارادى و بدون خط اند؛ مانند:<br />
عضلات جهاز هاضمه و نل هاى جهاز تنفس و عضلات ديگر<br />
اعضا.<br />
3. عضلات سكليتى: عبارت از عضلاتى اند كه بالاى<br />
استخوان ها توسط پى يا رباط چسپيده و سبب حركت دستها،<br />
پاها و ديگر اعضا مى شوند. اين ها عضلات ارادى بوده و اگر<br />
تحت ميكروسكوپ ديده شود به شكل خطوط مشاهده مى<br />
شوند ازين سبب به نام عضلات مخطط هم ياد ميگردند.<br />
عضلات سكليتى به واسطة رشته هاى متراكم انساج ارتباطى كه<br />
به نام رباط يا پى (Tendon) ياد ميشود با استخوان ها وصل<br />
است. نسج عضلات سكليتى داراى يك تعداد زياد حجرات<br />
موازى كه به نام رشته هاى عضلاتى ياد مى شوند، بوده و هر<br />
رشتة آن به نام ميوفبريل Myofibril ياد شده و ساختمان<br />
هاى خورد سلندرى دارد.<br />
ميوفبريل ها بندها يا نقاط، روشن يا تاريك دارند كه در زير<br />
ميكروسكوپ به شكل خط ها ديده مى شود، در مركز هر بند<br />
روشن آن ساختمان هاى به نام زيد لاين -line ديده مى<br />
شود. ساحة بين دو -line به نام ساركومير (Sarcomer)<br />
ياد ميگردد شكل (4-1).<br />
هر ساركومير رشته هاى نازك و ضخيم پروتينى دارد كه<br />
برعكس يكديگر عمل مى كند. رشته هاى نازك آن عبارت<br />
از اكتين (Actine) و رشته هاى ضخيم آن عبارت از ميوسين<br />
(Myosin) است. رشته هاى مذكور به امتداد ساركومير<br />
موازى يكديگر اند. در بين ساركومير نقاط تاريك، ساحه<br />
هاى است كه رشته هاى نازك و ضخيم يكى بالاى ديگر واقع<br />
شده است.<br />
55
رشتة عضله<br />
رشته هاى مايوسين<br />
(Myosine filament)<br />
خطوط<br />
رشته هاى اكتين<br />
(Actine filament)<br />
Sarcomere<br />
Myofibril<br />
شكل (4-1): نشان دهندة انقباض در سركومير هاى رشته هاى عضلاتى عضلة اسكليتى<br />
عضلات با استخوان ها در دو قسمت وصل يا چسپيده مى باشند،<br />
يكى در قسمت منشا و ديگرى در قسمت ارتكاز (جاى ختم). از<br />
قسمت كه عضلات شروع مى شود به نام منشا (Origin) و جاى كه<br />
ختم مى شود به نام ارتكاز (insertion) ياد مى شود. به عبارت ديگر<br />
يك انجام عضله كه با استخوان غير متحرك چسپيده است عبارت<br />
از منشا است؛ مانند: استخوان شانه، و انجام ديگر آن كه به استخوان<br />
متحرك چسپيده است عبارت از ارتكاز ميباشد؛ مثل: استخوان بازو<br />
.(Radius) تمام عضلات سكليتى نقطه ارتكاز خود را به طرف منشا<br />
نزديك مى نمايند. شكل (4-2)<br />
براى حركت كردن موجوديت جورة عضلات ضروى است. زيرا<br />
وقتيكه يك عضله انقباض نموده و به استخوان حركت ميدهد در مقابل<br />
آن عضلة مخالف بايد موجود باشد تا آنرا راست نمايد اين نوع جورة<br />
عضلات به نام عضلات متضاد يا مخالف Muscles) (Antagonistic<br />
ياد ميگردد. در حقيقت اين دو عضله كمكى يكديگر بوده وبين آنها<br />
56
توسط سيستم عصبى هم آهنگى به عمل مى آيد. عضلات سكليتى<br />
از لحاظ حركت به دو نوع است. يكى عضلات انقباض كننده<br />
(Flexor) و ديگرى عضلات انبساط كننده .(Extensor) كه هر<br />
دو برعكس يكديگر عمل مى نمايد؛ مثلاً: عضلة دوسره (Biceps)<br />
كه يك عضلة انقباض كنندة بازو است و از استخوان بيلك شانه منشا<br />
گرفته و به استخوان ساعد ارتكاز مى نمايد، وقتيكه عضله انقباض مى<br />
كند بند آرنج قات مى شود مى گويم كه (Biceps) عضلة انقباض<br />
كنندة بند آرنج است. به همين ترتيب عضلة سه سرة (Triceps) كه<br />
از بيلك شانه منشا گرفته و به استخوان ساعد (Ulna) ارتكاز مى<br />
كند. شكل (4-2 ب). هنگاميكه عضلة مذكور انقباض مينمايد بند<br />
آرنج انبساط نموده ميگويم كه Triceps عضله انبساط كنندة بند<br />
آرنج است.<br />
شروع (Origin)<br />
عضلة سه سرة<br />
منبسط شونده<br />
Human<br />
عضلة دو سره درحال انقباض<br />
انقباض عضلة سه سره<br />
رباط<br />
ختم (Insertion)<br />
Triceps relaxes<br />
Biceps Contracts<br />
Biceps relaxes<br />
Forearm flaxes<br />
ساعد انقباض ميكند<br />
ب<br />
عضلأ دو سرة در حال انبساط<br />
ساعد انبساط ميكند<br />
عضلأ سه سره در حال انبساط<br />
عضلة دو سرة<br />
منقبض شونده<br />
الف<br />
انقباض عضلة دو سره<br />
شكل (4-2) الف: جوره هاى متقابل با هم يكجا كار<br />
نموده تا استخوان ها را در مفاصل به حركت بياورند.<br />
عضلة دو سرة منقبض شونده<br />
عضله سه سرة منبسط شونده<br />
Triceps Contracts<br />
Forearm extends<br />
عضلأ سه سره در حال انقباض<br />
شكل (4-2) ب: نشان دهندة جوره هاى متقابل عضلات<br />
(عضلة دوسره و سه سره) كه با هم يكجا كار نموده و<br />
استخوان ها را در مفاصل به حركت مى آورد.<br />
57
فرضية لغزش الياف:<br />
يكى از وظايف مهم بدن حركت است كه از اثر انقباض و انبساط<br />
عضلات به وجود مى آيد. قبلاً مطالعه نموديد كه عضلات سكليتى<br />
از تعداد زيادى رشته ها كه هر رشته از ساختمان هاى كوچك به نام<br />
مايوفبريل Myofibril به ميان آمده است. مايوفبريل عبارت از آن<br />
حجرة عضلات است كه در داخل آن Myofilaments (الياف<br />
نازك پروتين است كه از پروتين هاى اكتين (Actine) و مايوسين<br />
(Myosine) ساخته شده و مسؤول انقباض است) موجود مى باشد.<br />
ميكانيزم لغزش الياف عضلات به مانشان ميدهد كه چطور انقباض<br />
صورت ميگيرد و چطور تارهاى Actine در داخل ساركومير به<br />
طرف يكديگر لغزش مى نمايد. يك عضله مراحل ذيل را هنگام<br />
انقباض طى مى كند. زمانيكه پيام عصبى توسط حجرات حسى گرفته<br />
مى شود پيام مذكور به امتداد عصب تا عضله مى رسد. در قسمت<br />
آخر عصب يك مقدار مواد كيمياوى كه عبارت از استيل كولين<br />
(Acetylcholine) است مى ريزد.<br />
مادة مذكور در جدار عضلاتى چنيل ها را باز مى نمايد كه از طريق<br />
اين چنيل ها مقدار زياد ايون سوديم N به حجره داخل مى گردد.<br />
ديوار حجرة عضله چارج برقى توليد و بالآخره انگيزة برقى به مركز<br />
( از<br />
+ +<br />
a<br />
C<br />
+<br />
a<br />
حجره مى رسد. انگيزة برقى سبب جداشدن ايون كلسيم )<br />
اندوپلازميك ريتيكولوم عضله مى شود. ايون كلسيم بالاى رشته<br />
هاى اكتين Actine و مايوسين Myosin تاثير نموده و آنها بالاى<br />
يكديگر لغزش مى نمايند كه در نتيجه انقباض توليد و سبب حركت<br />
عضلات مى شود. كمى بعدتر آيون كلسيم دوباره به اندوپلازميك<br />
ريتيكولوم داخل گرديده و انقباض ختم مى شود.<br />
رشته هاى عضلاتى انبساط نموده و به طول عادى (بحالت عادى)<br />
خود مى رسد. لغزش رشتة اكتين بالاى رشتة ميوسين به نام مكانيزم<br />
لغزش الياف يا رشته هاى عضلاتى ياد ميشود. حالا سؤال در اينجا<br />
است كدام عامل سبب مى شود كه اكتين در بالاى ميوسين لغزش<br />
نمايد. اين عمل به واسطه انرژى انجام داده ميشود كه بين رشته هاى<br />
اكتين و ميوسين موجود مى باشد.<br />
58
انرژى براى انقباض عضلات: حجرات عضلاتى به واسطه<br />
انرژى هوازى و غير هوازى مسلسل ATP يا ادينوسين ترى فاسفيت<br />
Phosphate) (Adenosine Tri توليد مى نمايند. در موقع<br />
استراحت حجره اين انرژى غير فعال بوده اما زمانيكه سيالة عصبى به<br />
+ +<br />
a<br />
مركز حجرة عضلاتى مى رسد ايون كلسيم ) ( از اندوپلازميك<br />
ريتيكولوم آزاد ميگردد انرژى مذكور فعال گرديده و انقباض شروع<br />
مى شود براى تمام عمليه اين انرژى از ATP به دست مى آيد. در<br />
حالت استراحت حجرات مقدار زياد ATP توليد مى نمايد كه در<br />
رشته هاى عضلاتى ذخيره مى شود. در هنگام انقباض ATP به<br />
ادينوسين داى فاسفيت ،(ADP) Adenosine Di Phosphate<br />
و يك ماليكول فاسفيت تجزيه ميشود كه در نتيجه مقدار زياد انرژى<br />
آزاد مى گردد.<br />
نيورون و تحريك عصبى: بدن انسان داراى يك سيستم خاص<br />
است كه به وسيلة آن عوامل داخلى و خارجى بدن درك گرديده<br />
عكس العمل ها اداره و كنترول فعاليت هاى اعضاى بدن به صورت<br />
منظم انجام داده مى شود، اين سيستم به نام سيستم عصبى ياد مى<br />
شود. سيستم عصبى انسان مشابه كمپيوتر يك سيستم مغلق و پيچيده<br />
است، ليكن كمپيوتر ساختة مغز انسان بوده و با مغز انسان مقايسه شده<br />
نمى تواند زيرا كمپيوتر صرف يك ماشين است كه برايش فرمان<br />
داده مى شود ولى سيستم عصبى، مركز حفظ افعال شعورى، جذبات،<br />
خيال و فكر، تصميم و فيصله مركز فعاليت هاى ديگرى مى باشد.<br />
سيستم عصبى انسان از حجرات مخصوص كه به نام نيورون ها ياد<br />
مى شود ساخته شده است، كه با ختم اين درس ميتوانيد، نيورون،<br />
ساختمان نيورون، وظايف و انواع نيورون را بدانيد و آنها را توضيح<br />
و تشريح كرده بتوانيد.<br />
ساختمان نيورون: نيورون عبارت از واحد ساختمانى و وظيفوى<br />
سيستم عصبى است. مغز انسانها ميليون ها نيورون دارد هرگاه يك<br />
نيورون از بين برود دوباره به ميان نمى آيد. نيورون ها از لحاظ<br />
بزرگى، جسامت و طول از همديگر فرق دارند. يك نيورون از سه<br />
قسمت ذيل ساخته شده است.<br />
C<br />
59
دندرايت<br />
هسته<br />
-1 جسم حجروى ody) :(Cell<br />
يك كتلة سايتوپلازمى بوده و داراى سايتوپلازم، هسته و اعضاى<br />
حجروى Organelles) (Cellular مانند ميتوكاندريا و اجسام<br />
گلجى مى باشد. جسم حجروى به اشكال مختلف (بيضوى، چند<br />
ضلعى، ستاره مانند) ديده مى شود.<br />
2- دندرايت ها (Dendrite) يا :Dendrons دندرايت از كلمة<br />
يونانى دندرون (Dendron) گرفته شده است كه معناى درخت را<br />
ميدهد و عبارت از رشته هاى خورد پروتوپلازميك اند، كه از جسم<br />
حجروى امتداد يافته و قسمت هاى آخر آنها به حيث مبدا يا منشا پيام<br />
ها شناخته شده است. دندرايت ها پيام ها را اخذ و به جسم حجروى<br />
انتقال ميدهد.<br />
3- اكسون on) A): رشته هاى طويل پروتوپلازميك بوده كه در<br />
جهت مخالف دندرايت از جسم حجروى تمديد يافته است. اكسون<br />
ها نسبت به دندرايت ها بزرگتر بوده و پيامها را از جسم حجروى<br />
گرفته به حجرات ديگر انتقال ميدهد. اكسون در قسمت آخر خود<br />
شاخه هاى كوچك ديگرى دارد كه به نام ترمينل هاى اكسون<br />
Axon terminals ياد ميشوند و توسط همين ترمينل ها با نيورون<br />
هاى ديگر پيام ها را تبادله مى كند، اكثراً نيورون ها با يك پوش<br />
سفيد كه به نام پوش ميلين Sheath) (Myelin ياد ميگردد احاطه<br />
شده است شكل (4-3). بعضى رشته هاى عصبى ميلين ندارد و آنهاى<br />
كه پوش مذكور را دارند پيام<br />
ها را به امتداد اكسون سريعتر<br />
جسم حجروى<br />
اكسون<br />
ورق ميلين<br />
شكل (4-3): نيورون پوشيده توسط ميلين:<br />
ميلين سرعت پيام و تحريك عصبى را زياد ميسازد.<br />
ترمينل هاى اكسون<br />
انتقال ميدهد. چيزى ديگرى<br />
كه باعث سرعت انتقال پيام<br />
در اكسون مى شود عبارت<br />
از قطر اكسون است. اكسونى<br />
كه قطر زيادتر دارد نسبت به<br />
اكسونى كه قطر كمتر دارد<br />
پيام را سريعتر انتقال ميدهد.<br />
60
انواع نيورون ها: از لحاظ وظيفوى سه نوع نيورون وجود دارد.<br />
1- نيورون حسى neuron) :(Sensory اين نوع نيورون<br />
ها پيام ها را از آخذه هاى حسى گرفته و به سيستم عصبى مركزى<br />
(مغز و حرام مغز) انتقال ميدهد. دندرايت هاى نيورون هاى حسى به<br />
اعضاى حسى چسپيده مى باشد.<br />
2- نيورون حركى neuron) :(Motor اين نيورون ها پيام ها<br />
(احكام) را از سيستم عصبى مركزى گرفته به اعضاى تطبيق كننده<br />
(Effectors) مى رساند. شكل (4-4)<br />
3- نيورون هاى ارتباط دهنده neurons) :(Associative<br />
اين نوع نيورون ها در مغز و حرام مغز قرار داشته وظيفه آنها ارتباط<br />
دادن نيورون هاى حسى و حركى<br />
مى باشد. از دو طرف جسم حجروى<br />
الف- اخذ يا قبول كردن: آخذه<br />
اين نيورون ها ساختمان هاى تار ها در جلد تماس يا تحريك كننده<br />
ديگر را حس مينمايد.<br />
مانند بر آمده است. دندرايت هاى<br />
نيورون هاى حسى به اعضاى حسى<br />
Organs) (Sensory يا آخذوى<br />
(Receptors) چسپيده مى باشند<br />
و پيام هاى را اخذ مى نمايد. قسمت<br />
ب- انتقال: نيورن هاى حسى<br />
آخرى نيورون هاى حسى به دندرايت پيام تماس را انتقال ميدهند.<br />
هاى نيورون هاى حركى و بالآخره<br />
قسمت آخرى اكسون نيورون هاى<br />
حركى به اعضاى مختلف مثل:<br />
عضلات، غده ها و ديگر Effectors<br />
ها كه عكس العمل را انجام ميدهد،<br />
چسپيده مى باشد.<br />
نيورون حركى<br />
ج- تفسير ارقام: معلومات دسته<br />
بندى و تفسير ميگردد.<br />
د- انتقال: نيورون هاى حركى پيام عكس<br />
العمل را به عضلات شانه انتقال ميدهند.<br />
ه- عكس العمل عضلات شانه فعال<br />
گرديده و سبب دور دادن سر مى شود.<br />
شكل (4-4): نشان ميدهد كه چطور يك محرك؛ مثل:<br />
(ضربه بالاى شانه شما) از طريق سيستم عصبى انتقال ميشود.<br />
61
ترمينل اكسون<br />
اكسون ها<br />
ساينپس<br />
دندرايت<br />
نيورن انتقال دهنده<br />
تنبيه عصبي<br />
اگر دست كسى با بخارى گرم در تماس شود، اين شخص چه قسم<br />
عكس العمل نشان ميدهد؟ و چرا؟<br />
گفته مى توانيم كه پوست دست آخذه ها يى دارد كه به واسطة گرمى<br />
بخارى تنبيه و تحريك ميشوند. تنبيه به واسطه نيورون هاى حسى به<br />
دماغ انتقال گرديده و در آنجا بعد از درك و تشخيص به واسطة<br />
نيورون هاى ارتباط دهندة انگيزه از نيورون هاى حسى به نيورون هاى<br />
حركى انتقال ميگردد. انجام نيورون هاى حركى به عضلات دست<br />
چسپيده مى باشد بناءً انگيزه به عضلات دست مى رسد. در اين حالت<br />
عضلة دست خود را جمع نموده و از حرارت دور مى شود. پس گفته<br />
مى توانيم كه از سوختن تا دماغ و از دماغ تا عضلات هر سه نوع<br />
نيورون ها (نيورون هاى حسى، نيورونهاى ارتباط دهنده و نيورون<br />
هاى حركى) حصه ميگيرند.<br />
انتقال پيام عصبى از طريق ساينپس :(Synapse)<br />
زمانيكه يك پيام توسط دندرايت اخذ ميگردد اول به جسم حجروى<br />
و بعد به اكسون انتقال مى يابد. پيام در تمام نيورون<br />
به شكل پيام برقى حركت نموده در جاى كه<br />
اكسون يك نيورون با دندرايت نيورون ديگر يك<br />
جا ميگردد يك خاليگاه كوچك وجود دارد كه به<br />
نام Synaptic cleft ياد ميشود كه در آن نيورون<br />
انتقال دهنده يك نوع مواد كيمياوى را كه به نام<br />
ياد مى شود؛ ترشح مى<br />
نمايد. مواد مذكور توسط دندرايت نيورون اخذ<br />
كننده اخذ و پيام برقى را به وجود مى آورد. محل<br />
ارتباط دو نيورون (نيورون انتقال دهندة پيام و نيورون<br />
اخذ كنندة پيام) را در وقت انتقال پيام به نام ساينپس<br />
Synapse ياد مى كنند شكل (4-5).<br />
قابل ياد آورى است كه ارتباط مذكور يك ارتباط<br />
يا پيوند فيزيولوژيكى است نه مورفولوژيكى يعنى<br />
در وقت انگيزة عصبى ارتباط را قايم و بعداً از بين<br />
مى رود.<br />
نيورون انتقال دهنده<br />
شكل (4-5): نشان دهندة ساينپس<br />
euro Transmitter<br />
62
63<br />
هورمون ها و هماهنگى فعاليت ها<br />
رشد، تنظيم ميتابوليزم، تنظيم قند خون، عكس العمل در مقابل<br />
ترس وغيره فعاليت هاى از بدن مى باشند كه هورمون ها آنها<br />
را تنظيم مى كند. هورمون كلمة يونانى بوده و معنى آن (تنبيه<br />
و تحريك نمودن) است و عبارت از نوع پيام رسان كيمياوى<br />
است كه دستورهاى مربوط به تغيير فعاليت ها را از مراكز تنظيم<br />
كننده؛ يعنى غده هاى اندوكراين به حجرات هدف ميرساند. به<br />
عبارت ديگر هورمون<br />
عبارت از مادة تنظيم<br />
كننده كيمياوى است<br />
كه در حجرات خاص<br />
يك قسمت بدن توليد<br />
و در داخل خون<br />
حركت نموده و باعث<br />
تغيير در يك حجره<br />
يا نسج كه در قسمت<br />
ديگرى بدن موقعيت<br />
دارد ميشود.<br />
هورمون ها بعد از آن<br />
كه ترشح ميشوند از<br />
طريق جريان خون خود<br />
را به حجرات هدف شكل (4-6) هورمون ها و تعادل: تركيب از فعاليت ها، مثل: تعادل آب و تنظيم درجة<br />
حرارت به هماهنگى نياز دارد. اين نوع هماهنگى توسط هورمون ها برقرار ميگردد.<br />
ميرساند. براى اينكه<br />
بدن بتواند فعاليت هاى<br />
مناسب داشته باشد؛ بايد همواره انساج و اعضاى مختلف در<br />
حال فعاليت با هم ديگر هم آهنگى داشته باشد.<br />
خوشبختانه كار هورمونها هم آهنگ ساختن اين فعاليتها است.<br />
چهار وظيفه اصلى هورمون ها قرار ذيل اند:<br />
1- تنظيم نمودن نمو، انكشاف، رفتار (سلوك) و تكثر (توليد مثل).<br />
2- ايجاد هم آهنگى بين توليد، مصرف و ذخيرة انرژى.<br />
3- حفظ حالت پايدار بدن مانند: ثابت نگهداشتن مقدار آب و<br />
نمك هاى مختلف داخل بدن.
4- وادار ساختن بدن به انجام عكس العمل در مقابل محرك<br />
هاى خارج از بدن.<br />
دستور كه هورمون به حجرة هدف ميدهد، بستگى به نوع<br />
هورمون و نيز بسته گى به حجرة هدف دارد. مثلاً ممكن است<br />
يك هورمون به حجرة خاص اثر نمايد و آنرا وادار سازد كه<br />
پروتينى مخصوص را بسازد و يا انزايمى خاص را فعال نمايد.<br />
همان هورمون ممكن است بر حجرة ديگرى اثر نموده و باعث<br />
تغيير نفوذ پذيرى غشاى آن حجره گردد، يا حجره را به ترشح<br />
هورمون ديگرى وادار نمايد. بعضى هورمون ها مى توانند سبب<br />
تحريك حجرات عصبى يا عضلاتى شوند.<br />
غدوات اندوكراين و هورمون ها: غده، عضوى است كه وظيفة<br />
اولى و اساسى آن ترشح مواد به ديگر قسمت هاى بدن ميباشد.<br />
غدوات اندوكراين فاقد مجرا يا كانال بوده و در سرتاسر بدن يافت<br />
مى شوند، اين غدوات هورمون ها را مستقيماً به جريان خون و يا مايع<br />
دو را دور حجرات مى ريزاند. بر علاوة غدوات اندوكراين بعضى از<br />
اعضاى ديگرى بدن ضمن انجام وظايف خاص خود، ترشح هورمون<br />
را نيز به حيث يكى از وظايف فرعى انجام ميدهند. مثال اين اعضا<br />
عبارت اند از: مغز، معده، رودة كوچك و گرده. در اين اعضا، ترشح<br />
هورمون به عهده حجرات خاص (حجرات اندوكراين) مى باشد.<br />
هورمون ها و انتقال دهنده هاى عصبى، به حيث پيام رسان هاى كيمياوى:<br />
ميدانيم كه بر علاوة سيستم اندوكراين، سيستم عصبى نيز وظيفة تنظيم<br />
فعاليت هاى بدن را به عهده دارد. اين دو سيستم پيام رسان هاى<br />
كيمياوى مختلفى دارند. پيام رسان كيمياوى سيستم عصبى انتقال<br />
دهندة عصبى ناميده مى شود، در حاليكه به پيام رسان هاى كيمياوى<br />
اندوكراين هورمون گفته مى شود. بايد دانست بعضى از حجرات<br />
عصبى مى توانند برخى هورمون ها را نيز توليد كنند، و نيز بعضى<br />
از مواد كيمياوى هم به حيث هورمون در سيستم اندوكراين و هم به<br />
حيث انتقال دهندة عصبى در سيستم عصبى فعاليت دارند به طور مثال:<br />
64
اپى نفرين (Epinephrine) در بعضى جاى ها رول هورمون و در<br />
برخى موارد رول انتقال دهندة عصبى را بازى مى نمايد. زمانيكه اين<br />
ماده از يك حجرة عصبى ترشح مى شود؛ سبب انتقال پيام عصبى<br />
بين نيورون ها مى شود و زمانيكه از غدة فوق كليه ترشح مى شود، به<br />
عنوان يك هورمون عمل مى نمايد و شخص را براى جنگ يا گريز<br />
آماده مى سازد. شكل (4-7)<br />
تفاوت ديگرى بين سيستم اندوكراين و سيستم عصبى در آن است<br />
كه انتقال دهنده هاى عصبى، پيام رسان هاى اند كه سريع عمل نموده<br />
و عمر كوتاه دارند. در حالى كه هورمون ها معمولاً تاثيرات كندتر<br />
و طولانى ترى دارند.<br />
رگ خون<br />
كيسه هاى ترشحى<br />
رگ خون<br />
حجرة ترشحى عصبى<br />
حجرة هدف<br />
حجرة اندوكراين<br />
حجرة هدف<br />
ماليكول هاى هورمون<br />
هاى هورمون<br />
ماليكول<br />
ترشحى اندوكراين شكل الف: هورمون از يك حجرة<br />
ماليكول انتقال نيورون<br />
پيام هاى عصبى<br />
شكل ب: هورمون از يك حجرة ترشحى عصبى<br />
شكل (4-7): حجرات مختلف ترشح كنندة هورمون ها<br />
حجرة عصبى<br />
شكل ج: حجرة انتقالى عصبى eurotransmitter<br />
65
هورمون ها چگونه كار مى كنند؟<br />
هورمون ها بعد از آن كه از حجرات توليد كنندة آنها رها مى شوند،<br />
فقط به حجرات هدف متصل مى شوند.<br />
حجرة هدف: عبارت از حجرة مخصوص است كه هورمون به آن<br />
وصل شده و تحت تاثير قرار ميگيرد (پيام را به حجره مى برد) و بر<br />
آنها اثر مى كند. به عبارت ديگر هورمون ها اختصاصى عمل مى<br />
نمايند يعنى صرف بالاى حجرات هدف تاثير مى نمايند نه بالاى<br />
ديگر حجرات.<br />
فرض كنيد اگر هورمون ها به صورت اختصاصى عمل نميكردند چه<br />
اتفاقى مى افتاد؟<br />
طبعاً با آزاد شدن آنها تمام حجرات بدن تحت تاثير قرار ميگرفت<br />
و عكس العمل نشان ميداد كه در نتيجة آن فعاليت هاى غير منظم<br />
صورت ميگرفت. هورمون، حجرة هدف را از روى آخذه هاى آن<br />
مى شناسد. آخذه، ماليكولى است كه در روى حجره و يا درون حجره<br />
(سايتوپلازم يا هسته) قرار دارد. هورمون، صرف بالاى حجره اثر دارد<br />
كه آخذه هاى مخصوص آن هورمون را داشته باشد، درست همان<br />
طوريكه يك قفل با كليد خاص خودش باز مى شود. شكل (4-8)<br />
آخذه ها معمولاً ساختار پروتينى دارند.<br />
در اين شكل هورمون ها در خون يا مايع اطراف حجره حركت نموده<br />
تا به حجرة هدف برسد. با رسيدن هورمون به آخذه هاى حجرات<br />
هدف به حجره، پيام ميدهد تا فعاليت خود را تغيير دهد.<br />
رگ خونى<br />
هورمون<br />
آخذه هاى هورمون<br />
شكل (4-8): نشان دهندة تاثير هورمون ها بالاى حجرات هدف<br />
66
تنظيم هورمون ها و مكانيزم فيدبيك Mechanism) (Feedback<br />
معمولاً غدوات اندوكراين هورمون هاى خود را به يك سرعت ثابت<br />
ترشح نمى كنند. سرعت ترشح با نيازمندى وجود تغيير مى نمايد.<br />
پيام هاى كه يك غده را وادار مى سازد تا توليد هورمون را تسريع،<br />
آهسته و يا متوقف بسازد شايد محرك عصبى باشد مگر در اكثرى<br />
حالات آنها محرك هاى كيمياوى به شمول هورمون مى باشند.<br />
مكانيزم كه فعاليت يك غده را تغيير ميدهد فيد بيك منفى<br />
( است. تاثير فيدبيك منفى همانا آوردن<br />
حالت نورمال شرايط است. هرگاه شرايط از حد نورمال پايين گردد<br />
به اثر فيدبيك منفى بالا رفته و حالت نورمال را به خود ميگيرد.<br />
هرگاه شرايط از حالت نورمال بالا برود به اثر فيدبيك منفى پايين<br />
ميگردد. يك مثال معمولى مكانيزم فيدبيك عبارت از ترموستات<br />
يخچال است كه درجة حرارت يخچال را به حالت ثابت حفظ مى<br />
نمايد طوريكه:<br />
اگر درجة حرارت يخچال بلند گردد ترموستات يخچال را خاموش<br />
نموده تا سرد گردد هرگاه درجة حرارت از حد معين پايين گردد<br />
ترموستات دوباره يخچال را چالان و فعال مى سازد.<br />
در فيدبيك منفى سيستم اندوكراين، ترشح يك هورمون توسط<br />
غلظت هورمون ديگر كنترول ميگردد به طور مثال: ترشح هورمون<br />
تيروكسين توسط غدة تايرايد به وسيلة هورمون تحريك كنندة<br />
تايرايد يا TSH تنظيم ميگردد.<br />
هورمون TSH به نوبة خود غدة تايرايد را تحريك مى نمايد؛ تا<br />
تيروكسين توليد كند. زمانيكه سطح تيروكسين به يك حد معين ميرسد.<br />
ترشح TSH توسط غدة نخاميه منع ميگردد. در اينجا غدة نخاميه ترشح<br />
TSH و غدة تايرايد ترشح تيروكسين را متوقف مى سازد.<br />
تنظيم سطح گلوگوز: حفظ، تعادل و تنظيم سطح گلوگوز در<br />
خون به دوشكل صورت ميگيرد.يكى از طريق صرف غذا به اوقات<br />
معين و ديگرى توسط هورمون هاى كه توسط غدة پانكراس ترشح<br />
مى شود. پانكراس داراى يك دسته حجرات مخصوص است كه<br />
به نام جزاير لنگرهانز islets) (Langer Hans ياد شده و شامل<br />
دو نوع حجرات ميباشد يكى حجرات الفا و ديگرى حجرات بيتا.<br />
egative Feedback)<br />
67
حجرات الفا، هورمون گلوكاگون (Glucagons) و حجرات<br />
بيتا هورمون انسولين (Insulin) افراز مى نمايند. هورمون انسولين<br />
سطح گلوگوز را در خون پايين مى آورد، طوريكه: هورمون مذكور<br />
حجرات عضلات را تحريك نموده تا گلوگوز اضافى را جذب و به<br />
گلويكوجن (Glycogen) كه يك پولى سكريد (قند چند قيمته)<br />
مى باشد تبديل و در جگر ذخيره نمايد اما هورمون گلوكاگون بر<br />
عكس هورمون انسولين عمل مى كند، يعنى سطح گلوكوز را در<br />
خون بلند مى برد به اين ترتيب كه: در وقت پايين آمدن گلوكوز در<br />
خون هورمون گلوكاگون سبب مى شود كه حجرات جگر گلوكوز<br />
را كه به شكل گلايكوجن در جگر ذخيره شده است آزاد سازد تا<br />
اگر سطح گلوگوز در خون پائين آمده باشد بالا ببرد. شكل (4-9)<br />
عمل متضاد انسولين و گلوكاگون مثال خوبى از ميكانيزم فيد بيك<br />
(Feedback) است كه براى تنظيم و تعادل سطح گلوكوز در خون<br />
كمك مى نمايد.<br />
حجرات<br />
بدن گلكوز زياد را ميگيرد.<br />
انسولين<br />
وقتيكه يك محرك آزاد ساختن<br />
انسولين راتقليل دهد،سطح گلوكوز<br />
خون به يك نقطه معين پايين مى آيد.<br />
جگر انسولين را<br />
گرفته و آنرا با حيث گلوكاگون<br />
ذخيره مينمايند.<br />
حجرات Beta<br />
پانكراس تحريك گرديده تا<br />
انسولين را درخون آزاد سازد.<br />
سطح بلندگلوكوز درخون<br />
انگيزه: سطح گلوكوز خون را<br />
بالا ميبرد (به طور مثال: بعد از<br />
خوردن غذاى غنى ازكاربوهايدريت)<br />
m g<br />
1<br />
انگيزه: كاهش سطح گلوكوز خون<br />
(مثلاً: بعد از قطع غذا)<br />
تعادل: سطح نورمال گلوكوز در خون در حدود<br />
m L<br />
حجرات Alpha پانكراس<br />
تحريك گرديده تاگلوكاگون<br />
را به خون آزاد سازد.<br />
گلوكاگون<br />
جگر گلوكاگون را شكستانده<br />
گلوكوز را به خون آزاد ميسازد<br />
سطح گلوكوز خون به يك<br />
نقطه معين بالا ميرود.<br />
شكل (4-9): تنظيم يا تعادل سطح گلوكوز<br />
68
تنظيم سطح كلسيم: سطح بلند كلسيم درخون غدة تايرايد را<br />
تحريك مى نمايد تا هورمون به نام كلسى تونين(Calcitonin) توليد<br />
نمايد. هورمون مذكور سبب مى شود كه كلسيم به صورت سريع در<br />
انساج استخوان ذخيره شده و سطح كلسيم را در خون پايين بياورد. از<br />
كلسيم براى مقاصد مختلف استفاده مى شود به طور مثال: آيون هاى<br />
كلسيم براى انقباض عضله و خارج ساختن يك عده مواد از حجرات<br />
رول دارد. هورمون پاراتايرايد كه توسط غدوات پاراتايرايد توليد<br />
مى گردد از سه طريق در بلند بردن سطح كلسيم تاثير مى نمايد. اول<br />
حجرات استخوان را تحريك مى نمايد تا انساج استخوان را شكستانده<br />
و كلسيم را در خون آزاد سازد. دوم، گرده را وادار مى سازد تا آيون<br />
هاى كلسيم را از يوريا دوباره جذب نمايد. سوم، هورمون پاراتايرايد<br />
(PTH) مقدار ويتامين D را كه وجود مى سازد بلند مى برد. ويتامين<br />
D براى امعا ضرورى است تا آيون هاى كلسيم را جذب نمايد. كلسيم<br />
براى لخته شدن<br />
خون، ساختمان<br />
استخوان ها و<br />
دندان ها، فعاليت<br />
نورمال عضلات<br />
