Ð¡ÐÐ¯Ð¡ÐÐ¢Ð¢ÐÐÐ£

б 66(5К) 

Р24 

к в 

rflU 

Ц Ц 

'.W М Ц ц 

ппг 

I I J U 

А. С. Рахымбаева 

САЯСАТТАНУ

А. С. Рахымбаева 

САЯСАТТАНУ 

Дэрктер жинагы 

Казакстан Республикасы Бийм жэне гылым министрлт 

кэсштш бастауыш жане орта бшм беру 

уйымдарына усынады 

• с лгм-щтп0 алщгел** » n — F*«T»ni • 

БЕЙ СЕМ БДКе «ТЫ И ДАГЫ г ы л ы м и я т а п я а н а ! 

«Фолиант» баспасы 

Астана-2006

ffiicip жазгандар: 

Сарсенбаев Т. - КР саяси гылымдар Академиясыньщ 

академий, философия гылымдарьшыд докторы, профессор; 

ДцйсебаеваМЖ. - цогамдыц-саяси пвндер окытушысы 

р 

Рахымбаева А.С. 

Саясаттану: ДэрЬс тер жинагы. - Астана: Фолиант, 

2006. - 216 бет. 

ISBN 9965-35-096-5 

«Саясаттану» дерштер жинагы орта кесштгк бипм беретш 

оду орындарына арналган. Окульщта саясат гылымыныц 

пайда болуы мен калыптасуы, Herieri угымдары, саяси 

мектептер тарихы мен саясаттыц багыттары, мшдеттер1 

жуйел1турде сараланган. 

Сондай-ак жинацта Казахстан Республикасыныц саяси 

жуйей мен саяси би лт туралы мел1меттер цамтылады. 

Дэрк: соцында цосымша материалдар мен тест сурактары 

беригген. 

____ 

р 0801000000 

F 00(05)-06 

ББК66.0Я7 

ISBN 9965-35-096-5 

@ Рахымбаева А.С., 2006 

© «Фолиант» баспасы, 2006

TyciHiK хат 

Kaaipri тацда улкен рел атцаратын саяси бипм ер азаматтыц 

eMip cypin отырган котамдык; саяси курылысты, 

мемлекеттеп ез орны мен релш, кукыгы мен мшдеттерш 

дурыс угынып, жете тусшуше кемектеседЬ 

Аристотельдщ ппйршше: "Саясатты б1летш адам — 

еде Mi де eMip суре алады". Ендеше ep6ip окушыны саяси 

сауатты, сан алы азамат етш калынтастыру ушш саясаттану 

пешшц мацызын угындырудыц пайдасы зор. 

Окш1шке орай казак тйпнде басылымдар аз шытарылуда. 

Сондыктан 61рнеше саясаттанушы галымдардын, 

ецбектерш непзге алып "Саясаттану" пеншен дер!стер 

жинагы дайындалды. Бул жумыс орта кесштш бш м беру 

орындарын оку-едастемелш куралдармен камтамасыз ету 

максатында жасалган М.Н. Багысбаеваныц "Саясаттану 

негсздерГ' багдарламасы бойынша курылды. 

Бул багдарламада саяси тур мыска байланысты ец неri3ri 

уш кубылыска назар аударылады. Олар: саяси ушмет; 

ешмет курамы ретшдеп мемлекет; демократиялык 

ушметтщ дуниетанымыныц, идеологиясыныц утымды 

турлерь 

Максаты: окушыларга тек теориялык бипм беру емес, 

сонымен 6ipre, саяси eMipre тец кукыкты азамат болып 

араласу уппн кажеп! тэж1рибелш дагдыларды калыптастыру. 

Жинак мацызды болып саналатын 12 такырыптан турады. 

"Саясаттану" пеншен дерштер жинагы колледж студенттерше 

арналган. 

3

Тацырыптардыц жоспары 

№ Тгщырып аты Барлык сагат flepici Семинары 

саны 

1. Саяси Ьйм п е т , оныц 

непзга TyciHiKTepi мен 

категориялары 2 2 

2. Саяси ойлар жене K&3ipri 

кездеп саяси 

мектептердщ тарихы 2 2 

3. Саясат 2 2 - 

4. Саяси бшйк 2 2 - 

5. Демократия - ук!мет 

билш н icKe асыру Typi 4 2 2 

6. Саяси жуйе. Мемлекет - 

оныц непзга б е л т 4 4 

7. Саяси партиялар жене 

партиялыц жуйе 4 2 2 

8. Догамдыц уйымдар 

жене цогамдыц 

козгалыстар 2 2 

9. Саяси жуйедеп Адам 2 2 - 

10. Саяси ерекет м ет, 

максаттары, ед!с1 жене 

амалдары 4. 2 2 

11. Тоталитаризмнен 

демократиялык котам га 

етудега мацызды 

4 2 2 

меселелер 

12. Сырткы саясат ерекет1 

жене дуниежуз!л1к 

2 2 

барыс 

Барлыгы 34 24 10 

4

№ 1 Дерм: 

Саяси йпм п е т , оныц н еп зп тусшштер! мен категория 

л ары. 

Дерк: жоспары: 

1. Саясат гылымыныц пайда болуы, калыптасуы. 

2. Саясаттану сабагы жене оныц Heri3ri угымдары. 

3. Саясаттанудыц вд1с-тес1лдер1 мен кызметтер1. 

4. Саясаттанудыц басца когамдык гылымдармен байланысы 

жене оны окып-б1лудщ мацызы. 

1. Саясат гылымыныц пайда болуы, калыптасуы 

Ец алгаш саясат ш лы м ы н зерттеу сонау еж елп дву ipден 

басталган. А л теория лы к жагынан зерттеу 6ipiHnii 

мыцжылдыцтыц орта кезшен басталган. Осы уакытта 

саяси угымдар пайда болган. Олар философиялык нысанда 

болган. Бул Конфуций, Платон, Аристотель ецбектер1мен 

байланысты. Олардыц ойынша "саяси гылым халыкты 

вдемг де жацсы eMip суруге уйретеда” , - деп тусшген. 

Саясаттану ceei (политология) гректщ "политика” жене 

"логос" деген сездергнен шьщкан, ягни " саясат туралы гылы 

м ” деген магынаны 61лд1реда. 

Еж елп Шыгыс, антикальщ дву1рдац ойшылдары мемлекеттщ, 

саяси бшпктщ мен-магынасы неде жене к1мге 

цызмет етедо, когамдык; курылыстын, кандай турлер1 бар 

жене олардыц ец жацсысы, хальщ к;а ец цолайлысы кайсысы 

деген сиякты сауалдарга жауап 1здеген. Б1рац ол 

кездеп пайымдаулар непзшен дши-мифологияльщ сарында 

болатын. Ce6e6i, ертедеп адамдар жер бетшдеп 

eMipre куд&йдыц к¥даРет1мен пайда болган жалпы влемдок 

гарыштык, тертштщ ажырамас б е л т ретшде цара- 

5

ды. Мысалы: Мысырда(Египетте), Вавилонда (Иракта), 

Ундастанда, Дытайда, сол кездега мифтарга суйенсек, дуниевщ 

билш кез1 цудайда жене ол жер бетшдеп ешрд1 

реттеп, тындырып отырады. 

Б1здщ заманымыздан бурынгы мьщжылдьщтыц ортасында 

саясатты дш и-мифология лык танудыц орнына философияльщ-этикальщ 

TyciHy белец алды. Бул уацыттыц 

ойшылдары - Платон, Конфуций, Аристотель. Бул ойшылдар 

саясатты теорияльщ тургыдан зерттеп, оны этикамен 

тыгыз байланыста царады. Олар саясатты адамдардыц 

мацсат-муддесше сай келу1, адамгерпшпкке непзделу1 

тшс деп уцты. 

Орта гасырда саясаттыц дши-этикальщ Typi цалыптасты. 

Оныц непзш салушы —Фома Аквинский. Ол саяси 

билшп кудай орнатады, 6ipaK мемлекет басшылары кудайдыц 

калауына карсы шыкса, халыктыц оларды кулатуына 

болады деген байлам жасады. 

А л саясатты каз1рпдей тусшуге улкен улес коскан XVI 

гасырда eMip сурген Италияныц ойшылы Никколо Макиавелли. 

Ол саясатты кудайшылдыц (теологиялык) тусщгцруден 

арылтып, саяси ойды когамдагы табиги eMipден 

туган меселелерда шешуге бешмдейда. Саяси зерттеулердщ 

езега етш мемлекеттш билшп алды жене оны цалай 

колга туетрудщ, пайдаланудьщ сан турл1 эдас-тесшдеpiH 

керсетп. Осы негазде саясаттануды б1здщ цаз1ргадей 

тусшу1м1зге жол ашылды. 

Капитализм уацытында саясаттану теорияларын 

Дж. Локк, Ш.Л. Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Джефферсон, 

Т.Пейн, И.Кант, Гегель сынды кернекп галымдар 

непздеда. 

XIX гасырдыц екшпй жартысында саясаттану пен ретшде 

калыптасты. 1857 жылы АКШ-тыц Колумбия колледжшде 

профессор Фрэнсис Либер "Тарих жене саяси 

гылым" деген кафедра ашты. Соныц непзшде 1880 жылы 

саяси гылымныц жогары мектеб1 курылды. 1872 жылы 

Францияда мемлекетпк аппаратта арнайы кызметкерлер 

дайындайтын саяси гылымдар мектеб1 жумыс icTefi 

6

бастады. 1889 жылы Американыц саяси жене елеуметтш 

гылымдар Академиясы, 1903 жылы Америк андык саяси 

гылымдар ассоциадиясы курылды. 

Ец алгапщы саяси кафедра 1662 жылы Швецияныц 

Упсаль университетшде курылган. Нагыз гылым ретшде 

"Саясат" X IX гасырдыц аягы X X гасырдыц басында 

Калыптасты. Батые Еуропа мен АКТТТ-тя кец тарады. 

Бул р ы л ы м н ы д халыкаралык мертебе алып, то лыкканды 

калыптасуына 1949 жылы ЮНЕСКО-ныц басшылыгымен 

курылган саяси гылымдардыц халыкаралык 

ассоциадиясы мацызды рел аткарады. 

Бугшгс тацда АЩП-тыц, Шыгыс елдершщ барлык жогары 

оку орындарында саясаттану жеке пен ретшде окытылады, 

елемнщ ец ipi университеттер1 саясаттанушы 

мамандар дайындайды. 

Бурынгы КСРО-да 80-жылдарга дейш саясаттанудьщ 

гылым ретшде мертебеет. болтан жок- Кайта КУРУ жылдарынан 

бастап кана саясатка деген кезкарас езгере бастады. 

1989 жылдан 6epi Жогары Аттестациялау Комиссия 

сында саясаттанудан эксперттш-сарашпылык кецес жумыс 

н;тей бастады. 1990 жылы КСРО-ныц гылым жене 

техника саласы бойынша мемлекеттш комитет! "Саяси 

гылымдар" деген атпен саяси гылым кызметкерлершщ 

TieiMiH ресми турде бекггп. 1989-1990 оку жылдарында 

Балтык бойы елдершде, 1990 жылдан бастап ТМД-ныц 

баска елдер1нде саясаттану окытыла бастады. Ka3ip К,азакстанныц 

барлык жогары оку орындарында дерлш бул 

гылым жеке пен рейнде вталуде. Сонымен катар, мемлекет 

саясаткер-политолог мамандыгын мойындап, жогары 

оку орындарында бул сала бойынша мамандар дайындай 

бастады. 

2. Саясаттану сабагы жене оныц угымдары 

Саясаттану сабагыныд гылым ретшдега езшдш объек- 

Tinepi бар. 

7

Мунда тек саясатца катысты меселелер гана царастырылады. 

Саясаттану гылым ретшде eKi жацтылы: 

1. Теория лык;. 

2. Теж1рибелш. 

Теория льщ жаты: гылыми масел ел ерд1, саяси гылым 

мшдеттерш, саяси мацсат дою аньщтамаларын, саяси даму 

процестерш, саяси ед1стерд1 зерттейдь 

Таж1рибелш жагына: улйлер, принциптер, саяси техно 

л огиял ар жатады. Саясаттану улкен гылым болгандьщтан, 

оныц мэселелер1 де жетерлж: саяси тарих, саяси 

институт, партия, топ, когамдык ой, хальщаральщ катынастар, 

т.б. 

Казацстанда саяси гылым туралы диссертациялар терт 

пен бойынша цоргалады: 

1. Ереже. Саяси гылым тарихы. Саяси партия. Саяси 

цозгалыс. 

2. Саяси институт пен процесс. 

3. Саяси медениет пен идеология. 

4. Саяси хальщаралыц курылым меселелерь 

Саясаттану п е т цогамныц саяси саласын, оныц даму 

зацдылыцтарын, Kaeipri саяси eMipfli уйымдастыруды, 

басцаруды, оныц курылысы мен жумыс icTeyiH зерттейдо. 

Бул пен адамзаттыц демократиялык цогамдагы кукыгы, 

еркш дт мен мшдеттерь жеке адамныц саяси-кукьщтьщ 

жагдайы, оныц саяси eMipre катынасу тейлдер1, саяси езгергётердщ 

турлер1, саяси медениетп цалыптастырудыц 

мазмуны мен жолдары, цаз1рп замандагы сан турл1 саяси 

идеялыц кезцарастар, жацаша саяси ойлаудыц меш, 

K;a3ipri дуниежузийк дамудыц козгаушы куштер1 туралы 

TyciHiK бередь Ол бурынгы жене цаз1рп саяси жуйелерд1, 

адамныц санасындагы, кезцарасындагы, мацсатмуддесшдеш 

жене мшез-цульщ, к-ерекетшдеп саяси езrepicTepfli 

царастырады. Ол,б1р жагынан, жиналган деректердх 

цорытады, екшпп жагынан, цубылыстардыц 

езара уксастыгы бойынша болашацца болжам жасайды. 

Сонымен саясаттану дегешм1з —саясат туралы, саясаттыц 

адам жене котам арасындагы царым-цатынастары 

туралы жинадталган гылым. 

8

3. Саясаттанудыц ед1с-твс1лдер1 мен кызметтер1 

Саясаттану саяси кубылыстар мен езгергстердщ менмагынасын 

тус1нш-бшу максатында б1рнеше едастерд! 

пай дал ан ады. Эдас деп зерттеу жург!зуда уйымдастыру 

тесипн айтады. Оларга салыстырмалы ж уйелеу, социология 

лык, тарихи, бихевиористш, нормативтш жене т.б. 

еддетер жатады. 