و فعاليت نورمال<br />
اعصاب ضرورى<br />
مى باشد شكل<br />
.(4-10)<br />
جذب كلسيم رادر<br />
جذب كلسيم رادر امعا كاهش ميدهد.<br />
گرده ها كاهش ميدهد. محرك: سطح كلسيم<br />
را در خون بالا ميبرد.<br />
(غيرمتعادل)<br />
ذخيرة كلسيم رادر<br />
استخوان ها تحريك مينمايد.<br />
كلسيتونين<br />
غده تايراييد<br />
كلسيتونين را<br />
آزاد ميسازد.<br />
محرك: سطح كلسيم<br />
را در خون بالا ميبرد.<br />
(غيرمتعادل)<br />
m g 1<br />
m L<br />
تعادل: سطح نورمال كلسيم در خون در حدود 1<br />
ويتامين D فعال<br />
غدوات پاراتايرايد<br />
هورمون پاراتايرايد (PTH)<br />
را آزاد ميسازد.<br />
غده پاراتايرايد<br />
هورمون پاراتايرايد<br />
(PTH)<br />
آزاد ساختن كلسيم<br />
را از استخوان ها<br />
تحريك ميكند.<br />
شكل (4-10): تعادل يا تنظيم كلسيم<br />
جذب كلسيم را<br />
در امعا بالا ميبرد.<br />
ذخيره كلسيم رادر<br />
گرده ها بالا ميبرد.<br />
69
غدة نخاميه Gland) ( ituitary<br />
غدة نخاميه يك غدة اندوكراين بوده و در قاعده (زير) يك حصة<br />
دماغ كه به نام هايپوتلاموس (Hypothalam) ياد ميشود موقعيت<br />
دارد. جسامت آن به قدر يك دانه نخود ميباشد اين غده هورمون هاى<br />
زيادى ترشح مى كند كه بعضى از آن ها فعاليت برخى از غده هاى<br />
اندوكراين را در قسمت هاى ديگرى بدن تنظيم مى نمايد و داراى<br />
سه قسمت ) قدامى، وسطى وخلفى) مى باشد وبيشترين تعدادهورمون<br />
ها ازبخش قدامى آن ترشح ميگرددكه بعداً آنها را مطالعه خواهيم<br />
كرد.<br />
قسمت وسطى صرف در وقت طفلى در غدة نخاميه موجود مى باشد<br />
ولى در كلان سالان صرف اثر آن باقى مى ماند چون غدة نخاميه<br />
هورمون را افراز مى كند كه فعاليت غدوات اندوكراين را كنترول و<br />
تنظيم مى نمايد ازين سبب به نام غدة كارفرما Gland) (Master نيز<br />
ياد ميشود. غدة مذكور هورمون هاى را افراز مى كند كه سبب تنبيه<br />
غدوات ديگر مى شود تا هورمون را افراز و به جريان خون آزاد سازند.<br />
هرگاه مقدار هورمون در خون بلند برود افرازات غده نخاميه نهى مى<br />
شود. قسمت خلفى (عقبى) غدة نخاميه يك ارتباط عصبى مستقيم با<br />
هايپوتلاموس دارد. هايپوتلاموس داراى اكسون ها (Axons) بوده<br />
كه به قسمت خلفى غدة نخاميه امتداد يافته است. حجرات عصبى در<br />
هايپوتلاموس دو نوع هورمون مى سازد كه هورمون هاى مذكور در<br />
قسمت خلفى غده نخاميه ذخيره شده و در وقت ضرورت افراز مى<br />
شود كه يكى آن به نام اوكسى توسين (Oxytocin) و ديگرى به نام<br />
وازوپريسين (Vasopressin) يا انتى ديوريتيك (Antidiuretic)<br />
ياد ميگردد. هورمون هاى كه توسط قسمت قدامى غدة نخاميه افراز<br />
مى شوند؛ قرار ذيل مى باشند:<br />
1- هورمون رشد ormone) (Growth يا G: طوريكه از<br />
نام آن پيداست هورمون مذكور سبب رشد ونموى انساج، عضلات،<br />
غضروف ها، استخوان ها و همه قسمت هاى بدن مى شود؛ چنانچه<br />
در صنف نهم خوانديد: هرگاه مقدار اين هورمون در هنگام طفوليت<br />
از حد معين بيشتر افراز گردد؛ سبب رشد سريع گرديده انسان قوى<br />
هيكل و قد بلند تر مى شود.<br />
70
قد بعضى ها تا دو متر و چهل سانتى و دومتر و پنجاه و سه سانتى<br />
و بالاتر از آن تا دو متر و هفتاد سانتى ميرسد كه اين حالت به نام<br />
ديوپيكرى يا (Gigantism) ياد مى شود. و اگر هنگام طفوليت<br />
هورمون مذكور از حد معين كمتر افراز گردد؛ سبب كوتاهى قد (قد<br />
بلستى يا (Dwarfism مى شود شكل (4-11).<br />
شكل (4-11): ترشح هورمون رشد را بيش از<br />
حد معين و كمتر از حد معين نشان ميدهد.<br />
71
2- پرولكتين rolactin) ): هورمون مذكور توليد پروتين را<br />
ارتقا بخشيده و سبب تحريك انكشاف غدوات شيرى و توليد شير<br />
در زمان حاملگى و بعد از تولد طفل ميگردد.<br />
3- هورمون تحريك كنندة تايرايد<br />
ormone) (Thyroid Stimulatin يا :TS هورمون<br />
هاى تايرايد واقعاً تمام انساج حيوانات فقاريه را متأثر ميسازد. غدة؛<br />
تايرايد كه در زير بكس صوتى و به دو طرف قصبة الريه واقع است،<br />
دو نوع هورمون را توليد مى نمايد كه هر دو نوع آن داراى عنصر<br />
آيودين ميباشند. يكى آن هورمون تايروكسين (Thyroxine) است<br />
كه اكثراً به نام T4 ياد ميشود زيرا چهار اتوم آيودين دارد. و ديگر<br />
آن ترى آيودو تيرونين iodothyronine) (Tri است كه به نام T3<br />
ياد ميشود زيرا داراى سه اتوم آيودين ميباشد.<br />
T3 و T4 بالاى حجرات هدف عين تأثير را دارند. در انسانها عدم<br />
موجوديت ذاتى يا ارثى غدة تيروييد (هنگام طفوليت) سبب كندى<br />
انكشاف نورمال دماغ، استخوان ها و عضلات مى شود.<br />
در كلان سالان T3 و T4 رول حياتى دارند زيرا T3 و T4 به فشار<br />
نورمال خون، حركت قلب، هضم و تكثر كمك مى نمايد. زيادى<br />
و كمى هورمون تيروييد در خون، بى نظمى ميتابوليكى را به وجود<br />
مى آورد؛ مثلاً: زيادى T3 و T4 در خون ميتواند حرارت و عرق<br />
كردن يك شخص را بالا ببرد و سبب ازدياد فشار<br />
خون گردد.<br />
كمبود آيودين سبب توليد جاغور (Goiter) مى<br />
گردد (شكل 4-12) و جاغور وقتى پيدا مى شود كه<br />
مواد غذايى داراى مقدار كافى آيودين نباشد در اين<br />
صورت غدة تايرايد نمى تواند مقدار مورد ضرورت<br />
هورمون هاى T3 و T4 بسازد.<br />
از مرض جاغور ميتوان به صورت ساده با علاوه كردن<br />
آيودين در غذا جلوگيرى نمود هم چنان ميتوان مرض<br />
جاغور را با علاوه كردن آيودين در نمك طعام<br />
كاهش داد.<br />
شكل (4-12): جاغور از سبب كمبود آيودين<br />
72
4- هورمون ادرينو كورتيكو تروپيك Cortico) Adriano<br />
(Tropic ormone يا :ACT وظيفة مهم اين هورمون<br />
تحريك كورتكس غده ادرينال يا غدة فوق كليه مى باشد تا هورمون<br />
هاى خود را به جريان خون رها سازد. يكى از هورمون هاى كه<br />
به اثر تحريك كورتكس غدة فوق كليه ترشح ميشود كورتيزول<br />
(Cortisole) است كه در ميتابولزم و تنظيم سطح گلوگوز خون<br />
رول دارد.<br />
5- هورمون تحريك كنندة فوليكل ) Stimulatin Follicle<br />
( ormone يا :FS اين هورمون بالاى گوناد ها يا اعضاى<br />
جنسى عمل نموده انكشاف گميت هاى مذكر و مونث و فعاليت<br />
غدوات جنسى ) بيضه در مرد وتخمدان در زن) را تنظيم مى نمايد.<br />
-6 لوتينايزنگ هورمون ormone) ( uteini in يا<br />
: اين هورمون آزاد شدن يك تخمه را از يك تخمدان (تخم<br />
گزارى) و ترشح هورمون جنسى را از تخمدان و خصيه ها تحريك<br />
مى كند. هورمون مذكور در مردان توليد، هورمون جنسى مردان به نام<br />
Testosterone و در زنان موجب ترشح هورمون هاى پروجسترون<br />
و استروجن در تخمدان ها ميگردد.<br />
7- قسمت خلفى غدة نخاميه: دو نوع هورمون افراز مى كند<br />
يكى آن به نام اوكسى توسين (Oxytocin) ياد شده كه در هنگام<br />
ولادت وضع حمل را آسان مى سازد زيرا انقباض عضلات لشم رحم<br />
را تحريك نموده و در تسريع تولد طفل كمك مى نمايد از اينرو<br />
بعضى اوقات هنگام ولادت هورمون مذكور را پيچكارى مى نمايد<br />
تا از يك طرف وضع حمل را آسان نموده و از جانب ديگر رحم را<br />
به حالت نورمال برگرداند.<br />
هورمون دومى كه توسط قسمت خلفى غدة نخاميه ترشح مى<br />
شود به نام Vasopressin ياد شده و به حيث هورمون ضد ادرار<br />
Hormone) (Anti Diuretic شناخته شده است، و جذب دو<br />
بارة آب را از گرده ها تحريك نموده رگ هاى خون را تنگ مى<br />
سازد.<br />
73
ميتوان هورمون هاى كه توسط غدة نخاميه افراز مى شود با تأثيرات و<br />
انساج هدف آنها در جدول ذيل خلاصه نمود.<br />
شماره<br />
هورمون<br />
انساج هدف<br />
تأثيرات<br />
Adreno<br />
Cortico Tropic<br />
Hormone<br />
ACTH<br />
Follicle<br />
Stimulating<br />
Hormone<br />
FSH<br />
غدوات ادرينال<br />
تخمدان ها و<br />
خصيه ها<br />
ترشح يا افراز هورمون<br />
كورتيزول يا ديگر<br />
هورمون هاى سيستروئيد<br />
ازكورتكس ادرينال<br />
گميت هاى مرد و زن را<br />
تنظيم و انكشاف ميدهد.<br />
Luteinizing<br />
Hormone<br />
LH<br />
تخمدان ها و<br />
خصيه ها<br />
آزاد ساختن تخمه<br />
را حين تخم گذارى<br />
از تخمدان و ترشح<br />
هورمون هاى جنسى را<br />
از تخمدان ها و خصيه<br />
ها تحريك مى نمايد.<br />
Prolactin<br />
غدوات شيرى<br />
غدوات شيرى را<br />
انكشاف داده و توليد<br />
شير را در پستان تحريك<br />
مى كند.<br />
Growth<br />
Hormone<br />
GH<br />
Thyroid<br />
Stimulating<br />
Hormone<br />
TSH<br />
Anti Diuretic<br />
Hormone<br />
ADH<br />
بسيارى انساج<br />
غدة تايرايد<br />
گرده ها و رگ<br />
هاى خون<br />
نموى غضروف،<br />
استخوان و عضلات را<br />
تحريك مى كند.<br />
آزاد ساختن هورمون<br />
هاى تايرايد را توسط<br />
غدة تايرايد تحريك<br />
مى كند.<br />
جذب دو باره آب را<br />
از گرده و انقباض رگ<br />
هاى خون را تحريك<br />
مى كند.<br />
Oxytocin<br />
غدوات شيرى و<br />
رحم<br />
انقباض رحم و ترشح<br />
شير را تحريك مى كند.<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
8<br />
74
هايپوتلاموس ypothalamus) :(<br />
هايپوتلاموس يك ساحة كوچك دماغ است كه فعاليت هاى سيستم<br />
هاى عصبى و اندوكراين را هماهنگ مى سازد. هايپوتلاموس<br />
بسيارى از وظايف بدن مثل: درجة حرارت، فشار خون و سلوك<br />
انسان را كنترول مى نمايد. هايپوتلاموس از قسمت هاى ديگرى مغز<br />
اطلاعاتى را پيرامون شرايط داخلى و خارجى بدن اخذ مى نمايد،<br />
بعداً به اين اطلاعات و نيز به غلظت هورمونها در خون جواب ميدهد.<br />
در حقيقت جواب هايپوتلاموس ساده كردن هدايات به غدة هيپوفيز<br />
يا غدة نخاميه مى باشد. اين هدايات همان هورمونهاى هستند كه<br />
از هايپوتلاموس ترشح مى شود و بالآخره به غدة نخاميه يا هيپوفيز<br />
مى رسد و بالاى آن تاثير مى نمايد. هم چنان هايپوتلاموس ترشح<br />
هورمون ها را توسط غدة نخاميه كنترول نموده و منحيث يك رابطه<br />
عمده بين سيستم عصبى و اندوكراين عمل مى نمايد.<br />
هايپوتلاموس<br />
غدة نخاميه<br />
شكل (4-13): نشان دهندة غدة نخاميه و هايپوتلاموس<br />
75
خلاصة فصل چهارم<br />
- عضلات بدن انسان، ساختمان هاى است كه انرژى ذخيره شدة كيمياوى را به<br />
انرژى ميخانيكى حركى تبديل و در نتيجة آن حركت هاى مختلف به وجود مى<br />
آيد.<br />
- عضلات از لحاظ ساختمان به سه نوع است: عضلات قلب، عضلات لشم و<br />
عضلات اسكليتى.<br />
- عضلات اسلكيتى: عضلات اند كه به وسيله نسج منظم (Tendon) به اسكليت<br />
چسپيده مى باشد.<br />
- عضلات با استخوان ها در دو قسمت (منشا و آخر) چسپيده مى باشد.<br />
- عضلات اسكليتى از لحاظ حركت به دو نوع اند، عضلات قابضه (عضلة انقباض<br />
كننده)، كه مثال آن عضلة دو سره (Bicepe) مى باشد. ديگرى آن عضلة باسطه<br />
(عضلة انبساط كننده) است كه مثال آن عضلة سه سره (Tricepe) است.<br />
- نظرية لغزش الياف عضلاتى: اين مكانيزم به ما نشان ميدهد كه چگونه يك<br />
عضله انقباض مى كند و چگونه تارهاى اكتين و ميوسين به طرف يكديگر لغزش<br />
مى كند.<br />
- لغزيدن تارهاى اكتين بالاى تارهاى ميوسين به نام نظرية لغزش الياف ياد مى<br />
شود.<br />
- اكتين رشته هاى نازك پروتين و ميوسين رشته هاى ضخيم پروتينى است كه<br />
يكى برعكس ديگر عمل مى نمايد.<br />
- انرژى براى انقباض عضلات: حجرات عضلاتى به وسيلة انرژى هوازى و غير<br />
هوازى بصورت مسلسل ATP توليد مى نمايد. در حالت استراحت و آرامش<br />
حجرات بمقدار زياد ATP توليد مى نمايد كه در حجرات عضلاتى ذخيره شده و<br />
در هنگام انقباض ATP به ADP تبديل مى شود.<br />
- نيورون: عبارت از واحد ساختمانى و وظيفوى سيستم عصبى است. يك نيورون<br />
داراى بخش هاى ذيل مى باشد:<br />
1- جسم حجروى: كتلة سايتوپلازمى است كه Organell هاى حجره در آن<br />
جاى دارد.<br />
2- دندرايت: ساختمان هاى مشابه تارهاى كوچك پروتوپلازمى اند كه به حيث<br />
آخذه ها كار مى كنند و به جسم حجروى پيغام مى رساند.<br />
76
77<br />
3- اكسون: ساختمان هاى مشابه تارهاى طويل پروتوپلازميك اند كه از جسم حجروى<br />
بر آمده و از جسم حجروى پيغام ميگيرند.<br />
- انواع نيورون ها: از نقطه نظر وظايف سه نوع نيورون وجود دارند: 1- نيورون هاى<br />
حسى، 2- نيورون هاى حركى، 3- نيورون هاى ارتباط دهنده.<br />
ساينپس: محل ارتباط دو نيورون (نيورون انتقال دهندة پيام و نيورون اخذ كنندة پيام)<br />
را در وقت انتقال پيام به نام ساينپس ياد مى كنند.<br />
غده، عبارت از عضوى است كه وظيفة اساسى آن ترشح مواديست كه جسم حيه به<br />
آن ضرورت دارد.<br />
- سيستم اندوكراين تمام منابع هورمونى بدن را هم آهنگ مى سازد.<br />
- پانكراس دو نوع هورمون را ترشح مى نمايد، يكى انسولين و ديگرى گلوكاگون.<br />
- هورمون كلسى تونين (Calcitonine) توسط غدة تايرايد ترشح و سبب مى شود<br />
كلسيم به سرعت در انساج استخوان ذخيره شده و سطح كلسيم را در خون پايين<br />
بياورد.<br />
- كلسيم براى لخته شدن خون، ساختمان استخوان ها و دندان ها، و فعاليت نورمال<br />
عضلات و اعصاب ضرورى مى باشد.<br />
- هايپوتلاموس يك ساحة كوچك دماغ است كه فعاليت هاى سيستم عصبى و<br />
اندوكراين را هماهنگ مى سازد.<br />
- مرض جاغور از اثر كمبود آيودين توليد ميگردد.<br />
- هورمون اوكسى توسين (Oxitocin) توسط قسمت خلفى غدة نخاميه ترشح شده<br />
و در هنگام ولادت، وضع حمل را آسان مى سازد.<br />
- هورمون دومى كه توسط قسمت خلفى غدة نخاميه ترشح مى شود عبارت از هورمون<br />
ضد ادرار يا (Anti Diuretic Hormone) ADH مى باشد.
سوالات فصل چهارم<br />
I- سؤالات تشريحى<br />
1- ساينپس را تعريف نموده و بگوئيد كه ساينپس چه وقت به ميان مى آيد؟<br />
2- نظرية لغزش الياف عضلاتى را تشريح نمائيد.<br />
3- براى انقباض عضلات، انرژى چطور به وجود مى آيد؟<br />
1. فرق بين عمل كرد سيستم عصبى و سيستم اندوكراين چيست واضح سازيد.<br />
2. فيد بيك منفى را ذريعة يك مثال واضح سازيد.<br />
3. چرا غدة نخاميه را به نام غدة كار فرما gland) (Master ياد مى كنند؟<br />
ديوپيكرى يا Gigantism چيست و چه وقت به وجود مى آيد؟<br />
-II سؤالات خانه خالى<br />
1- عضلات بدن از لحاظ ساختمان سه نوع اند: 1- .....................، 2- ..............................،<br />
......................... -3<br />
2- عضلات با اسكليت در دو جاى چسپيده اند: 1- ....................، 2- .............................<br />
3- عضلات از لحاظ حركت به دو نوع اند: 1- كه مثال آن ...............است. 2- عضلات<br />
................ كه مثال آن عضلة....................... مى باشد.<br />
4- يك نيورون از سه قسمت ساخته شده است: 1- .........................، 2- ..........................،<br />
........................ -3<br />
5- از لحاظ وظيفه نيورون به سه قسمت است: 1- .........................، 2- ...........................،<br />
........................ -3<br />
-III سؤالات انتخابى<br />
براى هر سوال چهار جواب كوتاه داده است؛ جواب صحيح آن را انتخاب نموده و به دور<br />
آن دائر بكشيد.<br />
1. هورمون كه سبب رشد مى شود عبارت است از:<br />
الف: اوكسى توسين ب: ACTH<br />
2. هورمون كه توليد شير را در پستان تحريك مى كند عبارت است از:<br />
د: LH<br />
د: Oxytocin<br />
ج: GH<br />
الف: TSH ب: ADH ج: Prolactin<br />
3. يكى از هورمون هاى كه به اثر تحريك كورتكس غدة فوق كليه ترشح مى شود عبارت<br />
است از:<br />
الف: Vasopressin ب: Prolactin ج: Cortisole د: هيچكدام<br />
78
فصل پنجم<br />
تصفية خون و مدافعة بدن<br />
در نتيجة ميتابوليزم در بدن موجودات زنده يك مقدار مواد بيكار<br />
و اضافى كه بدن به آن ضرورت ندارد؛ توليد مى شود كه بايد از<br />
بدن خارج گردد، در غير آن باعث توليد امراض مختلف گرديده<br />
و حتى سبب مرگ مى شود.<br />
دور ساختن و يا خارج كردن مواد اضافى و بيكاره از بدن به نام<br />
اطراح ياد ميگردد. از بدن انسان مواد اضافى و بيكاره به طرق<br />
مختلف اطراح مى شود به طور مثال: كاربن داى اوكسايد )<br />
( از طريق شش ها، عرق از طريق جلد، مواد فاضله از طريق امعا<br />
و ادرار از طريق گرده ها خارج مى شوند. معمولاً سيستم اطراحيه<br />
انسان كه يوريا، يوريك اسيد و مواد نايتروجنى را از بدن خارج مى<br />
سازد عبارت از گرده ها مى باشد كه با ختم اين فصل قادر خواهيد<br />
بود تا: اعضاى سيستم اطراحيه، ساختمان نفرون و وظايف آن، توليد<br />
يوريا و تصفية خون را بدانيد و اهميت آنرا درك نماييد.<br />
C<br />
O 2<br />
79
اعضاى سيستم اطراحيه<br />
در سيستم اطراحية انسان گرده ها، حالبين ،(Ureters) مثانه و حالب<br />
(Urethra) شامل اند.<br />
گرده :(Kidney) هر انسان داراى دو گرده مى باشد، گرده شكل<br />
لوبيا مانند داشته و رنگ سرخ كم رنگ دارد. گرده ها در زير معده<br />
در قسمت شكم بدو طرف ستون فقرات موقعيت دارند. قسمت<br />
فرورفتگى يا مقعر گرده به نام Hilus ياد مى شود، درين قسمت<br />
شراين، وريد ها، نل هاى لمف و اعصاب داخل گرده شده اند.<br />
هم چنان از هر گرده نل يوريا Ureters خارج شده است كه يوريا<br />
را به مثانه Bladder) (Urinary انتقال ميدهد. از مثانه نل به نام<br />
Urethra خارج شده است كه يوريا و مواد اضافى را از مثانه به<br />
بيرون اطراح مى نمايد.<br />
گرده<br />
حالب<br />
كيسة مثانه<br />
مجراى ادرار<br />
شكل (5-1): اعضاى سيستم اطراحيه<br />
80
اگر يك گرده طولاً قطع شود دو ساحة عمده در آن ديده مى شود.<br />
يكى ساحه خارجى كه به نام كارتكس Cortex و ديگرى ساحة<br />
داخلى كه به نام ميدولا Medulla ياد مى شود. از ميدولا ادرار به<br />
لگنچه (Pelvis) و از آنجا به حالب انتقال ميگردد هر گرده از يك<br />
تعداد زياد تيوب هاى مايكروسكوپى كه به نام نفرون (Nephron)<br />
ياد مى شود تشكيل گرديده است، اين تيوب هاى باريك يوريا را از<br />
خون جدا نموده و به لگنچه (Pelvis) مى فرستد. لگنچه قسمت اول<br />
حالب است كه شكل پياله مانند داشته و در قسمت پايانى (انتهايى)<br />
ميدولا واقع است.<br />
ميدولا (Medulla)<br />
كارتكس (Cortex)<br />
لگنچه (Pelvis)<br />
حالب (Ureter)<br />
شكل (5-2): مقطع طولانى گرده<br />
ساختمان نفرون<br />
آيا گاهى فلتر هوا را در موتر و يا فلتر آب را در اكواريم ديده ايد؟<br />
فلتر، عبارت از آله يى است كه ناپاكى و كثافات را از يك ماده دور<br />
مى سازد. در وجود شما هر گرده داراى فلترهاى خورد و باريك مى<br />
باشد كه به نام نفرون ها ياد ميشوند.<br />
نفرون، عبارت از واحد ساختمانى و وظيفوى گرده است كه تعداد<br />
آنها در هر گرده به يك مليون ميرسد.<br />
در يك انجام نفرون يك شكل پياله مانند كه به نام كپسول بومن<br />
Capsule) (Bowman’s ياد ميشود، وجود دارد. و در انجام<br />
ديگر آن تيوب جمع كننده Tube) (Collecting وصل است كه<br />
يوريا را گرفته و به لگنچه يا Pelvis انتقال ميدهد. كپسول بومن<br />
81
تيوب دستل<br />
از نفرون ديگر<br />
تيوب پراكسيمال<br />
يك تعداد موى رگ هاى راكه به نام گلوميرول (Glomerulus)<br />
ياد ميشود احاطه كرده است. كپسول بومن و گلوميرول ها هردو،<br />
واحد فلتر كردن (تصفيه كردن) نفرون را تشكيل ميدهند.<br />
تيوب هاى نفرون سه قسمت دارد:<br />
-1 تيوب پراكسيمال Tubule) (Proximal<br />
2- Henle Loop of (يك تيوب U مانند كه داراى شبكه<br />
موى رگ ها بوده و فلترات را در بعضى حالات به ميدولا و بعد به<br />
كورتكس انتقال ميدهد).<br />
3- دستل تيوب Distal Tubule (اين به خاطر دستل تيوب ياد<br />
ميشود كه از كپسول بومن فاصله دارد).<br />
تيوب دستل فلترات را كه از يك تعداد زياد نفرون ها گرفته است،<br />
آنرا در كانال جمع كننده خالى<br />
مينمايد. فلترهاى مذكور كه<br />
در حقيقت ادرار است كانال<br />
جمع كننده را عبور مى كنند،<br />
از گرده كانال هاى زيادى<br />
جمع كننده، ادرار را گرفته و به<br />
لگنچه انتقال ميدهد كه از آنجا<br />
از طريق حالب به مثانه ميرود.<br />
كپسول باومن<br />
گلوميرول ها شاخه از وريد كليوى<br />
شريان كوچك از گلوميرول<br />
كانال جمع كننده<br />
لوپ هنلى با شبكة موى رگها<br />
شكل (5-3): ساختمان مشرح نفرون سيستم اطراحيه انسان<br />
82
وظايف نفرون<br />
1- تصفية خون: قبلاً خوانديم كه نفرون واحد ساختمانى و<br />
وظيفوى گرده است كه وظيفه آن جدا كردن يا فلتر كردن يوريا و<br />
ديگر مواد اضافى و بيكاره از خون مى باشد. عملية تصفيه و فلتريشن<br />
در كپسول بومن نفرون صورت ميگيرد؛ طوريكه آب، مواد نايتروجن<br />
دار، گلوكوز، نمك، منرال ها و غيره در كپسول بومن انتشار نموده<br />
و تصفيه صورت ميگيرد. مايع فلتر شده از تيوب مار پيچى (شامل<br />
تيوب هاى پراكسيمال، هنلى و دستال) كه به واسطه تعداد زيادى<br />
موى رگ ها (عروق شعريه) احاطه گرديده است مى گذرد. به اثر<br />
انتقال فعال، يك مقدار زياد مواد داخل دوران خون مى شود. مقدار<br />
زياد آب توسط عمل اوسموس به خون جذب و خون تصفيه شده<br />
دوباره به جريان عمومى خون داخل ميگردد. مواد نايتروجن دار مثل<br />
يوريا، يوريك اسيد، مركبات امونيم، آب و منرال هاى اضافى به<br />
شكل ادرار از بدن خارج مى شود.<br />
فكر كنيد:<br />
اگر جذب دوباره طور مكمل انجام نه شود در بدن انسان چه نوع مشكلات به ميان مى آيد؟<br />
2- تنظيم يا تعادل بدن<br />
ثابت نگهداشتن آب و مواد حل شده در خون به نام تنظيم اوسموس<br />
(اوسمو ريگولشن (Osmo- regulation ياد مى شود. گرده ها<br />
صرف اعضاى اطراحيه نبوده بلكه مقدار آب را در پلازماى خون تا<br />
حد معين ثابت نگه ميدارد؛ مثلاً: اگر در فلترهاى بومن آب زياد باشد<br />
و نفرون آنرا جذب نكند در نتيجه ادرار زياد توليد و در بدن كمبود<br />
آب بميان مى آيد. هرگاه مقدار آب در بدن كم گردد از فلترهاى<br />
بومن آب جذب و داخل خون شده و مقدار آب به يك سطح معين در<br />
خون نگهدارى ميگردد. كنترول آب در خون به واسطة هورمون<br />
ضد ادرار (Anti Diuretic Hormone) ADH كنترول<br />
ميشود. هورمون مذكور ذريعة غدة نخاميه افراز و زمانيكه<br />
83
مقدار آب در بدن كم شود غدة نخاميه يك مقدار زياد اين<br />
هورمون را افراز مى نمايد كه در نتيجه از كپسول بومن مقدار<br />
زياد آب جذب و مقدار ادرار كم مى شود. هرگاه مقدار زياد<br />
آب نوشيده شود و مقدار آب در خون زياد گردد ولى غدة<br />
نخاميه هورمون (ADH) را كمتر افراز نمايد درين صورت از<br />
طريق تيوب هاى نفرون ها آب كمتر جذب و مقدار ادرار زياد<br />
مى شود. بدين ترتيب در ادرار مقدار نمك ها كنترول وگرده<br />
ها فشار اسموتيك پلازما را ثابت نگهميدارد.<br />
توليد يوريا<br />
ماليكول هاى خورد پروتين به نام امينو اسيد ها ياد مى شوند، امينو<br />
اسيد ها در بدن براى نمو، ترميم و تعمير به كار ميروند، بعضى<br />
امينواسيد هاى كه در بدن براى تركيب پروتين استعمال نمى شوند<br />
در جگر تحت عمليه Amination) (De مى آيند.<br />
گروپ امين ) ( از آن جدا و يا ذخيره ميشود و يا به گلايكوجن<br />
تبديل ميگردد كه در نتيجه امونيا ) ( به وجود مى آيد.<br />
آمونيا با يوريا مى سازد؛ مثلاً: آلنين يك نوع امينو اسيد است<br />
كه توسط يك اتوم اكسيجن ) ( تجزيه شده به پايرويك اسيد<br />
و امونيا تبديل مى گردد. و در اثر تعامل و يوريا و آب<br />
توليد ميگردد حسب معادلات ذيل است:<br />
H −<br />
C H<br />
|<br />
C<br />
N H 3<br />
3<br />
C O 2<br />
− N H<br />
N H 3<br />
2<br />
| 2<br />
COOH<br />
1<br />
O<br />
2 2<br />
1<br />
+ O<br />
2<br />
⎯→<br />
C H<br />
|<br />
C<br />
N H 2<br />
3<br />
|<br />
COOH<br />
C O 2<br />
− O + N H<br />
2 N H + C O ⎯→<br />
N H − C−<br />
N H + H<br />
3<br />
2<br />
2<br />
O<br />
|<br />
2<br />
2<br />
3<br />
O<br />
امونيا<br />
پايروييك اسيد<br />
آلنين<br />
آب<br />
يوريا<br />
امونيا<br />
84
توليد ادرار:<br />
ادرار از آب، يوريا و نمك هاى مختلف ساخته شده است. در توليد<br />
ادرار دو مرحله شامل است. فلتر كردن و جذب دوباره، در مرحلة<br />
فلتر كردن مواد از خون داخل نفرون ميشود و در مرحلة جذب دوباره<br />
مواد از نفرون خارج شده و دوباره داخل خون ميگردد. فلتر وقتى<br />
صورت ميگيرد كه خون از طريق گلوميرول ها و كپسول باومن<br />
جريان مى نمايد. داخل شدن خون به گلوميرول ها تحت فشار<br />
صورت ميگيرد. فشار مذكور آب و ديگر ماليكول هاى خورد مثل:<br />
نمكها، يوريا، گلوكوز و امينو اسيدها را از طريق ديوار هاى نازك<br />
گلوميرول ها به كپسول ماحول ميراند. حجرات خون و پروتين خون<br />
نسبت كلان بودن شان از ديوار گلوميرول خارج شده نتوانسته در<br />
خون باقى مى مانند. مايع كه در كپسول باومن است به نام فلترات ياد<br />
ميشود و اساساً شبه پلازما است به جز از عدم موجوديت پروتين ها.<br />
فلترات از كپسول باومن عبور نموده داخل تيوب نفرون ميشود. در<br />
24 ساعت به مقدار 180 ليتر فلترات توسط گرده ها ساخته ميشود.<br />
هرگاه تمام فلترات از بدن خارج ميگرديد، در آن صورت بدن به<br />
صورت دوامدار مواد غذايى، نمك ها و يك مقدار زيادى آب را از<br />
دست ميداد ولى گرده ها در 24 ساعت 1،5 ليتر ادرار توليد مينمايند.<br />
عملية كه حجم فلترات را كم ميسازد و مواد مهم را دوباره به خون<br />
ميگرداند به نام جذب دوباره ياد ميشود. بعد از جذب دوباره مايع<br />
كه در نفرون ها باقى مى ماند عمدتاً شامل آب، يوريا و نمك هاى<br />
مختلف بوده و به نام ادرار ياد ميشود. ادرار از طريق تيوب ها به كانال<br />
جمع كننده جريان نموده از گرده ها خارج شده و از طريق حالبين به<br />
مثانه و از آنجا به نل ادرار داخل ميشود.<br />
وظايف گرده ها: وظايف گرده ها قرار ذيل است:<br />
1- گرده ها مواد زهرى را از قبيل: يوريا، يوريك اسيد، نمك<br />
ها، ادويه جات، مواد اضافى و بيكاره ديگرى را از بدن اطراح مى<br />
نمايد.<br />
2- هرگاه غلظت گلوكوز در خون از حد معين زياد گردد، مقدار<br />
اضافى آن توسط گرده ها اطراح مى شود.<br />
3- فشار اسموتيك مايع بدن را به سطح معين آن نگهميدارد؛ مثلاً:<br />
85
اگر در خون مقدار آب زياد شود فشار اسموتيك كم مى شود گرده<br />
ها آب را از بدن اطراح مى كنند.<br />
4- غلظت نمك ها را در خون كنترول مى كند، اگر غلظت نمك ها در<br />
خون زياد شود فشار اسموتيك زياد مى شود و گرده ها نمك زياد را<br />
اطراح مى نمايد، بدين ترتيب فشار اسموتيك ثابت نگهدارى مى شود.<br />
5- PH خون را ثابت نگهه ميدارد. هرگاه حين ميتابوليزم بدن<br />
حجرات به اندازه زياد تيزاب يا قلوى توليد نمايد مقدار اضافى توسط<br />
گرده ها از بدن خارج مى شود در حقيقت وظايف عمده گرده ها<br />
ثابت نگهداشتن يا كنترول (Homeostasis) است.<br />
فعاليت:<br />
هدف: تشخيص گلوكوز در ادرار.<br />
سامان و مواد مورد ضرورت: محلول بنديكت، نل امتحانى، ادرار، منبع حرارت.<br />
طرز العمل: در يك نل امتحانى tube) (Test پنج سى سى محلول بنديكت علاوه كنيد. در<br />
بالاى آن هشت قطره ادرار علاوه نماييد. نل امتحانى را براى پنج دقيقه جوش دهيد. تغيير<br />
رنگ در محتويات تست تيوب موجوديت گلوكوز را در ادرار نشان ميدهد.<br />
آيا در ادرار انسان سالم گلوكوز موجود ميباشد؟ اگر جواب بلى باشد موجوديت قند، نشان<br />
دهندة كدام مرض است؟<br />
در تجربة بالا توجه زياد بكار است؛ زيرا از اثر فيصدى هاى تراكم مختلف گلوكوز رنگ<br />
هاى مختلف به وجود مى آيد. مثلاً: در تراكم 0,25 فيصد گلوكوز رنگ محلول سبز و در<br />
تراكم 1,5 فيصد گلوكوز رنگ زرد و زيادتر از يك فيصد تراكم رنگ نارنجى و بيشتر از<br />
دو فيصد تراكم رنگ سرخ خشتى را به خود ميگيرد.<br />
معلومات اضافي:<br />
ساختن محلول بنديكت: 173 گرام سوديم، 15 گرام سوديم كاربونيت را در 80 سى سى آب<br />
به كمك حرارت حل نماييد، محلول مذكور را فلتر نموده، مقدار 5 سى سى آب به آن علاوه<br />
كنيد. بعد 1،73 گرام سلفيت مس را در 15 سى سى آب حل نموده، بالاى محلول مذكور علاوه<br />
نماييد. حجم محلول را به 100 سى سى برسانيد. به اين ترتيب محلول بنديكت ساخته ميشود.<br />
86
مدافعة بدن<br />
در محيط ما تعدادى زياد از ميكروبهاى توليد كنندة امراض مثل<br />
بكتريا، ويروس، فنجى وغيره وجود دارد اين ميكروبها به طريقه هاى<br />
مختلف به بدن ما راه مى يابند و در آنجا تكثر نموده و سبب امراض<br />
مختلف مى شوند. مگر بدن انسان در حالت طبيعى توان آنرا دارد كه<br />
در مقابل آنها دفاع و مجادله نموده آنها را يا از بين ببرند و يا تأثير<br />
آنها را كاهش دهد اين قدرت دفاعى بدن به نام Immunity ياد<br />
مى شود. بدن ما به دو قسم (دفاع غير اختصاصى و دفاع اختصاصى)<br />
ميكروب هاى توليد كنندة امراض و ساير عوامل بيگانه را از بين مى<br />
برد و به اين ترتيب از بروز بيمارى جلوگيرى مى كند.<br />
دفاع غير اختصاصى<br />
دفاع غير اختصاصى اولين خط دفاعى در برابر هجوم ميكروب ها به بدن<br />
است. اين مكانيزم دفاعى در مقابل اكثرى ميكروب هاى مختلف يك<br />
قسم عمل مى كند و نمى تواند ميكروب ها را از يكديگر جدا و آنها را<br />
شناسايى كند از همين لحاظ دفاع غير اختصاصى ناميده مى شود.<br />
اولين خط دفاع غير اختصاصى<br />
جلد و غشاى مخاطى: لايه هاى شاخى سطح پوست،<br />
مانع ورود بسيارى از ميكروب ها به داخل بدن ميشوند،<br />
بر علاوه چربى پوست و عرق، سطح جلد را اسيدى و<br />
از رشد بسيارى از ميكروب ها جلوگيرى مى كند زيرا<br />
انزايم كه در عرق وجود دارد سبب تخريب ديوار بكتريا<br />
ميگردد. سطح داخلى لولة هضمى و مجارى تنفسى و<br />
مجراى ادرار لاية شاخى ندارد اما با لايه هاى مخاطى<br />
پوشيده شده اند. مايع مخاطى كه ازين لايه ها ترشح<br />
مى شود علاوه بر انزايم كه دارد، ميكروب ها را به دام<br />
انداخته مانع نفوذ آنها به بخش هاى عميق تر ميگردد.در<br />
مجارى تنفسى، مايع مخاطى و ميكروب هاى كه در آن<br />
به دام افتيده اند، به كمك مژه هاى حجرات اين مجرا ها<br />
به سمت بالا يعنى حلق رانده مى شود. شكل (5-4)<br />
شكل (5-4): مژه (مويك هاى) درون يكى از مجراهاى تنفسى<br />
87
درين محل مايع مخاطى به صورت خلط به طور ارادى خارج يا در اثر<br />
بلع به معده منتقل مى شود و سپس ميكروب هاى آن در اثر شيرة معده<br />
تخريب ميگردد. عوامل ديگرى نيز موجود اند كه ميكروب ها را از بين<br />
مى برد يا مانع نفوذ آنها مى شود و آن موجوديت انزايم (ليزوزويم)<br />
در اشك و بزاق مى باشد. دفع ميكروب ها از راه ادرار و مدفوع و<br />
ميكروب زدايى از طريق سرفه و عطسه ازين عوامل اند.<br />
معلومات اضافي:<br />
روى پوست بدن در سطح غشاى مخاطى بدن ما طور طبيعى، بكتريا هاى بى ضرر (توليد امراض<br />
نمى كند) زنده گى مى نمايند. اين بكتريا ها بدن را در مقابل ميكروب هاى توليد كنندة امراض<br />
محافظت مى كنند؛ مثلاً: در سطح پوست و رودة بزرگ بكترياهاى وجود دارند كه از رشد<br />
بكترياهاى توليد كنندة امراض جلوگيرى مى نمايد.<br />
استفادة بيش از حد از انتى بيوتيك ها، علاوه بر از بين بردن بكتريا هاى توليد كنندة امراض،<br />
ممكن است بكتريا هاى مفيد را كه از رشد بكتريا هاى توليد كنندة امراض جلوگيرى مى كنند<br />
نيز از بين ببرد.<br />
خط دوم دفاع غير اختصاصى<br />
هرگاه ميكروب هاى توليد كنندة امراض از خط اول دفاعى بگذرد<br />
چه واقع خواهد شد؟<br />
زمانيكه بدن تحت حملة ميكروب ها قرار گيرد چهار نوع دفاع غير<br />
اختصاصى صورت ميگيرد قرار ذيل:<br />
1- عكس العمل يا جواب التهابى: التهاب نوع جواب يا عكس العمل<br />
موضعى است كه به دنبال خراش، بريده گى يا هر نوع آسيب هاى<br />
ديگرى بروز مى كند. اين جواب از يك عده رويداد ها و واقعات<br />
تشكيل شده است كه در مجموع باعث سركوبى عفونت و تسريع<br />
بهبود مى شوند.<br />
فرض كنيد سوزنى در انگشت شما داخل شده است و راه دخول را به<br />
ميكروب ها مساعد سازد. شكل (5-5)<br />
درين وقت حجرات آسيب ديدة انگشت، مواد كيمياوى را به شمول<br />
88
ماده به نام هستامين (Histamine) آزاد مى كند. هستامين سبب<br />
توسع (كلان شدن) رگ ها و افزايش جريان خون در محل آسيب<br />
ديده مى شود. جريان زياد خون حجرات سفيد خون را به محل زخم،<br />
جاى كه مى توانند ميكروب ها را مورد حمله قرار دهد مى آورد.<br />
محل زخم آماس نموده و سرخ معلوم مى شود. مايع سفيد رنگ<br />
(ريم يا چرك) همراه با بعضى عفونت ها داراى حجرات سفيد خون،<br />
حجرات مرده و ميكروب هاى مرده مى باشد.<br />
حجرات سفيد خون<br />
موى رگ<br />
ميكروبها<br />
o<br />
C<br />
2- عكس العمل يا جواب حرارتى: زمان كه بدن در مقابل ميكروب ها<br />
جنگ را آغاز مى كند، درجة حرارت بدن چند درجه از حد نورمال<br />
) ( بلندتر ميگردد. اين حرارت بلند را به نام تب ياد مى كنند كه<br />
يك نشانة عام امراض بوده و نشان دهندة عكس العمل بدن مقابل آلوده<br />
گى يا ميكروب مى باشد. بسيارى از بكترياى توليد كنندة امراض ذريعة<br />
حرارت ناشى از تب نمى توانند، به خوبى رشد نمايند.<br />
3 7<br />
الف<br />
الف: حجرات سفيد خون به ميكروب ها حمله<br />
مى كنند و آنها را از بين مى برند.<br />
ب<br />
ب: جريان خون در ناحية آسيب ديده<br />
افزايش مى يابد و سبب تورم و سرخى<br />
اين قسمت مى شود.<br />
شكل (5-5): عكس العمل يا جواب التهابى زمانيكه در بدن شما<br />
ميكروب نفوذ مى نمايد. عكس العمل التهابى صورت ميگيرد.<br />
ج<br />
ج: هنگاميكه پوست خراش و يا زخمى<br />
مى شود ميكروب ها از محل آسيب ديده<br />
وارد بدن مى شوند.<br />
89
معلومات اضافي:<br />
گزيدن حشرات نيز سبب التهاب مى شود. پشه قبل از مكيدن خون، مقدار كمى از بزاق خود<br />
را در پوست ميزبان تزريق مى كند، در بزاق پشه ماده يى وجود دارد كه از لخته شدن خون<br />
ميزبان جلوگيرى مى نمايد. اين ماده سبب خارش، تورم، و سرخى و به طور كل التهاب در<br />
محل گزيده گى مى شود.<br />
3- حجرات سفيد خون: مهم ترين حمله بر ضد ميكروب ها در خط<br />
دوم دفاع غير اختصاصى بدن توسط سه نوع حجرات سفيد خون به<br />
پيشبرده مى شود، قرار ذيل:<br />
الف: نويتروفيل ها :(Neutrophils) يك نويتروفيل عبارت از حجرة<br />
سفيد خون است كه ميكروب ها را احاطه وتخريب مى نمايد.<br />
ب: مكروفاژها :(Macrophages) مكروفاژها حجرات سفيد اند<br />
كه ميكروب ها را كشته و بلع مى نمايد. همچنان اينها بدن را از<br />
حجرات مرده پاك مى كنند و اكثرى مكروفاژها از طريق جريان<br />
خون در لمف خون حركت مى نمايند. شكل (5-6)<br />
رشته هاى سيتوپلازميك مكروفاژ (رنگ<br />
زرد) كه بكتريا را احاطه ميكند.<br />
بكتريا (رنگ آبى)<br />
شكل (5-6): مكروفاژ كه رشته هاى سايتوپلازميك<br />
مكروفاژ بكترياها را شكار مى كنند.<br />
90
ج: حجرات كشنده هاى طبيعى Cells) :(Natural Killer يك<br />
حجرة كشندة طبيعى عبارت از حجرة بزرگ سفيد خون است كه<br />
حجرات آلوده به ميكروب ها را مورد حمله قرار داده و غشاى<br />
حجروى را تخريب و بعد آب داخل حجره گرديده آماس مى<br />
نمايد تا اينكه حجره بترقد. يكى از مدافعين خوب بدن در مقابل<br />
سرطان حجرات كشندة طبيعى اند كه ميتواند حجرات سرطان را از<br />
بين ببرد.<br />
شكل (5-7) حجرة كشنده طبيعى: اين حجرة كشندة طبيعى به<br />
رنگ زرد حجرة سرطانى را كه به رنگ گلابى نشان داده شده<br />
است مورد حمله قرار داده است.<br />
4- پروتين ها: انواع از پروتين ها در دفاع غير اختصاصى شركت مى<br />
كنند، بعضى ازين پروتين ها را پروتين هاى مكمل Complement)<br />
(System مى گويند زيرا كار بعضى از اجزاى سيستم دفاعى را<br />
تكميل مى نمايد. پروتين هاى مكمل در برخورد با ميكروب ها فعال<br />
مى شوند و با كمك يك ديگر شكل حلقه مانند تشكيل ميدهند. اين<br />
ساختار حلقه مانند سوراخ هاى در غشاى ميكروب ايجاد مى كنند<br />
و به ترتيب باعث ترسب مواد داخل حجره به خارج گرديده و سر<br />
انجام باعث مرگ حجره مى شود.<br />
فكر كنيد:<br />
در كدام قسمت سيستم هاضمه بكترياى مفيد وجود دارد؟ و براى بدن چه فايده مى رساند؟<br />
91
كانال راست لمفاتيك<br />
كانال صدرى<br />
غدة تيموس<br />
تيلى<br />
غدوات لمفاوى<br />
روده<br />
اپندكس<br />
مغز استخوان<br />
رگ هاى لمفاوى<br />
تانسل ها<br />
سيستم لمفاتيك system) (Lymphatic<br />
عبارت از شبكة رگ هاى است كه به اعضاى خورد كه به نام عقدات<br />
لمفاوى ياد ميشود ارتباط داشته و در از بين بردن زهريات و ميكروبها<br />
از خون كمك مى نمايد. اين سيستم دو وظيفة عمده دارد: يكى<br />
برگردانيدن مايع بين النسجى به سيستم دوران خون و ديگرى مدافعة<br />
بدن مقابل ميكروب ها.<br />
اعضاى شامل اين سيستم عبارت از<br />
عقدات لمفاوى، رگ هاى لمفاوى و<br />
عقدات لمفاوى تيلى مى باشند.<br />
عقدة لمفاوى يك كتله خورد نسج است<br />
كه لمف را فلتر مى كند، و لمف عبارت<br />
از مايع بى رنگ بين النسجى است، وقتيكه<br />
مايع نسج داخل رگ هاى لمفاوى مى شود<br />
به نام لمف ياد ميگردد. انساج لمفاوى نيز<br />
در قسمت هاى مختلف بدن به شمول غدة<br />
تيموس، تانسل، تلى و مغز استخوان قرار<br />
دارند.<br />
تانسل ها گروپ غير معمول بزرگ<br />
عقدات لمفاوى است كه در عقب خلاى<br />
دهن و عقب گلو موقعيت دارند. تانسل ها<br />
بينى و دهن شما را در مقابل بكتريا و ديگر<br />
مواد مضره محافظت مى نمايد.<br />
تيلى يا طحال مواد بيگانه را كشف نموده<br />
و عكس العمل نشان ميدهد. هم چنان<br />
تيلى بكترياهاى تخريب شده و حجرات<br />
مردة سرخ خون را فلتر نموده و به حيث<br />
ذخيرة خون عمل مى كند. تيلى برخلاف<br />
عقدات لمفاوى لمف را فلتر نمى كند.<br />
شكل (5-8): اعضا و رگ هاى لمفاتيك سرتاسر بدن<br />
92
سيستم لمفاوى به حيث عناصر كليدى در سيستم معافيتى يا دفاعى<br />
بدن عمل مى نمايد. حجرات معافيتى در عقدات لمفاوى و اعضاى<br />
لمفاوى، بدن را در مقابل بكتريا، ويروس ها و ديگر ميكروب ها حتى<br />
حجرات سرطانى كمك مى كند. عقدات لمفاوى در زير بغل، گردن<br />
و بيخ ران موجود مى باشد. زمانيكه ميكروبها به خون حمله مى كنند<br />
در امتداد رگ هاى لمفاوى به عقدات لمفاوى محصور شده و توسط<br />
حجرات سفيد خون، يعنى مكروفاژ ها (Macrophages) از بين<br />
برده مى شود. زمانيكه بدن در مقابل عفونت جنگ يا دفاع مى نمايد،<br />
حجرات سفيد خون به سرعت چند برابر شده و عقدات لمفاوى آماس<br />
مى نمايند. از اين لحاظ زماينكه مريض مى شويد داكتر مربوطه، شايد<br />
عقدات آماس شده را در زير بغل، بيخ ران و گردن چك نمايد؛ زيرا<br />
عقدات لمفاوى وظايف فلتر نمودن و مراقبت را دارند و دكتوران از<br />
عقدات لمفاوى در تشخيص و انتشار مرض سرطان استفاده مى كنند.<br />
لمفوسيت ها و تشخيص انتى جن ها:<br />
لمفوسيت ها يك نوع حجرات سفيد خون بوده كه عكس العمل<br />
هاى معافيتى را توليد مى نمايد و مانند حجرات خون، لمفوسيت ها<br />
در مغز استخوان به وجود مى آيد. لمفوسيت هاى خام يا نابالغ در مغز<br />
استخوان marrow) (Bone انكشاف نموده ازينرو به بى لمفوسيت<br />
Lymphocytes) -B) يا B Cells ياد ميشود. لمفوسيت هاى خام<br />
ديگرى از مغز استخوان به غدة تايموس (Thymus) انتقال گرديده<br />
و در آنجا به T lymphocytes يا T Cells مشخص ميگردد.<br />
حجرات B و T از طريق خون به عقدات لمفاوى و ديگر اعضاى<br />
لمفاوى خود را ميرساند. اينها از بدن در مقابل مواد بيگانه دفاع مى<br />
كند. و انتى جن مواد خارجى است كه باعث تحريك عكس العمل<br />
معافيتى در خون مى شود.<br />
اكثرى انتى جن ها، ماليكول هاى پروتينى و يا پولى سكرايد هستند<br />
كه در سطح ويروس ها بكتريا ها يا ساير حجرات بيگانه وجود دارد.<br />
ماليكول هاى موجود در سطح حجرات سرطانى، زهر بكتريا ها و دانه<br />
هاى گرده نباتى نيز از انواع انتى جن ها مى باشند.<br />
93
چگونه لمفوسيت، انتى جن را تشخيص مى كند؟<br />
در سطح هر لمفوسيت پروتين هاى به نام آخذه هاى انتى جن وجود<br />
دارند. آخذه هاى انتى جن شكل خاص دارد و با انتى جن هاى خاص<br />
كه از نظر شكل مكمل آنها باشند وصل مى شوند. شكل (5-9)<br />
بنا بر اين هر لمفوسيت با داشتن نوع خاص آخذه هاى انتى جن، انتى<br />
جن خاصى را شناسايى يا تشخيص نموده و با آن مبارزه مى كند.<br />
ويروس<br />
انتيجن ها<br />
پروتين هاى گيرنده<br />
حجرة سيتوتوكسيك T<br />
Cytotoxic T- cell<br />
شكل (5-9): انتى جن ها، بعضى حجرات سيستم معافيتى داراى<br />
پروتين هاى اخذ كنندة كه به انتى جن هاى خاص مى چسپد.<br />
دفاع اختصاصى<br />
ميكروب هاى كه از تاثير دفاع غير اختصاصى در امان مانده اند،<br />
بالآخره با دفاع اختصاصى روبرو مى شوند. در دفاع اختصاصى<br />
گروپى از كرويات سفيد كه به نام لمفوسيت ياد مى شوند فعاليت<br />
ميداشته باشند. دفاع اختصاصى شامل دفاع هومورال و دفاع حجروى<br />
است.<br />
94
دفاع هومورال Immunity) (Humoral<br />
هومورز معنى مايعات (خون، لمف و مايع بين حجرات) را ميدهد.<br />
سيستم هومورال اساساً در مقابل بكتريا و ويروس هاى موجود در<br />
مايع بدن مدافعه مى نمايد. در اين نوع دفاع لمفوسيت هاى B رول<br />
دارند زمانيكه لمفوسيت هاى B با انتى جن خاص روبرو شوند خود<br />
را به آن مى چسپانند، بعد از نمو به تقسيم آغاز مى نمايد؛ حجرات B<br />
يك نوع انتى بادى (يك پروتين مدافعوى بوده و زمانى توليد ميشود<br />
كه به يك انتى جن خاص مواجه و بتواند خود را به انتى جن مذكور<br />
بچسپاند) خاص مى سازد دفاع اختصاصى ذكر شده كه توسط انتى<br />
بادى به وجود مى آيد به نام دفاع هومورال ياد مى شود. حجرات<br />
(B) به حال آماده باش مى باشند زمانيكه براى بار دوم با اين نوع انتى<br />
جن روبرو شود به سرعت تقسيم شده تعداد زيادى حجرات B توليد<br />
مى شود. در دفعة دوم در مقابل انتى جن مقدار زيادى انتى بادى<br />
ساخته مى شود و به شدت مقاومت مى نمايد. انتى بادى به طريقه<br />
هاى مختلف انتى جن را غير فعال مى سازد. طريقة سادة آن اين است<br />
كه انتى بادى در سطح انتى جن چسپيده و آنرا بى تاثير ميسازد.<br />
دفاع حجروى Immunity) (Cell<br />
طوريكه ميدانيم حجرات سفيد خون در مغز استخوان ساخته مى<br />
شود و در خون و لمف دوران مى نمايند. از جملة يكصد تريليون<br />
حجرات بدن دو تريليون آن را حجرات سفيد تشكيل ميدهد و چهار<br />
نوع عمدة حجرات سفيد خون در دفاع حصه ميگيرند كه قرار ذيل<br />
است:<br />
الف- مكروفاژ ها: اين ها ميكروب ها و حجرات آلوده را از بين مى<br />
برند.<br />
ب- حجرات سيتوتوكسيكTك(Cells :(Cytotoxic -T<br />
حجرات آلوده شده به ميكروب را مورد حمله قرار داده و از بين<br />
مى برند.<br />
ج- حجرات B: ميكروب ها را تشخيص و بعداً توسط مكروفاژ ها<br />
از بين مى برد.<br />
د- حجرات كمكىTى(T-Cells :(Helper اين ها حجرات<br />
95
سيتوتوكسيك T و حجرات B را فعال مى نمايد.<br />
در عكس العمل معافيتى دو عملية مشخص با هم يكجا كار مى نمايد،<br />
يكى آن عكس العمل حجره B است (مدافعة كه كمك مى نمايد<br />
تا ميكروب هاى خارج حجرات را از بين ببرد) و ديگرى آن عكس<br />
العمل حجرهT است. و اين مدافعة است كه شامل تخريب ميكروب<br />
هاى داخل حجرات توسط حجرات سيتوتوكسيك T است. مدافعه<br />
يى حجره B و حجرة T هردو توسط حجرات كمكى T تنظيم<br />
ميگردند.<br />
فكر كنيد:<br />
بعضى اوقات كسى مريض مى شود مگر بدون اينكه تداوى نمايد بعد از چندى مريضى اش<br />
خوب مى شود چرا؟ در اين مورد بحث نموده اسباب و دلايل آنرا بيان كنيد.<br />
واكسين<br />
واكسين چيست و از انتى سيروم چه فرق دارد؟<br />
واكسين از بكترياها، ويروسها، فنجى يا ميكروب هاى ديگر به دست<br />
مى آيد و مواد پروتينى است كه مقابل ميكروبها و توكسين (زهر)<br />
آنها توليد و جهت حاصل نمودن معافيت اختصاصى به انسان يا<br />
حيوان تطبيق ميگردد. واكسين ميكروبهاى كشته شدة ضعيف زنده يا<br />
توكسين خنثى شده ميكروبى است كه با تطبيق آن، بدن مقابل همان<br />
ميكروب توليد كننده امراض فعال شده توليد انتى بادى مى نمايد.<br />
يعنى انتى بادى كه در بدن ساخته ميشود با مواد اجنبى هم نوع (انتى<br />
جن) تعامل نموده، آنرا خنثى و از بين مى برد و بدن مقابل حملات<br />
بعدى ميكروبهاى اختصاصى آماده گى ميداشته باشد. به صورت<br />
عموم معافيت در بدن به دو شكل حاصل ميشود:<br />
1- معافيت مستقيم يا معافيت فعال Immunity) (Active وقتيكه<br />
96
انتيجن يا عامل مرض از هر طريق كه به خون ميرسد بدن در مقابل آن<br />
انتى بادى همان مرض را مى سازد؛ مثلاً: وقتيكه ميكروب سياه سرفه<br />
توسط شخص مريض يا ذريعة واكسين نمودن داخل جسم گردد،<br />
بدن مقابل آن انتى بادى سياه سرفه را مى سازد، در اين صورت جسم<br />
معافيت مستقيم كسب ميكند، يعنى انتى بادى در بدن خود شخص<br />
توليد شده و باعث معافيت آن ميگردد. اين نوع معافيت بعد از دو<br />
هفته تطبيق واكسين شروع و نظر به نوعيت مرض به مدت كوتاه يا<br />
طويلتر دوام مى كند كه به نام معافيت فعال نيز ياد ميشود.<br />
اين معافيت از ا ثر مواجه شدن شخص به مرض مشخص يا از اثر<br />
تطبيق واكسين به وجود مى آيد. يعنى توسط سپرى نمودن مرض<br />
يا تطبيق واكسين در انسان يا حيوان، توليد انتى بادى در بدن خود<br />
شخص تنبيه ميگردد و شخص را در مقابل حمله مجدد همان مرض<br />
وقايه مى نمايد. اين نوع معافيت از اثر تماس متواتر شخص در محيط<br />
ملوث با عوامل امراض نيز به وجود مى آيد.<br />
2- معافيت غير مستقيم يا معافيت غير فعال Immunity) (Passive<br />
در برخى حالات، مريضى به شكل خيلى و خيم بروز ميكند. تا و قت<br />
توليد انتى بادى در جسم مريض تقريباً دو هفته ضرورت دارد. در<br />
چنين حالات بيم آن ميرود تا شخص تلف شود، از اين سبب انتى<br />
سيروم (سيروم كه انتى بادى اختصاصى دارد) تهيه شده را كه قبلاً از<br />
بدن حيوان يا انسان كه مريضى را سپرى نموده باشد يا در مقابل همان<br />
مرض واكسين شده باشد، به مريض تزريق مى نمايند.<br />
يعنى انتى بادى به جسم ديگرى توليد شده و به مريض تطبيق ميگردد.<br />
انتى بادى تزريق شده فوراً بر عامل مرض حمله مى كند و آنها را<br />
از بين برده و مريض شفاياب ميگردد. طفل نو تولد مقابل امراض،<br />
معافيت ندارد؛ ولى از طريق پلاسنتاى مادر يا از اثر نوشيدن شير فلة<br />
مادر، طفل معافيت پاسيف (غير فعال) حاصل ميدارد.<br />
زمانيكه انتى بادى آماده شده به مريض پيچكارى شود، معافيت فوراً<br />
شروع و به مدت كوتاهى (تقريباً ده روز) در بدن باقى مى ماند. اين<br />
نوع معافيت غير مستقيم مى باشد؛ زيرا بدن مريض در توليد انتى بادى<br />
رول ندارد.<br />
وقتيكه يك شخص مرض بكتريايى يا ويروسى را سپرى نموده،<br />
97
شفاياب شده باشد و در بدن آن انتى بادى اختصاصى توليد و معافيت<br />
هم به ميان آمده باشد. اگر باز هم همان ميكروبهاى مشخص دفعة<br />
دوم داخل بدن شود يا شخص مجدداً واكسين گردد، بدن مقابل<br />
ميكروبهاى مذكور آماده گى قبلى دارد و معافيت بدن هنوز هم بلند<br />
تر ميرود. اين چنين حادثه به نام معافيت دومى ياد ميشود كه نسبت به<br />
معافيت اولى سريع تر، قوى تر و دوامدار تر مى باشد.<br />
معافيت در كهن سالان: با پيشرفت عمر مقاومت بدن در مقابل<br />
امراض، كاهش مى يابد. جواب حجرات T و حجرات B مقابل<br />
انتيجن كمتر ميگردد و مقدار كمترى انتى بادى توليد ميشود. بنا بر<br />
آن حساسيت عضويت در مقابل امراض بكتريايى و ويروسى بلند<br />
ميرود ازين جهت واكسين نمودن اشخاص مسن به خصوص مقابل<br />
انفلونزا خيلى ضرورى ميباشد. اشخاص مسن به مرض سرطان بيشتر<br />
مصاب ميشوند زيرا مقاومت بدن آنها كم ميگردد و حجرات تومور<br />
به آسانى از بين نمى روند.<br />
حجرات حافظوى Cells) :(Memory عبارت ازحجرات<br />
حافظوى اند كه در سيستم معافيتى موجود مى باشند. اين حجرات<br />
به حافظه دارند تا مقابل كدام ميكروبها كدام نوع انتى بادى را توليد<br />
كنند. هرگاه كدام ميكروب دير بعد از مدتى دوباره داخل بدن شود<br />
حجرات حافظوى B در ظرف 4-3 روز مقابل آن انتى بادى بيشترى<br />
توليد مى كند تا ميكروبهاى مذكور را سريع تر تخريب نمايد و بدن<br />
را مقابل همان ميكروبها حفاظت نمايد.<br />
الرجى :(Allergy) حساسيت يا عكس العمل قوى و بيش از حد<br />
سيستم معافيتى بدن مقابل انتى جن مى باشد، فعاليت حجرات معافيتى<br />
يا انتى بادى دفعتاً بلند ميرود يعنى: سيستم معافيتى با انتيجن بيش از<br />
حد مبارزه ميكند و عكس العمل نشان ميدهد كه به نام الرجى ياد<br />
ميشود. و عبارت از تاثير جانبى نامطلوب است كه تحت بعضى شرايط<br />
واقع ميگردد و صرف در افراد ايجاد ميشود كه داراى يك تمايل<br />
98
الرجيك اختصاصى باشند. وقتيكه مواد مؤلد الرجى (Allergen)<br />
يا انتيجن داخل بدن شود يك عكس العمل توسط حجرات T فعال<br />
شده به وجود مى آيد.<br />
عوامل الرجى: بعضى انتيجن ها، ادويه، مواد كيمياوى، مواد آرايشى،<br />
بعضى مواد غذايى، گرده نباتى، گرد و غبار، دود و غيره مى باشند،<br />
به تعقيب حساسيت، انتى بادى حجرات بدن را وادار مى سازد تا<br />
هستامين (Histamine) توليد نمايد. علت اصلى آن تا هنوز معلوم<br />
نيست كه چرا الرجى واقع ميشود؛ ولى زيادتر از والدين به كودك<br />
انتقال ميكند. الرجى ممكن مفيد نيز باشد؛ زيرا افرازات باعث دور<br />
نمودن گردة نباتى، ميكروبها، گرد و خاك و غيره ميگردد.<br />
علايم مهم حساسيت كه از توليد و آزاد شدن هستامين در ظرف چند<br />
دقيقه به ملاحظه ميرسد شامل پنديده گى و پت كشيدن در سطح<br />
جلد، خارش جلد، اشك ريزى، افرازات بينى، نفس تنگى، خارش<br />
چشم، شوك و غيره مى باشد.<br />
هستامين باعث نفس تنگى يا اسما (Astma) ميشود كه اكثراً در برونشها<br />
به ملاحظه ميرسد و توسط انتى هستامين Histamine) (Anti وغيره<br />
تداوى ميگردد.<br />
معلومات اضافي:<br />
نواقص سيستم معافيت Deficiency) :(Immuno اين نواقصى در وقت واقع<br />
ميگردد كه يك يا چند جزء سيستم معافيت غير فعال شود و عكس العمل سيستم معافيت<br />
مقابل ميكروبهاى توليد كنندة امراض در سن جوانى و پيرى كاهش مى يابد. در كشورهاى<br />
انكشاف يافته، چاقى، استعمال الكول و مواد مخدر عوامل عمدة كم شدن وظايف سيستم<br />
معافيت مى باشند. در كشور هاى عقب مانده سوء تغذى به خصوص قلت پروتين، ويتامين<br />
ها و مواد معدنى عامل اصلى كاهش معافيت در بدن ميگردد. علاوتاً بيمارى و جراحى غدة<br />
تايمس معافيت بدن را كاهش ميدهد و حساسيت بدن را در مقابل امراض افزايش ميبخشد.<br />
چرا كه: عملية بلع نمودن ميكروبهاى توليد كنندة امراض كم ميگردد، در نتيجه واقعات<br />
امراض مانند ايدز (AIDS) و بعضى از انواع سرطانى در بين مردم زياد ميشود.<br />
99
خلاصة فصل پنجم<br />
سيستم اطراحية انسان شامل گرده ها، حالبين، مثانه و حالب (Urethra) بوده كه وظيفة آن<br />
خارج ساختن يوريا، يوريك اسيد و مواد نايتروجن دار مى باشد.<br />
هرگاه يك گرده طولاً قطع شود دو قسمت عمده در آن ديده مى شود، قسمت خارجى<br />
آن عبارت از كورتكس (Cortex) و قسمت داخلى آن ميدولا (Medulla) است. واحد<br />
وظيفوى و ساختمانى گرده به نام نفرون ياد ميشود.<br />
در كپسول بومن عملية فلتر صورت ميگرد.<br />
كنترول آب در خون توسط هورمون (ADH) كه از غذة نخاميه افراز مى شود صورت<br />
ميگرد.<br />
ماليكول هاى كوچك امينواسيدها در جگر تحت عمليه هاى امينشن آمده و يوريا مى<br />
سازد.<br />
وظايف گرده قرار ذيل اند.<br />
خارج ساختن مواد اضافى بيكاره و زهرى.<br />
كنترول غلظت گلوكوز در خون.<br />
كنترول و ثابت نگهداشتن فشار اسموتيك بدن.<br />
كنترول غلظت نمك ها در خون.<br />
نگهداشتن PH خون به يك حد معين.<br />
دفاع بدن: در مقابل ميكروب هاى توليد كنندة امراض (بكتريا، ويروس، فنجى و غيره)<br />
بدن انسان به طور طبيعى مجادله و عمل نموده و آنها را به طريقه هاى مختلف يا از بين مى<br />
برند و يا بى تاثير مى سازند. اين توان بدن را مدافعه ميگويند كه به دو قسم است (دفاع<br />
اختصاصى و غير اختصاصى).<br />
دفاع غير اختصاصى: اين نوع دفاع به اشكال ذيل صورت ميگيرد:<br />
به واسطة جلد و غشاى مخاطى.<br />
به واسطه تيزاب معده و اشك<br />
به واسطه مكروفاژ (Macrophage) يا خوردن اجسام بيگانه.<br />
به واسطه بعضى پروتين ها و يا حجرات كشندة طبيعى.<br />
سيستم لمفاوى: عبارت از شبكة رگ هايست كه به اعضاى خورد به نام عقدات لمفاوى ياد<br />
ميشود ارتباط داشته و دراز بين بردن زهريات و ميكروبهاى خون كمك مى كند.<br />
100
سيستم لمفاوى از يك شبكة رگ ها كه به نام رگهاى لمفاوى ياد ميشود ساخته شده است.<br />
لمف عبارت از مايع بى رنگ بين النسجى است وقتيكه مايع نسج داخل رگ هاى لمفاوى<br />
ميشود به نام لمف ياد ميشود.<br />
دفاع اختصاصى: در دفاع اختصاصى يك نوع كرويات سفيد كه به نام لمفوسيت ياد مى شود<br />