С алы сты рм алы ед1с — ер турл1 елд ер д ег! саяси 

кубылыстарды салыстырып, олардыц жалпы жацтарын 

жене жеке ерекшелштерш ажыратуга мумкшдш бередь 

Ол елдеп саяси турацтылык пен саяси жагдайды бага* 

лауга, соныц непзш де нактылы саяси шеш1мдер кабылдауга 

квмектеседа. Б ул едастщ, ecipece Kaeipri Казакстан 

Республикасында алатын орны зор. Ce6e6i, ж урпзШ п 

жаткан саяси реформалардыц табысты болуы кебше баска 

елдердщ озык теж1рибесш тшмдо пайдалануга байланысты 

болмак. 

Ж уйелеу едка - саяси кубылыстарды баска курдей курылымныц 

6ip белит ретшде карал, оны курайтын элементтердац 

елеуметтш ем1рдеп орнын, кызметш айн ал а- 

дагы ортамен, баска кубылыстармен байланысты эерггейда. 

Социологиялык едас —саясатты котам еш рш щ экономикалык, 

елеуметтш курылымы мен медениет! жене т.б. 

жагдайына байланысты аныктайды. 

Тарихи тэс!л - саяси кубылыстарды заманына карай, 

бурынгы, Kaeipri жене болашактагы байланысын айкындай 

отырып карастырады. Ол ер турл! саяси окиталарды, 

процестерда, деректерда олардыц болтан мезгиин еске ала 

отырып танып-бьпуда тал ап етеда. 

Бихевиористш ед1с - жеке адамдар мен топтардыц icерекетгн, 

белгии 6ip саяси жагдайларда вздерш калай устауын 

талдаута непзделеда. Бул едаста жактау шы лар саяси 

кызметтщ барлык турлерш адамдардыц ic-ерекеттерш 

талдау аркылы тусшш -6i л у ге болады дейд1. 

Нормативтш едас —когамдык игипк камтамасыз ете- 

TiH немесе еуел бастан адамга тен табити кукыкты icKe

асыруга барлык мумкшдпста жасайтын саяси курылыстыц 

турш 1здейдь 

Диалектикалык-материалистпс ед1с - табигаттагы, к;отамдагы 

жене санадагы кубылыстар мен процестерд16ipiмен-eipi 

тыгыз байланыста жене уздшйз даму жагдайында 

болады деп санайды. 

Kaeipri демократиялык мемлекеттерде саясатка байланысты 

мэселелерд1 зерттегенде баска да едн;терд1 колданады. 

Кай гылым болмасын белпл16ip кызметтерд1 аткарады. 

1. Танымдык кызмет - саяси 61л1м котамдагы окигаларды 

танып-б1луге, олардыц саяси менш TyciHyre жене 

болашакты болжауга мумкшдж бередь 

2. Багалау кызмей - саяси курылыска, институттарга, 

ic-ерекеттерге жене окигаларга саяси бага беред1. 

3. Реттеу ini лш, баскару кызмей - адамдардыц саяси 

ем1ршде ез1н-ез1 устауына, ic-ерекетше тшелей есер етедь 

Саяси дамудыц ypflic, багдарын бацылай отырып, саясаттану 

котамдык окигаларды тшмд1 баскару уппн нактылы 

мел1мет, маглуматтар бередь 

4. Болжау кызмет1 - ол белпл16ip саяси жагдайларда 

алдыцты цатарлы, озык саяси езгер1стер жасауга багытталтан 

тылыми нейзделген болжаумен аяктайды. Саяси 

тылымныц тушолшта мацсаты да сон да. 

4. Саясаттанудыц баска котамдык гылымдармен 

байланысы жене оны окып-б1лудщ мацызы 

Саясаттану баска котамдык гылымдармен тытыз байланыста 

болады. 

Саясаттану ец алдымен фелсафамен тытыз байланысты. 

Фелсафа - табигат, котам жене таным дамуыныц нетурлым 

ортак зацдыльщтары туралы гылым. Ол Tipiniлйстац 

тупк1лшт1 себептерш, рухани байлыктардыц Heriзшде 

не жатканын ашып, дуниеге тутас кезкарас тугызады. 

Сондьщтан ол баска пендер сиякты саясаттануга жал- 

10

пы едастемелш гылым болып келеда. Ол саясатты фвлсафалык 

тургыдан делелдейд1, саяси кубылыстар мен процестерда 

талдауга дуниетанымдьщ багдар бередй 

Сонымен датар саясаттану экономикалык теориямен 

де езара байланысты. Саяси экономия саяси процестерд1 

экономикалык тургыдан делелдей отырып, ол процестердщ 

непзшде вр турл1 елеуметтш топтардыц ез мудделеpiH 

жузеге асыру уппн куресш жатканына квз жетшзедь 

Саясаттану кукьщтык гылыммен де тыгыз байланысты. 

Кукык адамдардыц цогамдагы катынастары мен тер- 

Ti6iH, ic-врекетш реттейда. Ол саяси шеппмдерд1 дайындап, 

icKe асырудыц кукьщтык тетжтерш кврсетед1, к¥* 

кыктык жене мемлекетт1к нормалар мен институттардыц 

киыскан, тушскен жерлерш царастырады, реттейда. 

Келей саясаттануга жацын гылым - елеуметтану. Саясаттану 

саясатты белгйп 6ip зацдылыцтарга багынып, ic 

жуз1нде белгйп 6ip принцип терд1 жузеге асыратын, дамып, 

езгерш отыратын процесс ретшде карайды. А л елеуметтану 

оган процесс ретшде емес, адамдык елшем ретшде 

царап, елеуметтш ортаныц саяси салага ecepiH зерттейда. 

Саясаттану тарихпен де байланыста болады. Ол жуйел1, 

дейекта турде оциганын; болган уацытына байланысты 

саяси институттар мен идеялардыц дамуы туралы деректерд1 

жинап, суреттейдь 

Э тм ш й пк экономик ад ан нарыцтыц шаруашылыкка, 

тоталитарлык жуйеден демократиялык кукьщтьщ мемлекет 

куруга ету журтшылыктыц саяси медениетш тубегешй 

езгертуда тал ап етеда. Саяси 61л1м саяси шыдамдыльщты, 

кел1имге, ымырага келуге дайын болуды, еркениетт1 

жене зац шецбершде, демократиялык институттар 

аркылы ез мудделерш бшдарш коргай бйгуда, элеуметтш 

шиелешстердац алдын алып, немесе оларды бейб1т 

турде шепгу сиякты касиеттерд1 калыптастырады. 

Саяси 61л1м азаматтарга когамдагы кукыгы мен мшдеттерш 

дурыс угынып, жете тусшуге кемектеседа. Оныц 

максаты — адамды курдел1 елеуметтш-саяси жагдайда

лайьщ ты ж ен таба б1луге, баска адамдардыц мудделер1 

мен кукытын сыйлай отырып, ез муддесш к,оргай б1луге 

уйрету, сонымен цатар ол азаматтарды демократиялык, 

терт1пт1 жене оны цамтамасыз ететш мемлекеттш , котам - 

дьщ уйымдарды сы йлауга тербиелейдо. 

Б1здщ з аманымызд а цандай кэсшпен айнал ысцанына 

карамастан, саяси бЬпм мен медениет дара еш м пш йкке 

н ей зд елген ук1мет ж уйесш ен, цат а л , деспоттыц басцару- 

дан, адамгерпш пкке карсы, м ем лекеттш ж ене котамдык 

уйы мдасты рудыц эконом икалы к тшмтаз турлерш ен сактандырады. 

Д оры та к еле, саяси 6iniM ер азаматка ук1мет келем ш - 

де ез кы зы гуш ы лы ты н кал ай канагаттандыру керек екен- 

дапн уй р етедь 

ч 

№2 Дерде 

Саяси о й лар ж ен е Kaeipri кездега 

саяси м ектептердщ тарихы 

Дерхс жоспары: 

1. Саяси ойлардыц даму кезецдерь 

2. Ертедеп дуниеде саяси ойдыц калыптасуы. 

3. Ортагасырльщ саяси ойлардыц дамуы. 

4.1^айта ерлеу жене "Агарту" fleyipiHfleri саяси ойдыц 

ерекшел1п. 

5. Жаца жене жацаша деу1рдеп саяси ойлар. 

6. К.Маркс пен Ф.Энгельстщ саяси идеялары. 

7. В.И.Лениншц саяси теориялык кезцарастары. 

8. Казак жершдеп ойшылдар. 

9. Iâ3ipri кездеп саяси ипм. 

1. Саяси ойлардыц даму кезецдер1 

Саясатка деген кезкарас ep6ip тарихи деу!рде езгеше 

болган. Олар езшше ой жупртш, езшше бага берген. К,ай 

12

заманнын, ойшылы болмасын ойландыратын 6ip рана меселе 

- хальщты бакытты ету жолдарын 1здеу. Оны ер ойшыл 

ез1нше пайымдап, езшше шешт1. Жалпы саяси ойдыд 

даму кезецдер1 мен ойшылдарын был ай топтауга болады: 

Ерте дуние 

Ортагасырлык 

Кбайта ерлеу 

«Агарту» 

Конфуций, Будда, Заратустра, Иеремия, Пифагор, 

Демокрит, Платон, Аристотель. 

А. Августин, Ф. Аквинский, М Лютер. 

Н.Макиавелли, Томас Мор, ТКампанелла, Т.Гоббс, 

Д.Уинстенли, Джон Локк. 

Ш.Монтескье, Вольтер, Ж.Ж.Руссо, Д. Дидро, 

К-Гельвеци, Ж.Ламетри, Ж.Мелье, Морелли, 

Г.Мабли, Р.Н.Радишев. 

Жаца жене 

жанаша уакыт 

Каз1рп заман 

Й.Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.Гегель, К.Сен- 

Симон, Ш.Фурье, Р.Оуэн, Н.Чернышевский, 

АХерцен, В.Белинский, Н.Добролюбов, К.Маркс, 

Ф.Энгельс, В.И.Ленин. Казак ойшылдары. 

Социал-демократиялык саяси доктриналар. 

Буржуазиялык саяси доктриналар. 

Дшнш саяси кырлары. 

Саяси экстремизмнш доктриналары. 

13

2. Е ж е л п д ун и е дэу1р1ндеп 

саяси ойды ц к алы п тасуы 

Азамат когамы сиякты, гылым мен 6imj£; мэдениет пен 

вдебиет вр елде вр килы дамыды. Олардыц саяси идеялары 

да сан турл1 болган. 

1. Б илж пен вк1мет цатынастарыныц дши цагидалары 

мен шектелген идеялары (Египет, Цытай, Унда, Вавилон, 

Израиль, Персия, Грекия, Рим). 

2. Саяси кукыктык пайымдаулардыц келес; жеталу кезещ 

б.з.д.1 м.ж. 

3. Саяси-кукыктык идеялардыц Грекняда, Шыгыс елдёршдё 

калыптасуы. 

4. Саяси философияныц пайда болуы б.з.д. IV-V г.г. 

Платон. 

5. Жогары муратты мемлекет теориясыныц калыптасуы. 

6. Эр турл1 нысандагы мемлекеттак курылысты теориялык 

жагынан жпстеу (Аристократия,олигархия, тирания, 

демократия). 

7. Саясат туралы йпмнщ непздер1 - адамдарды баскарудыц 

енер ретшде саналуы. 

8. Саяси гылымды жеке-дара пен ретшде царау (Аристотель 

б.з.д.ГУг.). - 

9. Саяси ед1леттал1к угымыныц пайда болуы. 

10. Мемлекетта табнги дамудыц жеш с! рётандё багалау. 

11. Ж еке адамга Караганда мемлекёттац 6iipiHnn-jiiri, 

мемлекеттак мудделердщ басымдылыгы женшдеп пайымдаулар. 

12. Саясатты гылыми едаспен зёрттеудщ калыптасуы: 

курделш щ элементтерге белшектену1, салыстырмалытарихи 

пайымдаулар. 

Еж елп деу1рдей саяси гылымга мол мура калдырган 

еж елй грек ойшылы Платон, ол б.з.б. 427-347 жылдарда 

eMip сурген. Шын аты Аристокл. Спортпен кеп шугылдангандыктан, 

жауырыны кец болыпты. Сондыктан "плот- 

15

"плотный" Платон атанып кеткен. Осы атымен тарихта 

м эцгш к калды. 

Платон атацты галым Сократтыц мектебшде одиды. 

Кейш Афиныда ез академиясын ашады. Платонныц eKi 

жузге тацау ецбектер1 бар. "М емлекет” , "Зацдар", т.с.с. 

саясатца байланысты шыгармалары бар. 

Платоннын; ойынша, кажетталш мемлекетта тудырады. 

Ce6e6i, 6ipey епттлш пен,б1реу1 мал шаруашылыгымен, 

енд1 6ipey доленермен айналысады. Кейш ез 

кажеттшштерш канагаттандыру ушш айырбас жасайды. 

Халыц тек 6ipirin кана eMip суре алады деген. Платон 

адамдарды уш топка белген. 

1. Эшмдер. 

2. К°ргаушылар. 

3. вндарушшер. 

Эк1мдер - табиги жаратылысынан шындыкты, акикатты 

танып б1ле алатын адамдар болуы керек деген. 

Коргаушылар - мемлекетта коргайды. 

вндарупплер - мемлекетта материалд ык жагынан камтамасыз 

етш отырады. Bip таптыц екшпп тапка етуше 

болмайды. Эрк1м ез мшдетан аткарады. Ешк1М бай-кедей 

бол маган ын к алады деген. Сонымен катар Платон 

когамдык менппкта колдады. А л жеке менппктщ болуы 

талас-тартыс тугызад ы деп тусшдо. Мунда етм дер мен коргаушылардыц 

муддей ортак болса, ортак иплш уппн адал 

ецбек етед1 деп айткан, я гни барлыгыныц ортак болганын 

жен керд1. Оларды мемлекет коргайды деп тусшген. 

Платон мемлекеттак курылысты беске белдк 

1. Аристократия - мемлекетта ацсуйектер билейдь 

2. Тимократия —мемлекеттак бил1к 6ip адам колында 

болады. 

3. Олигархия - мемлекет азгантай топ колында болады. 

4. Демократия - мемлекет хальщтыц колында болады. 

5. Тирания - мемлекет кушпен басып алушы колында 

болады. 

Платонныц ойынша, булардыц шпнде ец тшмдпп — 

аристократиялык мемлекет Typi. Мунда акыл-есталш, 

парасаттылык билейд1, оныц принциптер1 — адамгерпшпк, 

абырой, ар-намыс деп сан алады. 

16

Ежелп Рим ойшылы Марк Тулий Цицерон (б.з.д.106-43) 

саяси даму тарихында айтарльщтай i3 калдырган.Оныц 

"Мемлекеттуралы", "Зацдартуралы", "Мшдеттертуралы 

" деген ецбектер1 бар. 

Цицеронныц ойынша, мемлекет меншштх коргау, 

адамдардыц 6ipirin eMip суруге тырысатын табиги талабынан 

ту ады. Мемлекетт1 ушке белген: 

1. Патшалык билш. 

2. Аристократия. 

3. Демократия. 

Цицерон мулштш тецдж идеясына карсы болды, цогамдык-саяси 

катынастарда елеуметтш ж1ктелу мен тецйздшта 

едалетплш деп санады. 

3. Ортагасырлык саяси ойларды ц дамуы. 

Орта гасы р ойш ылдарыны ц саяси идеялары 

1. Феодалдык, теология лык идеологияныц устем д т. 

2. Мемлекет алдындагы ппркеудЩ беделшщ негазделу1. 

3. Табигат пен когамныц зандары - максатка жетудщ 

ережелер1(Ф.Аквинский X III г.) 

4. Мемлекеттщ дши мешнщ тужырымдамасы: элемдш 

тертшт1 кудай жараткан. 

5. ©кш етп сезс1з тындау, келкпмдиик уагызы. Дегенмен, 

адамдар жаратканныц алдында да, жер бет1нде де 

тец. 

6. ЦПркеудщ рухани диктатурасымен курес, саяси курылысты 

езгерту ушш зорлыкты жокка шыгару. 

7. Орыс мемлекетшщ т е у е л й з д т мен патша ушметЬ 

н1ц устем дт туралы идеялар. 

Орта гасырда феодалдык когамныц орны ерекше болды. 

Батыс Еуропада феодализм мыц жылдан астамга созылды. 

Бул уакытта дш устемдш eTTi. Патша ппркеуге 

багынышты болуы керек деда, ал ацсуйектер KOHrici келмеда. 

Бул кезде христиан дшше зор ецбек сщ1рген Аврелий 

Августин (354-430) еда. Ол христиан фелсафасыныц непз- 

Ш Ш ! К1ТАПХЛ1: 17

i кагидаларын зерттеп, жеталдордо. Оныц саяси кезцарасы 

"Ьцудай цаласы туралы" деген ецбегшде баяндалган. 

Августин барлык елеуметтш, мемлекеттак жене ку- 

Кыцтьщ мекемелер мен зацдарды адамныц кунесшщ нетижеш 

деп санады. Кудай адамга еркшдж беред1, ягни 

адамдардыц кудай жолымен eMip суруге м ум кш дт бар. 

Осыган байланысты адамдарды eKire белген: 

1. Цудай жолымен eMip сурупплер - болашацта кудаймен 

мецплж патшалыц курады. 

2. Адам жолымен eMip сурупплер - жын-шайтаннан 

мецплж жапа шегед1. 

Христиан дшшщ саяси теориясын нейздеп, шыцына 

жетюзген монах Фома Аквинский (1225-1274) болды. 

Оныц "Билеупплердщбаскаруытуралы", "Психологияныц 

жиынтыгы" деген ецбектер1 бар. Оныц ойынша, 

жалгыз адам ез муцтаждыгын, цажетйгш жеке-дара 

цанагаттандыра алмайды. Сондыцтан 6ipirin eMip суру 

уппн мемлекет керек. Мемлекеттж билжтщ мацсаты - 

"ортак ийлжке жету", адамдарга лайыцты, ацылга сыйымды 

eMip суруге жагдай жасау, барлыгы жогары тапка 

багынуы керек деп санаган. 

Ф.Аквинскийдщ ойынша, билж кудайдыц куд1ретамен 

орнайды. Сондьщтан патшальщ бил1к дши билжке 

багынуга тшс. Аспанда—кудай, жерде - Рим паласы билж 

eTyi керек деген. 

4. "Цайта ер леу" жене "А га р ту" fleyipiHfleri 

саяси ойдыц ерекшелштер1 

Кайта ерлеу деу1ршщ epeкшeлiктepi: 

1. Саяси гылымныц теологиядан окшаулануы, мемлекеттщ 

пайда болуыныц табиги идеяларын нейздеу. 

2. Мемлекет туралы жуйел! îM цалыптастыруга умтылу, 

"Мемлекет" деген угымды енйзу. 

3. Буржуазиялык мемлекеттщ абсо лютизмнен республикага 

дешнй формаларын тужырымдау. 

4. Буржуазиялык саяси-кукьщтык ойлардыц пайда 

болуы. 

18

5. Азаматтык котам жене когамдык кешсгм теориясыныц, 

ек1метта бвдцсу принципа туралы йпмшц калыптасуы. 

6. X V I гасырдагы алгашкы утопия лык социализм жене 

X V II-X V III гасырлардагы сыншыл утопиялык социализм. 

7. Когамдык дамудыц, бппмнгц, ацыл-ойдыц релш деpinTey. 

8. Гуманизм, адам кукы мен бостандыгы идеяларын жария 

ету. 

9. Саяси баскару нысандарыныц ауысу зацдыльщтары 

мен елеуметтйс куреста мойындау - саяси езгер1стердщ 

козгаушы купи. 

Феодализм ыдырап, капитализм орнай бастады. Католик 

ппркеушлц озбырлыгы мен оныц дани кагидаларына 

карсы шыккан халык адам кукыгын, ар-намысын коргауга 

умтылды. Бул уакьгг "Кайта ерлеу” немесе "Гуманизм" 

деп тарихка енд1. Реформациялау, ягни ппркеуд1 

езгерту, демократия ландыру басты максат болды. BipaK 

гуманистер халыкка сенбедь 

"Кайта ерлеу” деу1р1шц нейзш салушы Н иколло 

Макиавелли (1469-1527) болды. Оныц "Патша", "Тит 

Ливийдац 6ipimni он к ун д т жайлы ойлар", " Флоренциянын, 

тарихы", т.с.с. ецбектер1 болган. 

Макиавелли дшге карсы болды. Туцгыш рет мемлекет 

угымын енпзд1. Макиавеллидщ ойывша, мемлекет — 

баскарушы мен багынушыныц карым-катынасы. Ол 

Республикалык мемлекетта, еркшдшта, тёндакта ацсады. 

Мемлекет e p iK T i болса гана, куатты, абыройлы болады 

деп сендь Максатка жету уппн амал, айланыц кай 

TypiH болсын колдануды сурады. 

5. Ж аца жене жацаша деу1рдеп саяси ойлар. 

Ж аца ж ене жацаша деу1рдеп идеялар 

1. XVIII г. аягы - X IX г. басындагы "Философиялык ре 

волюция"; И.Кант, И.Вихте, Ф.Ш еллинг, Гегельдщ сая- 

19

си iîaii; азаматтыд догам, мемлекет, уш ук1мет, 

тэуелс1здж, елемдш Рух; 

2. Сыншыл утопиялыд социализм - Сен-Симон, Ш. Фурье, 

Р.Оуэн; капитализмд1 курт сынау, догамдыд меншштщ 

пайдасына бола жеке меншшта жодда шыгару, ецбек басты 

тутыным, жеке адамныц дамуы, революцияны жодда 

шыгару. 

3. Революциялык'демократиялык утопиялыд социализм 

- Н.Чернышевский, А.Герцен, В.Белинский, Н.Добролюбов. 

Цогамды революциялыд жолмен жацартуды 

долдау,халыдтыц кулане сену, орыс шаруаларыныц цауымдастыгы 

непзшдеп социализм. 

4. Марксизм-ленинизм - К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И. Ленин. 

Канитализмнщ тарихи куйреушщ ceefliri жене комунистж 

догам дуру. Элеуметтш социалистш революция жене 

социализм теориялары. Олемдш революциялыд процесс. 

Социализм дурылысыныц жолдары. 

Жаца заман XVII гасырдагы Англиядагы буржуазия - 

лыд революция тусында басталды. 

Бул деу1рдщ кернекта ек1пдершщ 6ipi - агылшын ойшылы 

Томас Гоббс (1588-1679). Оныц ойынша мемлекет 

жалпыга б1рдей бейб1тпплш пен даушс1здшта дамтамасыз 

ету уппн керек. Адамдар ез талектер1 мен ерштерш 

шектен, барлыд билшта мемлекетке бередЬ 

Францияда буржуазиялык революцияныц екии Шарль 

Луи Монтескье (1689-1775) ер халыдтыц адамгерпплш 

бейнесш, оныц зацдарыныц айырмашылыгын, догамныц 

дамуын географиялыд ортамен байланыстырды. Мемлекет 

азаматтарды тарпшпкке дажетта даражатпен дамтамасыз 

етуге мшдетта деген устанымда болды. 

Францияныц тагы 6ip ойшылы - Жан-Жак Руссо 

(1712-1778) усад буржуазияныц, шаруалардыц муддесш 

доргады. Ол еркшдш пен тецдшта ец жогары игипк деп 

санады. Мемлекет шектен тыс байлыд пен кедейлшке жЬ 

бермей, адамдар арасында тецдшта садтауы керек. 

Американыц ойшылы Томас Джефферсон (1743-1826). 

Ол Америка Цурама Штатыныц "Теуелйздш декларация- 

20

сы н" жазды. Декларацияда: "...адамдарды ц табиги 

кукыгы мемлекет белплеген зацдардан жогары туруы 

керек. Жаратушы барлык адамдарды тец етш жаратты 

жене олардыц eMipre, бостандыкка, бакытка тырысуына 

кукыгы бар", - делшген. 

Kejieci ойшыл - Томас Пейн (1737-1809). Ол Америка 

халцын азаттык куреске шакырды. Ол 6ipimni болып котам 

мен мемлекетп ажыратты. Оныц ойынша, мемлекет- 

Ti котам тудырды. Ую м еттщ максаты - каушйздшпеы 

бостандыкты камтамасыз ету. Пейн сотыска карсы болды, 

бейбтш лш т1 жактады. 

Германияныц ойшылы —Иммануил Кант (1724-1804). 

Оныц "Космополипчк кезкарас жеш ндеп жалпы тарихтыц 

идея лары", "0м1рл1к бей бтш лш к е" деген ецбектер1 

бар. Оныц ойынша, адам 6ip ic бастагаыда енегелж, адам- 

герпшпк зацын басшылыкка алу керек. Ол басып алушылъщты, 

тонаушылык согысты, оган дайындьщты эппсере- 

леда. Мемлекеттер арасындагы халыкаралык сауда мен 

езара карым-катынасты бейб1тпшпкт1 орнату мен сактаудыц 

куралы деп б1лда. 

Пролетариат куресш ц алгашкы кезецщце Сен-Симон, 

Фурье, Оуэн сияцты социалист-утопистер болды. Орк1м 

ез каб1летше карай ецбек ету, акы алу сияцты ш юрлер 

айтты. Олар материалдык иг1лйстерд1 едал белу меселес1- 

не баса назар аударды. 

6. К.Маркс пен Ф.Энгельстщ саяси идеялары 

1. Капиталистш когамды жою туралы каж егплж . 

2. Коммунизмда куру идеясы. 

3. Саясат туралы жалпы теорияльщ жене методологиялык 

ойлары. 

4. Tan Kypeci, пролетариаттыц тарихи мшдет1 жене 

оныц одацтар туралы пййрлерь 

5. Мемлекет, пролетариат диктатурасы туралы тужырымдама. 

21

6. Жумысшы табыныц азаттык куресшде коммунистак 

партияныц жетекпплш рел1. 

7. Пролетариаттар куресшщ стратегиясы мен тэсшдеpi 

женшдета принцип Tepi. 

8. Еылыми социализмнщ, коммунистж цогамныц неrieri 

белгшерй мэш, сипаты туралы цагидалары. 

9. Сотые жене ескер, революция жецютерш цортау тургысындагы 

саяси ойлар. 

XIX гасырдыц 6ipiHrai жартысындаты буржуазияльщ 

цотамныц таптыц куресшщ шиелешее бастауы марксизм 

теориясын тудырды. 

К.Маркс (1818-1883) философия мен саяси экономия - 

да жацалыц ашты: ендаргаш куштер мен ендарютс цатынастар 

салдарынан кацтыгыс туып, аяры социалистж революцияга 

айналады, басты релде —пролетариат болады, 

олар шаруамен одацтасуы кажет дедь 

К.Маркс пен Ф.Энгельс пролетариат диктатурасы туралы 

Ъпмд1 дуниеге экелдь Ал басшыльщ жасаушы - 

коммунистж партия болады деген тужырымдама жасады. 

7. В.И.Лениннщ саяси теориялыц кезцарастары. 

В.И.Лениннщ идеялары 

В.И. Ленин темендепдей идеялар усынды: 

1. Жаца турпатты саяси партия туралы йпм. 

2. Жумысшы табыньщ одактары туралы маркетж идеяларды 

жаца жагдайга байланысты тужырымдауы. 

3. Социалистш революцияныц лениндж теориясы. 

4. Жаца саяси жагдайда коммунистж партияныц стратегиясы 

мен тежДрибесш усынуы. 

5. Буржуазияльщ-демократиялык революцияныц социалистж 

революцията уласуы, империализм туралы 

шк1рлер1. 

6. Пролетариат мемлекетшщ улт саясаты женшдеп. 

теориялары. 

7. Социализм тужырымдамасыныц непзп багыттары. 

22

В.И.Ленин (1870-1924) К.Маркс пен Ф.Энгельстщ iaбасары 

болды. Ол капитализм дамуыньщ империалистж 

сатысынын зан,дыльщтырын зерттедь Жаца турпатты 

партия туралы ипмдо жасады жене соныц уйымдастырушысы 

болды. Жаца котам К¥РУ iciH Ленин елде индустриял 

ан дыру мен, ауыл шаруашылыгын кооперация лаумен 

жене медени революцияны жузеге асырумен байланыстырды. 

Марксизм-ленинизм идеясы коммунизм кезшде мемлекет, 

саясат болмайды деп укты. 

8. Казад ж ерш деп ойшылдар 

Казак халкыныц ру хани мурасы да саяси ой-шшрлерге 

бай. Казактыц алгашкы философы, елеуметтанушысы, 

математик, физий, астрономы, ботанип, логика 

жене т1л маманы, музыка зерттеуппй Эбу Насыр 

Мухаммед Ибн Тархан ел-Фараби 870-950 жылдары 

eMip сурген. Ол екшпп Аристотель атанган. Барлыгы 

160-тан астам трактат ж аз ган. "Бакытка жету жолдары", 

"Саясат туралы", "Азаматтык саясат"деген ецбектер1 

бар. 

Эл-Фараби баскару турш e K ir e белген: 

1. Кдйырлы —халыкты бакытка апарады. 

2. Кайырымсыз - мунда Tepic ерекеттер болады. 