حصه ميگرند. لمفوسيت ها طور اختصاصى در مقابل يك نوع ميكروب خاص عمل مى نمايد.<br />
لمفوسيت ها به دو نوع اند يكى لمفوسيت (T) و لمفوسيت B.<br />
دفاع اختصاصى در بدن دو نوع عمل مى كند. يك نوع آن ساختن انتى بادى در خون و نوع<br />
ديگرى آن عمل مقابل جسم بيگانه.<br />
حساسيت (الرژى): در مقابل بعضى انتى جن ها جواب دادن (نشان دادن عكس العمل) بيش از<br />
حد سيستم معافيتى را الرژى ميگويند.<br />
انتى جن: مادة كه عكس العمل معافيتى يا مدافعه را تحريك مى كند عبارت از انتى جن<br />
است.<br />
هستامين: مادة است كه در وقت حساسيت ترشح مى شود و سبب آشكار شدن علايم حساسيت<br />
مى شود.<br />
101
سؤالات فصل پنجم<br />
1. سؤال هاى خانه خالى<br />
جملات زير را در كتابچه هاى خود نوشته و جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر كنيد.<br />
اطراف كپسول بومن به واسطة ......................... احاطه شده است.<br />
كنترول آب در خون توسط هورمون ..................... صورت ميگرد.<br />
بدن در مقابل ميكروب ها دو نوع دفاع مى نمايد يكى ........................... و دومى آن<br />
....................... مى باشد.<br />
لمفوسيت ها به ..................... نوع اند. كه عبارت اند از ...................... و ...................<br />
2. سؤالات صحيح و غلط<br />
جملات زير را در كتابچه هاى خود بنوسيد. در مقابل جملة صحيح حرف (ص) و در مقابل<br />
جمله غلط حرف (غ) بنويسيد.<br />
لگنچه (Pelvis) از نيورون هاى زياد ساخته شده است. ) (<br />
كورتكس (Cortex) از يك نوع ساختمان هاى هرم شكل ساخته شده است. ) (<br />
عملية دى امينيشن درجگر صورت ميگرد. ) (<br />
حساسيت يا الرژى يك نوع دفاع اختصاصى است. ) (<br />
3. سؤال هاى تشريحى<br />
ساختمان گرده را شرح دهيد.<br />
يك نفرون از چند قسمت تشكيل شده است؟<br />
تصفية خون چطور صورت مى گيرد شرح دهيد.<br />
وظايف گرده ها را توضيح كنيد.<br />
لمف چيست؟ و چه وظايف دارد؟<br />
حساسيت يا الرژى چيست و چه وقت نمايان مى شود؟<br />
102
فصل ششم<br />
تكثر و انكشاف جنين<br />
موجودات زنده براى بقاى نسل خود تكثر مى نمايد. كه بعضى از آنها<br />
به صورت زوجى و بعضى به صورت غير زوجى و يك تعداد آنها به<br />
هردو شكل يعنى زوجى و غير زوجى تكثر مى نمايند. در انسان تكثر<br />
به صورت زوجى صورت ميگيرد. براى توليد مثل جنس هاى مذكر و<br />
مونث جدا بوده و جهاز تناسلى براى فعاليت نورمال به اعضاى تناسلى<br />
نورمال و فعال ضرورت دارد زيرا تخمه بايد در صورت آميزش القاح<br />
گردد. به همين ترتيب براى توليد مثل و انكشاف جنين با سيستم<br />
تناسلى هم آهنگى سيستم هاى ديگرى مثل سيستم عصبى و سيستم<br />
اندوكراين خيلى ضرورى است خاصتاً بعد از دورة بلوغ.<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد تا اعضاى تناسلى مرد و زن را بدانيد،<br />
توليد سپرم و تخمه را بفهميد، هم چنان دوران حيض، القاح، نمو و<br />
انكشاف جنين را دانسته و توضيح داده بتوانيد و نيز به اهميت تكثر<br />
زوجى پى ببريد.<br />
103
اعضاى تناسلى انسان<br />
انسان براى تكثر و بقاى نسل، اعضاى مخصوص تناسلى دارد. اعضاى<br />
تناسلى مرد و زن وظايف مختلف را انجام ميدهند. اعضاى تناسلى<br />
(Gonads) حجرات جنسى توليد مى نمايد. گونادهاى مرد عبارت<br />
از خصيه ها است كه توليد سپرم مى نمايد و در زنان گونادها عبارت<br />
از تخمدان ها (Ovaries) است كه تخمه (Ovum) توليد مى كند.<br />
گونادها علاوه بر توليد سپرم و تخمه، هورمون ها را نيز توليد مى<br />
نمايند. چنانچه تخمدان ها هورمون هاى مثل استروجن strogen) (<br />
و پروجسترون (Progesterone) را كه آزاد شدن تخمه و خواص<br />
زنانه را كنترول مى نمايد توليد مى كند. و خصيه ها هورمون هاى<br />
به نام (Androgen) و (Testosterones) را كه خواص جنس<br />
مذكر را كنترول مى نمايد توليد يا افراز مى كند. زمانيكه گونادهاى<br />
مرد و زن به فعاليت آغاز مى نمايد دوران بلوغ شروع مى شود. در<br />
دوران بلوغ در مرد و زن خصوصيات مشخص مثل تغيير صدا، بر<br />
آمدن موى در جاهاى مخصوص بدن و غيره ظهور مى نمايد. ذيلاً<br />
اعضاى تناسلى مذكر و مؤنث را بالترتيب مفصل تر مورد مطالعه قرار<br />
ميدهيم.<br />
ساختمان و وظايف اعضاى تناسلى مذكر<br />
اعضاى سيستم تناسلى مرد شامل خصيه ها، اپى ديدايمس<br />
)، خريطة خصيه ها، نل انتقال سپرم، غدة پروستات،<br />
غدة بلبوريترال Gland) (Bulbourethral ، مجراى ادرار و آلة<br />
تذكير ميباشد. خصيه ها به داخل خريطة كه در بين رانها قرار دارند<br />
جاگزين مى باشد.<br />
هر خصيه از تيوب هاى تاب خورده و مار پيچ كه به نام تيوب هاى<br />
حامل منى ياد مى شود ساخته شده است.<br />
جدار داخلى تيوب ها از حجرات اپيتل pithelial) ( ساخته شده<br />
است كه در صورت تقسيم حجروى سپرم ها در آن ساخته مى شود.<br />
در داخل تيوب ها حجرات مابينى وجود دارد كه هورمون تناسلى<br />
مرد (تستوستيرون) را توليد مى نمايد. از هر خصيه نل به نام نل منى<br />
asdeferens) ( منشا گرفته و سپرم را به اپى ديدايمس كه در<br />
pididymis)<br />
104
قسمت فوقانى خصيه قرار دارد انتقال و در آنجا تا وقت ضرورت<br />
ذخيره مى شود. هم چنان از اپى ديدايمس نل تاب خورده بر آمده كه<br />
تا Urethra مى رسد. جدار نل منى حركت موجى دارد كه سپرم را<br />
به حركت آورده و سپرم در وقت تحريك خط السير زير را طى مى<br />
كند. سپرم از نل منى، خريطة منى، غدة پروستات، و غدة بلبوريترال<br />
گذشته و بالآخره از Urethra خارج مى گردد. جاى كه نل منى و<br />
نل ادرار با هم وصل مى شود خريطة منى و جاى كه نل ادرار منشا مى<br />
گيرد غدة پروستات موقعيت دارد. غدة مذكور مادة قلوى را كه براى<br />
زنده ماندن و حركت كردن سپرم كمك مى كند، ترشح مى نمايد.<br />
غدة بلبوريترال نيز افرازات خود را نزديك به قاعدة نسج اسفنجى آلة<br />
تذكير به نل ادرار داخل مى كند. سپرم هاى كه از غدة مذكور مى<br />
گذرد يك مقدار زياد مواد قندى مايع (فركتوز) با سپرم يك جاه<br />
خارج مى شود كه مواد مذكور به سپرم ها، انرژى لازم ميدهد و زمينة<br />
انتقال سپرم را مساعد ساخته و از تاثيرات محيط تيزابى اعضاى تناسلى<br />
جنس مونث آنرا محافظه مى نمايد.<br />
آلة تذكير كه خاصيت اسفنجى دارد سپرم<br />
ها را به شدت داخل اعضاى تناسلى جنس<br />
مونث مى نمايد؛ ولى از جملة سپرم هاى<br />
مذكور صرف يك عدد سپرم تخمه را القاح<br />
مى نمايد و سپرم هاى متباقى به مجرد رسيدن<br />
به تيوب فالوپين Tube) ( allopian از<br />
اثر محيط تيزابى از بين مى روند.<br />
نل ادرار<br />
وظايف عمدة اعضاى تناسلى مرد همانا توليد<br />
سپرم، ذخيره و پخته كردن سپرم، انتقال سپرم<br />
خصيه<br />
به جهاز تناسلى زن ميباشد.<br />
مثانه<br />
تيوب منى<br />
كيسة كوچك منى<br />
غدة پروستات<br />
غدة بلبوريترال<br />
اپى ديدايميس<br />
تيوب تهيه كنندة سپرم<br />
شكل (6-1): اعضا و غدوات سيستم تكثرى مرد<br />
105
توليد سپرم و تخمه<br />
انكشاف گميت ها (سپرم و تخمه) را به نام گامتوجنيسس<br />
Gametogenesis ياد مى كند و به دو حصه تقسيم شده است<br />
يكى انكشاف حجرات سپرم oa) (Spermato كه عملية آن به نام<br />
سپرماتوجنيسس (Spermatogenesis) و ديگر انكشاف تخمه كه<br />
عملية آن به نام اواوجنيسس (Oogenesis) ياد مى شود. در ذيل<br />
توليد سپرم و تخمه را مورد مطالعه قرار ميدهيم.<br />
تيوب هاى سيمينى فيروس<br />
خصيه<br />
شكل (6-2): خصيه: خصيه ها حجرات سپرم را توليد ميكند<br />
توليد سپرم roduction) ( perm<br />
توليد سپرم در خصيه ها صورت ميگيرد. خصيه ها در يك كيسة به<br />
نام Scrotum موقعيت دارند. چون سپرم تنها در محيط انكشاف مى<br />
كند كه درجة حرارت آن كمتر از درجه حرارت نورمال ) (<br />
بدن باشد؛ بناءً موقعيت خارجى كيسة مذكور يك موقعيت مناسب<br />
مى باشد.<br />
خصيه ها زمانى شروع به توليد سپرم مى نمايد كه شخص به مرحلة<br />
جوانى يا بلوغ برسد.<br />
طوريكه در شكل (6-2) ديده مى شود هر خصيه داراى صدها قسمت<br />
كه توسط بسيارى از تيوب هاى محكم مارپيچى به نام تيوب هاى<br />
سمينى فيروس (Seminferous) ياد مى شود<br />
اپى ديدايمس<br />
3 7C °<br />
3C<br />
°<br />
پيچانده شده است مى باشد.<br />
حجرات سپرم از طريق ميوسيس (Meiosis)<br />
در استر تيوب هاى مارپيچى توليد ميگردد<br />
كه مرحلة توليد سپرم به نام سپرماتوجنيسيس<br />
(Spermatogenesis) ياد مى شود بناءً<br />
حجرات سپرم انسان عوض 46 عدد كروموزوم<br />
(ديپلويد) يعنى 2n كروموزوم كه در حجرات<br />
ديگرى جسمى يافت مى شود داراى 23 عدد<br />
كروموزوم (هيپلويد) يا n نمبر مى باشد.<br />
دو نوع هورمون كه قسمت قدامى غدة نخاميه<br />
آنها را ترشح مى نمايد؛ سبب تنظيم فعاليت هاى<br />
خصيه ها مى شوند. اين هورمون ها عبارت اند<br />
106
از (LH) Luteini ing Hormone كه تحريك كنندة ترشح<br />
هورمون جنسى تستوستيرون و هم تحريك كنندة فوليكل ollicle)<br />
Stimulating Hormone ( SH است. اين دو هورمون توليد<br />
سپرم را در تيوب هاى مارپيچى تحريك مى نمايد. حجرات كه در بين<br />
تيوب هاى مارپيچى موقعيت دارند تستوستيرون توليد مى نمايند.<br />
پخته شدن و ذخيرة سپرم<br />
يك مرد بالغ روزانه چند صد ميليون حجرات سپرم توليد مى نمايد.<br />
بعد از آن كه سپرم در تيوب مارپيچى توليد گرديد با وجودى كه<br />
قادر به شنا نمى باشند از طريق يك عده تيوب هاى دراز حركت مى<br />
نمايند. بعداً سپرم به يك تيوب دراز مارپيچى كه به نام اپى ديدايمس<br />
( ياد مى شود داخل ميگردد. اپى ديدايمس ساحة<br />
است كه سپرم ها در آن ذخيره و به پختگى ميرسد و اماده حركت<br />
مى شود. در وقت تحريك و آميزش از اپى ديدايمس بعضى سپرم ها<br />
طرف تيوب دراز ديگرى به نام نل منى asdeference)<br />
و از آنجا به طرف نل ادرار حركت نموده از بدن از طريق نل ادرار<br />
(Urethra) خارج ميگردد.<br />
( حركت<br />
pididymis)<br />
كيسة كوچك مني<br />
غدة پروستات<br />
رودة بزرگ<br />
مثانه<br />
كيسة كوچك مني<br />
نل ادرار<br />
اپى دايديمس<br />
كيسة بيضه<br />
شكل (6-3): اعضا و غدوات تكثرى مذكر<br />
107
قسمت وسطى<br />
دم<br />
ساختمان سپرم رسيده يا بالغ<br />
سپرم بالغ از سه حصه ساخته شده است.<br />
اول سر، دوم تنه (قسمت وسطى) و سوم<br />
دم دراز. شكل (6-4)<br />
سر<br />
سر سپرم داراى انزايمى است كه داخل<br />
هسته<br />
شدن سپرم را در تخمه هنگام القاح آسان<br />
مى سازد. قسمت وسطى آن داراى تعداد<br />
كلاگك انزايم زياد ميتوكاندريا مى باشد كه براى سپرم<br />
انرژى مورد ضرورت را به منظور دخول<br />
آن در تخمه تهيه مى نمايد و دم سپرم<br />
يك قمچين قوى بوده و سپرم را قادر به<br />
حركت مى كند. در هنگام القاح، تنها سر<br />
سپرم داخل تخمه مى گردد؛ بناءً ميتوكاندريايى پدر به اولاد انتقال<br />
نميشود.<br />
منى emen) ): زمانيكه سپرم به طرف نل ادرار حركت مى كند<br />
همراه مايع مخلوط مى شود كه از سه غدة اگزوكراين xocrine<br />
ترشح مى گردد و مخلوط اين ترشحات با سپرم به نام منى ياد مى<br />
شود و سه غدة مذكور عبارت اند از: كيسة منى، غدة پروستات و غدة<br />
بلبوريترال Gland) .(Bulbourethral كيسه هاى منى Seminal<br />
vesicle كه بين مثانه و ركتوم موقعيت دارد، مايعى را توليد مى كند<br />
كه داراى قند بوده و سپرم از آن به حيث انرژى استفاده مى نمايد.<br />
غدة پروستات كه فقط در زير مثانه واقع است يك مايع القلى را<br />
ترشح مى نمايد كه سبب خنثى ساختن تيزاب سيستم تكثرى زن مى<br />
شود. قبل از آن كه منى از بدن خارج مى شود غدة بولبو ريترال نيز<br />
مايع القلى افراز مى نمايد تا اثر تيزابى را در نل ادرار خنثى نمايد.<br />
ميتوكاندريا به شكل فنر<br />
شكل (6-4): سپرم رسيده يا بالغ<br />
ارسال سپرم sperm) :(Deli ery of نل ادرار از طريق آلة<br />
تذكير سپرمى را كه در اعضاى تناسلى مرد ذخيره شده است حين<br />
آميزش به داخل سيستم تكثرى زن انتقال ميدهد. حين تمايلات يا<br />
تحريك جنسى، جريان خون در آلة تذكير زياد ميگردد، آلة تذكير<br />
داراى سه سلندر انساج اسفنجى مى باشد كه توسط خاليگاه هاى<br />
108
خورد اين حجرات اسفنجى از هم جدا شده اند. زمانى كه خون در<br />
خاليگاه هاى خورد جمع مى شود سبب نعوظ قضيب يا آلة تذكير<br />
مى شود. سپرم در وقت انزال از آلة تذكير خارج ميگردد. حين انزال<br />
عضلات دورا دور هر نل منى asdeference) ( انقباض نموده و<br />
سپرم را به طرف نل ادرار حركت ميدهد و عضلات بيخ آله تذكير<br />
منى را به خارج نل ادرار مى راند. بعد از آن كه منى در سيستم<br />
تناسلى مؤنث ذخيره شد، سپرم تا زمانى برخورد با يك تخمه يا تا<br />
مرگ شنا مى كند. هرگاه سپرم قادر به رسيدن بر تخمه نباشد القاح<br />
صورت نميگيرد. در موقع انزال در حدود 3،5 ملى ليتر منى كه داراى<br />
300 تا 400 ميلون سپرم مى باشد خارج ميگردد؛ زيرا اكثرى سپرم<br />
ها در سيستم تكثرى مؤنث مى ميرند. براى القاح، معمولاً تعداد زياد<br />
سپرم ها ضرورى است، هرگاه تعداد سپرم ها از 20 ميليون در يك<br />
ملى ليتر منى كمتر باشند معمولاً خنثى تلقى ميگردد.<br />
سيستم تكثرى مؤنث<br />
تخمدان ها aries) ): he هرماه سيستم تكثرى زن براى<br />
حمل احتمالى يا توليد يك تخمة پخته يا گميت مؤنث آماده مى<br />
شود. سيستم تكثرى زن تخمة القاح شده را براى 9 ماه محافظه و<br />
تغذيه مينمايد.<br />
توليد تخمه ها ggs) ): roduction of در زن ها دو<br />
تخمدان به شكل تخم مرغ در خلاى بطنى آن ها موجود مى باشد و<br />
تخمدان ها عبارت از اعضاى توليد كننده گميت ها در سيستم تكثرى<br />
زن مى باشد. اطفال مؤنث، وقتيكه تولد مى شوند تمام تخمه هاى كه<br />
بايد توليد نمايند با خود ميداشته باشند و در اين وقت (هنگام تولد)<br />
تخمدان ها داراى 2 مليون تخمة نابالغ يا نارسيده مى باشند. حجرات<br />
تخمه مانند: حجرات سپرم 23 عدد كروموزوم ميداشته باشند تعداد<br />
(هيپلويد) يا n كروموزوم زيرا تخمه ها نيز از طريق ميوزس ساخته<br />
مى شود. به صورت نورمال در يك ماه صرف يك تخمة نابالغ پخته<br />
يا بالغ مى شود و در طول زنده گى يك مؤنث تنها 400-300 تخمه<br />
109
عنق يا گردن رحم<br />
ركتوم<br />
مهبل<br />
بالغ خواهد شد. و وقتيكه يك حجرة تخمه پخته يا بالغ مى شود به نام<br />
اووم (Ovum) ياد مى شود.<br />
ساختمان سيستم تكثرى مؤنث<br />
اعضاى تكثرى مؤنث شامل نفيره or) allopian Tube<br />
، Oviduct تخمدان ها، رحم ومهبل ميباشد. شكل (6-5)<br />
تخمه در هر 28 روز آزاد شده و داخل نفيره يا نل رحمى مى شود. نل<br />
رحمى عبارت از راه عبورى است كه يك اووم Ovum از تخمدان<br />
به طرف رحم حركت مى كند. عضلات لشم استرنل هاى رحمى به<br />
صورت موزون انقباض نموده، Ovum را به طرف نل رحمى و رحم<br />
حركت ميدهد، حركت Ovum از طريق فالوپين تيوب معمولاً سه<br />
تا چار روز را در بر ميگيرد. هرگاه ovum در ظرف 24- 48 ساعت<br />
القاح نشود، مى ميرد. اووم چندين مرتبه نسبت به سپرم بزرگ بوده<br />
و حتى توسط چشم بدون كمك ميكروسكوپ ديده شده مى تواند.<br />
رحم، يك عضو عضلى ميان خالى بوده كه جسامت آن در حدود<br />
يك مشت خورد مى باشد. هرگاه القاح صورت گيرد انكشاف و<br />
نموى زايگوت در رحم صورت ميگيرد. زمان يك جاه شدن جنس<br />
مذكر و مؤنث، سپرم در داخل مهبل ذخيره مى شود، و مهبل عبارت<br />
از تيوب عضلاتى است كه از خارج بدن جنس مؤنث تا به قسمت<br />
تيوب نل رحمى<br />
تخمدان<br />
رحم<br />
مثانه<br />
استخوان<br />
نل ادرار<br />
دخولى رحم كه به<br />
نام گردن يا دهانه<br />
رحم (Cervix) ياد<br />
مى شود امتداد يافته<br />
است. حين ولادت،<br />
طفل دهانة رحم را<br />
عبور نموده و بدن<br />
مادر را از طريق مهبل<br />
ترك مى نمايد.<br />
(6-5) شكل: اعضاى سيستم تكثرى مؤنث<br />
110
دورة حيض Cycle) :(Menstruation<br />
زمانيكه تخمه از فوليكل ها (يك گروپ حجراتى كه تخمه هاى<br />
نارسيده را در تخمدان احاطه نموده و براى تخمه هاى مذكور مواد<br />
غذايى تهيه مى نمايد) جدا مى شود به طرف رحم حركت مى نمايد،<br />
درين وقت اگر القاح صورت ميگيرد تخمة القاح شده در رحم جابجا<br />
گرديده و نمو مى كند هرگاه القاح صورت نگيرد بعدتر تخمه با<br />
جدار رحم يك جاه تخريب شده پارچه هاى نسج توأم با خون و<br />
تخمه القاح ناشده از طريق مهبل خارج ميگردد كه به نام حيض يا<br />
عادت ماهوار (Menstruation) ياد شده و براى مدت 5-4 روز<br />
دوام مى كند. اين عمل در هر 28 روز يك بار تكرار ميگردد. عادت<br />
ماهوار در خانم ها از 14 سالگى شروع مى شود و معمولاً تا 45- 55<br />
سالگى دوام مى كند. دورة حيض در خانم ها معمولاً چهار مرحله<br />
دارد كه عبارت اند از:<br />
1. مرحلة فوليكولى : ollicle stage از ختم دورة حيض تا روز<br />
.15-14<br />
2. مرحلة تخم گذارى :Ovulation stage به روز 14 دورة حيض<br />
واقع مى شود.<br />
3. مرحلة تشكيل جسم زرد :Luteal stage بعد از تخم گذارى تا<br />
شروع دورة حيض بعدى يعنى از 28-15 روز.<br />
4. مرحلة حيض :Menstruation كه از 5-4 روز دوام مى كند.<br />
القاح ation) :( ertili<br />
عملية يكجا شدن سپرم و تخمه كه در نتيجة آن زايگوت توليد مى<br />
شود عبارت از القاح است. سپرم به وسيلة آلة تذكير جنس مذكر به<br />
سرعت داخل جهاز تناسلى جنس مونث ميگردد. از جملة ميلون ها<br />
سپرم كه داخل جهاز تناسلى جنس مونث مى شود صرف يك سپرم<br />
داخل تخمه ميشود، طوريكه سپرم با ترشح انزايم هاى كه در سر<br />
سپرم موجود است طبقه جلى مانند تخمه را شگاف نموده و صرف<br />
سر آن داخل تخمه ميگردد. هستة تخمه با سپرم تركيب ميگردد و در<br />
نتيجه القاح صورت گرفته و زايگوت را كه يك حجره ديپلويد است<br />
توليد مى نمايد. و متباقى سپرم ها قبل از رسيدن به تيوب فالوپين در<br />
طول راه از بين ميروند زيرا در داخل جهاز تناسلى جنس مونث براى<br />
111
ج: جنين mbryo) ( خود را<br />
در ديوار رحم غرس مينمايد.<br />
شكل (6-6): القاح تخمه و غرس شدن در ديوار رحم<br />
سپرم ها ممانعت هاى زيادى وجود دارد، كه ذيلاً ذكر ميشوند:<br />
ترشحات جهاز تناسلى مونث با محيط تيزابى مهبل سبب از بين<br />
رفتن و يا غير فعال ساختن سپرم ها ميگردد.<br />
قسمت اولى رحم مخاط چسپناك قلوى دارد كه مانع سپرم ها<br />
مى شود.<br />
بعضى اوقات توليد سپرم ها در مرد كم يا ضعيف بوده و نواقص<br />
ميداشته باشد.<br />
به همين ترتيب اگر تعداد سپرم ها در هر ملى متر مربع كمتر از 20<br />
ميلون باشند القاح صورت نميگردد. بدين ترتيب رسيدن سپرم ها به<br />
كانال رحمى يا نفيره (Oviduct) به منظور القاح تخمه به مشكلات<br />
زيادى مواجه ميشود.<br />
در جنس مونث در هر ماه (28 روز) يك تخمه از تخمدان آزاد مى<br />
شود و از طريق تيوب رحمى به طرف رحم حركت مى نمايد. سپرم<br />
با تخمه در تيوب رحمى يك جا شده القاح صورت مى گيرد كه در<br />
نتيجة آن زايگوت توليد مى شود، درين وقت جدار تخمه توسط يك<br />
پوش به نام Membrane) ( ertili ation پوشانده مى شود اين<br />
پوش تخمه را از داخل شدن سپرم ديگرى مانع مى شود.<br />
تخمة القاح شده از طريق فالوپين تيوب Tube) ( allopian به<br />
طرف رحم حركت نموده و مدت 5 تا 6 روز را دربر مى گيرد. در<br />
اثناى اين سفر زايگوت چندين بار تقسيم مى شود كه يازده يا دوازده<br />
روز بعد از القاح زايگوت به يك<br />
توپ بسيار نازك حجرات كه به<br />
نام جنين يا mbryo ياد مى شود<br />
تبديل ميگردد. جنين خود را در<br />
ب: تخمه در نفيره Tube) ( allopian<br />
جدار رحم مى چسپاند (غرس مى<br />
توسط سپرم القاح گرديده است.<br />
نمايد) شكل (6-6).غرس نمودن<br />
جنين در رحم وقتى واقع مى شود<br />
كه زايگوت خود را در قسمت استر<br />
ضخيم رحم كه غنى از مواد غذايى<br />
الف: تخمه از تخمدان مى باشد جابجا مى سازد.<br />
آزاد گرديده است.<br />
112
انكشاف جنين<br />
بعد از آن كه جنين خود را در رحم غرس نمود، جوره (Placenta)<br />
شروع به انكشاف مى نمايد.<br />
جوره، عبارت از عضو مخصوص تبادلة دو طرفه بوده كه داراى<br />
شبكة رگ هاى خون است كه به جنين آكسيجن و مواد غذايى از<br />
خون مادر تهيه مى نمايد و مواد فاضلة كه توسط جنين توليد مى شود<br />
توسط جوره از بين مى رود. مواد فاضله توسط خون مادر گرفته مى<br />
شود تا بدن مادرش مواد مذكور را اطراح نمايد. شكل (6-7)<br />
رحم مادر<br />
غذا<br />
اكسيجن<br />
مواد فاضله<br />
جوره<br />
بندناف<br />
شكل (6-7): جنين اكسيجن و مواد غذايى را گرفته<br />
و مواد فاضله را از طريق جوره اطرح مى نمايد.<br />
خون مادر و خون جنين در جوره نزديك هم جريان ميداشته باشد<br />
ولى هرگز با هم مخلوط نمى شود. در ذيل ميتوان انكشاف جنين را<br />
به صورت هفته وار مورد مطالعه قرار داد:<br />
113
جوره<br />
بندناف<br />
امنيون يا بچه دان<br />
رحم<br />
عنق رحم<br />
شكل (6-8): جوره، بچه دان و بند ناف<br />
سيستم كمكى براى زندگى طفل ميباشد.<br />
اين طفل در حدود 22-20 هفته عمر دارد.<br />
هفتة اول و دوم: داكتران معمولاً وقت حمل را از روز اول آخرين<br />
مرحلة حيض حساب مى نمايند و حاملگى نورمال 280 روز يا 40<br />
هفته دوام مى نمايد.<br />
هفته سوم و چهارم: القاح در هفتة دوم صورت مى گيرد و در<br />
هفتة سوم بعد از القاح زايگوت به طرف رحم حركت مى كند در<br />
جريان سفر جنين چندين بار تقسيم شده و به يك توپ بسيار خورد<br />
ميان خالى حجرات كه خود را در ديوار رحم مى چسپاند (غرس مى<br />
سازد) تبديل ميشود و درين حالت زايگوت به نام جنين mbryo) (<br />
ياد مى شود. در ختم هفتة چهارم غرس شدن تكميل مى شود و زن<br />
حامله گفته مى شود. حجرات خون امبريو يا جنين به ساخته شدن<br />
شروع نموده و جنين در حدود 2 طول دارد.<br />
هفته هاى 5 تا 8: از هفته هاى 5 تا 8 حامله گى، هفته هاى 3 تا 6<br />
عبارت از هفته هاى انكشاف جنين اند. درين مرحله جنين توسط يك<br />
غشاى نازك به نام بچه دان (Amnion) احاطه<br />
ميشود و امنيون توسط مايع امنيوتيك پر گرديده<br />
و جنين در حال رشد را از ضربه و زخمى شدن<br />
محافظه مى كند. در اثناى هفتة پنجم رشتة به نام<br />
امبليكل كورد Cord) (Umblical كه ما آنرا<br />
بند ناف ميگوييم ساخته مى شود و رشتة مذكور<br />
جنين را با جوره وصل مى كند. در شكل (6-8)<br />
بند ناف Cord) ،(Umbilical بچه دان<br />
(Amnion) و جوره (Placenta) به خوبى<br />
ديده مى شود. درين مرحله قلب، دماغ، ديگر<br />
اعضا و رگ هاى خون شروع به ساخته شدن<br />
نموده و به سرعت نمو مى كنند. در هفته هاى<br />
5 و 6 چشم ها و گوش ها شكل ميگيرند. در<br />
هفتة 6 پندك هاى نازك اعضا ظاهر مى شوند<br />
از اين پندك ها دست ها و پاها ساخته مى شود.<br />
در هفتة هشتم، عضلات شروع به انكشاف مى<br />
نمايند اعصاب در شانه ها و بازوها نمو مى كنند،<br />
ساختن انگشتان دست و پاها شروع مى شوند و<br />
114
درين وقت جنين در حدود 16 ملى ميتر طول ميداشته باشد.<br />
هفته هاى 9 تا 16: در هفتة نهم، جنين شروع به حركات بسيار<br />
ضعيف مى نمايد. در هفتة 13 جنين زياد تر شكل انسان را به خود<br />
مى گيرد درين مرحله عضلات طفل، قوى گرديده و سريعتر نمو<br />
مى نمايد و در يك ماه جسامت خود را دوچند و سه چند مى سازد،<br />
چنانچه در هفتة دهم 36 ملى ميتر و در هفته 16 از 108 ملى ميتر تا<br />
116 ملى ميتر ميرسد.<br />
هفته هاى 17 تا 24: در هفته هاى 17 و 18 طورى حركت مى<br />
كند كه مادرش حركات اورا حس كرده مى تواند. در هفته 18 طفل<br />
مى تواند صدا ها را از طريق رحم مادر بشنود حتى صداى بلند سبب<br />
پرش و جستن وى مى گردد.<br />
در هفته 23 حركت طفل شايد شديد تر باشد هرگاه طفل بعد از هفتة<br />
24 تولد شود شايد زنده بماند ولى به كمك زياد ضرورت دارد. در<br />
هفته هاى 17 تا 24 طفل بين 25 تا 30 سانتى متر طول ميداشته باشد.<br />
هفته هاى 25 تا 36: در هفته هاى 25 يا 26 شش هاى طفل خوب<br />
انكشاف مى يابد ولى بالغ و رسيده نيستند و طفل هنوز هم آكسيجن<br />
را از مادر از طريق جوره (Placenta) مى گيرد. در هفته 32 چشم<br />
هاى طفل مى تواند باز و بسته شود. مطالعات ضربان قلب و فعاليت<br />
دماغ طفل نشان ميدهد كه طفل مقابل نور عكس العمل نشان ميدهد.<br />
بعضى ساينس دانان فعاليت دماغ و حركات طفل را به حال استراحت<br />
در رحم مادر مشاهده كرده اند و ديدند كه اين فعاليت ها مثل فعاليت<br />
هاى طفل تولد شده در حال استراحت بوده است. ساينس دانان فكر<br />
ميكنند كه طفل داخل رحم در حال استراحت شايد مانند طفل 36<br />
هفته يى خواب ببيند و اين حالتى است كه طفل آمادة تولد ميباشد.<br />
تولد irth) ): در هفته هاى سى و هفتم تا سى و هشتم طفل كاملاً<br />
انكشاف مى كند و گفته مى توانيم كه حامله گى كامل معمولاً<br />
40هفته دوام مى كند. زمانيكه وضع حمل شروع مى شود رحم مادر<br />
يك سلسله انقباضات عضلاتى را كه به نام Labor ياد مى شود آغاز<br />
مى نمايد. معمولاً انقباض هاى مذكور طفل را به طرف مهبل مادر مى<br />
راند و طفل تولد مى شود. طفل نوزاد هنوز هم با جوره Placenta<br />
115
القاح صورت ميگيرد<br />
انگشت هاى، دست و پا شروع ميشود<br />
استخوانها و مغز استخوان شروع<br />
به ساخته شدن دوام ميدهد.<br />
فيتوس جوانه هاى چشيدن<br />
و دماغ آن سريعاً نمو مينمايد.<br />
طفل تولد گرديد<br />
توسط رشته امبليكل Umbilical Cord خود وصل است تا كه قطع<br />
شود. زمانى كه مادر (Placenta) را خارج مى سازد انقباض هاى<br />
ختم ميگردد. مراحل مذكور را ميتوان در شكل (6-9) نشان دهيم.<br />
تخم القاح شده<br />
صدها حجره ميشود.<br />
جنين شايد حركات<br />
ضعيف نمايد كه توسط<br />
التراسوند تشخيص شده<br />
ميتواند.<br />
يك طبقة چربو در زير<br />
جلد به ساختن شروع مينمايد.<br />
شش هاى فيتوس تقريباً<br />
آمادة تنفس هوا است.<br />
جلد طفل از سرخ<br />
به گلابى تبديل مشود.<br />
غرس شدن<br />
تكميل گرديده است<br />
شروع ساخته شدن<br />
نخاع شوكى و دماغ<br />
جنين حالا به نام<br />
فيتوس ياد ميشود<br />
فيتوس تنفس را تمرين<br />
نموده و داراى فعاليت هاى<br />
امواج دماغى ميباشد. چشمان فيتوس باز شده<br />
و ميتواند طرف نور آنرا<br />
دور بدهد.<br />
جمجمة طفل داراى<br />
سختى است<br />
شكل (6-9): مراحل دوران حامله گى (از القاح تا تولد)<br />