Эл-Фарабидщ айтуынша, адам бацытты болуга лайыкты, 

сондьщтан сол ол бакытын табуга тшс. Оган ол тынымсыз 

ецбек аркылы тана жетуге болады дейда. Улы дана 

халыктар д осты тын колдады. 

Казак даласындаты ойшылдардыц 6ipi - Жусш Хасхаджиб 

Баласагуни (1021-1075). Ол акын, философ, 

котам кайраткер1 болтан. "Кутадгу бшш" (Кутты бшш) 

деген дастаны бар. Ол турш йлш де жазылтан. Мунда 

адамныц тагдыры, котам даты орны мен рель халыктын 

санасы, едет-гурпы , т.с.с бершген. 0м1рден вд\л зацды, 

ершндшй ацсаган. 

Казак халкыныц тарихында ешпес i3 калдыртан хандар 

да бар. Олар Касым, EciM, Тэуке хандар. "Касым хан- 

23

нын, каска жолы", "EciM ханныц ecKi жолы" деп халык 

олар жасаган зац, тэртштердо кепке дешн умытпаган. 

А л Теуке хан "Жета жаргы" деп аталган казак едепгурып 

зацдарыныц жиынтыгын жасады. Мунда кукьщтыц 

тертш пен мемлекеттак курылымыныц нейзп принциптер1 

айцындалды. Ол "Халык кецесГ' мен "Билер кецесш” 

турацты орган ретшде калыптастырып, релш арттырады. 

Теуке хан казак когамына тубегейл1 езгерк:тер 

экелген ipi реформатор болды. 

Казацтыц белгйп ойшысы - Шокан Уэлиханов (1835- 

1865). Ол галым, агартушы-демократ, саяхатшы, этнограф, 

зерттеупп. Халыкты патша-шенеунштер1 мен жергйпкп 

байлардыц зорльщ-зомбылыктарынан коргауды, 

колынан келгенше оныц рухани жене медени еркендеуЬ 

не ыцпал жасауды езшщ максат-муддес1 деп б1лдь Шоканныц 

ойынша, халыкты каваудан куткару уппн 

бил!кт1 жою керек, сонда гана халык бакытты болады. 

Казак елш дей тертш й езгертудщ жолдарын 1здедь 

Когамдык курылысты жацартудыц жолы ретшде реформаны 

тацдады. "Сот реформасы жайындагы хат" деген 

ецбек жазды. Сол реформаны icKe асыру ушш кеп зерттеулер 

журйзген. 

Саясатка атсалыскан туцгыш устаз - Ыбырай Алтынсарин 

(1841-1889) халыкты дуниеге "дурыс кезкараспен" 

карауга тербиелеугц езшщ Herieri максаты етш койган. 

Тек бш1м, агартушылык кана букара халыкты билептестеупплердщ 

кысым кыспагынан куткара алады деп, 

барлык куш-ж1герш олардыц бш1мш кетеруге арнаган. 

1887ж. Ыргызда 20 адамдык интернат жене казак кыздарына 

арнайы мектеп ашкан. 

Казак даласыныц гулама ойшылы - Абай Кунанбаев 

(1845-1904). Ол казак халкыныц муддем ушш куресте 

достык, татулык, б1рлш керекттне назар аударды. Ол 

адамныц "акыл, гылым, кайрат" аркылы жогары дережеге 

кетерйпп, аскактайтындай когамныц прогрестш дамуын 

ацсады. 

24

Казак жершде саяси сананыц даму ына X IX гасырдьщ 

аягы XX г. басында пайда болтан алгашкы зиялылар кауымы 

да ыкпал erri. Оларга: д. Бекейханов, А. Байтурсынов, 

М. Дулатов, М.Шоцай, М. Тынышбаев, М. Жумабаев, 

Б.Каратаев, Халел жене ЖаЬанша Досмухамедовтерд1 

жаткызуга болады. 

9. Kaeipri кездеп саяси ййм 

L 

-Т 

X X г. бас кез1нде Батыс елдер1нде Солидаризм LniM 

кец epic алды.Оньщ непзш салушы —француз галымы 

Л.Дюги. Бул ййм бойынша, ep6ip тан ешрде ез мшдетш 

аткарып, когамнын ынтымацтастыгы мен уйлес1мдалтн 

камтамасыз_ету1 керек. 

Будан соцЭлитаризм" теориясы дуниеге келдь "Элита" 

—ягни француз тйпнде ец жаксы 1р1ктелген, сурыпталган, 

тандаулы дегенд1 бшдоредь Бул иимнщ ек1лдер1 - 

Г.Моска, Б.Парето. 

3. "Фашизм" - ецбекпплерда басьга-жаншу, зорлыкзомбылыктын 

шектен тыс турлерш пайдалану, котам жене 

адам eMipiH катац кадагалау. 

4. "Геосаясат" теориясы. Heri3iH салушы - Ф.Ратцель. 

Бул теория бойынша, мемлекеттщ eMipi каушздз сетмд1 

болу ушш оган ж еткйш т география лык кещстш кажет. 

А л ондай мумкшдш болмаса, карудын, куш1мен камтамасыз 

ету керек. 

5. "Тоталитаризм" - бул мемлекет таранынан когамныц 

жене ер адамзаттыц eMipiH катан багалауга алатын мемлекеттис 

саяси курылыс. 

6. "Либерализм" - мемлекетп реттеу, "аралас экономиканы", 

саяси едалеттишт, шшр алуандыгын алга тартады. 

7. "Консервативтш" —мемлекетт1к реттеуге карсы. 

KepiciHme, ол ештецеге араласпауы керек, шекйз бесеке 

бостандыгын берген дурыс деп санайды. 

Сонымен, саяси ийм туралы бйпм б1зге когамдык жене 

саяси курылыстыц менш тус1нуге кемек беред1. 

25

№ 3 Дер1с 

Саясат 

Дэр1с жоспары: 

1. Саясаттыц алуан кырлылыты. 

2. Саясаттыц багыттары. 

3. Саясаттыц мшдеттерь 

4. Саясаттану курсыныц курылымы. 

Саясат гылымыныц пайда болуы , цалыптасуы 

Саясат —ipi елеуметтш топтар мен таптар, улттар мен 

мемлекеттер арасындагы цатынастар, нейзщен алганда, 

билш мэсел eci жешндеп кызмет. 

Саясаттыц кырларына мыналар жатады: 

1. Олеуметтш топтардыц, таптардыц, улттардыц, мемлекеттердщ, 

мемлекетаралык б1рлестштердщмаксаттары 

мен нускаулары жатады; 

2. Саяси багыт пен максаттарды жузеге асырудагы теж1рибелш 

кызметтщ болуы; 

3. Саясаттыц субъекйлер1 - азаматтар, жетекпплер, 

елеуметтш топтар, таптар, улттар, мемлекет, мемлекеттщ 

б1рлестштер1; 

4. Мемлекет пен азаматтардыц, саяси жене мемлекетйк 

кайраткерлердщ, котамдык уйымдардыц icTepiHe катынасу; 

5. Еылыми-елеуметтш зацдарта суйенш, саяси кызметке 

ыкпал ету жагдайында байкалуы тшс; 

6 .0нер адамдарымен жумыс журпзудо камтытандыктан, 

олардыц кабйгетш, 1скерлш пен азаматтык сапаларын 

аныктайды. 

7. К|ызметтер1: 

а) саяси катынастарды уйымдастыру; 

е) саяси сананы калыптастыру; 

б) устезйд1к жургазуПп таптар мен елеуметтш топтардыц 

мудделерш кортау; 

в) когамныц саяси уйымдарыныц курыл ымын аныктау. 

26

2. Саясаттыц багыттары 

Прогрессив саясат 

Реакционерлж саясат 

С а я с а т 

iinici - таптар, улттар, езге де 

элеуметпк топтардыц езара 

катынастарын камтиды 

сырткы - халыкаралык ютердёп 

мемлекеттщ, мемлекетаралык 

б1рлес-пктердщ жалпы багытын 

камтиды 

Т 

1 

Г и ....... 

Экономикалык 

Элеуметпк 

Улттык 

Демографиялык 

Мадени 

У Г 1Г 1 г 

Техникалык Экологиялык Эскери Неоколониялык

3. Саясаттанудьщ мшдеттер1 

1. Когамдьщ-саяси куштердщ 6ipiryimn принциптеpiH, 

жолдарыв жене шарттарын аньщтайды; 

2. Азаматтардыц кукыгы мен бостандыгын жузеге асырудагы 

халыцаралыц теж1рибешц цонымдыларын ел1- 

м1зге арнап талдау; 

3. Жаца экономикалык; саясаттыц м ум кш дт мен жолдарын, 

оныц улт саясатын аньщтау; 

4. Ел1м1здег1 азаматтарды елеуметтш-саяси жогары 

жауанкерпплш рухында тербиелеудщ жолдары мен нысандарын 

аньщтау; 

5. К^огамныц саяси жуйесш демократия л андырудыц 

Heri3ri багыттарын, оныц нысандары мен едостерш аньщтау; 

6. Куцыцтыц мемлекетке кешудщ жолдарын царастыру; 

7. Азаматтардыц саяси мэдениетш жетшдорудщ теориялыц 

жене теж1рибелш мэселелерш зерттеу; 

8. Халыкаралык; цатынастардагы жалпы азаматтыц 

жене мемлекеттш мудцелердщ тшмдо арацатынасын аньщтау.


Саяси бил1к 

Дер1с жоспары: 

1. Билш угымы туралы тусшш. 

2. Билш —елеуметтпс феномен. 

3. Билштщ дызметтерь жштелуь 

4. Когамнын; елеуметтш саласындагы билш. 

5. Билштщ легитимдшт. 

1. Билш угымы туралы туздтк 

Саясаттыц негазг! меселей билш болгандъщтан, саясатта 

билш теориясы улкен орын алады. Билш саясаттыц, 

саяси институттар мен барлык, саяси елемнщ менш 

тусшш-б1луге кемектеседа. 

Шыгыстыц кернект1 ойшылы Ибн-Халдун (1332-1406) 

адамныц баска жан-жануарлардан ерекшелт - ол билш 

уппн куресед1 деген екен. 

А рылшын философы, цогам цайраткер1 Бертран 

Рассель (1872-1970) физикада басты угым энергия болса, 

догамдык; рылымдарда нег!зп угым билш болып табылады 

деген. 

Американыц ейг1л1 елеуметтанушысы Талкотт 

Парсонс (1902 -1979) экономикалык жуйеде ацша кандай 

орын алса, саяси жуйеде билш те соншальщты орын алады 

деп тужырымдаган. 

Бил1к туралы мынандай тужырымдамалар бар: 

Телеологиялык, бихевиорнстш, инструментал истш, 

структуралист1к, конфликтен. 

Сонымен, билш деп б1реудац екшпплерге eMipiH жург1зш, 

олардыц ic-epeKexi, кызметше ыкпал етуш айтады. 

Алгашкы кауымдык курылыс кезещнде бил1к когамдык 

сипатта болды. Мунда кауым болып тайпаларды баскарды. 

Кул иеленупплш курылыста кул иеленушшер жене 

кулдар пайда болып, тецйздш туды. Bip таптыц екш- 

30

mi 6ip тапты багындыру кажетталт туды. Осы лай билш 

аппараты дуниеге кедгц, адамдарды еркшен тыс, ьщтиярсыз 

еркше кенд1рген мекемелер пайда болды. 

"Биллс" C03i ер магынада колданылады. Оны ыкпал ету 

багытына, объектнпне байланысты былай белуге болады: 

1. Ата-аналар б и л т . 

2. Мемлекеттш билш. 

3. Экономикалык билш. 

4. Саяси билш. 

5. Элеуметтш билш. 

6. Кукьщтьщ билш. 

7. Эскери билш. 

8. Руханибилш, т.с.с. 

Б1рак билштщ то лык магынасы мемлекеттш-саяси салада 

гана айкындалады. Сондыктан саяси билш билштщ 

ец непзг! турше жатады. 

Билштщ баска турлер1мен салыстырганда саяси билштщ, 

мынадай ерекшел1ктер1 бар: оныд ектемдлс сипаты, 

оныц буки! когамныц атынан билш жург1зу1, баскарумен 

кеыби айналысатын адамдардыц муддесш коргауы, 

баска мекемелерге Караганда билш органдарыныц 

теуелйздога, котам ем1ршщ жумыс терпбш белгшеуде 

жеке-дара кукыгы, мемлекет пгецбершде ашык куш колдана 

алуы, т.с.с. 

Саяси бил1к бар жерде тецс1зд1к бар. Мунда б1реулер 

билеуге кукыкты да, eKimnLnepi оларга багынуга мшдет- 

■п. Бул тецсДздш неден туады? Саяси билштщ карамагында 

тецаздшп камтамасыз ететш едос-цуралдары бар: 

1. Экономикалык кор. Кдндай саяси билле болмасын, ога 

каржы-каражат керек. Мысалы: сайлау науканы уакытында 

кеп каржы жумсалады. Мемлекет таранынан белшген 

каражат жетаспегендактен, шетелдерде умДткерлер 

жеке бай адамдардыц, б1рлестштердщ кемегше суйенедь 

Билеугш аппаратты устал туру уппн кеп каражат 

керек жене утм ет басына к е лупи л ер ез реформаларын 

ала келед1. Мысалы, АДШ президенттер1 Ф.Рузвельт 

"Жаца багыт", Дж. Кеннеди "Жаца шеп", т.с.с. Эконо- 

31

микальщ дорта когамдык ендорас пен тутынуга керек баска 

да материалдык кундылыцтар, кунарлы, шурайлы жерлер, 

пайдалы казба байлыктары, т.б. жатады. 

2. Олеуметтж эдн;-куралдар. Устемдж етш отырган 

бшпк ез1н колдайтын, оныц одан epi eMip суруше муддел1 

адамдарды топтастырады. Он дай рвлд1 ец ал дымен оныц 

мертебел1, абыройлы, кептеген жещлдштердо пайдаланатын 

кызметкерлер! орындайды. 

3. Куш жумсау куралдары. Олар мемлекетй кортайды, 

imKi тертшй сактайды, саяси билшй к¥латУ*'а еРе_ 

кет жасаушыларта мумкшдок бермейдо. Оган вскер, полиция, 

каушгаздш органдары, сот, прокуратура, т.б. жатады. 

4. Аппарат куралдары. Радио, теледидар, баспасвз, 

т.с.с. акпарат куралдары ез елдерждеп жагдайларды гана 

емес, дуние жузшде не болып, не койып жатканын квpin-6uiin 

отырады. Шын мвшнде сез, баспасез бостандыгы 

бершген, оппозиция лык партиялары бар елдерде акпарат 

куралдарыныц мацызы арта туседЬ 

5. Акпараттык кор. Б1л1м мен гылым маглуматтарын 

алу, оларды тарату —бупнй куш алдыцгы катарлы орынга 

шыгуда. 