هفته ها<br />
2<br />
4<br />
6<br />
8<br />
10<br />
12<br />
14<br />
16<br />
18<br />
20<br />
22<br />
24<br />
26<br />
28<br />
30<br />
32<br />
34<br />
36<br />
38<br />
40<br />
116
خلاصة فصل ششم<br />
تكثر و انكشاف جنين<br />
اعضاى تناسلى انسان به نام گونادها ياد مى شوند. گونادها حجرات جنسى را توليد مى<br />
نمايند. گونادهاى مرد شامل دو خصيه است كه توليد سپرم مى كنند و گونادهاى زنان شامل<br />
تخمدان هاى آنها است كه توليد تخمه Ovum مينمايند.<br />
گونادها بر علاوة توليد سپرم و تخمه، هورمون ها را نيز توليد مى كنند. چنانچه هورمون<br />
هاى استروجن و پروجسترون در تخمدان و تستوستيرون در خصيه ها توليد مى شوند.<br />
وظايف اعضاى تناسلى مرد، توليد سپرم، ذخيره و پخته گى سپرم، انتقال سپرم به جهاز<br />
تناسلى زن مى باشد.<br />
وظايف اعضاى تناسلى زن: عبارت از توليد تخمه، انكشاف و نگهدارى تخمة القاح شده<br />
و تولد طفل مى باشد.<br />
انكشاف گميت ها (سپرم و اووم) به نام گميتوجنيسس (Gametogenesis) ياد مى شود<br />
كه به دو قسمت تقسيم شده است: يكى انكشاف حجرات سپرمى (Spermatogenesis) و<br />
ديگرى انكشاف تخمه .(Oogenesis)<br />
دورة حيض زنان مراحل ذيل را دارا مى باشد:<br />
-1 مرحلة فوليكولى stage) .( ollicle<br />
2- آزاد شدن تخمه stage) .(Ovulation<br />
3- تشكيل جسم زرد stage) .(Luteal<br />
-4 دورة حيض stage) .(Menstrual<br />
القاح، عبارت از يكجا شدن سپرم با تخمه است كه در نتيجة آن زايگوت به وجود مى آيد.<br />
انكشاف جنين: مراحل تشكيل جنين در انسان بعد از القاح تقريباً 8-6 هفته را دربر<br />
ميگيرد.<br />
كوريون :(Chorion) غشاى اولى است كه جنين را احاطه مى كند. كوريون با عروق<br />
شعريه يى جدار رحم، ارتباط مستقيم دارد.<br />
(Placenta) قسمت كوريون كه در رحم با خون مادر تماس دارد به نام جورة پلاسنتا آن<br />
ياد مى شود. پلاسنتا با رگ هاى خون مادر در تماس بوده و از خون مادر مواد غذايى و<br />
آكسيجن ميگيرد. و مواد اضافى را خارج مى سازد.<br />
غشاى ديگرى جنين به نام امنيون (Amnion) ياد مى شود كه از مايع پر بوده جنين را<br />
مرطوب و از صدمات خارجى محافظت مى كند.<br />
در انسانها مدت حمل 280 روز را دربر ميگيرد.<br />
117
سؤالات فصل ششم<br />
سؤالات تشريحى<br />
1- اعضاى جنسى مرد، كدام وظايف را انجام ميدهند؟<br />
2- گونادها در مردان و زنان كدام نوع هورمون توليد و وظايف آنها چه ميباشد؟<br />
3- در انسانها مراحل انكشاف جنين را توضيح نماييد.<br />
سؤال هاى خانه خالى<br />
جاهاى خالى ذيل را با كلمات مناسب پر نماييد.<br />
1- اعضاى تناسلى انسان به نام .................................... ياد ميشود.<br />
2- حجرات جنسى مرد به نام ..................... و حجرات جنسى زن به نام ......................... ياد<br />
مى شوند.<br />
3- در خانم ها دورة حيض مراحل ذيل را دارد: 1- ....................، 2- ...................،<br />
................ -4 ،....................-3<br />
سؤال هاى صحيح و غلط<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
1- اعضاى تناسلى مرد شامل خصيه ها، اپى ديدايمس، خريطة خصيه ها، نل انتقال سپرم، غدة<br />
پروستات، غدة بلبوريترال، مجراى ادرار و آلة تذكير است. ) (<br />
2- انكشاف گميت ها (سپرم و تخمه) به نام اواوجنيسس (Oogenesis) ياد ميشود. ) (<br />
3- اعضاى تكثرى زن شامل نل رحمى، تخمدان ها، رحم و مهبل ميباشد. ) (<br />
4- دورة حيض 21 روز را دربر ميگيرد. ) (<br />
5- تخمة القاح شده از طريق فالوپين تيوب به طرف رحم حركت ميكند. ) (<br />
6- بندناف به نام Cord) (Umbilical ياد ميشود. ) (<br />
118
بخش سوم<br />
عمليه هاى بيولوژيكى در نباتات تخمدار<br />
در اين عكس چه ميبينيد؟ و از آن چه استنباط مى نمايد؟<br />
119
فصل هفتم<br />
انتقال مواد در نباتات تخمدار<br />
به نظر شما آيا نباتات منحيث موجودات زنده به آب و غذا ضرورت<br />
دارند؟ نباتات مواد غذايى را چگونه ميگيرند؟<br />
نباتات مثل حيوانات براى بقا و زنده ماندن خود عمليه هاى اساسى<br />
حيات را اجرا و انجام ميدهند، اين عمليه ها شامل انتقال مواد، تغذيه،<br />
اطراح، تنفس تركيب (Synthesis) و تكثر است كه تمام اين عمليه<br />
توسط سيستم هاى خاص پيش برده ميشود. از لحاظ عمليه هاى زنده<br />
گى، فرق عمده بين حيوانات و نباتات درين است كه: نباتات بر<br />
خلاف حيوانات، ظرفيت ساختن مواد غذايى كه به آن نياز دارند را<br />
دارا مى باشند. با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا:<br />
سيستم هاى ريشه (وظايف و ساختمان ريشه)، ساقه (وظايف و<br />
ساختمان ساقه) و برگ (وظايف و ساختمان برگ) را بدانيد و اهميت<br />
هر كدام را درك كنيد و نيز بدانيد كه عمليه هاى بيولوژيكى در<br />
نباتات گلدار چگونه بوده و انتقال آب و منرال ها و مواد غذايى در<br />
نباتات تخمدار چگونه صورت ميگيرد. نباتات تخمدار از سه قسمت<br />
عمده (ريشه، ساقه و برگ) ساخته شده اند كه در انتقال مواد غذايى<br />
رول عمده دارند.<br />
120
سيستم ريشه ystem) ( oot<br />
ريشه، يكى از سيستم هاى مهم نبات بوده و داراى سه وظيفة عمده و<br />
اساسى ذيل مى باشد.<br />
1- ريشه براى نبات آب و منرال هاى منحل در آب را تهيه مى نمايد.<br />
ريشه مواد مذكور را از خاك جذب به ساقه و برگ كه هردو به<br />
نام شوت سيستم System) (Shoot ياد ميشود انتقال ميدهد. شكل<br />
(7-1)<br />
سيستم برگ و ساقه System) (Shoot<br />
برگ<br />
ساقه<br />
ريشة مستقيم<br />
ريشة هاى جانبى<br />
سيستم ريشه System) ( oot شكل (7-1): سيستم ريشه و سيستم برگ و ساقه<br />
2- ريشه نبات را در خاك محكم نگهميدارد.<br />
3- مواد عضوى كه توسط عملية فوتوسنتيز در برگ و قسمت هاى<br />
سبز نبات ساخته ميشود بعداً از طريق انساج فلويم به تمام حصص<br />
نبات انتقال و در ريشه، مواد غذايى اضافى به حيث قند يا نشايسته<br />
ذخيره ميشود.<br />
121
ساختمان ريشه: طبقة حجرات كه سطح ريشه را پوشانده است به<br />
نام اپيدرمس pidermis) ( ياد ميشود.<br />
بعضى حجراتى از اپيدرمس امتداد يافته است كه مويك هاى جاذب<br />
مانند را تشكيل داده و سطح ريشه را زياد مى سازد. ساحة سطح ريشه<br />
در جذب آب و منرال ها از زمين كمك مى كند. زمانيكه آب و<br />
منرال ها توسط ريشه هاى موى مانند اپيدرمس جذب ميشود به مركز<br />
ريشه، جاى كه انساج وعايى (انساج انتقالى) واقع اند نفوذ مى نمايد.<br />
زايلم<br />
فلويم<br />
مويك ها<br />
اپيدرمس<br />
شكل (7-1): مقطع عرضانى ريشه و ساختمان آن<br />
كلاگك ريشه<br />
نمو در نوك ريشه (Tip) صورت ميگيرد كه نوك ريشه را يك<br />
گروپى حجرات به نام كلاگك ريشه محافظه مينمايند؛ زيرا كلاگك<br />
ريشه يك قسم مادة لزجى توليد مى نمايد كه داخل شدن ريشه را در<br />
خاك آسان مى سازد.<br />
122
انواع ريشه: ريشه هاى نباتات از نظر شكل ظاهرى و<br />
وضعيت قرار گرفتن ريشه ها در خاك به سه نوع اند:<br />
1- ريشة راست oots) :(Top عموداً به زمين فرورفته و<br />
ريشة فرعى كمتر دارند.<br />
شكل (7-2): الف: ريشة راست<br />
2- ريشه هاى افشان oots) ): ibrous به شكل پراگنده<br />
به زمين جا گرفته؛ مانند: نباتات علفى و يكساله فاميل<br />
گندم ها (گندم، جو وغيره).<br />
شكل (7-2): ب: ريشة افشان<br />
3- oots :Glandular دو شكل دارد، ريشة افشان يا<br />
غده هاى ذخيروى، مانند: فاميل باقلى، نخود، شبدر و<br />
رشقه. و نوع دوم آن راست و مستقيم نمو كرده مواد<br />
را در خود ذخيره مى كند، مانند: لبلبو، زردك، شلغم،<br />
وغيره.<br />
شكل (7-2): ج: ريشة راست غده يى<br />
123
خاك مرطوب<br />
تيوب شيشه يى<br />
آب<br />
پوش رابرى<br />
ساقة قطع شده<br />
شكل (7-3): فشار ريشه: فشار ريشه يك فشار<br />
اسموتيك در حجرات ريشه است، ميتواند ستون<br />
آب را به اندازة يك متر بالا ببرد.<br />
براى اينكه ميكانيزم انتقال آب و منرال هاى منحل در آب را از ريشه<br />
به ساقه بفهميم فشار ريشه را مورد مطالعه قرار ميدهيم.<br />
فشار ريشه ressure) ): oot اگر ساقة نبات<br />
تازه و پر از آب كمى بالاتر از خاك قطع شود از كندة<br />
چوب شيره جارى ميشود. هرگاه يك تيوب شيشه در<br />
قسمت قطع شدة كندة چوب وصل شود شيرة نبات<br />
قطع شده در تيوب مذكور بالا ميرود. فشار كه ستون<br />
آب را طرف بالا نگهداشته است به نام فشار ريشه ياد<br />
ميشود كه عبارت از فشار آسموتيك حجرات ريشه مى<br />
باشد. چنانچه در شكل (7-3) ديده ميشود. سايتوپلازم<br />
حجرات ريشه، داراى غلظت زياد مواد منحله نسبت به<br />
آب كه در خاك موجود است ميباشد. بنا بر آن آب<br />
توسط آسموس به داخل حجرات ريشه نفوذ نموده و<br />
فشار آسموتيك توليد مى نمايد. همين فشار سبب بلند<br />
رفتن آب در استوانة زايلم ميگردد.<br />
حركت آب و منرال ها در نباتات: وقتيكه عملية جذب آب و مواد<br />
معدنى توسط ريشه ها صورت گرفت بالآخره آب وارد استوانة زايلم<br />
ميگردد و به سمت بالا طرف برگها حركت ميكند.<br />
سطح برگها توسط سوراخ هاى زيادى پوشانده شده است كه به نام<br />
Stomata ياد ميشوند. مقدار بيشتر آب نبات از طريق ستوماتاى برگها<br />
به صورت بخار ضايع ميشود كه ذيلاً مراحل آن تشريح ميشود:<br />
1- زمانيكه ستوماتا باز مى باشند بخارات آب از برگها به طرف خارج<br />
انتشار مى نمايد كه اين شكل از دست دادن آب توسط نبات به نام<br />
تعرق (Transpiration) ياد ميشود. در اكثرى نباتات اضافه از 90٪<br />
آب كه توسط ريشه گرفته ميشود به صورت اتومات از راه تعرق،<br />
ضايع ميگردد. در اينجا سؤال ميشود كه: برخى نباتات از سطح زمين<br />
تقريباً اضافه تر از100 متر فاصله دارند، اين نباتات آب و مواد معدنى<br />
را چگونه به برگ ها مى رسانند؟<br />
124
2- انساج زايلم مانند يك ستون آب از ريشه تا برگ امتداد يافته<br />
است. در اينجا قوة چسپنده گى ماليكول هاى آب سبب ميشود تا<br />
ماليكول هاى آب كه توسط يك نبات ضايع و تبخير مى شوند در<br />
استوانة زايلم به طرف بالا يك قوة كشش به وجود آورد و عمل<br />
كشش آب در استوانة زايلم به طور دوامدار صورت ميگيرد. بناءً<br />
وقتيكه تعرق صورت ميگيرد تمام آبى كه در ستون زايلم وجود دارد<br />
به طرف بالا كشيده ميشود و از قطع جريان آب جلوگيرى ميگردد.<br />
3- ريشه ها آب را از خاك توسط عملية آسموس ميگيرند. آب<br />
مذكور داخل زايلم گرديده و مقدار آن از طريق تعرق ضايع<br />
ميشود.<br />
آب از خاك توسط عملية آسموس<br />
به طرف ساقه حركت مى كند<br />
از دست دادن آب باعث توليد قوة كشش<br />
در ماليكول هاى آب گرديد و آب را به<br />
طرف بالا از طريق زايلم كش ميكند<br />
بخارات آب از طريق ستوماتا<br />
از برگ خارج مى شود<br />
شكل (7-5): سه مرحلة مختلف حركت آب در نباتات<br />
حجرات محافظ و تعرق ranspiration) ( uard Cells<br />
هر سوراخ برگ توسط يك جوره حجرات محافظ كه شكل لوبيا<br />
مانند را دارد احاطه شده است.<br />
تغيير فشار آب در حجرات محافظ، سبب باز و بسته شدن ستوماتا<br />
(سوراخ ها) ميشود. شكل (7-6)؛ زيرا وقتيكه حجرات محافظ آب<br />
را ميگيرند آماس مى نمايند و باعث ميشود كه حجرات طويل و از<br />
هم دور شده و باز شوند با باز شدن ستوماتا تعرق انجام ميشود. در<br />
هنگام خروج آب از حجرات محافظ حجرات كوتاه و با هم نزديك<br />
125
ميشود و باعث بسته شدن ستوماتا شده و تعرق متوقف ميشود، يعنى با<br />
بسته شدن ستوماتا عملية تعرق كاهش ميابد.<br />
كلوروپلاست<br />
حجرة محافظ<br />
ستوماتا (سوراخ)<br />
حجرة اپيدرمس<br />
هسته<br />
شكل (7-6 الف): حجرة محافظ در حالت دادن آب شكل (7-6 ب): حجرة محافظ در حالت جذب آب<br />
تنه يا ساقه tem) (<br />
ساقه هاى نباتات در شكل و جسامت از همديگر فرق دارند. ساقه ها<br />
اكثراً در بالاى زمين واقع شده اند ولى بسيارى از نباتات داراى ساقه<br />
هاى زيرزمين نيز مى باشند.<br />
وظايف ساقه<br />
ساقه، برعلاوة اينكه ريشه ها را با برگ ها ارتباط ميدهد وظايف ذيل<br />
را نيز دارا است:<br />
• ساقه، بدن نبات را استوار نگهميدارد ، برگ ها در امتداد ساقه و يا<br />
بالاى قسمت آخر ساقه ترتيب يافته اند. ترتيب و تنظيم برگها بالاى<br />
ساقه به برگها كمك مى نمايد تا نور آفتاب را به خاطر فوتوسنتيز<br />
اخذ نمايند. گل هاى كه بالاى ساقه قرار دارند به گرده افشانى<br />
(Pollination) كمك مى نمايد.<br />
• ساقه، مواد را بين ريشه و برگ انتقال ميدهد. چنانچه زايلم، آب<br />
و ديگر مواد حل شده در آب را از ريشه به برگ انتقال مى نمايد.<br />
فلويم، غذايى را كه به واسطة عملية فوتوسنتيز در برگها ساخته ميشود<br />
از برگها به ريشه و ديگر قسمت هاى نبات انتقال ميدهد.<br />
126
• ساقه، مواد را ذخيره مى كند؛ چنانچه درخت زقوم طورى توافق<br />
نموده است كه آب را ذخيره نمايد.<br />
حلقه هاى نمو<br />
زايلم<br />
شكل (7-7 الف): ساقه<br />
فلويم<br />
شكل (7-7 ب): مقطع عرضانى ساقه<br />
برگ ها es) (Lea<br />
برگ هاى نباتات از لحاظ شكل از همديگر فرق مى نمايند. بعضى<br />
برگها شكل مدور، بعضى باريك، بعضى ها شكل قلب مانند و بعضى<br />
از آنها شكل بادپكه را دارا ميباشند. برگها در جسامت نيز از همديگر<br />
فرق مى نمايند، چنانچه بعضى درختان<br />
تيغة برگ<br />
برگ هاى دارند بسيار بزرگ و طويل؛<br />
ولى برگ هاى يك نبات آبى آنقدر<br />
خورد اند كه چند عدد آن بالاى ناخن<br />
انسان جاى شده مى توانند.<br />
تنه يا ساقه<br />
رگهاى برگ<br />
شكل (7-8): برگ<br />
دنبك<br />
127
اپيدرمس بالايى<br />
طبقة پاليسايد<br />
وظايف برگها: عمده ترين وظيفة برگ ها ساختن مواد غذايى<br />
است كه توسط عملية فوتوسنتيز از آب و كاربن داى اوكسايد در<br />
موجوديت نور آفتاب مواد عضوى (قند) تهيه مينمايند.<br />
ساختمان برگ<br />
ساختمان برگ ارتباط به وظيفة عمدة آن ها، يعنى فوتوسنتيز دارد.<br />
سطح خارجى برگ، توسط پوشش بيرونى (كيوتيكل (Cuticle<br />
پوشانده شده است كه از ضايع شدن آب برگ ها جلوگيرى مى<br />
نمايد. در زير پوشش بيرونى، يك طبقه حجرات كه به نام اپيدرمس<br />
ياد ميگردد موقعيت داشته و نور از آن عبور مى نمايد. سوراخ هاى<br />
كه در برگ وجود دارند به نام ستوماتا (Stomata) ياد شده و كاربن<br />
داى اوكسايد را اجازة عبور به برگ ميدهد. هر ستوماتا توسط<br />
حجرات محافظ احاطه شده است.<br />
قسمت اعظم عملية فوتوسنتيز در وسط برگها صورت ميگيرد زيرا<br />
اين قسمت برگ دوطبقه دارد. حجرات طبقة بالايى به نام طبقة<br />
پاليسايد (Palisade) كه<br />
داراى كلوروپلاست بوده<br />
و عملية فوتوسنتيز در آن<br />
جا صورت ميگيرد. كاربن<br />
داى اوكسايد بين طبقة<br />
دوم يا طبقه اسفنجى به<br />
صورت آزاد حركت مى<br />
كيوتيكل<br />
نمايد انساج زايلم و فلويم<br />
نيز در طبقه اسفنجى قرار<br />
دارند. شكل (7-9)<br />
طبقة اسفنجى<br />
اپيدرمس پاينى<br />
انساج وعايى<br />
زايلم<br />
فلويم<br />
كيوتيكل<br />
حجرات محافظ<br />
شكل (7-9): ساختمان يك برگ<br />
سوراخ<br />
128
تغذية نباتات و خاك: خاك براى بقاى نباتات ضرورى بوده. آب<br />
و انواع عناصر ضرورى را براى رشد و نموى نباتات فراهم ميسازد.<br />
نباتات ميتوانند با استفاده از مواد معدنى اى كه از خاك به دست<br />
مى آورند همه امينو اسيد ها و ويتامين هاى مورد ضرورت خود را<br />
بسازند.<br />
بايد گفت كه تقريباً بيش از (60) عنصر<br />
كيمياوى در نباتات شناسايى شده است<br />
ولى همة عناصر موجود در نبات براى<br />
رشد و ادامة زنده گى نبات بكار نميرود<br />
و علت موجوديت آنها درنبات بخاطر<br />
تركيبات خاك است كه توسط نبات<br />
گرفته ميشود. بناءً خاك اولين محيط<br />
غذايى نباتات در خشكه است.<br />
خاك داراى مواد عضوى نيز ميباشد<br />
چراكه در بعضى شرايط باكتريا ها فنجى،<br />
گلسنك ها، خزه ها و نباتات كوچك<br />
بعد از مردن جزء خاك ميشوند.<br />
a خاك فوقانى<br />
b خاك وسطى<br />
c خاك تحتانى<br />
سنگ هاى تحتانى<br />
جنگل مخروطيان<br />
جنگل برگ ريز<br />
علف دار<br />
شكل (7-10): محيط مختلف براى رشد نبات<br />
انتقال مواد غذايى در نباتات:<br />
مركبات عضوى در انساج فلويم حركت ميكند. نبات شناسان آن<br />
بخش هاى كه مواد عضوى را در نبات توليد مينمايند به نام منبع<br />
ياد كرده اند؛ مثلاً: برگهاى نبات منحيث يك منبع به كمك عملية<br />
CO 2 را در<br />
فتوسنتيز قند را توليد ميكند. حجرات سبز، آب و<br />
موجوديت نور آفتاب به مواد عضوى تبديل ميكند. مواد عضوى<br />
ساخته شده در نبات از منبع (برگ) به تمام حصص نبات از ميان<br />
انساج فلويم كه يك شبكة از حجرات غربال مانند بوده و به تمام<br />
قسمت هاى نبات امتداد دارد، رسانيده ميشود.<br />
حركت كاربوهايدريت ها و مشتقات آن از برگها به طرف پائين و<br />
ديگر حصص نبات و مواد عضوى ذخيره شده در ريشه با مواد ديگر<br />
از ريشه به طرف بالا صورت ميگيرد. انتقال و حركت مواد عضوى<br />
129
زايلم<br />
فلويم<br />
در داخل فلويم نباتات نسبت به حركت آب در زايلم پيچيده تر است<br />
به سه دليل:<br />
1- آب از حجرات ميان خالى زايلم به صورت آزاد حركت ميكند<br />
در حاليكه مركبات عضوى بايد از طريق سايتوپلازم حجرات زندة<br />
فلويم عبور كند.<br />
2- آب در زايلم فقط به طرف بالا حركت دارد در حاليكه مركبات<br />
عضوى در فلويم در همه جهات حركت ميكنند.<br />
3- آب ميتواند از طريق غشاى حجروى هم منتشر شود ولى مركبات<br />
عضوى از طريق غشاى پلازمايى انتشار كرده نميتوانند.<br />
- يك نبات شناس آلمانى به نام (ارنست مونش) در سال 1924 م. براى<br />
حركت و انتقال مواد غذايى در نبات يك مدل را پيشنهاد كرد كه به<br />
نام مدل جريان فشار يا مدل جريان مواد به شكل جمعى ياد ميشود.<br />
شكل (7-11)<br />
اين مدل را مى توان در چهار مرحله خلاصه كرد.<br />
1- قنديكه در حجرات برگ توليد ميشود. به روش انتقال<br />
فعال داخل انساج (فلويم) ميگردد.<br />
2- وقتيكه غلظت قند در حجرات فلويم زياد گردد؛<br />
پوتانشيل يا انرژى ذخيروى آب كم ميشود و بالآخره آب<br />
از طريق آسموزس از حجرات زايلم وارد فلويم ميشود.<br />
3- وقتيكه فشار در داخل حجرات فلويم زياد گردد. در<br />
نتيجه قند به همراه محتويات ديگرى شيرة آماده شده به<br />
صورت جمعى جريان مى يابد.<br />
4- شيرة پخته به روش انتقال فعال توسط انساج فلويم به<br />
محل مصرف انتقال ميگردد.<br />
آب<br />
قند شكل (7-11): مدل جريان فشار<br />
130
C<br />
O 2<br />
H 2<br />
O<br />
خلاصة فصل هفتم<br />
نباتات تخمدار، سه بخش عمده دارد كه شامل ريشه، ساقه و برگ مى باشد.<br />
ريشة نبات يك بخش عمده بوده و سه وظيفة اساسى دارد:<br />
1- ريشه، آب و منرال هاى منحل در آب را از خاك جذب نموده و به ساقه و برگ انتقال ميدهد.<br />
2- ريشه، نبات را در خاك محكم نگهميدارد.<br />
3- بعضى ريشه ها مواد غذايى را ذخيره مى نمايند.<br />
ساختمان ريشه: طبقة بالايى سطح ريشه به نام اپى درمس ياد گرديده و ساحة سطح ريشه در جذب آب و<br />
منرال ها كمك مى كند.<br />
ريشه از لحاظ شكل ظاهرى به سه قسم است:<br />
-1 ريشة راست يا -2 Top oot ريشة پاشان -3 ibrous oot ريشة غده يى .Glandular Roots<br />
فشار كه در نبات، آب را بالا نگهميدارد به نام فشار ريشه ياد ميشود كه عبارت از فشار آسموتيك حجرات<br />
ريشه مى باشد.<br />
حركت آب در نبات: وقتيكه عملية جذب آب و منرالها توسط ريشه ها صورت گرفت بالآخره آب وارد<br />
استوانة زايلم ميگردد و به سمت بالا طرف برگ ها در ساقه حركت ميكند مقدار زياد آب نبات، توسط<br />
برگها تبخير ميشود.<br />
2- زايلم يك ستون آب دارد كه از ريشه به طرف برگ امتداد يافته است. كش كردن (جذب) آب در زايلم<br />
به طور دوامدار صورت گرفته و به طرف بالا ميرود.<br />
حجرات محافظ: سوراخ هاى برگ به واسطة حجرات لوبيا مانند احاطه شده است. تغيير فشار در حجرات<br />
محافظ، سبب بسته شدن و بازشدن ستوماتا ميشود. وقتيكه حجرات محافظ آب را ميگيرد. پنديده و از همديگر<br />
دور واقع ميشود درين وقت ستوماتا باز شده و تبخير آب صورت ميگيرد و زمانيكه حجرات محافظ آب را از<br />
دست ميدهد حجرات كوتاه شده باهم نزديك مى شوند و ستوماتا بسته ميگردد و تعرق متوقف ميشود.<br />
تنه يا ساقه: يك قسمت عمدة نبات بوده ارتباط ريشه ها را با برگ ها قايم مى كند. هم چنان نبات را استوار<br />
نگهداشته برگ ها، بالاى آن طورى قرار ميگيرد كه عملية فوتوسنتيز را اجرا كرده بتوانند.<br />
برگ: برگ نيز قسمت عمدة نبات بوده و تركيب ضيايى در آن صورت ميگيرد. برگ داراى سوراخ هاى<br />
است كه به نام ستوماتا ياد شده تبخير آب و تبادلة گازات از آن طريق اجرا ميشود.<br />
خاك و تغذية نبات: خاك براى بقاى نبات ضرورى است، آب و عناصر ضرورى را براى نبات تهيه مى كند.<br />
انتقال مواد عضوى در نبات: زمانى كه در برگ و قسمت هاى سبز نبات به وسيلة تركيب ضيايى از مواد<br />
خام ) و ( شيرة پخته يا قند ساخته شود به وسيلة انساج فلويم به قسمت هاى مختلف نبات انتقال<br />
داده ميشود.<br />
131
سؤالات فصل هفتم<br />
سؤال هاى تشريحى<br />
وظايف ريشه را به صورت مختصر واضح سازيد.<br />
عملية تعرق چطور صورت ميگيرد شرح نماييد.<br />
وظايف تنه (ساقه) را واضح سازيد.<br />
وظايف برگ را توضيح كنيد.<br />
سؤال هاى خانه خالى<br />
جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر سازيد.<br />
ياد ميشود.<br />
سيستم هاى برگ و ساقه به نام<br />
الف: oot system ب: Shoot system ج: الف و ب هردو د: هيچكدام<br />
به نام ياد ميشود.<br />
طبقة كه سطح ريشه را پوشانده است<br />
ج: ريشة فرعى د: همه صحيح است<br />
الف: درمس ب: اپى درمس<br />
پوش شده است.<br />
قسمت خارجى برگ به واسطة د: هيچكدام<br />
ج: كيوتيكل<br />
محافظ<br />
الف: ستوماتا ب: حجرات<br />
وسيلة انساج صورت ميگيرد.<br />
انتقال مواد در نبات به د: الف و ب<br />
ب: فلويم ج: ستوماتا<br />
الف: زايلم و غلط<br />
سؤال هاى صحيح<br />
را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل<br />
جملات ذيل جملة غلط حرف غ"غ "غ" بنويسيد.<br />
الف: آب و منرال ها در نبات به واسطة فلويم به طرف پايين حركت مى كند. ) (<br />
زايلم به طرف بالايى نبات حركت مى كند. ) (<br />
نبات به واسطة ب: شيرة پخته شده در<br />
آب را ميگيرد مى پندند، از همديگر دور شده و عملية تعرق<br />
ج: زمانى كه حجرات محافظ،<br />
Shoo<br />
" بنويسيد.<br />
صورت ميگيرد. ) (<br />
صورت ميگيرد ستون آب به واسطة فشار آب به طرف بالا<br />
د: زمانى كه در نبات عملية تبخير<br />
حركت مى كند. ) (<br />
132
فصل هشتم<br />
عكس العمل هاى نباتات:<br />
زمانيكه هوا سرد ميشود چه حس ميكنيد؟<br />
آيا دندانهاى شما يكى به ديگرى ميخورد؟<br />
آيا مى لرزيد؟<br />
آنچه در وجود شما سبب يك عكس العمل ميشود، عبارت از<br />
محرك (Stimulus) است. آيا نباتات هم به مقابل محرك<br />
عكس العمل نشان ميدهد؟<br />
بلى! نباتات نيز مقابل محرك ها عكس العمل نشان ميدهند، به<br />
طور مثال نباتات به مقابل نور، قوة جاذبة زمين و تغير موسمها<br />
عكس العمل نشان ميدهند كه شما با مطالعة اين فصل قادر<br />
خواهيد بود:<br />
هورمونهاى نباتى، انواع تروپيزم، عكس العمل در مقابل<br />
منبهات را بدانيد و اهميت آنها را درك نماييد.<br />
133
هورمون هاى نباتى<br />
- به نظر شما كدام عوامل سبب رشد در نباتات و كدام عوامل سبب<br />
تاخير در رشد نباتات ميگردد؟<br />
- يا اينكه عكس العمل در نباتات چگونه است؟<br />
هورمونها مواد كيمياوى هستند كه در يك قسمت از بدن حيوانات<br />
ساخته شده و با حركت به قسمت ديگر بدن سبب تغيير در آنجا ميشود<br />
و هم باعث تنظيم بعضى عمليه هاى حياتى و عكس العمل ها ميگردد.<br />
در حيوانات فقاريه هورمونها معمولاً توسط غده هاى مخصوص كه<br />
به نام غدوات اندوكراين ياد ميشوند ساخته شده مستقيماً در خون<br />
مى ريزد مگر فقط به حجرات هدف اثر مى گذارند. ولى بر خلاف<br />
در نباتات امكان دارد كه محل توليد واثر هورمون يكجا باشد. و يا<br />
مستقيماً از حجره به حجره از طريق انساج انتقالى منتقل گردد. گرچه<br />
معلوم نيست كه هورمونها چگونه اثر گذارى خود را بر حجرات<br />
كنترول مينمايند ولى اين كار در هورمونهاى مختلف متفاوت ميباشد.<br />
كار هورمونها هماهنگ كردن فعاليت هاى بدن يك زنده جان است<br />
و هم اعمال زير را تنظيم و كنترول مى نمايند.<br />
1- تنظيم عمليه هاى مختلف حياتى؛ مانند: رشد، نمو، رفتار و توليد<br />
مثل.<br />
2- ايجاد هماهنگى بين توليد، مصرف و ذخيره انرژى.<br />
3- حفظ حالت پايدار وجود يك زنده جان؛ مانند: ثابت نگهداشتن<br />
مقدار آب و نمك ها در بدن.<br />
4- وادار كردن موجود زنده به نشان دادن عكس العمل ها در مقابل<br />
محركه ها.<br />
134
هورمون و نموى نباتات:<br />
رشد و نموى طبيعى يك نبات بيشتر توسط هورمونها تنظيم ميشود<br />
در نباتات بعضى هورمونهايى ترشح ميگردد كه سبب رشد و بعضى<br />
هورمونهاى هستند كه موجب تأخير در رشد نبات ميگردند، مثلاً: در<br />
بسيارى نباتات در اثر تحريك يك دسته يى از هورمون ها سرعت<br />
تركيب و ساختن نوكليك اسيد و تقسيمات حجروى زياد ميشود.<br />
مگر دسته يى ديگر از هورمونها مانع سرعت نموى آنها شده توازن<br />
را برقرار ميسازند و يا اينكه تراكم بعضى از هورمون ها سبب طويل<br />
شدن حجرات مى شود؛ مثل: هورمون اكسين (Auxin) و عدة ديگر<br />
جلو طويل شدن بيش از حد حجرات را ميگيرد بناً از طريق همين<br />
نوع كنترول و توازن است كه عملية رشد در نباتات منظم و كنترول<br />
ميگردد. از اين لحاظ بعضى از دانشمندان به عوض كلمة هورمون<br />
اينها را به نام تنظيم كننده گان رشد هم ياد كرده اند.<br />
هورمونهاى نباتى را اكثراً به دو گروپ طبقه بندى مى كنند.<br />
1- هورمونهاى محرك رشد: سه گروپ مركبات كيمياوى<br />
كه شامل اكسين ها ،(Auxin) گيبرلين ها (Gibberellins) و<br />
سيتوكينين ها inins) (Cyto هستند كه در عمليه هاى تقسيمات<br />
حجروى، طويل شدن حجرات، پيدايش اعضاى نباتات و مشخص<br />
ساختن آنها فعاليت ميكنند. از جمله اكسين ها بيشتر مورد بحث<br />
ميباشد كه ذيلاً به صورت مختصر آنرا<br />
مطالعه ميكنيم:<br />
اكسين in) :(Au يكى از هورمون<br />
هاى نباتى است كه طويل شدن حجرات را<br />
تحريك مينمايد، طرف ساية ساقه كه غنى<br />
از اكسين است نسبت به طرف ديگر آن<br />
بيشتر طويل ميگردد و سبب ميشود كه ساقه<br />
به طرف نور ميلان نمايد. اكسين طرف<br />
تاريك (سايه) ساقه انباشته ميشود. در نتيجه<br />
حجرات سمت سايه نسبت به حجرات<br />
شكل (8-1): تجمع اكسين در قسمت ساية نبات<br />
135
سمت روشن طويلتر ميشود. تفاوت بين طول ديوارهاى حجروى و<br />
سمت ساقه باعث خميده گى ساقه به طرف نور ميشود. قسمتهاييكه<br />
نبات رشد و نمو بيشتر دارد زيادترين مقدار اكسين را توليد ميكنند.<br />
اكسين ها در كنترول ريزش برگ ها و ميوه ها رول مهم دارد زيرا<br />
غلظت بلند اكسين نمو و انكشاف ميوه را ارتقا بخشيده و از افتادن<br />
ميوة نبات جلوگيرى مى نمايد. زمانيكه غلظت اكسين در خزان كم<br />
ميشود، ميوه هاى پخته به زمين افتيده و برگها نيز شروع به ريزش مى<br />
نمايد. و هم چنان اكسين در جلوگيرى از رشد جوانه هاى جانبى مولد<br />
شاخه هاى جوان رول دارد. اگر جوانة راس ساقه بريده شود زمينة<br />
رشد جوانه هاى جانبى را فراهم ميسازد. تحقيقات هنوز معلوم نيست<br />
كه اكسين ها ويا بعضى هورمونهاى ديگر نباتى چگونه ميتوانند اين<br />
همه اثرات متفاوت را در حجرات نبات انجام دهند.<br />
شكل (8-2): اكسين در كنترول ريزش برگها و ميوه ها<br />
136
2- هورمونهاى مانع رشد: اين هورمونها بر عكس هورمون ها<br />
محرك رشد عمل ميكنند، يعنى از رشد و نموى نبات جلوگيرى<br />
مى نمايند و اينها شامل ايتلن و ابسيزيك اسيد Acid) (Abscisic<br />
هستند اين هورمونها اعمالى را كنترول ميكنند كه به مراحل انتهايى<br />
نموى نبات مانند پيرى، ريزش برگ ها، پژمرده گى گلها و رسيدگى<br />
ميوه ها اختصاص دارند و هم سرعت رشد، ساختن پروتين و انتقال<br />
نمكهاى معدنى را در شرايط نا مساعد كنترول ميكند.<br />
ابسيزيك اسيد: نقش مهم در خواب رفتن (Dormancy) يا<br />
استراحت جوانه هاى نباتات را در ايام زمستان دارد. اين هورمون<br />
در برگها ساخته شده سقوط برگ ها، ميوه ها و ساير اجزاى نبات را<br />
سرعت مى بخشد. هم چنان ابسيزيك اسيد بر علاوة كه رشد نباتات<br />
را متوقف ميسازد در زمان خشكى آب كه نبات رطوبت كافى ندارد<br />
در برگها وسيلة بستن سوراخ هاى برگها شده از ضياع آب جلوگيرى<br />
ميكند.<br />
ايتلين: يك مركب سادة كاربن و هايدروجن بوده و به شكل گاز<br />
توليد ميشود، ايتلين هومورن است كه رسيدن (پخته شدن) ميوه را<br />
سرعت ميبخشد. ايتلين در پژمرده گى قسمتهاى گل بعد از القاح رول<br />
داشته و افتيدن برگها را در خزان ارتقا ميبخشد.<br />
موارد استفاده از هورمونهاى نباتى در زراعت:<br />
تحقيقات ساينسى كه در مورد استفاده و اثر كنترول هورمونى در<br />
رشد و نموى نباتات انجام شده است. اطلاعات زيادى به دست آمده<br />
است كه از لحاظ اقتصادى، باغبانى و زراعتى حايز اهميت است به<br />
طور مختصر موارد استفادة يك تعداد هورمون ها را مورد مطالعه<br />
قرار ميدهم:<br />
): 2 در قدم اول عمل مخالف تسريع كنندة<br />
رشد را دارد. به طور طبيعى در بعضى از انساج نباتات ساخته شده به<br />
صورت گاز آزاد ميشود كه جلو رشد ريشه و ساقه را ميگيرد و پيرى<br />
و ريزش برگها را سرعت مى بخشد. طويل شدن و نموى جوانه هاى<br />
1-ايتلين ) = H C<br />
2<br />
C H<br />
137
جانبى را به تاخير مى اندازد. اين هورمون گازى ضمناً رسيدن بسيارى<br />
از ميوه ها و تجزيه كلوروفيل را سرعت مى بخشد. زارعين از قديم<br />
پى برده بودند كه نباتات ميوه دار اگر در اتاق هاييكه با بخارى هاى<br />
نفتى گرم ميشوند نگهدارى شوند ميوه ها زود تر پخته ميشوند. بعداً<br />
واضح شد كه با سوختن نفت، گاز اتيلن توليد شده و سبب زودرسى<br />
ميوه ها ميگردد و هم بخاطر زودرسى انگور، بادنجان رومى و ديگر<br />
ميوه هاييكه قبل از رسيدن چيده ميشوند استفاده ميشود و همچنان<br />
هورمون اتيلن سبب كم شدن ارتباط بين ميوه هاى مانند گيلاس و در<br />
آن خت شده چيدن آن را سهولت مى بخشد.<br />
شكل (8-3): ب: توليد گاز ايتلين توسط خود ميوه<br />
كه سبب پخته شدن ميوة خام ميشود<br />
شكل (8-3): الف: تاثير غلظت ايتلين بالاى نموى نبات<br />
2- استفاده از گيبرلين ها: اين هورمونها توسط محققين جاپانى<br />
در هنگامى كشف شد كه آنها به خاطر طويل شدن غير طبيعى<br />
ساقة نباتات نورسته و جوان تحقيق و مطالعه ميكردند و دريافتند<br />
كه: گيبرلين ها معمولاً از طريق طويل كردن حجرات برطول ساقة<br />
نبات مى افزايند. گيبرلين ها از جمله هورمونهاى هستند كه درساقه<br />
و دانه هاى در حال رشد توليد ميشوند و سرعت تكثير حجرات را<br />
در مريستم ها نيز زياد ميسازند. از گيبرلين ها براى كلان كردن دانه<br />
هاى انگور بى دانه و هم با استفاده از آن ميتوان سيب، خربوزه، ناك<br />
و كينو بدون دانه بدست آورد. همچنان گيبرلين ها باعث توليد انزايم<br />
138
ها در بعضى دانه ها و گل دادن برخى از نباتات ميگردد. و اگر از<br />
خارج بر نباتات پاشيده شوند نباتات پر برگ و بار ميشوند و هم اين<br />
هورمون از پيرى و خرابى حجرات جلوگيرى ميكنند. و بر مقاومت<br />
حجرات در مقابل اثرات مضرى چون آلوده گى ويروسي و مقابله<br />
باسردى هوا مى افزايند.<br />
شكل (8-4): استفاده از گيبرلين ها در كلان شدن دانة هاى انگور<br />
3- استفاده از سايتوكنين ها: سايتوكنين ها در نوك ريشه<br />
ها توليد شده و از طريق زايلم به ساقه هاى جوان منتقل ميشوند.<br />
سايتوكنين ها مانند: اكسين ها و گيبرلين ها بعضى از جين هاى خاص<br />
را فعال مسيازد. سايتوكنين هاييكه در رأس ريشه ها توليد ميشوند<br />
سبب تنظيم تقسيمات حجروى در تنه، برگ و ريشة نبات شده و به<br />
سرعت رشد مى افزايد همچنان از سايتوكنين ها براى شادابى شاخه<br />
ها، گل ها و نگهدارى ميوه ها و سبزيجات براى مدت زياد در ذخيره<br />
خانه ها استفاده ميشود.<br />
4- استفاده از اكسين ها: اكسين ها هم اثرات متفاوت دارند<br />
چندين نوع اكسين به طور مصنوعى تهيه شده است كه به ريشه هاى<br />
نباتات سرعت نمويى بيشتر ميدهند. و هم براى ريشه دار كردن قلمه<br />
ها بكار ميروند. در باغهاى ميوه اكسين مصنوعى را روى درختان<br />
139
مى پاشند تا در هنگام بهار با اكسين طبيعى يكجا تراكم كرده باعث<br />
ريزش ميوه هاى نارس شده و ميوه هاى باقى مانده خوبتر از حد<br />
معمول رشد كنند.<br />
پاشيدن اكسين روى درختان در اواخر تابستان باعث ميشود كه ميوه<br />
ها مدت زياد تر به درخت باقى مانده رشد بيشترى نمايند و در فصل<br />
خزان و پيرى نبات ريزش برگها و ميوه ها را كنترول نموده و از رشد<br />
جوانه هاى مولد شاخه جلوگيرى ميكنند.<br />
رشد و نمو<br />
آيا رشد و نمو تفاوتى دارند؟<br />
در اينجا با بعضى تعاريف دقيق و علمى رشد و نمو آشنا ميشويم.<br />
رشد: عملية رشد شامل همة آن رويدادهايى ميشود كه به ساخته<br />
شدن يك موجود زندة كامل مى انجامد.<br />
بزرگ شدن بخش هاى تشكيل دهندة يك موجود زنده و يا به وجود<br />
آمدن قسمت هاى مشابه به بخش هاى قبلى، افزايش طول ساقه ها<br />
و يا ريشه ها يا پيدا شدن انشعابات جديد ريشه و ساقه و برگهاى<br />
جديد همه شامل پروسة رشد است. رشد در نباتات به دو صورت<br />
انجام ميشود. يكى افزايش حجرات كه در اثر تقسيمات حجروى<br />
صورت ميگيرد و ديگر زيادى حجم حجرات كه دو باره به حالت<br />
اولى بر نمى گردد. مگر تورم در يك نبات پس از جذب آب، رشد<br />
به حساب نمى آيد چرا كه پس از دفع آب دو باره به حالت اولى<br />
بر ميگردد. پس رشد در نباتات مربوط به حجرات خاص كه به نام<br />
مرسيتم ها ياد مى شوند ميباشند. مريستم ها در قسمت هاى خاص<br />
نبات قرار گرفته اند. مرسيتم هاييكه فعاليت آنها سبب ايجاد و ساختار<br />
اولى نبات ميگردد به نام مرسيتم هاى اولى ياد شده در نوك ساقه ها<br />
و ريشه ها (زير كلاگك ريشه) قرار دارند و در تمام نباتات موجود<br />
ميباشند. ديگر مرسيتم هاييكه فعاليت آنها سبب ساختار و رشد قطر<br />
نبات ميشوند به نام مرسيتم هاى ثانوى يادميگردند اين مرسيتم ها به<br />
صورت استوانه ها در ريشه و ساقة نباتات به وجود ميايند و از رشد<br />
140
فعاليت آنها، رشد قطرى نبات صورت گرفته ضخامت پيدا ميكنند،<br />
كه در نباتات چندين ساله بيشتر قابل ديد است.شكل (8-6)<br />
مريستم هاى انتهايى<br />
زيادى حجم حجرات و قطر نبات<br />
كامبيوم<br />
زايلم<br />
فلويم<br />
شكل (8-6): مريستم هايكه سبب زيادى حجم و قطر نبات ميشود<br />
و مريستم هاى نوك ساقه و ريشه كه سبب ساختار نبات ميشود.<br />
نمو در نباتات: يعنى سپرى كردن يك مرحله يى از زندگى و داخل<br />
شدن به مرحلة ديگرى زندگيست كه در آن، بخش هاى جديد<br />
پديد ميايد. فعاليتهاى نمويى در نباتات مانند حيوانات توسط جن<br />
ها كنترول و تنظيم ميگردد ولى فعاليت هاى كنترول كنندة حيوانى<br />
و نباتى يكسان نيست در حيوانات همزمان با انجام نموى بعضى از<br />
انساج، جن كنترول كننده هم غير فعال ميگردد ولى در نباتات جن<br />
هاى كنترول كنندة نمو فعاليت دايمى دارند. و حجرات مرستيمى<br />
141
پوست درخت<br />
به صورت مداوم با تقسيم، حجرات جديد را به وجود مياورند بدين<br />
ترتيب نمو در طول حيات يك نبات ادامه پيدا ميكند و نمو هماهنگ<br />
بارشد انجام مى يابد.<br />
كارك كامبيوم<br />
كارك<br />
فلويم دومى<br />
فلويم دومى<br />
كامبيوم وعايى<br />
كارك كامبيوم<br />
زايلم<br />
فلويم اولى<br />
اپيدرمس<br />
كارك<br />
زايلم اولى<br />
كارتكس<br />
دستة وعايى<br />
كامبيوم وعايى<br />
زايلم دومى<br />
شكل (8-7): نمو و انكشاف ساقة چوبى نبات<br />
تنظيم رشد و نمو در نباتات<br />
رشد در نباتات مانند ساير زنده جانها به دو طريق صورت ميگيرد<br />
يكى تقسيم حجرات و ديگر افزايش ابعاد حجرات. نباتات به خاطر<br />
تأمين مواد لازم براى رشد به مواد خام محيط ضرورت دارند،<br />
طوريكه نباتات طى مرحلة فوتوسنتز تمام كاربوهايدريت هاى مورد<br />
نياز براى رشد و نمو را تامين ميكنند و به خاطر انجام اين عمليه به دو<br />
مادة خام مانند: C ضرورت دارند. همچنان نباتات مانند<br />
حيوانات براى تنفس حجرات به اكسيجن نيازمند است گرچه بخش<br />
هاى سبز نبات در عملية فوتوسنتيز اكسيجن توليد ميكنند اما قسمت<br />
بيشتر اكسيجن مورد استفاده برگ ها و ساقه ها از هوا تامين ميشود.<br />
ريشه ها اكسيجن مورد ضرورت خود را از فضاى بين ذرات خاك<br />
ميگيرند و به همين خاطر اگر خاك اطراف ريشه فشرده و سخت<br />
شود و يا از آب زياد اشباع گردد اكسيجن كافى به ريشه نرسيده سبب<br />
مرگ آنها ميگردد.<br />
H 2<br />
O و O2<br />
142
نبات بعضى عناصر ديگر مثل نايتروجن، فاسفورس و پوتاشيم را هم<br />
از طريق ريشه ها جذب ميكند كه براى رشد طبيعى نبات قابل اهميت<br />
است.<br />
امروز با ساختن انواع كودهاى كيمياوى و پاشيدن آن به خاك هاى<br />
زراعتى و هم استفاده از كودهاى عضوى كمبود و نيازمندى نباتات<br />
را به مواد عضوى و منرالها بر آورده مى سازند.<br />
فكر كنيد:<br />
عوامل محيطى بالاى رشد و نموى نباتات چه تاثير دارند؟<br />
حركت هاى رشد: نباتات موجودات زنده ساكن بوده و از يك<br />
جا به جاى ديگر حركت كرده نميتوانند مگر بعضى از اجزاى نبات<br />
ميتواند در جواب محرك هاى خاص حركات رشد و تورم را از<br />
خود نشان دهند در نباتات دو نوع جنبش و حركات تشخيص شده<br />
است.<br />
پله<br />
ريشة اولى<br />
ريشة ثانوى<br />
شكل (8-8): حركت رشد در نبات<br />
143
الف:حركات ناستيك ements) ): astic Mo عبارت از<br />
يك عكس العمل حركتى نبات است كه متكى به جهت محرك<br />
نباشد مثلاً: افتيدن ناگهانى برگ نبات(Mimosa) به اثر تماس. در<br />
اين حركت رشد نبات شامل نبوده بلكه برعكس است كه توسط<br />
محرك خارجى به وجود مى آيد.<br />
شكل (8-9): حساسيت نبات مموزا در مقابل تماس (تيگموتروپيزم)<br />
كه در حقيقت يك عكس العمل يا حركت ناستيك را نشان ميدهد<br />
ب: تروپيزم ropism) ): بعضى نباتات به محرك هاى محيطى<br />
از طريق نمو به يك جهت خاص عكس العمل نشان ميدهد. ميلان در<br />
مقابل يك محرك به نام تروپيزم (Tropism) ياد ميشود.<br />
تروپيزم عبارت از عكس العمل نبات مقابل يك محرك خارجى<br />
است كه از يك سمت يا جهت خاص عمل مى نمايد. نموى نبات<br />
مربوط به جهت است كه محرك از آن طرف عمل نموده است.<br />
تروپيزم يا مثبت است يا منفى. نموى نبات در جهت محرك عبارت<br />
از تروپيزم مثبت و نموى نبات در سمت مخالف را تروپيزم منفى<br />
ميگويد. تروپيزم به اساس محرك هاى مختلف رشد، داراى انواع<br />
ذيل ميباشد:<br />
* فوتوتروپيزم hototropism) ): ميلان يا خميده شدن ساقة<br />
يك نبات به طرف منبع نور ميباشد. نموى يك نبات به طرف نور يك<br />
مثال تروپيزم مثبت است؛ زيرا نبات به طرف نور ميلان نموده و نمو<br />
144
ميكند. در تروپيزم منفى نبات در جهت مخالف محرك نمو مينمايد.<br />
ريشه برخلاف ساقه معمولاً فوتوتروپيزم منفى را نشان ميدهد. شكل<br />
(8-10) نمايش فوتوتروپيزم مثبت را در ساقة نبات نشان ميدهد.<br />
منبع نور<br />
شكل (8-10): عكس العمل نبات در مقابل نور<br />
* جيوتروپيزم يا گراويتى تروپيزم itytropism) :( eotropism or ra<br />
عبارت از عكس العمل نبات به طرف قوة جاذبة زمين است. ريشه،<br />
معمولاً جيوتروپيزم مثبت نشان ميدهد و به طرف پايين زمين به سمت<br />
قوة جاذبه نمو مى نمايد ولى ساقه ها جيوتروپيزم منفى نشان ميدهند؛<br />
زيرا اين ها به سمت مخالف قوة جاذبه نمو مى كند. شكل (8-11)<br />
نمايش جيوتروپيزم مثبت را در ريشه نشان ميدهد.<br />
شكل (8-11): جيوتروپيزم ريشه<br />
145
* كيموتروپيزم :(Chemotropism) نشان دادن عكس العمل<br />
در مقابل انواع مختلف مواد كيمياوى.<br />
* هايدروتروپيزم :(Hydrotropism) عكس العمل در مقابل<br />
آب.<br />
* تيگموتروپيزم يا ميلان به مقابل تماس higmotropism) ):<br />
زمانيكه يك عامل بيرونى با اجزاى بدن بعضى از نباتات تماس مينمايد<br />
برگها فوراً آنرا حس نموده و از حالت معمولى خود را جمع ميكنند<br />
قسميكه نوع پيام كيمياوى از نقطة بر خورد به قاعدة برگ منتقل شده<br />
حجرات در آنجا به سرعت آب خود را از دست ميدهند و در نتيجة<br />
تماس برگ ها جمع ميشوند. مگر پس از (10) دقيقه دو باره برگ ها<br />
به حالت طبيعى بر ميگردد. بعضاً اينگونه حركات سبب به دام انداختن<br />
بعضى حشرات در برگهاى نباتات گوشت خوار ميشوند؛مثلاً: از<br />
تماس مگس موهاى حساس كه به سطح داخلى برگها وجود دارند<br />
بر انگيخته شده عكس العمل نشان ميدهد و با جمع كردن برگها آنرا<br />
به دام مى اندازد.<br />
شكل (8-12): جمع كردن برگهاى نبات گوشتخوار در اثر تماس مگس (تيگموتروپيزم)<br />
146
عكس العمل نباتات در مقابل خشكسالى<br />
خشكسالى چيست و چگونه به وجود مى آيد؟<br />
آيا خشكسالى تاثيرى بر خاك و نبات دارد؟<br />
در يك روز آفتابى گرم و خشك ممكن يك نبات از سبب كمبود<br />
آب متأثر گردد زيرا از دست دادن آب به وسيلة تعرق و تبخير<br />
سريعتر از گرفتن آب توسط ريشه از خاك مى باشد. خشكسالى<br />
طولانى ميتواند محصولات و نباتات ايكوسيستم طبيعت را براى هفته<br />
ها يا ماها متأثر سازد و حتى كمبود آب سبب از بين رفتن نبات مى<br />
شود ولى نباتات سيستم هاى كنترول دارند كه آنها را قادر به سازش<br />
با كمبود آب مى سازد. بسيارى از نباتات در مقابل كمبود آب عكس<br />
العمل نشان ميدهند كه عكس العمل مذكور نبات را كمك مى نمايد<br />
تا به وسيلة پايين آوردن تعرق يا تبخير از ضياع آب جلوگيرى و<br />
آب را ذخيره نمايد. كمبود آب در برگ ها سبب از بين رفتن تورم<br />
حجرات محافظ ميشود كه اين يك ميكانيزم سادة آهسته ساختن<br />
عملية تبخير مى باشد زيرا سوراخ هاى سطح برگ (Stomata)<br />
بسته شده و تبخير آهسته تر ميگردد. هم چنان كمبود آب سبب<br />
توليد زياد و آزاد ساختن ابسيزيك اسيد Acid) (Abscisic را در<br />
برگ ها كه يك هورمون است تحريك مى نمايد. هورمون مذكور<br />
نسبت تاثير آن بالاى غشاى حجرات محافظ به بسته ماندن سوراخ<br />
ها (Stomata) كمك مى نمايد. برگ ها مى توانند از چند طريق<br />
ديگر نيز در مقابل كمبود آب عكس العمل نشان دهد زيرا توسعه يا<br />
انبساط حجره يك عملية مربوط به تورم بوده كمبود آب يا نارسيدن<br />
آب از نموى برگ هاى جديد مانند تجمع يا انباشتن ابسيزيك اسيد<br />
جلوگيرى مى نمايد. اين عكس العمل ضياع آب را از طريق تبخير به<br />
حد اقل مى رساند زيرا زياد شدن سطح برگ را آهسته مى سازد.<br />
زمانيكه برگ هاى بسيارى از گياه ها و ديگر نباتات نسبت كمبود<br />
آب پژمرده مى شوند شكل لوله به خود ميگيرد كه تبخير را به واسطة<br />
قراردادن سطح كم برگ ها به هواى خشك و باد كاهش ميدهد.<br />
گرچه عكس العمل اين برگ ها آب را حفظ مى كند ولى عملية<br />
147
تركيب ضيايى را كاهش ميدهد كه سبب كم شدن محصولات از<br />
خاطر خشكسالى است.<br />
نموى ريشه نيز از سبب خشكسالى (كمبود آب) عكس العمل نشان<br />
ميدهد زيرا خاك از سطح به طرف پايين خشك شده و از نموى<br />
ريشه هاى كم عمق جلوگيرى مى كند.<br />
شكل (8-13): خشكى آب كه مانع رشد نبات ميشود<br />
148
خلاصة فصل هشتم<br />
هورمونها، مواد كيمياوى هستند كه در يك قسمت بدن اجسام زنده توليد و سبب<br />
تغيير در قسمت ديگرى بدن مى شوند. در نباتات اكثراً محل توليد و اثر هورمون در يكجا<br />
صورت ميگيرد و يا مستقيماً حجره به حجره از طريق انساج انتقالى منتقل ميگردد.<br />
رشد و نموى طبيعى يك نبات بيشتر توسط هورمونها تنظيم ميگردد. بعضى هورمونها<br />
سبب رشد و برخى موجب تاخير در رشد نبات ميگردند.<br />
سه گروپ تركيبات كيمياوى شامل اكسين ها، گيبرلين ها و سايتوكنين ها هستند كه در<br />
عملية تقسيمات حجروى، طويل شدن حجرات، پيدايش اعضاى نباتات و مشخص ساختن<br />
آنها فعاليت ميكنند.<br />
هورمونهاى مانع رشد كه برعكس محرك هاى رشد عمل ميكنند و اين هورمونها<br />
در مراحل انتهايى نمو مانند: پيرى، ريزش برگها، پژمرده گى گلها و رسيده گى ميوه ها<br />
اختصاص دارند.<br />
رشد: يعنى بزرگ شدن بخش هاى تشكيل دهندة وجود يك زنده جان و يا به وجود<br />
آمدن بخش يا قسمت هاى مشابه به بخش هاى قبلى مانند: افزايش طول ساقه يا پيداشدن<br />
انشعابات جديد ريشه.<br />
نمو: يعنى سپرى كردن يك مرحله يى از زنده گى و داخل شدن به مرحله ديگر زنده<br />
گيست و فعاليت هاى نمو در حيوانات و نباتات توسط جن ها كنترول و تنظيم ميگردد.<br />
حركات ناستيك عبارت از حركات است كه متكى به جهت محرك نباشد.<br />
فوتوتروپيزم: وقتيكه نباتات به سمت نور نمو ميكنند اين پديده را به نام ميلان طرف نور يا<br />
فوتوتروپيزم ياد ميكنند.<br />
149
سؤالات فصل هشتم<br />
سؤالات تشريحى<br />
هورمونهاى نباتى چيست؟ و چه وظايف را به عهده دارند؟<br />
نموى نباتات با نموى حيوانات چه تفاوتى دارد؟<br />
سيتوكنين ها و گيبرلين ها چگونه نباتات را تحت تاثير قرار ميدهندوموارداستفاده آنها<br />
در زراعت چگونه ميباشد؟<br />
خشكسالى چيست و چه وقت به وجود مى آيد؟ تشريح نماييد.<br />
سؤالات صحيح و غلط<br />
جملات ذيل را دركتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
1- فوتوتروپيزم ميلان يك نبات به طرف آفتاب مى باشد. ) (<br />
2- حركت ناستيك يك نبات متكى به جهت محرك نمى باشد. ) (<br />
3- هورمون هاى نباتى توسط انساج انتقالى به حجرات نبات ميرسد. ) (<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر<br />
نماييد.<br />
1- هورمون گيبرلين و در حالت نمو توليد ميشوند.<br />
ج: الف و ب د: هيچكدام<br />
الف: ساقه ب: دانه<br />
2- هورمونيكه برعكس هورمون نمو عمل ميكند به نام ياد<br />
ميشود.<br />
الف: ابسيزيك اسيد ب: اكسين ج: الف و ب د: هيچكدام<br />
3- رشد و نموى يك نبات توسط كنترول ميشود.<br />
الف: زايلم ب: فلويم ج: هورمون ها د: تروپيزم<br />
150
فصل نهم<br />
تكثر در نباتات گلدار:<br />
نباتات گلدار چه قسم نباتات اند؟<br />
گل چه قسم يك عضو نبات است؟ و كدام وظايف را انجام<br />
ميدهند؟<br />
تقريباً 80٪ نباتات روى زمين را نباتات گلدار تشكيل ميدهند كه بيشترين<br />
نيازمندى غذايى را برآورده ميسازند بعضى از اين نباتات زينتى و جذاب<br />
هستند و از عده يى آنها در تهية البسة نخى، ادويه و مواد ملونه هم<br />
استفاده ميشوند. غله جات و حبوبات مانند: گندم، جو، جوارى، نخود،<br />
ماش و مشنگ، درختان ميوه دار، سبزيجات، پنبه و كتان همه از جمله<br />
يى نباتات گلدار ميباشند. تمام اين نباتات برگ هاى سبز دارند كه براى<br />
جذب نور آفتاب كمك كرده و توسط عملية فوتوسنتز غذاى خود را<br />
ميسازند. همچنان اين نباتات داراى انساج انتقالى و ديوار حجروى قوى و<br />
ضخيم هستند مهمترين مشخصات اين نباتات داشتن گل، القاح مضاعف<br />
(دوگانه) و تشكيل ميوه است گل عضو توليد مثل در نباتات مخفى البذر<br />
يا نباتات گلدار محسوب ميشود. دانه ها در داخل ميوه قرار ميگيرد.<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا: تكثر و چگونه گى آنرا در نباتات<br />
گلدار بدانيد، گل و اعضاى گل را بشناسيد، تكثر زوجى، غير زوجى و<br />
گرده افشانى را بفهميد و اهيمت نباتات گلدار را در زنده گى روزمره<br />
درك نماييد.<br />
151
تكثر زوجى در نباتات تخمدار<br />
آيا ميدانيد كه گل به منظور تكثر و توليد مثل در نبات گلدار<br />
اختصاص يافته است؟ توليد گل يكى از خصوصيات عمدة نباتات<br />
گلدار ميباشد.<br />
پس بايد در قدم اول در مورد گل واجزاى آن معلومات كسب گردد<br />
تا وظيفة گل را درتوليد مثل، ميوه و دانه (تخم) بدانيم.<br />
اجزاى گل<br />
گل از ساقه به وجود مى آيد و براى تكثر اختصاص يافته است و از<br />
دو قسمت تشكيل شده: اول دم گل (Pedicel) كه گل را به ساقه<br />
وصل مى نمايد. دوم Thalamus كه ساختمان كوتا و پهن دارد و<br />
اجزاى اصل گل (كاسبرگ، گلبرگ، آله تذكير و آله تانيث) بالاى<br />
آن قرار دارد.<br />
كاسبرگ و گلبرگ كه از جمله برگهاى اعضاى جسمى و آلات<br />
تذكير و تانيث از جملة برگهاى اعضاى جنسى به شمار رفته و روى<br />
چهار حلقه جدا از هم قرار دارند كه در مجموع يك غنچة گل را<br />
تشكيل ميدهند.<br />
كاسبرگ ها epals) ): معمولاً رنگ سبز داشته و غنچة گل را<br />
قبل از شگفتن محافظت ميكند. مجموع كاسبرگ ها را به نام كاسة<br />
گل (Calyx) ياد ميكنند. كاسبرگ ها در وقتى گل دهى حالت<br />
پندك داشته و بسته مى باشد؛ ولى بعد از شگفتن، كاسبرگ از هم<br />
دور ميشوند.<br />
گلبرگ ها etals) ): وقتيكه پندوك گل باز ميگردد گلبرك هاى<br />
كه بالاى كاسة گل قرار دارند ظاهر ميشوند.<br />
رنگ هاى مرغوب داشته و وظيفة آن جلب حشرات گرده افشان<br />
ميباشند. در اكثر نباتات غدوات نكتار كه در قاعده گلبرك ها<br />
موقعيت دارند در اثر ترشح مايع شيرين و معطر در جلب حشرات<br />
كمك كرده و گرده افشانى را سريع تر ميسازد مجموع گل برگ ها<br />
را به نام جام گل (Corolla) هم ياد ميكنند.<br />
آلات تذكير :(Androecium) سومين حلقة گل آلات تذكير<br />
152
است كه حاوى چند Stamens است كه دانه گرده ) مكروسپور)<br />
را توليد ميكنند. هر ستامين از يك ميله Stal و بخش خريطه مانند<br />
به نام انتر (Anther) كه در قسمت بالاى ميله قررا دارد تشكيل شده<br />
و دانه هاى گرده به نام پولن گرين grain) (Pullen درآنها ساخته<br />
مى شود.<br />
آلات تانيث ymnoecium) ): چهارمين و داخلى ترين حلقة<br />
گل بوده وبه نام Pistil ياد ميگردد. آلة تانيث شامل بخش متورم به<br />
نام تخمدان (Ovary) و Style مى باشد. (Stigma) كه در انتهاى<br />
گردنه به شكل پر مانند و چسپناك است تشكيل شده است.<br />
گلبرگ ها<br />
آلة تأنيث<br />
ستگما<br />
ستايل<br />
تخمدان<br />
خريطة گردة انتر<br />
ميله<br />
آلة تذكير<br />
كاسبرگ<br />
شكل (9-1): اجزاى گل<br />
تخمدان مثل يك اتاق محافظتى تخمه ها است كه حجرة جنسى<br />
مؤنث (گامت مؤنث) در داخل آن نمو مى يابد و از هر تخمك يك<br />
دانه تشكيل شده و از تغيير شكل پخته شدن و رسيدن تخمدان ميوه<br />
نمو ميكند.<br />
گلى كه هر چهار قسمت يا حلقه ها را دارد. به نام گل كامل وگلى<br />
كه فاقد يك يا چند از اجزاى فوق باشد گل ناكامل يا ناقص ناميده<br />
ميشود. هرگلى كه آلات تأنيث و تذكير هردو را دارا اند گل دوجنسه<br />
و گلى كه فاقد يكى از اين حلقه باشد گل يك جنسه ناميده ميشود.<br />
153
شكل (9-2): مقطع عرضى انتر همراه با چهار كيسة گرده<br />
طرز تشكيل دانه گرده و گاميت مذكر<br />
ستامين ها (Stamens) اعضاى تكثرى مذكر در گل ها است هر<br />
آلة تذكير از يك ميله به نام ilament و بخشى به نام Anther<br />
يا خريطة گرده تشيكل شده است. در هنگام تشكيل دانة گرده هر<br />
يك از حجرات درون خريطه گرده (انتر) با تقسيم ميوز چهار حجره<br />
(ميكرو سپورهاى هپلوييد) را به وجود ميارود كه به نام گردة نارس<br />
ياد ميشود.<br />
بعد هستة ميكرو سپورها با تقسيم ميتوز دو هسته يا گامتوفايت مذكر يا<br />
دانه گرده رسيده را توليد ميكنند. بعد دانه هاى رسيده توسط دو ديوار<br />
داخلى و خارجى پوشيده ميگردد<br />
گاميت مذكر: در مخفى البذر پس از گرده<br />
افشانى توليد ميشود وقتيكه دانه گرده رسيده<br />
به روى ستگما آلة تانيث قرار ميگيرند در<br />
اين وقت هسته (نمويى) درون تيوب گرده<br />
شده بايك تقسيم ميتوسيس دو گاميت نر يا<br />
(انترزوييد) را به وجود مى آورد. نقش عمده<br />
تيوب گرده رسانيدن گامت مذكر به تخمه يا<br />
دانه هاى گردة نارس گامت مؤنث در تخمدان است.<br />
طرز تشكيل تخمه و گاميت مؤنث<br />
در نباتات مخفى البذر تخمه ها در داخل تخمدان تشكيل ميشوند.<br />
تخمه با تقسيم ميوسيس چهار حجره هپلوييد را به وجود ميارود. بعداً<br />
سه حجره از بين رفته يك حجره باقى مى ماند كه تقسيمات متوالى<br />
ميوزس را انجام ميدهد.<br />
قسميكه بعد از رشد و تقسيم حجروى كيسة جنينى را به وجود مياورد.<br />
كيسة شامل يك حجره گامتوفايت با دو هستة هپلوييد ميباشد كه به<br />
نام حجره دو هسته يى ناميده ميشود و در وسط كيسة جينى قرار دارد<br />
و يك حجره گامتوفايت ديگر به نام تخمزا گامت ماده است.<br />
154
فعاليت:<br />
يك تعداد گلهاى مختلف تهيه نماييد كاسبرگ ها و گلبرگ هاى آنها را جدا كنيد. در<br />
گروپ تان به كمك ذره بين اجزاى گل را به دقت مشاهده كرده بعداً از برداشت خود<br />
تصويرى از آلات تأنيث و آلات تذكير آنها را رسم نموده و مقايسه كنيد: آيا درهمة گل<br />
ها اجزاى داخلى گل ها شبيه همديگر اند و يا چطور؟<br />