32

3-194 

1. Телеологияльщ 

аньщтама 

2. Бихевиористж 


3. Инструменталисток 


Б илш й белгип6ip мадсатк;а, белплеген нетижеге, 

корытындыга жету м ум кш дт деп тусшд1ред1. 

Бул тужырымдама бойынша билш баска адамдардыц 

жур1с-турысын, 03iH-03i устауын озгерту 

мумкшдМне непзделген ic-ерекеттщ ерекше Typi. 

Мунда б и л й т белгыц6ip куралдарды, амалдарды 

(зорльщ'Зомбылык, куштеу сиякты шараларды) 

пайдалану, колдану мумкшдЫ деп б1ледь 

4. Структуралистж 


5. Конфликтшш 


Билш и баскарушы мен багынушыньщ арасындагы 

катынастьщ ерекше Typi деп угады. 

Билшт1 дау-жанжал жагдайында иплшт1 белуда 

реттейтш мумкш дш, шиелен1ст1 шешудщ куралы деп 

тусшд1редь 

СО 

со

2. Б и лш — елеуметтш феномен 

Б и л ж in irre p i: 

1. Интегралды. 

2. 0зара ерекет билш. 

3. Харизмативтк билш. 

Б и л ш атрибуттары : 

1. Экстенсивть 

2. Аумакты билш. 

3. Интенсивть 

Билш — 

елеуметтш 

феномен 

Билш формалары: 

1! Устемдж. 

2. Баскару. 

3. Басшылык. 

4. Уйымдастыру. 

5. Бакылау. 

Б и л ш ж ур п зу куралдары : 

1. Куштеу аркылы. 

2. Кукык аркылы. 

3. Салт-дэстур аркылы. 

4. Бедел аркылы. 

5. Кысым жасау аркылы.

3. Б и лш тщ кы зметтерь жштелу1 

Саяси билш тщ езшдш цызметтерД болады. Олар: 

1. Цорамнын, саяси жуйесш капыптастыру. 

2. Оныц саяси жуйесш дамыту. 

3. Эр турлД децгейдега к огам мен мемлекеттщ icTepiH 

баскару. 

4. Ук1мет органдары, саяси емес процестерге басшылык, 

жасау. 

5. Саяси жене баска катынастарды бацылау. 

6. Белгкй 6ip цогамга сейкес басцарудыц турш, саяси 

тертшза жене мемлекетт1к курылысты К¥РУ- 

7. Когамдык; тертш пен турацтылыцты цолдау. 

8. Дау-дамай, шиелешстерда ашып, оларга шек цою 

жене дер кезшде шешу. 

9. Когамдык келДсимге, мэмзлеге келу, т.с.с. 

Когамда билш езара тыгыз байланыстагы 3 дейгейде 

уйымдастырылып, цызмет етеда: 

1. Жогары орталык саяси институттар, мемлекеттш 

мекемелер мен уйымдар, саяси партиялар мен когамдык; 

уйымдарды баскару органдары юретш ете ipi децгей. 

2. Орта буынды аппараттар мен мекемелерда цамтитын 

жене аймацтык, облыстык, аудандык шецбердеп жергЬ 

лшзд екДмшдлш билш гаретгн орта децгей. 

3. Адамдар, KindripiM топтар, уйымдар, одацтар, ендаpic 

жене баска ужымдар арасындагы когамдык катынастардыц 

Heriei, аркауы болып табылатын, саяси жене когамдык 

езш-езД баскару epiciH курайтын Kinii децгей. 

А л, демократиялык саяси жуйе ойдагыдай ез iciH атцару 

максатында, мемлекеттш би лш п зад шыгарушы, аткарушы, 

сот б и л т деп уш тармакка бел еда. Оныц негсзш 

салушы агылшын ойшылы Джон Локк (1632-1704) пен 

француз галымы Ш .Л . Монтескье (1689-1753) болды. 

Зац шыгарушы билш (парламент) зац шыгарумен, 

оны беюту, езгерту немесе жоюмен айналысады. Ол зац 

кабылдайды, салык салуды аныктайды, укхметп тагайындайды, 

бюджетта бек1тед1 , согыс ашып жене ескермен 

камтамасыз етеда, сауданы реттейда, сотты уйымдасты- 

35

рады, халыкаралык келнимшарттарды кабылдайды, саясаттыц 

мацызды iniKi жене сыртды багытын аныдтайды. 

Конституция атынаы оныц жумысына арнайы органдар 

бадылау жасайды. 

Атдарушы би лиске ук!мет пен екйшшлгк жатады. Оларды 

зац шыгарушы екшдйс органдар калыптастырады. Атдарушы 

билш зац шыгарушы билштщ бадылауында болып, 

олардыц алдында есеп бередо. Оныц жумысы зацга 

неп.зделш, зац шецбершде ic icTeyi керек. Сырттай Караганда 

ол зац шыгарушы билшке теуелда. Б1рад ic жузшде 

ол саяси жуйенщ мацызды белтне айналган жене догамдык 

ем!рде зор рел аткарады. Ушмет саяси шеппмдер кабылдайды, 

ал екшшйшс ол шеппмдерд1 жузеге асырады. 

Сот б и л т адамдардын, дудыгын доргайды, зац бузушылыдтан 

садтайды, парламент не президент дабылдаган 

зацдардыц, конституциялык жарт ылардыц сейкестагш 

аныдтайды. Оны халыд немесе екшетта мекемелер далыптастырады. 

Ол зац шыгарушы немесе атдарушы билшке 

теуелыз. 0з жумысында тек зацды рана басшылыдда 

алады. Егер жогаргы сот мемлекеттак органныц немесе 

дызмет ад амыныц шеипмш конституцияга карсы десе, 

ол шеппм толыгымен куш1н жояды. Соттыц мацызды 

принциптерше жариялылыд, айыпкердщ езш доргауга 

жене сот yKiMiH буздыру туралы шагым арыз беруге дудыры 

жатады. 

Билпстщ бейнесш, догамдагы релш, дызметш жене 

болашагын багалау уппн оны жуйелеп, топтастырудыц 

мэш зор. Билш турлер1 езара байланысты б1рдатар белплермен 

езгешеленедь 

1. Институционалданган (езшщ басдарушы жене 

теуелд1 дурылым децгеш бар ер турл1 мекемелер туршде 

уйымдасдан, темен шенддлердщ жогары шецгцлерге барынышты 

болып, араларында билеу-багыну датынастары 

орнаган) жене институционалданбаран (бейресми, 

басдарушы жене атдарушы топтар аныд, ашыд керсеталмеген) 

билштщ Typi. 

2. Жумыс 1стеу саласына байланысты билш саяси жене 

саяси емес болып белшедЬ 

36

3. Кукыктык шегане, кударетшщ мелшер1 мен саласына 

карай билж мемлекеттш, ассоциативен болып, сырткы 

саясат катынастарында, дуниежузйпк уйымдар мен 

одактардьщ халыкаралык б и л т болып жжтеледо. 

4. Бшпктщ субъеКтйа бойынша парламенттйс, угамет- 

•пк, соттык, дербес, ужымдык, т.с.с. болып топталады. 

5. Колданылатын едас, тасшше карай устемдш, озбырльщ, 

баска турлердо epiKci3 квндару, сендару, epiK, бедел, 

т.с.с. б и л т болып белшеда. 

6. Элеуметтш турще карай феодалдык, буржуазиялык» 

т.с.с. болып келеда. 

Сонымен катар билжте "объект", "субъект" деген угымдар 

бар. "Объект"—езгертупп, "субъект" - ic-вр’екетта жасаупш. 

Бщпктщ объектйгерй 

1. Мемлекет. 6. дк1мшйпк. 

2. Ел. 7. Ведомстволар. 

3. Аймак- 8. Уйымдар. 

4. Штат. 9. 9нд1р1стер. 

5. Республика. 10. Ж еке тулга. 

Билштщ субъекталерй 

1. Мемлекет. 

2. Элеуметтш топ, тап. 

3. Элеуметтш топтар жуйесй 

4. Элеуметтш топтарга суйенген шагын адамдар тобы. 

4. Когамны ц элеум еттш саласындагы билш 

1. Институционалдык белгйп кукыктардьщ взгелердщ 

суранымына байланыссыз ыкпал жасауы. 

2. Субъектшщ кызмет1 мен когамдык мшдеттерд! 

орындайтын кызмет едастерГ. 

3. Когамдык ппйрлердщ даму динамикасьша ыкпал 

ету м ум к ш д т. 

4. Элеуметтш жагдайларга кол жетшзетш басты критерий 

лер. 

5. Белгйп елеуметтйс жагдайдыц иелерш кетермелеу. 

37

5. Бшпктщ легитимд1лт 

Билш саяси жене мемлекеттш болып eKire белшедь 

Саяси билш таптык, топтык жене жеке адамныц саясатта 

тужырымдалган ез еркш журйзу м ум кш дтн 61лflipefli. 

А л, мемлекеттак билшке барлык адамдарга мшдетта 

зацдарды шыгаруга жеке кукыры бар зацдар мен уйымдарды 

сацтау yniiH ерекше куштеу аппаратына суйенетш 

саяси билштщ Typi жатады. 

Мемлекеттш билштщ зацдылыгы оныц легитимдшЬ 

пнен бййнедь Легитимд1лш (латын талшде зандылык, 

шындык деген магынаны б1пд1ред1) деген1м1з - халыктыц 

устемдш етш отырган саяси билшта мойындауы, 

оныц зандылыгы мен шепймдерш растауы. 

Демократиялык жагдайда мемлекеттш билш легитимд1 

болуы уппн мынандай eKi шарт кажет. 

1. Ол халыктыц калауы бойынша калыптасуы жене 

кешшлштац еркше карай орындалуы керек. Ярни, мемлекеттак 

билштщ басшысын белпл16ip мезплге тура немесе 

жанама турде халык сайлауы керек жене оныц жумысын 

бакылап отыруга мумкшдш болуы тшс. 

2. Мемлекеттак билш конституциялъщ кагидаларга сейкес 

жузеге асырылуы керек. 

Нем1стщ кернекта галымы Макс Вебер билш басына 

келудеп легитимдшштщ уш улгасш керсетта: 

1. Эдет-рурыптьщ легитимдшш - халыктыц санасына 

сщген, ебден бойлары уйрешп, дурыс деп тапкан салтдестурлерге 

суйенедь М.: хан, патша, султан, т.с.с. 

2. Харизматикальщ легитимд1лш —ерекше батырлыгымен, 

адалдыгымен немесе баска улг1 — каб!леткасиеттер1мен 

кезге тускен адамды басшы етап жариялап, 

соныцсоцынан ередо. М.: Мухаммед пайгамбар, т.с.с. 

3. Акыл-парасаттыц, кукыктыц легитимд1л1г1 - 

Kaeipri саяси курылым орнаткан кукыктык ережелерге, 

тертштщ акыл-ойга сыйымдылыгына нетазделеда. 

Мемлекеттак кукьщтьщ тертштщ легитимдШгшщ ец 

биш дережесше Конституция жатады. Мысалы, 1995 

38

жылгы 30 тамызда республикалыд референдумда Казакстан 

Республикасынын жаца Конституциясы саяси 

билжке нактылы легитимдалж берд1. Онда Казакстан 

Республикасын демократиялык, зайырлы, кукьщтык 

жене елеуметт1к мемлекет деп жариялады. Оныц ец кымбат 

казынасы - адам жене адамныц eMipi, кукьщтары 

мен бостандыктары. К азав£тан Республикасы —президенттш 

баскару нысанасындагы б1ртутас мемлекет. 

Мемлекеттж билжтщ б1рден-б1р бастауы - халык- Республикада 

мемлекеттж билж б1ртутас, ол Конституция 

мен зацдар непзшде зац шыгарушы, атцарушы, сот тармактарына 

белшед1, олардыц тежемелж epi тепе-теццж 

жуйесш пайд алану аркылы, езара ic-кимыл жасау принцишне 

сейкес жузеге асырылады. Республика президент! 

мемлекет басшысы, оныц ец жогары лауазымды 

ту л гас ы болып табылады. Ол - халык иен мемлекеттж 

билж б1рл1гшщ, Конституцияныц мызгымастыгыньщ, 

адам жене азамат кукыктары мен бостандыцтарыныц 

peMi3i epi кеш ль Парламент - зац шыгару кызметш 

жузеге асыратын республиканыц ец жогаргы ек1лд1 

органы. Сот б и л т азаматтардыц кукьщтарын, бостандыктары 

мен зацды мудделер1н коргауды жузеге асыруга 

арналган. Конституциялык Кецес республиканыц 

бук 1л аумагында К,аза!^стан Республикасыныц Конституциясы 

устшен карауды камтамасыз ететш мемлекеттж 

орган болып сан алады. 

№ 5 Дери; 

Демократия 

Дер1с жоспары: 

1. Демократия туралы жалпы тусшж. 

2. Демократияныц антикалык, классикальщ теориялары. 

3. Когамдагы саяси катынастардыц демократиялык 

Heriei. 

39

4. Демократиялык догами ын, белплерй 

5. Демократияиын; алуан турл1 элитарлык теория л ары. 

6. Kaeipri кезецдеп демократиялык козгалыстар. 

7. К^огамныд саяси ж уйесш демократия л ан ды ру. 

8. Казакстан Республикасындагы демократия. 

1. Демократия туралы жалпы туйш к 

"Демократия" ce3i гректщ "демос"—халык жене "кратос" 

—билш деген сездершен шыккан, ягни "халык бшпri" 

деген магынаны биццредь Бул сез б1рнеше магынада 

колд анылад ы: 

1. Мемлекет Typi. 

2. Теццпс, сайлау, кеппшпк дауыспен шеппм кабылдау 

принциптерше непзд елген уйымныц уйымд астыры лу Typi. 

3. Когамдык курылымныц мураты. 

Эр жерде демократия ер турл1 рец алган. Олар мынандай 

мемлекетй демократиялык деп тусшген. 

1. Хальщтьщ зац жуз1нде мемлекеттш билшп баскаруы. 

Мун да конституция билш халыктыц колында екендтн 

е деле л болады. Халык жогары билшке ез еюлдерш 

сайлау аркылы тагайындап, езгерт1п отырады. 

2. Демократия тендш болган жерде гана болады. Мунда 

барлык салада - зац шыгару, оны орындауда, т.с.с. тецдш 

болады. 

3. Д емократи я д а едалеттйпк болуы керек. Мун да да к о- 

гамныц барлык саласында эдшеттшш болуы тшс. 

4. Демократияда сонымен катар бостандык, ершндш 

болуы керек. 

Сонымен, демократия деп халык билт, тендш, кукык. 

едолдш, еркшдш принциптерше непзделген мемлекеттш 

курылысты айтады. 

2. Демократияныц антикалык, классикалык 

теориялары 

Туцгыш демократиялык мемлекет б.з.д. V гасырда 

Афиныда дуниеге келген. Мунда "халык кецесГ' жумыс 

40

штеда. Ол мемлекеттщ innci, сырткы саясатын журпзда, 

сотые ашу, согысты токтату шепймдерш кабылдады, т.с.с. 

BipaK халык кецесше катыса алмайтын то лык кукыты 

жок азаматтар да болтан. Оларга Афиныга баска жактан 

кешш келген азаматтар, сол елде туратын ейелдер мен 

кулдар жатады. Халык кецес! толык дудьщты азаматтар 

кеп болса, оларды басцару киындьщка туседа деп дорыцты. 

Халык кёцесшсен катар бес жуз адамнан туратын кецес 

жумыс изтеда. Оны "бесжуздак" деп атады. Олар халык 

кецесшде каралатын меселелерда дайындады. 

Сонымен катар "халык соты” жумыс нзтеда. Ол кылмыс 

жасаушыларды жазалап отырды. 

Афинылык демократия Периклдац (б.з.б. 490-429) басшылык 

еткен деу1ршде гулденш еркендед1. Бул уакыт 

афинылык демократияныц алтын гасыры болып саналады. 

Периклдац уакытында барлык билле мумкшдагшше 

б1ркелк1 белшдь 

Демократия Ежелга Римде де болтан. Мунда "халыдтык 

мшбе" жумыс icTefli. Муныц курамында аксуйектер 

де, теменп топ ек1лдер1 де болтан. 

BipaK бул демократияныц ерескел жактары да болды. 

Азаматтык кукык барлык адамда болтан жок, ce6e6i котам 

адам eMipiHe араласты. 

Антикалык демократиядан бастау алган классикалык 

демократияныц е зге ш е лт болды. Мунда саясатка барлык 

тан еки1дер1 катыса алды. Олар ез кезкарастарын б1пдарш, 

ортак шеппм кабылдады. 

Иозеф Шумпетер (1883-1950) демократияныц " Шумпетер 

лш " теориясын жасады. Шумпетердщ ойынша, демократияныц 

ойдатыдай жумыс icTeyi ушш терт жатдай 

кажет: 

1. Мацызды мемлекеттж кызметтерге сайлаута болатын 

айтарлыктай билшт!, маман екшдер тобы болуы ти1с. 

2. Саяси органдар халык жадсы дабы л д ап, оларга ез 

кезкарастарын айта алатын шеппм дер дабылдауы керек. 

3. Жауапкерпплштг тольщ сезшетш, кызмет орныныц 

абыройын жотары баталайтын дайындыты бар жаксы 

уйымдаскан бюрократия болуы керек. 

41

4. Демократиялык езш-ез1 бакылау болтаны ете мацызды. 

Мунда топ ешлдер1 кап дай меселе болмасын халык 

муддесш 6ipiHnii орынга коюы керек. 

3. Котам даты саяси катынастардыц 

демократиялык Heriei 

Принциптерк 

1. Билш органдарын сайлау. 

2. Билжтщ белшуь 

3. Саяси шшрдщ ертектмйга. 

4. Бостандьщ, жауапкериплж 

6ipfliri. 

5. Зад. 

6. Когамдык niKipAi ескеру. 

7. Азшыльщтын. езшдок кезкараска 

хукы. 

8. Жариялыльщ. 

Жузеге асыру формалары: 

1. Сайлау етк!зу, есеп беру. 

2. Жобаларды букшхалыктъщ тал- 

Кылау. 

3. Референдум втшзу. 

4. Митинг, жиналыс. 

5. Съезд, конференция, пленум. 

6. Шеру, бойкерсетулер. 

7. Сессия. 

8. Шетелге сапарлар. 

9. Ереумдер. 

4. Демократиялык котам белп.лер1 

Демократиялык когамныц белгшерш экономикалык, 

саяси, рухани, елеуметтш салаларына карай белуге 

болады. 

Экономика саласында: 

1. Ецбек адамдарыныц менппк катынастарына тшелей 

тартылуы; 

2. Менппк турлершщ еркелкш1га; 

3. Аукымды eHflipic демократиясы кажет; 

4. Кесшодактардыц ецбекпплер кукын коргауы; 

5. Ецбекке карай белу принцитнщ болуы; 

6. Мугедектермен, табысы темен топтарга камкорлык 

жасау. 

42 

Саяси салада: 

1. Саяси шшрдщ ер алуандыгы; 

2. Кеппартиялылыктыц болуы;

3. Демократиялык сайлау жуйесшщ болуы; 

4. Кукьщтар мен бостандыцтар туралы зацдардыц болуы; 

5. Оларды ic жуйнде ко л дану; 

6. Когамдык уйымдар жуйешнщ болуы; 

7. Саяси eMipre катынасу м ум кш дтн щ болуы; 

8. Оппозицияныц болуы. 

Руханисалада: 

1. Зац жузшдега сез, уждан, шыгармашылык, т.с.с. 

бостандыктар жуйесшщ болуы; 

2. Энердщ, мэдениеттщ барлык турлершщ дамуы; 

3. Рылыми-техникалык прогрестщ дамуы; 

4. ОкУ'вгарту мекемелер жуйесшщ болуы; 

5. Мэдениет пен шыгармашыльщтыц барлык саласы - 

ныц дамуы, оган еркш кол жетайзу; 

6. Зулымдык, каталдык, нэсЪпш лдш насихатынан шектелу. 

Элеуметтш салада: 

1. Элеуметтш кауымдасулардыц арасындагы тец к у 

кыктык, шарттык кел!С1м катынастарыныц болуы; 

2. Жеке адамныц элеуметтш коргалуы; 

3. Азаматтардыц эк1мпплш тарапынан болган эдглетйздштен 

коргалуы; 

4. Жеке адамныц жене оныц мулштершщ кылмыстык 

элементтерден коргалуы; 

5. Материалдык жене рухани игтлштердщ вдшетп белшппнщ 

болуы; 

6. Бипм, дерггерлш кемек пен елеуметтш камсыздандырудыц 

сапасы мен оган еркш кол жетюзу. 

5. Демократияныц алуан турл1 

элитарлык теориясы 

Демократияныц тобы топ (элитарлы к) теориясы 

бойынша халы к саясаттан шеттеткчедь А л саяси 

шеппмд1 аз гана топ кабылдайды. Ол 1рштелген, кал аулы 

топ болуы кажет. 

43

Демократияныц марксистш теориясында тагща улкен 

мен бередь 

"Ацпараттык демократияныц" нейзш салушы, Франция 

саясатшысы М.Рокар. Оныц демократиясы сайланган 

адам дар, акпарат куралдары жене сайлаушылар арасындагы 

езара байланыс непзшде курылады. Халык вз1- 

нщ тацдау кукыгын акпарат хабарларыныц еркш таралу 

жагдайында гана icKe асыра алады. 

Демократияныц экономикалык теориясында саясат билш 

катынастарын нарьщтык датынастармен байланыстырады. 

Тура демократияда халык мацызды саяси шеппмдерд1 

кабылдауга, билш журпзуге тшелей катысады. Оныц 

утымды жацтары: хальщты саясаттан шеттетпещц, саяси 

жуйешц турацтылыгын жене басцарудыц утымдылырын 

арттырады; халыктыц белсендолтн дамытын, тулраныц 

езш-ез1 керсетуше, танытуына жол ашады; саяси 

институттар мен кызмет адамдарын бадылаудыц ьщпалдылыгын 

дамтамасыз етедФ, билш муратын Tepic найдаланудан 

сацтайды, баскарушы тебе топтыц халыктан алшактануына, 

шенеунштердщ бюрократталуына ж1бермейдь 

Тура демократияга референдум, плебисциттер жатады. 

Референдумга мацызды зац шыгару немесе iniKi 

жене сыртцы меселеш шешу ушш сайлаушылардыц кещлш 

6iflflipyi жатады. Мысалы: Казахстан Республикасында 

референдум аркылы Президенттщ ек1лдт узартылды. 

Плебисцитарлык демократияда азаматтардыц саяси 

ыцпалы кемидо оларга сайлау аркылы зацныц немесе баска 

шепймнщ жобасын цабылдау немесе кабылдамау 

кукыгы бер1ледь Оны президент, уймет, партия, т.с.с. 

дайындайды. Мунда халыктыц жобаны дайындауга 

цатынасу мумкш дт аз. 

вшлдш демократияда халыктыц ерю депутаттарга жене 

билштщ екдлетта орган дары на бершеда. Азаматтар 

ездершщ кезцарастарыньщ, мацсаттарыныц, багдарламаларыныц 

ниеттесттне байланысты депутаттарды сайлайды, 

оларга ез мудделерш коргауды сенш тапсырады. 

44

K&3ipri Казахстан Республикасында демократиялык 

белплер бар, каз1р соны жузеге асыру yniiH кептеген жумыстар 

журизщуде: Казакстан Республикасы езш егеменда, 

зайырлы, демократиялык, кукыктык мемлекет 

ретшде деп жариялады. Кдбылданьш жаткан зацдарда 

адамдардыц Heri3ri кукыктары мен бостандыктары керсетшп, 

зад мен сот алдында тенд ecTipi лген. Эргам езшщ 

жанына жакын саяси мураттарды устануга epiKTi. Сез 

жене баспасез бостандыгы, соныц imiHfle сынау кукыты 

да зац жузшде бектлген . Экономика саласында жеке 

менш1кке улкен жол ашылды. Халык демократиялык 

жагдайда eMip суруге уйренуде. Дамытан батыс Еуропа 

елдершдеп тарихи теж1рибелергн демократия орнату жолындагы 

реймдерш, терт1п, кагидаларын енпзш, тшмдо 

жене нысаналы пайдаланган абзал. 

7. Kaeipri кезецдега демократиялык козгалыстар 

Ka3ipri уадытта мынадай демократиялык козгалыстар 

бар: 

1. Халык букарасыныц дуниежузйпк согыска карсы 

Kypeci. 

2. Жаца экономикалык тертш орнату жолындагы козгалыстар. 

3. Насшдгк жене улттык кемсйушшшке карсы багытталган 

козгалыстар. 

4. Бейбатпшйк пен демократия жолындагы курес. 

5. Галымдар мен дер1гер, зацгерлердщ козгалысы. 

6. Жастар, студенттер, ейелдер козгалысы. 

7. Жер меселеы жене елеуметтш кукыцтарды тал ал 

ету жолындагы шаруалар козгалысы. 

8. Коршаган ортаны сактау жолындагы турл1 букаралыц 

козгалыстар. 

8. К°гамныц саяси жуйесш демократияландыру 

Саяси жуйеш демократияландырудыц мынандай неrieri 

багыттары бар: 

45

1. Баскарудыц саяси жене мемлекеттак емес (езш-ез1 

баскару) продестерше кец жол ашу. Мекемелердщ eKiлеттш 

бастамаларын дамыту. 

2. Барлык елеуметтж топтардыц мудделерш аныцтаудыц, 

калыптастырудыц, ic K e асырудыд тетштерш 

жеталд1ру. 

3. Жеке адамныц жан-жацты жеталуше кемектесу, 

улттардыц уйлеймд1 дамуы, достыцты ныгайтып, ынтымактастыктыц 

процестерш журпзу. 

4. Зацдылык пен кукьщ тертабш ныгайту, билштац 

жеке адамдардыц колында тым кеп шогырлануына 

Карсы тосцауыл жасау. 

5. Мемлекеттак, партиялык жене когамдык уйымдардыц 

кызметтерш жене екщцштерш айкын турде аныктау. 

6. Саяси жуйе курылымын жацартудыц тшмд1 тетак- 

TepiH жасауды калыптастыру. 

Казакстан Республикасындагы демократия 

Б1з жогарыда демократиялык когамга сипаттама бердш. 

Енда осы айтылган жайттардыц б1здщ когамымызда 

калай жол га койылганын сипаттап етешк. 

Казахстан Республикасыныц Конституциясында: 

"Казакстан Республикасы езш демократиялык. зайырлы, 

кукыктык жене елеуметтш мемлекет ретшде 

орньщтырады; оныц ец кымбатты казынасы - адам жене 

адамныц eMlpi, кукьщтары мен бостандыгы. 

Республика кызметшщ тубегейл1 принциптерк 

когамдык татулык пен саяси турактылык. бушл халыктыц 

игш1гш кездейтан экономикалык даму; казакстандык 

патриотизм, мемлекет ем1ршщ аса мацызды мэселелер1н 

демократиялык ед1стермен, оныц imiHfle республикалык 

референдумда немесе Парламентке дауыс беру 

аркылы шешу” , - деп керсеткен (Жалпы ережелер, 1- 

бап). 

1990 жылы 25 казанда, КСРО тарамай турганда-ак 

Казак Кецестш Социалистш Республикасыныц мемлекеттак 

егемендп! туралы Декларация кабылданды. Одан 

46

кейши мёрзшде бул Декларация конституциялык купи 

бар Жарльщтармен толыктырылды. 

1995 жылы 30 тамызда республикалык референдум 

нетижесшде жаца Конституция кабылданды. 

Казакстан Республикасыныц егемендт оныц букш 

аумагын камтиды. Мемлекет ез аумагыныц тутастыгын, 

цол сугылмауын жене бельнбеущ дамтамасыз етед1. 

Мемлекеттш билштщ 6ipден-6ip бастауы - халык* Халык 

билшй тшелей республикалык референдум жене еркш 

сайлау аркылы жузеге асырады, сондай-ак ез биллон 

жузеге асыруды мемлекеттш органдарга бередь Казакстан 

Республикасында билшта ешшм де иеленш кете алмайды. 

Республикада мемлекеттш билш б1ртутас, ол Конституция 

мен зацдар непзшде зац шыгарушы, атцарушы 

жене сот тармактарына белшед1, олардыц тежемелш epi 

тепе-тецдш жуйесш пайдалану аркылы, езара ic-кимыл 

жасау принцишне сейкес жузеге асырылады. 

"Казакстан халкы" деген конституциялык угым жерг 

й ш т казак ултымен тарихи тагдыры 6ip жене ежели 

казак жершде туракты дамыган кеп сатылы бДртутас экономика 

мен жаркын ewdp салтыныц непзшде ортак плекпен 

топтаскан адамдардыц саяси этностык б1рл1г! болып 

табылатын Казакстан халкыныц елеуметтш ерекшелЬ 

гш; Конституциялык жолмен белпленген улттык, Kecinтш 

жене азаматтык тецдЫн, тец колданылатын мемлекетт1к 

жене ресми плдерд1 —сан цырлы казакстандьщ 

медениет пен туыскандык м ен тали тет барынша ныгайта 

тусед1. 