- بعد توسط يك تيغ و با احتياط آلات تأنيث را طولاً قطع كنيد و ببينيد كه آيا در گل هاى<br />
مختلف طرز قرار گرفتن تخمه ها در تخمدان ها باهم يكسان است و يا متفاوت.<br />
- دانه هاى گرده هاى درون انتر يا خريطه گرده را به روى سلايد قرار دهيد، بعد يك قطره<br />
آب را به آن علاوه نموده وپوش سلايد را بالاى آن بگذاريد و زير ميكروسكوپ مشاهده<br />
نماييد و بگوييد كه پوشش خارجى آنها چگونه است.<br />
بحث كنيد:<br />
گل ها را نظر به داشتن آلات تذكير و تأنيث گل هاى مذكر و مؤنث ميگويند در برخى از<br />
نباتات گلهاى مذكر و مؤنث از هم جدا ولى روى شاخه هاى مختلف همان نبات قرار دارند<br />
مانند: كدو. و در بعضى نباتات گل هاى مذكر و مؤنث طور جدا گانه در دو نبات واقع اند<br />
مانند: خرما و در برخى ديگر از گلها آلات تذكير و تأنيث روى يك گل در يك نبات قرار<br />
گرفته اند در مورد بهتر بودن هر يك از اين سه حالت در موقع گرده افشانى بحث كنيد و<br />
دلايل خود را ارائه نماييد.<br />
155
القاح دوگانه يا القاح مضاعف<br />
بعد از گرده افشانى، دانه هاى گرده كه شامل حجرات نمويى و<br />
تكثرى است به روى ستگما يى آلة تانيث قرار ميگرند. قسميكه قبلاً<br />
گفته شد حجرات نمويى رشد كرده لولة گرده را به وجود مياورد. و<br />
حجرات تكثرى در بين آن قرار گرفته و با تقسيم ميتوسيس دوگاميت<br />
مذكر را توليد ميكنند.<br />
تشكيل و نمو گاميتوفايت ماده (كيسة نمويى)<br />
تشكيل و نمو گاميتوفايت مذكر (دانه اى گرده)<br />
گاميت<br />
انتر<br />
ميتوز<br />
ميوز<br />
تخمدان<br />
يك حجره باقى مى ماند<br />
(سپور هپلوييد)<br />
گرده افشانى<br />
حجرة درون انتر<br />
ميوز<br />
چهار سپور هپلوييد<br />
سپور<br />
ديواره<br />
حجرة دوهسته يى<br />
حجرة تخمه<br />
دو حجرة دانه يى گرده<br />
دوگاميت مذكر در تيوب گرده<br />
دانة گرده از انتر خارج ميشود<br />
تخم ترپلوييد (3n)<br />
دوگاميت مذكر وارد<br />
كيسة نمويى ميشوند<br />
تيوب گرده وارد<br />
كيسة نمويى ميشود<br />
تخم دپلوييد (2n)<br />
تيوب گرده<br />
شكل (9-3): تشكيل دانة گرده، كيسة نمويى و تخم دپلوييد و ترپلوييد<br />
156
بعد يك گامت مذكر از تيوب گرده عبور كرده و با حجرة جنسى<br />
مؤنث القاح مى نمايد كه زايگوت و يا تخم دپلوييد را توليد ميكند و<br />
گامت مذكر ديگر با حجرة دوهسته يى القاح نموده و تخم تريپلوييد<br />
را ميسازد كه بعد از تقسيم و رشد البومين را به وجود مى آورد كه<br />
مقدار مواد غذايى در خود دارد. و اين نوع القاح را به نام القاى<br />
دوتايى يا مضاعف ياد ميكنند.<br />
گامت مؤنث گامت مذكر<br />
تخم دپلوييد<br />
حجره دوهسته يى گامت مذكر<br />
تخم ترپيلوييد<br />
از هر تخم القاح شده يك دانه نمو ميكند كه هردانه شامل يك جنين<br />
(سپوروفايت جديد) است كه بعد از نمو وذخيره كردن مواد غذايى<br />
توسط پوش دانه احاطه ميگردد و هم در ضمن نمو، ديوار تخمدان<br />
سخت و ضخيم شدة ميوه را تشكيل داده و دانه ها را در ميان خود مى<br />
پوشاند. ميوه هاى پخته شده و قابل استفاده در انتشار دانه ها در محيط<br />
كمك زياد مينمايند. و زمانيكه شرايط مساعد شد دانه ها جوانه زده<br />
جنين داخل آن به يك سپوروفايت بالغ تبديل ميشود. (سپوروفايت<br />
نبات جوان است كه از جنين انكشاف مينمايد) و دوران زنده گى<br />
خود را از سر ميگيرد. قابل ياد آوريست كه القاح مضاعف تنها در<br />
نباتات مخفى البذر صورت ميگيرد.<br />
توليد مثل يا تكثر در مخفى البذران سه اصل عمده دارد كه<br />
ظاهرالبذران فاقد آنست و عبارت اند از داشتن گل، انجام القاح<br />
مضاعف و تشكيل ميوه.<br />
⎯→ 2<br />
⎯→ 3<br />
معلومات اضافي:<br />
هنگاميكه تخم القاح شده (زايگوت) تقسيم ميشود يك جنين سپوروفايت را به وجود مياورد<br />
و در آن برگهاى دانه يا مشيمه ها شكل ميگيرند از جنين نباتات يك مشيمه يى نبات جوان<br />
داراى يك برگ؛ مانند: جوارى، برنج و گندم نمو مينمايد. درحاليكه از جنين نباتات دو<br />
مشيمه، نبات جوان با دو برگ نيش ميزند.<br />
157
شكل (9-4): درين شكل زنبور ديده ميشود<br />
كه گرده ها با آن چسپيده است<br />
گل و گرده افشانى<br />
گل ها داراى رنگ هاى مقبول و گوناگون ميباشند نكتار<br />
(شيره) بو هاى قوى و دلنشين، اشكال جذاب و رنگهاى<br />
مرغوب گل ها براى جلب حيوانات گرده افشان؛ مانند:<br />
حشرات و پرنده گان خيلى مناسب هستند. شيرة نباتات<br />
منبع خوب غذايى و پروتينى براى اين حيوانات و نوزادان<br />
شان ميباشد كه براى گرده افشانى نباتات بسيار اهميت<br />
دارد؛ مثلاً: هنگاميكه اين حيوانات براى رسيدن به شيرة<br />
گل كوشش ميكنند ممكن است گردة آن گل به سطح<br />
بدنشان چسپيده و يا دانه هاى گرده گل ديگر را كه قبلاً<br />
به آن سر زده بودند به اين گل نصب نمايد. شكل (9-4)<br />
حشراتيكه در شب تغذيه ميكنند اكثراً به سمت گلهاى سفيد رنگ با<br />
بوى قوى ميروند چرا كه در نور كم قابل ديد ميباشند. مگس هاى<br />
گرده افشان به سوى گلهاى ميروند كه داراى بوى شبيه گوشت<br />
گنديده باشد برخى از پرنده گان شيره خوار نيز در گرده افشانى گلها<br />
شركت دارند. مگر در گلهاى بسيار كوچك و بى رنگ بوى قوى و<br />
فاقد نكتار گرده افشانى اكثراً توسط باد صورت ميگيرد.<br />
158
شكل (9-5): گرده افشانى توسط حيوانات<br />
ولى بعضى از مخفى البذران، گرده افشانى مستقيم را انجام ميدهند.<br />
يعنى دانه هاى گرده از انتر يا كيسه هاى گرده گل بر ستگماى همان<br />
گل مى نشيند و سپس به طور طبيعى رشد ميكنند كه اين نوع گرده<br />
افشانى را گرده افشانى خودى يا Self Pollination ميگويند،<br />
ولى در بيشترين نباتات مخفى البذر گرده افشانى غير مستقيم صورت<br />
ميگيرد يعنى دانه هاى گردة يك گل بر ستگماى گل ديگر كه از<br />
همان نوع باشد منتقل شده رشد ميكند انتشار دانه ها اكثراً توسط باد<br />
و يا حيوانات ديگر صورت ميگيرد.<br />
159
نقش ميوه در انتشار تخم ها<br />
يكى از خوبى هاى نباتات مخفى البذر همانا قدرت توليد مثل سريع<br />
در آنها است زيرا عمل القاح 12 ساعت پس از گرده افشانى انجام<br />
ميابد و نبات ميتواند در ظرف چند هفته دانه ها را توليد نمايند.<br />
همچنان ميوه ها در نباتات مخفى البذر، معمولاً به سرعت تشكيل<br />
شده به پختگى ميرسد بنابر آن اين دانه ها در طول يك فصل رشد<br />
كرده و منتشر هم شده ميتوانند.<br />
- ميوه ها درنباتات مخفى البذر واقعاً نقشى مهمى در انتشار تخم<br />
آن ها دارند زيرا بسيارى از نباتات مخفى البذر ميوه هاى گوشتى<br />
و خوراكى توليد ميكنند و حيوانات به صفت غذا از آن استفاده<br />
ميكنند وقتيكه دانه همراه ميوه به مصرف ميرسد در داخل دستگاه<br />
هضمى بدون هضم باقى مانده و از طريق لوله هضمى همراه مواد<br />
فاضله به بيرون دفع ميگردد. كه بعداً سبب انتشار تخم همان ميوه<br />
ميشود.<br />
- ميوة بعضى از مخفى البذران ممكن است آبدار يا خشك باشد<br />
ميوه هاى آبدار را حيوانات ميخورند و دانه هايش را دور مى<br />
اندازند و يا بعضى ميوه هاى خشك از قبيل بادام، و امثال اينها<br />
توسط حيوانات از يك جا به جاى ديگر برده پنهان مى كنند كه به<br />
اثر فراموشى بالآخره ميوه پوسيده شده تخم آن نبات از زمين سر<br />
ميزند. شكل (9-6)<br />
- بعضاً ميوه هاى پخته شده به روى زمين مى افتند و قسمت گوشى<br />
ميوه به مرور زمان از بين رفته و تخم به صورت غير مستقيم در زمين<br />
نمو مى نمايد به همين طور وقتيكه شرايط براى نموى دانه مساعد<br />
گردد چون دانه ها در خود مواد غذايى ذخيره شده دارند در آنجا<br />
انزايمهاى هيدروليز كننده ترشح ميشوند كه اين انزايمها نشايسته را<br />
به قند، و لپيدها را به گليسرول و اسيد هاى شحمى، پروتين را به<br />
امينو اسيدها تبديل ميكند. و آنها را به تمام بخش هاى جنين مى<br />
رساند تا وقتيكه كاملاً نمو كرده و جوانه ها سر از خاك بر آورند.<br />
بعداً برگهاى سبز تشكيل شده و با جذب آب ومواد معدنى از زمين<br />
160
در موجوديت نور آفتاب غذايى خود را خودشان از طريق عملية<br />
فوتوسنتيز تهيه كرده و رشد بعدى نبات تامين ميگردد.<br />
شكل (9-6): نقش ميوه در انتشار تخم<br />
تكثر غير زوجى:<br />
تكثر و توليد مثل براى بقاى هر نبات ضرورى ميباشد به نظر شما<br />
نباتات به چند نوع ميتواند توليد مثل نمايند؟<br />
بسيارى ازنباتات ميتوانند به صورت زوجى و هم غير زوجى تكثر<br />
نمايند. قسميكه قبلاً خوانده شد در تكثر زوجى حجرات جنسى<br />
والدين (گامت هاى مذكر و مؤنث) شامل اند ولى در تكثر غير<br />
زوجى يا غير جنسى اعضاى نمويى مانند: ساقه، برگ و ياريشه حصه<br />
ميگيرند. اين نوع تكثر در طبيعت به صورت پايدار و يك نواخت<br />
انجام ميشود.<br />
انواع تكثر غير زوجى<br />
بايدگفت بيشتر نباتات ميتوانند به طريقه هاى غيرزوجى تكثر نمايند<br />
مانند: قلمه كردن، پيوند كردن وغيره. نباتاتى را كه از آنها در تكثر<br />
غيرزوجى استفاده مى نمايند از نظر جنتيكى مانند نبات والد خود مى<br />
باشند.<br />
پيوند كردن<br />
پيوند كردن نوعى از تكثر غير زوجى است كه در نباتات همنوع<br />
جهت بهتر ساختن نسل و حاصل بيشتر و خوب تر انجام داده ميشود<br />
161
به اين منظور باغبانها از اين شيوه كار ميگيرند قسميكه اول<br />
پيوند از ساقة نبات در حالت نمو گرفته و در تنة نبات دومى<br />
در قسمت انساج كمبيوم طورى نصب مى نمايند كه بتواند<br />
با هم يكجا رشد و نمو نمايد. و شيوة ديگر پيوند، قسمى<br />
است كه قسمت پايانى و نمويى ساقه طورى قطع و برش<br />
گردد كه در داخل درزى كه در پوست تنة نبات ديگر قبلاً<br />
آماده ساخته شد جا به جا و توسط تار يا پلاستيك پيچانيده<br />
شود تا از خشك شدن محافظت گردد و الى توليد جوانه<br />
هاى جانبى تحت مراقبت گرفته شود. اكثراً در درختان<br />
ميوه دار و يا گل بته ها از اين شيوه كار ميگيرند.<br />
قلمه كردن<br />
در بعضى نباتات خاصيتى ديده ميشود<br />
كه ميتواند با قطع كردن قسمت از شاخه<br />
هاى جوان و غرس آن در زمين بعد از<br />
مدتى ريشه ها نمو كرده و يكى دو سال<br />
بعد به نبات جديد تبديل ميگردد. و<br />
شيوة ديگرى قلمه اين است كه شاخة<br />
جوان در حال نمو را گرفته و براى<br />
شكل (9-7): پيوند نبات<br />
مدتى در آب با درجه حرارت مناسب<br />
ميگذارند بعد از مدتى بالاى آن ريشه ها نمو كرده با غرس آن در<br />
گلدان و يا زمين قلمة مذكور نمو كرده به نبات جوان و تازه تبديل<br />
ميگردد و اكثراً براى تكثر گلهاى زمينى در خانه از اين شيوه كار<br />
ميگيرند.<br />
162
خلاصة فصل نهم<br />
در بخش هاى توليد مثل نباتات مخفى البذر گلها ايجاد ميشود، كه روى چهار حلقه ى<br />
هم مركز قرار دارند.<br />
خارجى ترين حلقة گل يك يا چند كاسبرگ است كه وظيفة محافظت غنچه را به<br />
دوش دارد.<br />
دومين حلقه گلبرگ هاست كه جالب و رنگين ميباشند واكثرا جلب توجه حشرات<br />
گرده افشان را ميكند.<br />
حلقة سوم شامل آلة تذكير است كه دانه گرده را به وجود مياورد و شامل يك ميله و<br />
انتر اند.<br />
حلقة چهارم كه در داخل قرار دارد آلة تأنيث مى باشد كه شامل بخش متورم به نام<br />
تخمدان، گردنه (Style) و ستگما است.<br />
تخمدان مثل يك اتاق محافظتى تخمه هاست كه حجرة تخمزا يا گامت مؤنث در<br />
داخل آن نمو مى نمايد و از هر تخمك يك دانه تشكيل شده از تغيير شكل تخمدان ميوه<br />
نمو ميكند.<br />
القاح مضاعف (تكثر زوجى): بعد از گرده افشانى دانه هاى گرده كه شامل حجرات<br />
نمويى و تكثر اند به روى ستگماى آلة تانيث قرار ميگيرند، بعد حجرة نمويى رشد كرده<br />
تيوب گرده را ميسازد دو حجرة تكثرى در بين آله قرار گرفته كه با تقسيم ميتوز دو گاميت<br />
نر را توليد ميكند.<br />
يك گامت نر از تيوب گرده عبور كرده با حجرة تخمزا يا گامت ماده القاح مى نمايد<br />
كه زايگوت با تخم ديپلوئيد را توليد ميكند وگامت با حجرة دو هسته يى القاح مى يابد<br />
تخم تريپلوييد (3n) را به وجود مياورد كه بعد از تقسيم و رشد البومن را به وجود مياورد<br />
كه مواد غذايى در خود ذخيره دارند اين نوع القاح را القاح مضاعف ميگويند.<br />
در تكثر غير زوجى يا غير جنسى نبات اعضاى نمويى: مانند ساقه برگ و يا ريشه حصه<br />
ميگيرند.<br />
163
سؤالات فصل نهم<br />
سؤالات تشريحى<br />
اجزاى گل و وظايف هر بخش را در توليد مثل شرح دهيد.<br />
كدام بخش گل، حجرة تخم را توليد ميكند؟<br />
القاح مضاعف چگونه است؟<br />
گرده افشانى چيست و نقش ميوه در انتشار تخم ها چگونه ميباشد؟<br />
انواع تكثر غير زوجى را شرح دهيد.<br />
سؤالات صحيح و غلط<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود نوشته و در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در<br />
مقابل جملة غلط حرف "غ" بنويسيد.<br />
1- گل به منظور تكثر و توليد مثل در نباتات گلدار اختصاص يافته است. ) (<br />
2- گل كه داراى چهار حلقه مى باشند به نام گل مكمل ياد ميشود. ) (<br />
3- عملية قلمه كردن تكثر زوجى است. ) (<br />
4- از هر تخم القاح شده يك دانه نمو ميكند. ) (<br />
سؤالات خانه خالى<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد و جاهاى خالى را به كلمات مناسب پر<br />
نماييد.<br />
1- گل كه آلة تذكير و تأنيث هردو را دارا مى باشد به نام ياد ميشود.<br />
الف: يك جنسه ب: گل مكمل ج: دو جنسه د: هيچكدام<br />
يك گل مكمل داراى مى باشد.<br />
الف: آله تذكير و تانيث ب: گلبرگ و كاسبرگ ج: هيچكدام د: الف و ب<br />
سپوروفايت نبات جوان است كه از انكشاف مى نمايند.<br />
ج: جنين د: هيچكدام<br />
ب: تخمدان<br />
الف: تخمه<br />
164
بخش چهارم<br />
پرابلم هاى محيطى و آلوده گى<br />
اين شكل بيانگر چيست؟<br />
165
فصل دهم<br />
پرابلم هاى محيطى و حل آنها:<br />
شايد تعجب نماييد كه فعاليت هاى انسانى بالاى ايكوسيستم ها<br />
چگونه تاثير مى نمايند.<br />
انسانها موجب تغيرات در محيط گرديده ازينرو تغيرات جهانى را<br />
امروز مربوط به فعاليت هاى انسانى ميدانند. زيرا با ازدياد نفوس و<br />
انكشاف صنعت ضايعات گازى كه از سوختاندن فوسيل ها (ذغال<br />
سنگ و مواد نفتى) در فابريكات، خانه ها، داش ها، موتر ها وغيره<br />
توليد ميشود سبب آلوده گى هوا ميگردد. همچنان رها ساختن آب<br />
هاى فاضلة خانه ها، فابريكه ها و زراعت به چشمه ها و درياها سبب<br />
آلوده گى آب و انداختن ضايعات جامد و مواد كيمياوى از قبيل<br />
دواهاى آفات زراعتى و حشره كش ها سبب آلوده گى خاك<br />
ميگردد.<br />
چطور ميتوانيم از آلوده هاى فوق جلوگيرى نمايم؟<br />
با مطالعة اين فصل قادر خواهيد بود تا تغيرات جهانى (تاثير گلخانه<br />
ها، باران اسيدى، از بين رفتن طبقة اوزون و جلوگيرى از آن) انواع<br />
آلوده گى ها، تصفية آب فاضله و حفاظت محيط زيست را دانسته<br />
و طرز جلوگيرى آلوده گى هاى فوق را توضيح و در جلوگيرى<br />
از آلوده گى هاى فوق كمك كرده بتوانيد و اهميت حفظ محيط<br />
زيست را درك نماييد.<br />
166
تغيرات جهانى<br />
تأثير گلخانه ها effects) :( he reenhouses<br />
هنگاميكه يك موتر با كلكين هاى بسته براى چند ساعت در آفتاب<br />
توقف كند به هواى داخل موتر چه واقع مى شود؟<br />
طبعاً انرژى شعاع آفتاب هواى داخل موتر را نسبت به هواى خارج از<br />
موتر بيشتر گرم مى نمايد. شيشه هاى كلكين هاى موتر مانند: شيشه هاى<br />
ديوار هاى گلخانه قسمت بيشترى حرارت داخل را حفظ مى نمايد.<br />
به عين شكل گازات اتموسفير زمين، انرژى شعاع آفتاب را كه به<br />
زمين ميرسد حبس يا نگهدارى مى نمايد. زمين، آب و تمام اشياى<br />
كه در سطح زمين قرار دارند انرژى آفتاب را جذب مى نمايد اين<br />
اشياى گرم انرژى را كه از شعاع آفتاب جذب نموده است دوباره به<br />
فضا ميدهد؛ ولى اتموسفير يك مقدار مناسب اين حرارت را از فرار<br />
نمودن دوباره به فضا جلوگيرى مى نمايد. عملية نگهدارى حرارت<br />
توسط گازات اتموسفيرى به نام تأثير گلخانه ياد مى شود، بدون<br />
تأثير گلخانه تمام انرژى شعاع آفتاب دوباره به فضا فرار مى نمود در<br />
آن صورت زمين نسبت سردى زياد براى زنده گى موجودات زنده<br />
مناسب نمى بود.<br />
گازاتيكه به تأثير گلخانه<br />
ها كمك مى نمايند به<br />
نام گازات گلخانه يى<br />
ياد مى شوند كه شامل<br />
كاربن داى اوكسايد،<br />
سلفرداى اوكسايد، ميتان<br />
و نايترس اوكسايد مى<br />
باشد.<br />
CO 2 از هوا توسط نباتات<br />
گرفتن<br />
سبز و الجى تأثير گلخانه يى<br />
كاهش مينمايد<br />
CO 2 به هوا تأثير<br />
با علاوه نمودن<br />
گلخانه يى زياد ميگردد<br />
CO 2 نور<br />
تأثير گلخانه يى:<br />
آفتاب را اجازة عبور داده؛ ولى<br />
حرارتيكه نور توليد مينمايند<br />
حفظ ميكند<br />
حرارت<br />
نور<br />
شكل (10-1): تأثير گلخانه يى و عوامليكه بالاى آن تأثير دارد<br />
167
فعاليت:<br />
1. دو ترمامتر (گرما سنج) را گرفته، يكى از آن ها را مستقيماً به طرف نور آفتاب در ساحة<br />
آزاد و ديگرى آنرا به داخل موتر به مدت 3-2 ساعت بگذاريد. هر دو ترمامتر را خوانده،<br />
فرق درجة حرارت آنها را بنويسيد.<br />
2. دو ترمامتر ديگر را گرفته؛ يكى آنها را مستقيماً به طرف نور آفتاب و در ساحه آزاد و<br />
ديگرى آنرا به داخل بوتل شيشه يى سربسته بمدت 3-2 ساعت گذاشته شود. هردو ترمامتر<br />
را خوانده، فرق آنرا بنويسيد.<br />
باران اسيدى ain) :(Acid فابريكه هاى برق و ديگر فابريكات<br />
كه از فوسيل ها (زغال سنگ و مواد نفتى) به منظور حصول انرژى<br />
استفاده مى كنند دود را به ارتفاع بلند به اتموسفير رها مى نمايد اين<br />
دود به يك غلظت زياد داراى سلفر مى باشد؛ زيرا فوسيل هاى را<br />
كه فابريكه ها مى سوزانند از لحاظ داشتن سلفر غنى مى باشند، از<br />
جانب ديگر اتموسفير داراى رطوبت به شكل بخارات آب بوده كه<br />
اين بخارات بعد از تراكم به شكل قطرات باران، برف و ديگر اشكال<br />
به سطح زمين مى رسد. زمانيكه ماليكول هاى آب در اتموسفير با<br />
،CO 1 وNO) به تماس مى آيد همراى<br />
، SO 2<br />
مواد آلوده كننده )<br />
كاربن داى اوكسايد تيزاب ضعيف<br />
(H 2 مى<br />
CO 3<br />
كاربونيك اسيد )<br />
سازد ولى سلفر داى اوكسايد و<br />
اوكسايد نايتروجن تيزابيت باران<br />
را زياد مى نمايد. در موجوديت<br />
نور آفتاب سلفرداى اوكسايد<br />
و نايتروجن اوكسايد با آب و<br />
آكسيجن تعامل نموده سلفوريك<br />
H) 2 و نايتريك اسيد<br />
اسيد ) CO<br />
شكل (10-2): يكى از تاثيرات باران تيزابى: باران اسيدى شايد در خشك شدن اين<br />
درختان رول داشته باشد. همچنان ساينس دانان فكر مى كنند كه شايد عواملى<br />
ديگرى مثل هجوم حشرات به خشك شدن درختان نيز كمك كرده باشد.<br />
(HNO 3 را مى سازند. در بعضى<br />
)<br />
شهر ها و ساحات صنعتى مقدار<br />
مواد آلوده كننده كه به هوا آزاد<br />
168
مى شود به حدى زياد مى باشد كه باران يا برف به اندازة سركه<br />
اسيدى ميگردد. حتى دمه و شبنم در نتيجة آلوده گى هوا اسيدى<br />
مى شوند. تيزابيت توسط واحد PH اندازه مى شود. PH از (14-0)<br />
درجه مى باشد هر قدر نمبر PH پايين باشد تيزابيت زياد مى باشد.<br />
اگر PH آب باران كمتر از5 باشد تعداد زياد حيوانات بحرى و آبزى<br />
حيات خود را از دست ميدهند. باران هاى اسيدى سبب آلوده گى<br />
آب گرديده كه نه تنها براى نباتات و حيوانات مضر مى باشد بلكه<br />
براى تعميرات كه در آن فلز بكار رفته است نيز مضر تمام مى شود.<br />
از بين رفتن طبقه اوزون: لاية<br />
اوزون كه در بالاى طبقة ستراتوسفير<br />
(Stratosphere) قرار دارد شكل<br />
.(10-3)<br />
يك فلتر يا پوش محافظوى طبيعى در<br />
مقابل اشعة زيان آور ماوراى بنفش<br />
بوده و محافظ حيات در روى زمين<br />
محسوب مى شود زيرا طبقة اوزون در<br />
اتموسفير شعاع ماوراى بنفش را جذب<br />
مى نمايد.<br />
در سال 1985 م. يك محقق مشاهده<br />
كرد كه سطح اوزون اتموسفير سال هاى 1960م. به طور اوسط در<br />
حدود 35٪ پايين آمده است. و پايين بودن سطح اوزون سبب عبور<br />
بيشترى شعاع ماوراى بنفش به زمين ميگردد كه باعث توليد سرطان<br />
جلد، مرض كترك Cataracts (بى نظمى كه در آن عدسيه هاى<br />
چشم خيره و به شكل ابرى ميباشد)، و سرطان شبكة چشم مى شود.<br />
علت تخريب طبقة اوزون چيست؟<br />
علت عمدة تخريب طبقة اوزون مواد كيمياوى است كه به نام<br />
كلوروفلوروكاربن (Chlorofluoro carbons (C Cs كه در<br />
سال هاى 1920 م. اختراع گرديد مى باشد. C Cs مواد فوق العاده<br />
ثابت و احتمالاً بى خطر و به حيث مادة مبادله كنندة حرارت در سراسر<br />
جهان مورد استعمال بوده و معمولاً به حيث سرد كننده در يخچال<br />
ها و كولر ها مورد استفاده قرار ميگرفت و با وجوديكه C Cs به<br />
شكل (10-3): موقعيت اوزون در اتموسفير زمين<br />
169
هوا فرار ميكرد ولى هيچ كسى در مورد آن تشويش نداشت. تا اينكه<br />
در سال 1985 م. ساينس دانها دريافتند كه عامل اساسى تخريب<br />
و يا به وجود آمدن شگاف در طبقة اوزون C Cs مى باشد زيرا<br />
در طبقة بالاى اتموسفير شعاع ماوراى بنفش آفتاب قادر است كه<br />
روابط C Cs را شكستانده و اتوم كلورين كه در نتيجة شكستاندن<br />
روابط C Cs توليد مى شود داخل يك سلسله تعاملات كيمياوى<br />
گرديده و سبب تخريب و توليد شگاف در طبقة اوزون ميگردد. از<br />
همين لحاظ در حال حاضر بسيارى از كشورها استعمال و استفاده از<br />
C Cs را منع قرار داده است. مواد ديگرى<br />
كه باعث كاهش طبقة اوزون ميگردد عبارت<br />
از نايترس اوكسايد، كاربن تتراكلورايد و<br />
ديگر گازاتيكه از سوختاندن مواد نفتى و<br />
ذغال سنگ توليد مى شود، مى باشد. عملية<br />
كه توسط آن مقدار بيشترى اوزون نظر به<br />
توليد آن تخريب ميگردد به نام تقليل اوزون<br />
O) 3 ياد مى شود.شكل (10-4).<br />
)<br />
شكل (10-4): سوراخ اوزون در بالاى انتركتيكا:<br />
درين منظرة ستلايت، قطب جنوب ساحة گلابى<br />
نشان دهنده ساحة ايست با مقدار كمتر اوزون<br />
فكر كنيد:<br />
چرا فعاليت هاى انسانى باعث بزرگ شدن شگاف اوزون و رسيدن مقدار بيشترى شعاع<br />
ماوراى بنفش به سطح زمين مى شود؟<br />
170
طرز جلوگيرى از تخريب طبقة اوزون: طورى كه قبلاً ذكر<br />
گرديد تخريب يا شگاف شدن طبقة اوزون سبب عبور شعاع ماوراى<br />
بنفش و رسيدن آن به سطح زمين مى شود؛ بناءً به منظور جلوگيرى<br />
از تخريب طبقة اوزون نكات ذيل مراعات گردد:<br />
1. منابع جديد و بديل انرژى جستجو شود؛ تا سوختاندن مواد فوسيلى<br />
كاهش يابد.<br />
2. استعمال C Cs در يخچال ها و كولر ها منحيث مادة سرده كننده<br />
متوقف شود.<br />
3. سطح آگاهى عامه به ارتباط نازك شدن طبقة اوزون و خطرات<br />
آن بلند برده شود.<br />
آلوده گى: شايد در مورد آب، هوا و خاك آلوده و ملوث اخطار<br />
هاى شنيده باشيد همچنين در مورد تخريب جنگلات شنيده ايد. آيا<br />
اين اخطارها معنى ميدهد كه محيط ما دچار پرابلم است؟<br />
با شروع انقلاب صنعتى در سال (1700) عيسوى مردم زياد تر به<br />
ماشين آلات متكى گرديدند و در نتيجه مواد بيشتر داخل هوا، آب<br />
و خاك گرديده و باعث آلوده گى آنها شده است.<br />
تغيير نا خواستة كه از اثر ضايعات يا اشكال انرژى مثل تشعشع<br />
( به وجود مى آيد عبارت از آلوده گى است.<br />
به عبارت ديگر علاوه كردن هر آنچه محيط زيست را براى زنده گى<br />
اجسام حيه كمتر مساعد سازد به نام آلوده گى و هر آنچه سبب آلوده<br />
گى ميشود به نام مواد آلوده كننده يا (Pollutant) ياد مى شوند.<br />
آلوده گى محيط زيست با ازدياد نفوس و انكشاف صنعت بيشتر<br />
ميگردد. در حقيقت ضايعات كه سبب آلوده گى محيط مى شوند<br />
توسط اجسام زنده توليد مى شوند ولى انسانها از اثر فعاليت هاى<br />
زياد و مختلف، انواع فوق العاده زيادى ضايعات را توليد مى نمايند.<br />
ضايعات كه توليد مى شوند به شكل جامد، مايع و گاز مى باشند كه<br />
توسط خانه ها، فابريكه ها، موترها، ماشين آلات و تعداد بى شمارى<br />
از منابع ديگرى به وجود مى آيد. ضايعات گازى موترها، ماشين<br />
آلات فابريكه ها، سوختن فوسيل ها وديگر محروقات باعث آلوده<br />
گى هوا و ريختن آب هاى فاضلة خانه ها، فابريكه ها و زراعت در<br />
adiation)<br />
171
درياها، چشمه ها و چاه ها باعث آلوده گى آب، و خاك توسط انواع<br />
و مقدار زياد مواد فاضله كه توسط موسسات صنعتى و به طور عام<br />
توسط نفوس يا جمعيت توليد ميگردد، آلوده ميشود.<br />
آلوده گى ضايعات جامد:<br />
چه مقدار خاكرو به و مواد فاضله را شما و فاميل شما روزانه توليد<br />
مى نمايد؟<br />
به خاطر بايد داشت، كاغذ كه شما براى نوشتن استفاده مى نماييد<br />
يا ديگر مواد (پلاستيكى، الومينى، فلزى، شيشه يى، و غذاى خراب<br />
شده) كه دور انداخته مى شود همه شامل ضايعات جامد مى باشد.<br />
شكل (10-5)<br />
شكل (10-5): آلوده گى ضايعات جامد<br />
اين همه ضايعات در كجا انداخته شود؟ آيا گاهى تجزيه مى شوند؟<br />
بايد گفت كه ضايعات مذكور يك قسمت از ميليارد ها تن ضايعات<br />
جامدى است كه روزانه در تمام جهان سوختانده و يا در زمين دفن<br />
ميگردد. شايد فكر شود اگر ضايعات كه در زمين انبار مى شود توسط<br />
بكتريا تجزيه ميگردد. ولى ساينس دانانى كه ساحة انبار ضايعات<br />
گذشته (چهل سال قبل) را كندن كارى نموده است ديدند كه بسيارى<br />
از مواد مذكور ذريعة عمليه هاى طبيعى تجزيه و تخريب نگرديده<br />
است زيرا اكسيجن نتوانسته در آنجا نفوذ نمايد و زمانيكه توسط<br />
172
خاك پوشانده شده اند بكتريا و<br />
ديگر اجسام تجزيه كننده در آنجا<br />
زنده گى كرده نتوانستند و از بين<br />
رفتند. شكل (10-6)<br />
ضايعات جامد دو نوع اند: يكى<br />
ضايعاتى است كه توسط عمليه<br />
هاى طبيعى تجزيه مى شوند مانند:<br />
چوب و محصولات آن، غذا،<br />
ضايعات حيوانى برگ هاى مرده و<br />
غيره كه به نام Biodegradable<br />
ياد مى شوند. نوع دوم آن مثل<br />
حشره كش ها، مواد زهرى، كاغذ،<br />
ظروف الومونيمى، رابر، پلاستيك،<br />
آهن باب و بقاياى مواد راديواكتيف<br />
كه به آسانى توسط بكتريا و عمليه هاى طبيعى تجزيه نمى شوند و<br />
براى صدها و حتى هزارها سال در محيط باقى مى مانند به نام مواد<br />
Nonederadable ياد مى شوند. در حال حاضر در مورد مواد<br />
Nonederadable بحث و مذاكره جريان دارد كه چطور و در<br />
كجا مواد زهرى Nonederadable ذخيره گردد.<br />
يكى از روش هاى كه توجه همه را جلب نموده است همانا دفن مواد<br />
مذكور در يك منطقه جيولوژيكى ثابت مى باشد.<br />