Казакстан Республикасы —демократиялык мемлекет. 

Б1здщ Республикамыздыц жагдайында демократиялык 

мемлекет, ец алдымен, Конституция кабылдап, тшелей 

мемлекет басшысын жене Парламент сайлайды, екдлет- 

Ti мерз1м1 бижён соц оларды ауыстыруга хальщты курылтайшылар 

аркылы катыстырады. Баскару терпбшщ нысанына 

(президенттш, парламенттш) карамастан, мемлекеттщ 

жогаргы органдары аркылы квппплпспц еркш 

аныцтауга жене муддесш барынша жуйел1 коргауга 

кажет, жагдайлар жасайды. 

47

Сонымен катар демократиялык мемлекет елеуметтш 

жене улттык нысандарына, тагы баска да ерекшелштерЬ 

не карамастан, жекелеген азаматтардыц вз муддесш бшд1руше, 

оныц есепке алынуына да мумкшдш бередь Бул 

ретте оларга Казакстан Республикасыныц Конституциясына 

сейкес сез, ар-уждан бостандыгы, тйп мен ултын eei 

аньщтауын камтамасыз ете отырып, б1рлесу, митинплер, 

демонстрация л ар, шерулер етайзу, ереу1лге шыгу К¥КЫгымен 

коса, жекелей жене ужымдьщ, ецбек дауын шешу, 

сондай-ак мемлекеттак кызметке араласьш, мемлекеттак, 

тагы баска да icTepfli баскару кызметше цатысуга тец KY" 

кьщтар бершедь 

Демократиялык мемлекеттш сипаттык ер ек ш елт 

республика азаматтарыныц мемлекеттак кызметке араласуын 

ретке келтару болып табылады. Мемлекеттак 

кызмет институтын реттеу 1995 жылгы Конституцияда 

к; а р ас ты рыл д ы. 

Демократиялык мемлекет ретандета Республика кызметанщ 

тубегейла принциптершщ 6ipi - когамдык татулык 

пен саяси турактылык. Демократиялык мемлекет 

саяси тертш журпзудщ демократиялык тесшдер1 мен 

ед1стерш кеб1рек колданады. 

Казакстан Республикасы — зайырлы мемлекет. Бул 

угым Казакстандагы дши мекемелер мен дшнщ мемлекеттен 

ажыратылгандыгын бшд1редь Казакстандагы ислам 

мен православиелш, тагы баска нанымдык агымдардыц 

iciHe мемлекет араласпайтындыгын бйдаредь Дши 

непзде партия КУРУга жол бершмейдь Мемлекет органдары 

кагидалык зац непзшде емес, Конституция Heriзшде 

курылып, жумыс icTeftfli. 

Сонымен 6ipre ерк1мнщ ар-уждан бостандыгына кукьпы 

бар, оны жузеге асыру - мемлекет алдындагы мшдет. Наным 

немесе атеизм меселес1 - ерк1мнщ езшдак устанымы. 

Едцеп дан кабылдау бостандыгы мен дши б1рлестштердщ 

жумысы женшдега зацдылыцтарды мемлекет белилен, 

бакылайды. Казакстан аумагында шетелдмс дши 6ipлестактердац 

жумыс icTeyi, ол орталыктардыц Республикадагы 

дши б1рлестак жетекпплерш тагайындауы тек тшс- 

48

Ti мемлекеттж органдардьщ келншш. бойынша рана жузеге 

асырылуы мумкш. 

Казакстан — кукьщтык мемлекет. Казакстан Республикасыныц 

Конституциясы — кукыктык мемлекеттщ 

бастауы epi шарты. Оныц Heri3ri принциптерк азаматтар 

уш ш —"завда тыйым салынбаганныц берше руксат еталедо", 

мемлекеттж органдар мен лауазым иелер1 уппн - "зацда 

нацты не керсеталсе, соган гана руксат" болып табылады. 

Кукыктык мемлекет журтш ылык пен мемлекеттак 

лауазым иелершщ кукыктык медениетш арттыруды, барлы 

к зац жуйесш жаксартып, едшетталжта ж отары дережеге 

кетеруда максат тутады. Кукыктык мемлекеттщ сапалык 

белг1с1 - адам жене азамат кукыгы мен бостандыгына 

халыкаралык, елшем дёцгейшдё кеш лдж беру болып 

табылады. Сот б и л т н щ т е у е л й з д т мемлекет пен 

азаматтыц езара катынасыныц дейекта журпзшетанше 

кеш лдж бере алады. Конституция нормаларында аталган 

белгигер айкын KepiHic тапкан. 

Казакстан — елеуметтш мемлекет. Конститудияда керсеталгендей, 

Казакстан Республикасы демократиялык, 

зайырлы, кукыктык мемлекет болуымен катар, елеуметтж 

мемлекет болып та табылады. 

влеуметтж мемлекет жекелеген топтарга немесе улыстарга 

емес, тутас котам мен азаматтарга кызмет етедь Ол 

мемлекеттак кор есебшен барлык азаматтарга мумкшд 

т н ш е игиактер керсетш, когамдагы ауыртпалыктарды 

да тецдей б е лу ж олы м ен влеум еттж тецс1зджта 

болдырмауга ерекет етедь 

Мемлекеттщ влеуметтж сипатын Республика Конституциясында 

керсеталгендей, бш1м беру, денсаулык сак* 

тау, талы м , медениет, халыкты жумыспен камтамасыз 

ету, ецбекта коргау, елеуметтш камсыздандыру жене жагдайы 

темен отбасы ларына кемектесу сиякты шарал ардан 

керуге болады. Элеуметтш мемлекет азаматтьщ ец теменri 

KyHKepic кажет! мен eMip сурудщ лайыкты жагдайларын 

жасауды талап ету кукыгын мойындайды. Бутан денсаулык 

пен адам емаршдег! каушздздж меселелер1 де Kipefli. 

4-194 49

Бул шараларды елеуметтак мемлекет жалпы жене мак* 

сатты елеуметтак багдарламалар аркылы жузеге асырады. 

К°гам мен азаматтардыц нацты 6ip категорияларыныц 

муддей yniiH курдел1 экономикалык жоспарлауга 

жене бюджеттж каржыландыруга жугшедг. Меселен, 

Казакстан Республикасыныц Уюмета 1995 жылгы желтоцсанда 

" 1996-1998 жылдары реформаны терецдету женшдега 

ic-цимыл багдарламасын" кабылдады. Оныц нег4зг1лершщ 

6ipi —"елеуметтак саясат" аталатын упшпт бел1м 

болды. Сондай-ак, 1995 жылы желтоксанныц 19-ында 

Казакстан Республикасыныц Президент! кабылдаган 

"Казакстан Республикасы тургындарыныц элеуметтш 

турмыс жагдайларын жаксарту жешндеп шаралар туралы" 

Жарлыгы да осындай шчлшта 1Стердщ катарына 

Косы лады. 

Алайда елеуметтак мемлекетта "Социалистш мемлекет" 

деген угыммен шатастыруга бол майды. Элеуметтш 

мемлекет нактылы экономикалык мумкшдштерге сай 

елеуметтак камкорлыктарды ез мшдетане алады жене 

азаматтардыц ецбек пен кесшкерлш бедсендшщнщ темендеп, 

тецгермелш кещл-куйдац болуына жол бермейдь 

Сондыктан Казакстан Республикасы Конституциясыныц 

екшпп бел1мшде азаматтыц кукыгы, бостандыгын жене 

мшдетан бек1те отырып, жеке адамныц eMipiH жене еркш 

жеталуш камтамасыз ету мемлекеттщ мшдета емес, 

алдымен оныц езшщ санасы мен ер1к-ж1гершщ ici 

екендтн атап керсетедь Элеуметтак мемлекет 6ipiHini 

кезекте жеке бастамалар мен когамдагы экономикалык 

еркшдш ушш кажетта жагдайлар тугызуга мшдетта. 

Осы жагдайлар аркылы "бук1л халыктыц цгхлдан 

кездейтан экономикалык даму” уйлестар1ледь 

Реснубликаныц референдум - Конституция, Конституциялык 

зацдар мен баска да Казакстан Республикасыныц 

мемлекеттак ем1ршдег1 ете мацызды меселелер женшдеп 

шеппмдердщ жобалары бойынша, Республиканыц 

барлык аумагында етаазшетан букшхалыктык дауыс 

беру. Бул халык б и лт н такелей жузеге асырудыц ец мацызды 

тесШ саналады. Референдум кабылдаган шеш1м 

50

ец жогары талап етупй кушке ие. Оныц Казадстанныц 

барлык; аумагына бФрдей тндетт1 купп бар жене елдедандай 

орган дар таранынан 6ек1туд1 кажет етпейдь Конституцияныц, 

Конституциялык зандардыц, баска да дудыдтык 

актшер мен зацдардыц арасында сейкесс1здш болган 

жагдайда, ол езгеш елш тер Конституцияны жене 

баска да ж огары да аталган акт1лердщ барлы гы н 

Республикалыд референдум дабылдаган шеыпмге сай 

жуйелендару жолымен тузетйгеде. 

Республикалык референдуш*а азаматтар epiKTi турде 

датысып, жабыд дауыс бередь 

Он сепз жасда толган Республика азаматтары тегше, 

елеуметтш, лауазымдык, мулистш жагдайына, жынысына, 

нэсшше, ултына, тшше, дшге кездарасына, нанымына, 

мекен-жайына немесе баска да жагдаяттарына дарамастан, 

республикалык референдумга датысуга д удыдты. 

Эр азамат референдумда тецдей дауысда ие. 

Сот ic-ерекетке дабшетмз деп таныган, сондай-ад сот 

yniMi бойынша бас бостаядыгынан айыру орындарында 

отырган азаматтардыц референдумга датысуга дудыгы 

жод. 

Республикалык референдум еп аэудщ e p iK T i сайлаумен 

ортад жаты кеп. Референдум мадсаты - адамды сайлау 

емес, меселе шешу. Референдумга дойылатын меселе 

азамат оган "и е" немесе "ж од" деп 6ip жадты жауап 

беретшдей, не усынылган б1рнеше шеппмдердщ 6ipeyiH 

тацдай алатындай децгейде болуы тшс. 

Катысуга дудыдты азаматтардыц жартысынан астамы 

дауыс беруге датысса, референдум етк1з1лген болып 

есептеледь 

Республикалыд референдум етм зу ж е т н д е п шеппмда 

Конституцияга сай, Республика Президент! дабылдайды. 

Республикалы д референдум етк1зу женшдета 

усыныс, сондай-ад, Парламент пен YKiMeT тарапынан 

жене республикалыд референдумга датысуга дудыдты 

кемшде ек1 жуз мыц республика азаматыныц долдауымен 

дойылуы мумкш. 

Республикалыд референдумды уйымдастырып, е т т з у 

мен оныц нетижесш аныдтау Казадстан Республикасы 

51

Президентанщ 1995 жылгы 2 карашадагы конституциялык 

купи бар "Республикалык референдум туралы" 

Жарлыгы бойынша жузеге асады. Куппне енген жаца 

Конститудияга сейкес жене дамыган демократиялык, 

елдердщ теж1рибесше суйене отырып кабылданган бул 

актаде республикалык референдумга непз бола алмайтын 

меселелердщ жетшлшта TieiMi келтарйгедь 

Теуелйз мемлекет тарихындагы алгапщы республикалык 

референдум Казакстанда 1995 жылгы ceyip мен тамыз 

айларында етгазьлдь Оларда Казакстан Республикасыныд 

бушл халык сайлаган Президента Н.Э.Назарбаевтыд 

ешлеттш мерзгмш 2000 жылга дейш узарту жене Казакстан 

Республикасыныц жаца Конституциясын кабылдау 

женшдета меселелер шеппмш тапты. Соцгы референдумныц 

алдында Н.Э.Назарбаев усынган Конституция 

жобасы тал кы ланды. Жалпыхальщтык талкылаудьщ мадсаты 

- кеппплпстщ усынысын есепке ала отырып, Зад 

жобасын жеталд1ре тусу жене оган колдау керсету. 

Казакстандык демократияныц ажырамас конституциялык 

институты, сонымен 6ipre мемлекеттш жогары 

лауазымды адамныц (Президенттщ) орнын алмастыру 

мен екшдж органдарды (Парламентта, меслихаттарды 

жене жергипкта езш-ез1 баскару органдарын) К¥РУ тёсип 

- ершта сайлау. 

EpiKTi сайлау yniiH нетазп уш жагдай сакталуы ттс. 

Б1рш1шден, балам алы уйгарымдылык (альтернативтш), 

сайлаушыныц б1рнеше кандидаттыц 6ipeyiH уйгару мумкшдШ; 

екшпйден, сайлау науканыныц барлык сатысындагы 

котамдык бадылау, уппнппден, сайлаушылардыц 

ез ершмен дауыс 6epyi. 

Казакстан Республикасындагы сайлау етк1зудщ 

принциптер1 Конституцияда бектлш , Казакстан Республикасы 

Президентшщ 1995 жылгы 28 кыркуйектеп 

Конституциялык Зац Kymi бар "Казакстан Республикасындагы 

сайлау туралы" Жарлыгында, сондай-ак Казакстан 

Республикасы Орталык сайлау комиссиясыныц 

кукыктык-нормативтак сипаттагы акталершде егжейтегжейл1 

бел тал енген. 

52

Осы ереже бойынша, 1995 жылдыц желтохсанында 

Казахстан Республикасыныц Парламент! депутаттарыныц 

сайлауы етздзшдь 

Мемлекеттш билштщ б1рлдгш, устемдоп. мен теуелйзд 

т н аньщтайтын - елдщ егемендт. 

Казахстан Республикасында мемлекеттш билштщ 6ipтутастыгы, 

аумагыныц белшбейтшдт icKe асырылды. 

Республика мемлекеттш билтн щ теуелйздт оныц мемлекетаралых 

катынастагы егемендт болып табылады. 

Ka3ip Казахстан Республикасын буюл элем елдер1 танып 

отыр. Шекара туралы шарттарга хол хойылды. 

Республика егемендт оныц букш аумагын камтиды. 

Мемлекет ез аумагыныц тутастыгына хол сугылмауын 

жене болшбеуш камтамасыз етед1 деп керсетшген Конституцияда. 