طريقه هاى از بين بردن ضايعات جامد: سالانه ميلونها تن ضايعات<br />
جامد كه موجب آلوده گى زمين مى گردد در سطح زمين انداخته<br />
ميشود. بسيارى از اين مواد ذريعة بكتريا و پروسس عادى تجزيه نمى<br />
شوند زيرا اكسيجن به آنها نمى رسد و در شرايط غير هوازى شده،<br />
بكتريا هاى هوازى زنده گى و فعاليت كرده نمى توانند.<br />
در نتيجه مواد بيكاره به آسانى تجزيه نمى شوند و حتى براى هزاران<br />
سال در محيط باقى مانده و تجزيه نمى گردند. بهتر است تا مواد<br />
مذكور در ساحه يى عميق و دور از محل زيست دفن شوند در غير<br />
آن مواد بيكاره جمع شده موجب جلب و تكثر ميكروبها، حشرات،<br />
حيوانات مضر و آلوده گى زياد تر محيط ميشود.<br />
شكل (10-6): ساينس دانى را نشان ميدهد كه انبار سابقه و كهنه ضايعات را كنده و اخبار<br />
را يافته است كه در سال 1950 م. چاپ ولى تا حال از بين نرفته و قابل مطالعه است.<br />
173
آلوده گى آب ollution) ( ater<br />
آب، يكى از منابع فراوان و قابل تجديد زمين است زيرا در محيط<br />
دوران نموده و قابل استعمال يا استفادة دوباره مى باشد. در كشور<br />
هاى صنعتى هر روز به مقدار زياد آب توسط اشخاص انفرادى و<br />
فابريكه ها به مصرف ميرسد. مگر متأسفانه كه مقدار زياد آب هاى<br />
موجوده آلوده مى باشد. شكل (10-7).<br />
شكل (10-7): آلوده گى آب توسط ضايعات جامد<br />
منابع عمدة آلوده گى آب قرار ذيل اند:<br />
1- ضايعات عضوى: منشا آن ها حيوانى و نباتى بوده و اين مواد<br />
به صورت عموم قابل تجزيه توسط اجسام زنده (Biodegrable)<br />
است، يعنى مواد مذكور توسط بكتريا و ديگر اجسام زنده تجزيه<br />
شده و به مواد ساده تبديل ميگردد، مواد مذكور عبارت از آب هاى<br />
فاضله خانه ها، ضايعات كنسروسازى، تخم، بسته بندى گوشت، و<br />
فابريكة كاغذ سازى مى باشند. انواع مختلف مواد عضوى تركيبى<br />
مثل حشره كش ها، كود هاى كمياوى، مواد پاك كننده براى<br />
اجسام زنده كه در آب زنده گى مى نمايند زهر بوده ولى در عين<br />
زمان داراى مواد غذايى نباتى ميباشند.<br />
174
2- مواد كيمياوى غير عضوى: اين مواد بر اثر استخراج معادن<br />
و ديگر عمليه هاى صنعتى در مسير آب انبار ميگردد. بعضى از<br />
ضايعات داراى فلزات ميباشد خاصتاً سيماب و سرب كه براى<br />
انسانها و ديگر حيوانات زهرى است. هنگامى كه مواد مذكور در<br />
مسير آب قرار ميگيرند سيماب، سرب و بعضى حشره كش ها، اولاً<br />
به مقدار كم توسط نباتات آبى و الجى اخذ و توسط مصرف كننده<br />
گان اولى خورده شده و مواد زهرى در بدن آنها جمع مى شود.<br />
وقتيكه مصرف كننده گان اولى توسط مصرف كنندگان دومى<br />
و دومى توسط مصرف كننده گان سومى خورده مى شود مواد<br />
زهرى از بدن مصرف كنندة ما قبل به مصرف كنندة مابعد انتقال و<br />
غلظت مواد زهرى بلند رفته و حيوان يا انسان را كه مصرف كننده<br />
است متضرر مى سازد.<br />
3- اجسام خورد توليد كنندة امراض: اين اجسام شايد از آب<br />
هاى فاضلة غير تصفيه شده و ضايعات فارم هاى حيوانات داخل<br />
آب گردند. آب هاى آلوده شده را ميتوان به منظور موجوديت<br />
پرازيت اشيريشاكولى schiricchiacoli) ( و ديگر موجودات<br />
مثل بكتريا و ويروس ها كه در امعاى حيوانات خون گرم و يا در<br />
مواد فضلة آنها زنده گى مى نمايد، امتحان نمود.<br />
4- تغيير درجة حرارت: تغيير درجة حرارت ميتواند باعث مرگ<br />
ماهى ها و ديگر موجودات زندة كه در آب حيات به سر مى برند<br />
شود. اين نوع آلوده گى را آلوده گى حرارتى يا آلوده گى گرما<br />
Pollution) (Thermal مى نامند. آلوده گى گرما وقتى واقع<br />
ميشود كه آب سرد چشمه ها براى سرد ساختن ماشين آلات<br />
فابريكه ها استعمال گردد. آب مذكور حرارت را گرفته و گرم مى<br />
شود، وقتيكه همين آب گرم دوباره به چشمه ها مى ريزد بر علاوة<br />
تأثير مستقيم كه بالاى اجسام زنده دارد، آكسيجن را كه يك مادة<br />
حياتى براى زنده جان ها است كمتر ميداشته باشد.<br />
5- انواع ديگر آلوده گى آب: عبارت اند از: انتشار تيل و موجوديت<br />
ضايعات راديو اكتيف. تيل براى همه اشكال زنده گى آبى زهرى<br />
بوده وحتى سبب مرگ انواع بكتريا ميگردد زيرا تشكيل طبقة تيل<br />
در سطح آب مانع دخول شعاع آفتاب و آكسيجن در آب ميگردد.<br />
175
همچنان پرنده گان آبى هنگامى كه تيل پرهاى خود را با منقار پاك<br />
مى نمايند آنرا قرت نموده و باعث مرگ آنها مى شود.<br />
تصفيةآب فاضله<br />
آب فاضله شامل آب هاى استفاده شده مى باشد كه از خانه ها،<br />
تشناب ها، آشپز خانه ها، شهرها، شفاخانه ها، تاسيسات نظامى،<br />
رستورانت ها، مكاتب، فارمهاى زراعتى و حيوانى، فابريكات مواد<br />
غذايى، دستگاه هاى صنعتى، دستگاه هاى برق (آبى و هسته يى)<br />
و غيره توليد ميگردد.<br />
آب آلوده، معمولاً داراى مواد رسوبى معلق و منحل مى باشد و<br />
مواد آلوده كننده يى آب شامل مواد عضوى مانند: مواد فاضلة<br />
حيوانات و انسانها، پارچه هاى نباتى و حيوانى، مواد شحمى پارچه<br />
هاى قندى و پروتين، ميكروبها، پرازيت ها و تخم آنها، فنگس ها<br />
وغيره مى باشد. آب آلودة كه تصفيه ميشود جهت شست و شو،<br />
نوشيدن، آبيارى، تشناب ها، سرد ساختن فابريكات و غيره بكار<br />
ميرود.<br />
هر دستگاه صنعتى بزرگ طبق قانون مسؤوليت دارد تا آب پاك<br />
مورد ضرورت خود را تهيه و مصرف نمايند و آب آلودة خود را<br />
تصفيه و بعداً به آبهاى جارى عامه اجازة مخلوط شدن داده شود<br />
در غير آن باعث انتشار امراض انسانى، حيوانى و نباتى گرديده و<br />
نيز باعث آلوده گى محيط ميگردد.<br />
تصفية آب آلوده نظر به قانون، شرايط محيطى، موقعيت فابريكات<br />
وضع اقتصادى هر كشور فرق ميكند و از طريقه هاى ذيل استفاده<br />
جهت تصفية آب به عمل مى آيد:<br />
1- تصفية ابتدايى يا اولى Treatment) :(Primary<br />
درين عمليه آب هاى فاضله به شكل مقدماتى تصفيه ميگردد،<br />
طوريكه اول آب را از سنگريزه ها عبور ميدهد تا مواد جامد آب<br />
مثل مواد پلاستيكى، چوب و ديگر مواد جامد از آن دور شود.<br />
ترسب در تانك ريگ يا سنگريزه بعد از مرحلة فوق آب آلوده<br />
از نل هاى دراز تانك ترسب عبور داده ميشود. در قسمت تحتانى<br />
نل ها ريگ و سنگريزه ها ته نشين ميشود. درينجا نه تنها ترسب<br />
176
مواد جامد صورت ميگيرد بلكه كفگيرهاى موجود است كه تيل<br />
و روغنيكه در بالاى آب شنا ميكند، جمع و از آب دور نمايد. بعد<br />
از اين مرحله آب آلوده را به تانك ترسب كننده انتقال داده و<br />
آب در اينجا براى يك وقت معين مى ماند به اين صورت از 40-<br />
٪60 مواد جامد از آب جدا ميشود. بعضى اوقات مواد كيمياوى<br />
چسپنده (سرشناك) در آن علاوه ميشود تا مواد جامد به آن<br />
چسپيده و از آب جدا شود بعد از جدا كردن گل و لاى، آب<br />
حاصله در تصفية ثانوى تصفيه ميگردد.<br />
2- تصفية ثانوى:<br />
تصفية ثانوى يك عملية بيولوژيكى بوده و طورى ديزاين گرديده<br />
است كه مواد عضوى را از بين ميبرد. در اين عمليه آب آلوده<br />
را به يك تانك مخصوص انتقال ميدهند و در آن به يك شدت<br />
و فشار زياد هوا را داخل ميسازد تا نموى بكتريايى هوازى و<br />
ديگر اجسام خورد ذره بينى مثل: پروتوزوا را كمك نموده و<br />
سريع سازد زيرا فعاليت اجسام مذكور سبب تجزية مواد عضوى<br />
گرديده و آنها را به كاربن داى اوكسايد وآب تبديل نموده و از<br />
بين ميبرد. بعد از دادن هوا و تجزية مواد عضوى آب باقيماندة كه<br />
داراى گل و لاى ميباشد عيناً مانند مرحلة اول تصفيه گل و لاى<br />
آن در زير تانك ترسب نموده و بعد از يك سلسله عمليه هاى<br />
كيمياوى و بيولوژيكى مواد رسوبى نيز تجزيه گرديده و از آب<br />
جدا ميشود. درين عمليه 75- ٪95 مواد عضوى كه به وسيلة عمليه<br />
هاى بيولوژيكى تجزيه ميشود از بين ميروند.<br />
تصفية سومى: طوريكه ديديم در تصفيه هاى اول و دوم تمام مواد<br />
عضوى از بين نمى روند و مواد باقيمانده در تصفية سوم از بين<br />
برده ميشود. اين مواد شامل ٪50 مواد نايتروجنى و ٪75 مواد<br />
فاسفيت دار ميباشد.<br />
مرحلة سومى طورى ديزاين شده است كه تمام مواد نايتروجنى و<br />
فاسفيت دار از بين ميروند. تصفية سومى بالاى تصفية بيولوژيكى<br />
نسبت به تصفية فزيكى و كيمياوى كمتر متكى ميباشد.<br />
بعضى سيستم ها بكترياهاى كاهش دهنده نايتروجن را كه گاز<br />
نايتروجن مفر را ميسازد به كار ميبرد بعد نايتروجن حاصل شده را<br />
177
به امونيا تبديل نموده و به شكل بخار به هوا تبخير ميشود.<br />
سؤال:<br />
آيا ميدانيد كه انسان از آب چه استفاده ميكند؟<br />
آلوده گى آب هاى زيرزمينى: آب هاى چشمه ها و جهيل ها به<br />
حيث آب هاى سطح زمين و آب هاى تازة زيز زمين به نام آب هاى<br />
زير زمينى ياد گرديده است. آيا ميدانيد كه آب هاى مصرف روزانة<br />
جوامع از آب هاى سطح زمين تهيه ميشود و يا از آب هاى زير زمينى؟<br />
اكثرى نفوس جهان آب نوشيدنى خود را از آب هاى زير زمينى<br />
حاصل مى نمايند. تا سال هاى 1970 م. فكر ميشد قبل از آنكه مواد<br />
آلوده كننده به ذخاير آب هاى زير زمينى برسد توسط خاك فلتر<br />
گرديده و معتقد بودند كه آب هاى زير زمينى آلوده نمى شود. ولى با<br />
در نظرداشت ازدياد روز افزودن نفوس جهان منابع طبيعى ختم يا آلوده<br />
گرديده و براى استفادة انسان ها نامطلوب ميگردد. آب هاى زيرزمينى<br />
از اثر نفوذ مواد كيمياوى مانند: دواهاى آفات زراعتى، دواهاى حشره<br />
كش و مواد كيمياوى صنعتى آلوده مى شود. شكل (10-8).<br />
ضايعات جامد<br />
باران<br />
حوض (تالاب)<br />
چشمه<br />
صخرة قابل نفوذ<br />
چاه<br />
سطح آب<br />
سطح آب<br />
صخرة غير قاب نفوذ<br />
شكل (10-8): آلوده شدن آب هاى زيرزمينى<br />
ذخيرة آب<br />
178
فكر كنيد:<br />
به سواليكه دو جز دارد جواب مناسب ارايه كنيد.<br />
الف: چگونه ميتوانيد از آلوده گى آب جلوگيرى نماييد؟<br />
ب: جهت تصفية آبهاى آلوده كدام راههاى را پيشنهاد مينماييد؟<br />
طوريكه مواد كيمياوى زراعتى بعد از آبيارى فارم هاى زراعتى توسط<br />
آب، نه تنها آب هاى سطح زمين بلكه از طريق درزها و سوراخ هاى<br />
سطح زمين به آب هاى زير زمين كه به سطح زمين نسبتاً نزديكتر<br />
است داخل شده و سبب آلوده گى آب هاى زير زمينى ميگردد،<br />
متأسفانه تا حال كدام طريقه مؤثر و مناسب براى از بين بردن آلوده<br />
كننده هاى آب هاى زير زمينى ميسر نگرديده است.<br />
آلوده گى هوا ollution) (Air<br />
آلوده گى هوا در حال حاضر يك پرابلم حاد جهانى بوده و مواد<br />
آلوده كننده مى توانند از راه هاى زياد داخل اتموسفير شوند مثل:<br />
فوران آتش فشان ها، سوختن جنگلات و تبخير مواد كمياوى ولى<br />
سوختن فوسيل ها عمده ترين منبع پرابلم آلوده گى هوا مى باشد.<br />
چرا انسان ها از محروقات استفاده مى كنند؟<br />
بخاطر اينكه خانه هاى خود را گرم نموده و از انرژى مؤلده محروقات<br />
در راندن طياره، موتر و ريل، توليد انرژى برق در فابريكات برق و در<br />
پيشبرد همه عمليه هاى ساختمانى و صنعتى از آن استفاده نمايند.<br />
دود كه از سوختن مواد سوخت آزاد مى شود داراى گاز و ذرات<br />
جامد بوده و به صورت مستقيم- اجسام زنده را متضرر ساخته و يا<br />
محيط زيست را طور تغيير ميدهد كه بعد ها براى زنده گى مضر تمام<br />
مى شود. شكل (10-9)<br />
بعضى مواد عمدة آلوده كنندة كه از اثر سوخت فوسيل ها به هوا<br />
آزاد ميشود عبارت اند: از كاربن مونو اوكسايد، كاربن داى اوكسايد<br />
و اوكسايد هاى نايتروجن، بعضى ازين مواد كمياوى عمل متقابل<br />
نموده و سمگ (Smag) را مى سازد.<br />
179
سمگ يك شكل از آلوده گى هوا است كه در بالاى شهرهاى<br />
بزرگ دنيا آويزان بوده و داراى ذرات سلفر داى اوكسايد، و ديگر<br />
مواد كمياوى مى باشد. سلفر داى اوكسايد در هوا با قطرات آب<br />
تعامل نموده سلفوريك اسيد ) H را مى سازد سلفيوريك<br />
اسيد در آب باران حل شده و باران هاى تيزابى را به وجود مى آورد<br />
كه به مرور زمان سنگ هاى تعميرات و ديگر اجزايى ساختمان ها<br />
(آهن باب) را تخريب مى نمايد.<br />
هم چنان باران اسيدى PH جهيل ها و حوض ها را پايين آورده و<br />
بسيارى از اجسام زنده كه در آن زنده گى مى كنند يا كشته مى شوند<br />
و يا قدرت و توانايى تكثر آنها را متأثر مى سازد.<br />
H يك آلوده كنندة ديگرى است كه در<br />
2<br />
هايدروجن سلفايد )<br />
عمليه هاى صنعتى توليد و داراى بوى تخم گنده مى باشد. اگر غلظت<br />
آن كم باشد و تنفس شود اذيت كننده است ولى اگر غلظت آن<br />
زياد باشد زهرى و حتى كشنده ميباشد. هم چنان كاربن مونواوكسايد<br />
كه از سوختاندن بنزين، ذغال و تيل توليد مى شود اگر تنفس شود<br />
بسرعت با هموگلوبين تعامل نموده ظرفيت انتقال اكسيجن را كم مى<br />
سازد. CO با غلظت كم، سبب خواب آلوده گى شده ولى اگر<br />
غلظت آن در خون زياد شود سبب مرگ مى گردد.<br />
2<br />
O<br />
شكل (10-9): آلوده گى هوا<br />
180
علاوتاً اوكسايد هاى نايتروجن كه از سوختاندن بنزين، تيل و گاز<br />
طبيعى توليد ميشود با آكسيجن هوا و شعاع ماوراى بنفش تعامل<br />
O 3 را كه خود يك مادة آلوده كننده است توليد<br />
نموده و آزون<br />
مى نمايد. هايدوركاربن هاى كه از سوختاندن بنزين، ذغال، تيل،<br />
گاز طبيعى و چوب توليد مى شوند نيز باعث آلوده گى هوا ميگردد.<br />
بعضى هايدروكاربن ها مثل فارم الديهايد و اسست ايدهايد باعث<br />
سوزش و تخريش چشم، بينى و گلو مى شوند ولى اكثراً به حد<br />
موجوده خطرناك نمى باشند.<br />
چطور ميتوان از آلوده گى هوا جلوگيرى نمايم؟<br />
با مراعات نكات ذيل ميتوان از آلوده گى هوا جلوگيرى كرد:<br />
1. كاهش در سوختاندن مواد فوسيلى<br />
2. جلوگيرى از استعمال وسايط نقليه و ماشين آلات كهنه<br />
3. نصب فلترهاى مخصوص در دودكش وسايط نقليه، دودكش ها<br />
و كوره ها.<br />
4. در فواصل كم استفاده از بايسكل<br />
5. استفاده بيشتر از انرژى آب، باد و آفتاب<br />
6. استفاداه از انرژى هسته يى<br />
تطبيق نكات فوق نه تنها در آلوده گى هوا كاهش مى آورد بلكه<br />
كاهش باران هاى اسيدى نيز مى شود.<br />
آلوده كننده هاى عمدة ثانوى<br />
آلوده كننده هاى ثانوى عبارت از گازهاى است كه در قسمت هاى<br />
پايانى اتموسفير توسط تعاملات كيمياوى نورى تركيب و ساخته<br />
ميشوند. مواد كيمياوى اولى كه در اين نوع تعاملات ساخته و منتشر<br />
ميشوند عبارت اند از: هايدروكاربنها و اوكسايد هاى گازى نايتروجن<br />
مثل: نايتريك اكسايد و نايتروجن داى اوكسايد.<br />
اين مواد نشر شدة كيمياوى در تعاملات مغلق كيمياوى نورى<br />
(Photo Chemical سهم گرفته تا در روزهاى<br />
آفتابى بعضى آلوده كننده هاى ثانوى مهم مثل اوزون، پراوكسى<br />
استيل نايتريت، هايدروجن پر اوكسايد و الديهايد ها را بسازند.<br />
مواد حاصلة فوق خاصتاً اوزون از آلوده كننده هاى خيلى مضر و<br />
eactions)<br />
181
خطرناك براى انسان ها و نباتات مى باشد. اوزون زيادتر در قسمت<br />
بالايى اتموسفير پيدا ميشود كه سبب جذب شعاع هاى ماوراى بنفش<br />
گرديده هايدروكاربن ها و اوكسايد هاى نايتروجن كه توسط فابريكه<br />
هاى صنعتى و يا توسط عمليه هاى طبيعى در اتموسفير پايانى آزاد<br />
ميشود ساخته ميشود. اوزون منحيث مادة تخريش كننده در سيستم<br />
تنفسى انسان و به حيث مادة كيمياوى زهرى براى نباتات ميباشد.<br />
الومينيم نيز يكى از آلوده كننده هاى ثانوى به شمار ميرود زيرا<br />
اشكال ايونيك قابل حل الومونيم مهمترين فكتور زهرى براى نموى<br />
نباتات در خاك اسيدى و براى ماهيان در آب اسيدى مى باشد. ازين<br />
سبب الومينيم منحيث مادة آلوده كنندة ثانوى به شمار ميرود.<br />
حل پرابلم هاى محيطى<br />
حفاظت محيط زيست: انسان ها و ساير زنده جان ها حق دارند تا<br />
در محيط مناسب و مصؤن زنده گى نمايند ازينرو انسان ها مسؤوليت<br />
دارند تا از آلوده گى محيط زيست جلوگيرى و در پاكى آن سهم<br />
بگيرند؛ زيرا افزايش نفوس روز تا روز با استفادة نادرست و غير علمى<br />
از منابع طبيعى آلوده گى آب، هوا و خاك افزوده و سبب ميشود تا<br />
محيط سالم و پاك به يك محيط آلوده و ناپاك كه براى زنده گى<br />
انسانها و ساير زنده جان ها مضر ميباشد تبديل شود.<br />
بناءً به حفظ محيط زيست از روش هاى ذيل بايد كار گرفت:<br />
قوانين، طرح، تصويب و منظور گردد تا در محافظت محيط<br />
زيست كه با تطبيق قوانين مذكور مردم مى توانند به محيط زيست<br />
كمك نمايند.<br />
كاهش آلوده گى: بدين منظور مواد ضايعة كه به اثر دوران دوباره<br />
( حاصل مى شود در مزارع، جنگلات، درياها، جهيل ها<br />
و بحر ها انداخته نشود تا از آلوده گى آنها جلوگيرى شود.<br />
كاهش در استعمال دواهاى حشره كش: تنها از حشره كش هاى<br />
ecycle)<br />
182
استفاده شود كه حشرات مضره را از بين مى بردند نه حشرات بى<br />
ضرر مثل جولاگك ها و غيره.<br />
محافظت هبيتات itat) :(Ha هبيتات عبارت از محلى است<br />
كه در آن موجود زنده معمولاً حيات به سر مى برد. براى حفاظت<br />
محل زنده گى بايد از منابع استفاده معقول صورت گيرد، از قطع<br />
جنگلات جلوگيرى شود و از منابع آب و ساير منابع كه انسان از آنها<br />
استفاده مى نمايد حفاظت به عمل آيد.<br />
منابع جديد انرژى جستجو شود.<br />
مواد اضافى و بيكاره در خريطه هاى پلاستيكى انداخته و به ذباله<br />
دانى هاى سرپوش دار انتقال داده شود.<br />
سطح آگاهى مردم به ارتباط اضرار محيط آلوده و اينكه چطور از<br />
آلوده گى آن جلوگيرى گردد بلند برده شود.<br />
عوض انرژى مواد فوسيلى (ذغال سنگ و مواد نفتى) از انرژى<br />
آفتاب و برق استفاده شود. روش ديگرى كه در پاكى و حفظ محيط<br />
زيست از آن استفاده مى شود تحت عناوين دوران دوباره و استعمال<br />
دوباره، مطالعه خواهيد كرد.<br />
دوران دوباره ecycling) (<br />
عملية استفاده مجدد از مواد بيكاره (عوض اينكه آنها منحيث مواد<br />
ضايعه به دور انداخته شود) عبارت از دوران دوباره است. به عبارت<br />
ديگر استفاده مجدد از منابع را دوران دوباره ميگويند.<br />
هدف از دوران دوبارة مواد همانا جلوگيرى از ضايع شدن مواد، صرفه<br />
جويى در منابع طبيعى و جلوگيرى از آلوده گى محيط زيست مى<br />
باشد. هم چنان دوران دوبارة مواد و استفاده مجدد از آنها بر علاوة<br />
اينكه از مصرف منابع طبيعى جلوگيرى مى شود به اقتصاد فاميل و<br />
اقتصاد كشور نيز كمك مى نمايد. به منظور استفادة مجدد از مواد كه<br />
به اثر دوران دوباره حاصل ميگردد معمولاً عملية ذيل اجرا ميشود:<br />
مواد بيكاره و ضايعات؛ مانند: انواع پلاستيك، انواع فلز، چوب،<br />
كاغذ و غيره جمع آورى (شكل 10-10) و به فابريكه هاى مربوطه<br />
انتقال ميدهند. در فابريكه ها مواد اجنبى را از آنها جدا نموده بعد از<br />
183
عمليه هاى ميخانيكى و كيمياوى آنها را به مواد قابل استفاده تبديل و<br />
در زنده گى روزمره از آنها كار گرفته مى شود.<br />
شكل (10-10): دوران دوبارة مواد بيكاره به منظور استعمال دوبارة آنها بعد از يك سلسله عمليه هاى ميخانيكى و كيمياوى<br />
استعمال دوباره euse) (<br />
مواد بيكارة كه بعد از يك سلسله عمليه هاى ميخانيكى و كيمياوى<br />
مجدداً به مواد مفيده مبدل و از آنها مانند مواد اصلى استفاده شود<br />
استعمال دوباره گفته ميشود.<br />
آيا لباس و بوت هاى كهنه خود را ترميم كرده ايد؟<br />
گاهى ظروف چينى و شيشة شكستة خود را عوض اينكه به دور<br />
اندازيد ترميم نموده ايد؟<br />
و اگر صاحب موتر باشيد گاهى تير كهنه موتر خود را ترميم نموده<br />
ايد؟<br />
اگر جواب شما مثبت باشد در حقيقت بعد از ترميم با استفاده مجدد<br />
از آنها بر علاوة اينكه در صرفه جويى منابع طبيعى كه مواد مذكور<br />
از آن ساخته ميشود كمك نموده ايد به پاكى محيط زيست و اقتصاد<br />
خود و كشور خود نيز افزوده ايد.<br />
184
محافظت انواع pecies) ( rotecting<br />
يكى از طريقه هاى كه بتوان توسط آن تنوع حيات را برقرار نمود<br />
عبارت از محافظت انواع مى باشد بدين منظور در بعضى كشورهاى<br />
جهان قوانين وضع شده است كه به موجب آن ضرر رساندن به انواع<br />
منع مى باشد. در قوانين مذكور نه تنها ضرر به انواع منع است؛ بلكه به<br />
انكشاف و ازدياد هر نوع توجه خاص صورت مى گيرد چنانچه اگر<br />
آهوى ماركو پولو و بز مارخور (شكل 10-11) در افغانستان شكار<br />
نميشد ممكن به تعداد زيادى آنها موجود مى بود ولى بنا بر نبود قانون<br />
در زمينه فعلاً تعداد آنها خيلى نادر است.<br />
شكل (10-11): الف: آهوى ماركوپولو<br />
شكل (10-11): ب: بز مارخور<br />
185
خلاصة فصل دهم<br />
- عملية نگهدارى حرارت توسط گازات اتموسفيرى به نام تأثير گلخانه ياد ميشود. به عبارت<br />
ديگر:عملية كه كاربن داى اوكسايد وديگر گازات اتموسفيرى از فراركردن حرارت به فضا<br />
جلوگيرى مينمايد عبارت از تأثير گلخانه است.<br />
- آب كه PH آن كمتر از 5,6 باشد تيزابى گفته مى شود.<br />
- عملية كه توسط آن مقدار بيشترى اوزون نظر به توليد آن تخريب ميگردد به نام تقليل اوزون<br />
O) 3 ياد مى شود.<br />
)<br />
- عامل شگاف شدن طبقة اوزون در اتموسفير عبارت از كلوروفلوروكاربن ها<br />
(Chlorofluorocarbons (C Cs مى باشد.<br />
، CO 2 وNO) به تماس<br />
، SO 2<br />
- ماليكول هاى آب در اتموسفير با مواد آلوده كننده )<br />
H) 2 مى سازد و<br />
CO 3<br />
مى آيد. همراى كاربن داى اوكسايد تيزاب ضعيف كاربونيك اسيد )<br />
( HNO 3 تشكيل ميدهد.<br />
H) 2 و با NO تيزاب شوره )<br />
CO ) تيزاب گوگرد SO 2<br />
همراى<br />
- باران هاى تيزابى سبب آلوده گى آب گرديده كه نه تنها براى نباتات و حيوانات مضر مى<br />
باشد بلكه براى تعميرات كه در آن فلز به كار رفته است نيز مضر تمام ميشود.<br />
- يكى از جلوگيرى هاى عمدة تخريب طبقة اوزون عدم استعمال C Cs در يخچال ها ميباشد.<br />
- تغيير ناخواستة كه از اثر ضايعات يا اشكال انرژى مثل تشعشع به وجود مى آيد عبارت از<br />
آلوده گى است. به عبارت ديگر علاوه كردن هر آنچه محيط زيست را براى زنده گى اجسام<br />
حيه كمتر مساعد سازد به نام آلوده گى ياد مى شود.<br />
- هر آنچه سبب آلوده گى مى شود به نام مواد آلوده كننده ياد مى شود.<br />
- مواد جامد اضافى و بيكاره از هر نوع كه باشد به نام آلوده گى ضايعات جامد ياد مى شود.<br />
- موادى كه توسط ميكروب ها (موجودات ذره بينى) و پروسه طبيعى تجزيه مى شوند به نام<br />
(Biodegrable) ياد مى شوند.<br />
- آب هاى زير زمينى از اثر نفوذ مواد كيمياوى، آب هاى بد رفت، كود كيمياوى، ادويه هاى<br />
ضد آفات حيوانى، نباتى، فلزات سنگين، حشره كش ها، ميكروب ها و غيره آلوده مى شود.<br />
- سوختن فوسيل ها عمده ترين منبع آلوده گى هوا مى باشد.<br />
- هبيتات Habitat عبارت از محلى است كه در آن موجود زنده معمولاً حيات به سر مى برد.<br />
- دوران دوباره ecycling عملية استفادة مجدد از مواد بيكاره عوض اينكه آنها منحيث<br />
مواد ضايعه به دورانداخته شود عبارت از دوران دوباره است.<br />
- مواد بيكارة كه بعد از يك سلسله عمليه هاى ميخانيكى و كيمياوى مجدداً به مواد مفيد تبديل<br />
و از آنها مانند مواد اصلى استفاده شود استعمال دوباره گفته مى شود.<br />
186
سؤالات فصل دهم<br />
سؤالات تشريحى<br />
- تأثيرات باران اسيدى را بالاى حيوانات بحرى، نباتات و تعميرات بنويسيد.<br />
- عامل عمدة به وجود آمدن شگاف در طبقة اوزون چيست؟<br />
- ضايعات جامد به چند گروپ تقسيم شده اند شرح دهيد.<br />
- چطور ميتوان از آلوده گى هوا جلوگيرى نماييم توضيح دهيد؟<br />
- ecycling چيست؟ توضيح دهيد.<br />
- اهميت استفادة دوباره euse) ( را شرح دهيد.<br />
- به منظور حفاظت انواع (Species) چه بايد كرد؟<br />
سؤالات صحيح و غلط<br />
جملات ذيل را در كتابچه هاى خود بنويسيد، در مقابل جملة صحيح حرف "ص" و در مقابل جملة غلط<br />
حرف "غ" بنويسيد.<br />
1- عملية نگهدارى حرارت توسط گازات اتموسفيرى به نام تاثير گلخانه ياد ميشود. ) (<br />
2- علت تخريب طبقة اوزون توليد باران اسيدى در هوا است. ) (<br />
3- افزايش نفوس سبب آلوده گى محيط ميشود. ) (<br />
4- براى حفظ محل زيست جنگلات بايد قطع شود. ) (<br />
5- استفادة دوباره از مواد، براى اقتصاد كشور مضر است. ) (<br />
سؤالات انتخابى<br />
در مقابل هر سؤال چهار جواب داده شده است به دور جواب صحيح حلقه بكشيد.<br />
1. كدام يكى از مواد ذيل در هوا سبب محافظت حيات در روى زمين مى شود.<br />
الف: كاربن داى اوكسايد ب: كاربن مونو اوكسايد ج: اوزون د: كاربن تترا كلورايد<br />
2. كدام مادة كيمياوى سبب شگاف شدن طبقة اوزون مى شود؟<br />
H 2 ج : Cs C د : هيچكدام<br />
CO 3<br />
H 2 ب :<br />
الف: SO<br />
3. گازيكه بعد از تنفس با سرعت با هموگلوبين تعامل نموده ظرفيت انتقال آكسيجن را كم مى سازد و يا<br />
غلظت زياد آن سبب مرگ مى شود عبارت است از:<br />
(CH ) د: ميتان (CO) ج: كاربن مونو اوكسايد (CO 2<br />
O) 2 ب: كاربن داى اوكسايد )<br />
الف: آكسيجن )<br />
سؤال هاى خانه خالى<br />
جاهاى خالى را با كلمات صحيح و مناسب پر نماييد.<br />
1- به منظور پاكى محيط، عوض انرژى فوسيلى از انرژى استفاده شود.<br />
2- اگر در افغانستان شكار نميشد تعداد زيادى آنها فعلاً موجود ميبود.<br />
187
مأخذها<br />
1 Harcourt Science 2 dition Printed in the United States of<br />
America<br />
2 Holt Biology Teacher dition ohnson aven 2 USA<br />
3 Holt Science and Technology Life Science Holt inehart and<br />
inston 2 Harcourt ducation Company USA<br />
DUD N- Biology- Se undarst 7 1 Do Dr habi Chris pews<br />
Hoc e 2 DUD N Paetec Schulbuchverlag Berlin ran furt<br />
AM<br />
Biology The Dynamics of Life Alton Biggs Chris Kapic a<br />
Linda Lundgren 2<br />
Biology Syivias Mader 7th dition 2 1 McGraw Hill<br />
7 NATU A- 1 NATU A- 2 and NATU A- 3 Oberstufe rnst<br />
lett Schurlbuchrerlage Stuffgart leip it<br />
Biology ight dition CAMPB LL C 2<br />
Biology The Study of Life Teacher dition Allyn and Bacon<br />
1<br />
1 Anatomy and Physiology Second dition rederic Martine<br />
1 2<br />
11 GL NCO Biology An veryday xperience Albert Kas el<br />
Paul Hummer r 1 New or<br />
12. زيست شناسى و آزمايشگاه (2) 1385<br />
مؤلفين: محمد كرام الدين، شهريار غريب زاده، وحيد نيكنام، الهيه علوى، سيد على احمد، مريم انصارى<br />
188
Change language