Сонымен, 6i3 алдыцгы тахырьпггарда демократия угымына 

халыкаралык келемде сипаттама бердпс. Казахстан 

жагдайында демократияныц ембебаптых дережесше, 

оныц елемдш стандартца сейкесттне токталдык- 

Казахстан егемещй, тэуелйз мемлекет болып халыптасты, 

ол хамтамасыз етшдь Демократия жене хукыктык 

дережеге ету процей одан epi жалгасуда. Ж ер п лЬ т 

атцарушы органды Казахстан Республикасы Президент! 

мен Ушметшщ екип болып табылатын тшст1 ек1мпплш 

аймактыц eniMi басхарады. 

Казахстан Республикасында сот едалдМн тек сот хана 

жузеге асырады. Олар Казахстан Республикасыныц Конституциялык 

соты, Казахстан Республикасыныц Жогаргы 

соты. 


Саяси жуйе 

Дерм; жоспары: 

1. Саяси жуйе туралы тусшш. 

2. Когамдык саяси жуйенщ курылымы. 

3. Когамдык саяси жуйешц хызметтерь 

53

4. Котамныц саяси уйымдары. 

5. К°гамныц саяси жуйесшц жжтелу1. 

6. Казакстандагы саяси жуйе. 

1. Саяси жуйе туралы тусшш 

Алгапщы кауымдык курылыс кезещнде барлык адам 

тец eMip сурдь Баскарушылар мен багынушылар деген 

мулдем болган жок, себеб! адамдардыц e3i табигат алдында 

елйз efli. Сондыктан тобырымен журдь Bipirin ац аулады, 

тек тайпа-тайпа болып журудщ аркасында гана ездершщ 

KayinciefliriH, кун KepiciH камтамасыз ете алды. 

Тапкан табыстары бэрше ортак болды, артык ешм болган 

жок. Мундай жагдайда ецбек к У Р ал дары, ецбек ешмдер1 

ужымга гана тшсп едь Мундай ру-тайналарды аксакалдар 

баскарды. Ацсакалдар ужым меселелер1н ортага 

салып, реттеп, niemin отырды. 

Адамдар 6ipre-6ipTe тек табигаттыц бергенш тутыньш цана 

коймай, ендо сонымен катар ездершщ колдарьшан келетш 

1стермен айналыса бастады. Олар колга тускен андарды 

0здер1 асырай бастады. Осыдан барып мал шаруашылыгы 

epic алды. Ендо ездерше кажетшше мал ейрдо. Деннщ жерге 

тусш, кайта ешм беретшш байкаган адамдар кажетт1 

ешмдо ездер1 ecipeiiH болды. Нетижесшде егш шаруашылыгы 

дамыды. Кун ар л ы жерде жумыс йтейтшдердац ешм1 

ездерше де, езгелерге де жетть Кунарсыз жерлердег! адамдар 

кунарлы жерлер иелерше жалдануга межбур болды. 

Колга тускен адамдарды кул га айналдырды. 

Артык ешм eMipre тещйздш екелдь Осылай кул иеленушиик 

курылыс келдо. Бул котам кул иеленупплер мен 

кулдар, басцарушылар мен багынушыларды тудырды. Ycтем 

танка когамды багындыру, таптар, жеке адамдар, тулгалар 

мен котам, осы мемлекет пен баска мемлекет арасындагы 

катынастарды реттеу уппн курал, когамныц меселелерш 

шешетш елеуметтш топ кажет болды. Бул топ теменг! 

топка бакылау журпздь Енд1 куштеу, зорлау аркылы 

орындаттыратын аньщ зац ережелерй нормалары калыптасты. 

Олар экономикалык кызметт1 уйымдастырды, 

когамдык ешмдо ендордь 

54

Билшт1 иеленулшлер мен оган багынушылардын, релдер1 

институционалдык далыпда тусть Мемлекет, саяси 

партиялар, баска да котамдык уйымдар кал ыптаса бастады. 

Олар белпл! 6ip тал ты д муддесш доргады. Осы л ардьщ 

барлыгын 6ip сезбен догамньщ саяси жуйезд деуге болады. 

Дэтамнщ саяси жуйес1 деп билж жургезш, когамда 

турактылык пен TepTinTi дамтамасыз ететш, елеуметтш 

топтар, таптар, улттар, мемлекеттер арасындагы саяси 

езара датынастарды реттейтш уйым мен мекемелердщ 

жиынтыгын айтады. 

Саяси жуйе теориясын XX гасырдыд 50 жылдарында 

Американыд саясаттанушысы Давид Истон дуниеге екелда. 

Оныц ойынша, саяси жуйе сыртды ортамен "Kipic", 

"шыгыс" принциптер1 ардылы байланысады. 

KipicTiH eKi Typi бар. Олар: талаптар мен колдау. 

Д .Истон, Г.Митчел, Г.Спиро, Г. Алмонд саяси жуйенш, 

езшдш мумкшдштерш керсетта: 

1. Топтар мен жеке адамдардыц ic-epeKeTiH басдаруга 

байланысты реттеу мумкш дт; 

2. бзшщ кызмет етуше кажетп экономикалык жене басда 

дорларды табуга байланысты дысымдыд мумкшдт; 

3. Дорларды, игшштерда, дызметп, уздак белгшердо белу 

жене кайта белу мумкш дт; 

4. Элеуметтш ортаньщ талалтарына эрдашан жауап берерлж, 

езгерген жагдайларга бешмдеупилш мумкшдт. 

Корыта келе, саяси жуйе устемдш етш отырган догамды 

басдаратын аппарат болып саналады. 

2. Когамдыд саяси жуйенщ дурылымы 

55

Саяси институттарга: мемлекет, саяси партиялар, кесшодактар, 

кооперативтер, жастар, ейелдер, т.с.с жатады. 

Мемлекет - саяси жуйенщ негазта б е л т . Ол догамда 

белпл1 6ip TepTinTi орнатады, оны баскарады, экономикалык 

жене елеуметтак курылымын коргайды. Ол ушш 

мемлекеттак арнайы аппараты, ержйз кецдаретан куштеу, 

зорлау органдары (ескер, сот, полиция, т.с.с.) болады. 

Солардыц кеметамен ол адамдардыц журп:-турысын, 

ic-ерекетан реттейд1. Мемлекет к огам атынан оныц iniKi, 

сыртцы саясатын аткара алады. 

Саяси партиялар - мемлекеттак билйста icKe асыруга 

саяси жуйеш, когамдык niKipfli, саяси сана мен медениетта 

цалыптастыруга атсалысады. 

Кесшодактар - ецбекпплердщ зацды талаптарын коргайды, 

ецбек зандарыныц катац сакталуын кадагалайды. 

Ецбекпплердщ денсаулыгын сацтауга, турмыс жагдайыныц 

жаксы болуына камкорлык жасайды. Олардыц балаларын 

бала-бакшага орналастыру, жазгы демалыстарын 

уйымдастыру жумыстарын баскарады. 

Дши орындар да саяси жуйеге шредь Орта гасыр деуЬ 

р1нде дши орындар мемлекет iciHe араласкан улкен кушке 

айналган зор уйым болган. Мундай ппркеулерде бш1м 

жуйесш баскарып "7 еркш енер" уйреткен. Грамматика, 

риторика, арифметика, астрономия, музыка окытылган. 

"Бекзадалар” мектеб1 жумыс icTereH. ППркеу соты, ягни 

"инквизиция" ер турл! дши агымдарды болдырмас ушш 

курескен. Тек кана Испанияныц езшде 300 мыц адам 

ертелген. Бул уакыттагы дани орындар мемлекеттщ innci, 

сыртцы саясатына такелей араласты. Kâeipri уакытта дЬ 

ни орындар имандылыкка шакырады. BipaK ер турл1 дш 

Typi бар цогамда олармен санаспауга болмайды. 

Булардан баска да саяси жуйеге жанама катынасы бар 

гылыми-техникалык когамдар, суретшшер, жастар когамы, 

т.с.с; бар. 

Саяси катынастар —оган топтардыц, этникалык б1рлестактердщ, 

тулгалар мен когамныц, азамат пен мемлекеттщ 

арасындагы катынастар к1ред1. 

Саяси ережелер - саяси жуйешц ережелш Heri3iH к у 

райды. Муныц ец бастысы - Конституция. Баска да 

мемлекеттак зацдар, нормативтш акталер жатады. 

56

Саяси медениет —адамдардыц ic-врекетше, олардыц 

уйымдарына есер етеда. 

Дорыта келе, саяси жуйенщ басты мшдет1 - казына, 

байльщты белу саласына бацылау орнату, когамдык; ешрдщ 

барлык саласына багыт 6epin, ьщпал жасау. 

3. Котамныц саяси жуйейнщ цызметтер1 

1. Мемлекеттж уйымдардыц, т.б. сол сияцты елеуметтж 

топтардыц мудделерш уйлеммда журпзу шараларын 

белгшеп icKe асырады; 

2. Рухани-идеологиялык кызмет аткарады, халык букарасыныц 

саяси ой-санасын калыптастырып реттейд1 

жене жейлдареда; 

3. Когамдык саяси курылысты ныгайтады, оныц iniKi 

жене сырткы каупкйздтн камтамасыз етед1; 

4. Турла влеуметтж топтардыц когамдагы орны мен мудделерше 

сай материалдык рухани иг1лжтерд1 аньщтау 

жене белу; 

5. Догамдык влеуметтж топтардыц мацсатын, мгидета 

мен багдарламасын орындауга багытталган цызметш 

уйымдастыру; 

6. Когамдык дамудыц жолдары мен мшдетш аньщтау, 

оныц кызметшщ накты багдарламасын жасап icKe асыру; 

7. Белгип 6ip влеуметтж топтыц немесе кеппплж халыктыц 

саяси б и л т н цамтамасыз ету. Ол билжтщ тертшке 

келпрьиген, ережелерде, калыптарда бектлген, ягни 

институционалданган rypi. Оныц цызмета конституцияга 

непзделген жалпыга мшдетта зацдар шыгару жене 

зацдар аркылы твртш орнату болып с ап алады. 

Сонымен, саяси жуйе кулдык когамда жеке меншштщ, 

канаушылар мен каналушылардыц пайда болуына 

байланысты дуниеге келген. Ол когамдатертштп, б!рлшта 

камтамасыз етеда, ер турлД когамдык топтар, уйымдар мен 

козгалыстардыц кызметТерш реттейд1, когамдык катынастарды 

уйлестчредь казына, байлыкты беледа. влеуметтж 

кажеттйпктерд1 канагаттандыру ушш каржы-царажатты 

жумылдырады. 

57

4. Цогамныц саяси уйымдары 

Саяси партиялар. 

Когамдьщ уйывдар. 

Саяси рьшдардьщбарщэлеметтер1 

езара байланыга болады. 

Уйымдардыц элементгершщ езара 

ыщшл дережеа ж ергш кп жагдайларга 

байланысты болады.

5 . К о г а м н ы ц с а я с и ж у й е с ш щ ж ш т е л у а 

Ka3ipri уакытта саяси жуйеш жштеу саяси тертшке 

непзделед!. 

Саяси TepTin деп саяси билшпен когамды баскарудыц 

адас-тесивдер жиынтыгын, азаматтардыц кукьщтары мен 

еркшджтер1нщ демократиялык дережесш айтады. 

K,a3ipri уакытта саяси TepTinTi eKire беледй 

Демократиялык 

1. Ад ал, шынайы сайыс 

аркылы жуйеш турде 

ететш сайлау. 

2. Уюметтщ сайлау 

аркылы дуниеге келу!. 

3. Жеке тулралар мен шагын 

топ кукыгын коргайды. 

Антидемократия лык; 

1. Авторитарльщ - куштеуге 

нешзделген. 

2. Тоталитарлык —адам eMipiнщ 

барлык салалары бакылауга 

алынады. 

Тоталитарлык тертш бурынгы КСРО заманында деугрледь 

1986 жылгы желтоксан окигасы букьл елемд1 елец 

етшзд1, казак жершде халкыныц намысын ту етш кетерген 

кайратты да табанды оскелен, урпак ecin жетшгендаг1н 

делелдеда. 70 жыл бойы тоталитарлык тертш тауцыметше, 

орталык журпзген ем1рппл-вк1мппл жуйе саясатына 

жас урпак тарапынан лайьщты тойтарыс бершда, бул 

урдас букш Кецес Одагындагы демократиялык козгалыска 

бастау болды. Сталиндш ектемдш, Хрущевтш ектемдок, 

Брежневтгк ектемдокп басынан еткерген казак халкы 

демократиялык даму жолына багыт алды. 

1991 жылгы тамыз тецкер1сшен соц барлык КСРО елдер1 

ТМД болып кайта езгерд1. Эр ел оз бетшше даму жолына 

туей. Барлык ТМД елдер1 жумыла отырып егеменда 

елдершщ дамуындагы киын да жауапты кезецдо ойдагыдай 

еткерш келедЬ 

Казахстан Республикасындагы саяси жуйе 

Конституцияныц кабылдану ына байланысты республикада 

билштщ жаца жуйезд калыптасты. Саясаттагы 

59

meiiiyini буын —мемлекеттш билштщ курылымы. Мемлекет 

- саяси жуйенщ, котамдык ем1рдщ басты куралы, 

оны ныгайту, дамыту саясаттыц мацсаты. Казакстан халкы 

мемлекеттш ек1мет бшпгш тшелей жене ез ек1лдер1 

аркылы жузеге асырады. 

Конституцияныц 2-бабында: "Казакстан Республикасы 

Президенттак баскару нысанындагы б1ртутас мемлекет” 

деп керсетшген. Мемлекеттак курылымга жацаша 

сипат беретш бул кагида Конститудияньщ ец басты жацалыгы. 

Конституциядагы басты меселенщ 6ipi - жогары мемлекеттак 

органдар жуйесшдеп Президенттщ орны, рел1 

жене меш. Дуние жузшдег! алдыцгы катарлы елдерде 

баскарудыц Президенттак жуйей кептен 6epi колданылып 

келедь 

Конституцияныц ушшпп бел1м1 "Президент" деп аталады, 

ол 9 баптан тур ад ы. "Казакстан Республикасыныц 

Президента —мемлекеттщ басшысы, мемлекеттщ iniKi 

жене сыртцы саясатыньщ Heri3ri багыттарын айкындайтын, 

ел 1ппнде жене халыкаралык катынастарда Казакстанныц 

атынан екшдш ететан ец жогары лауазымды тулга” 

(40-бап). Ол—халык пен мемлекеттш билш б1рлтнщ, 

Конституцияныц мызгымастыгыныц, адам жене азамат 

КУКьщтары мен бостандыктарыныц нышаны epi кешль 

Ол ез терелМмен мемлекеттш билштщ букш тармацтарыныц 

кел1сш кызмет етуш жене ешмет органдарыныц 

халык алдындагы жауапкершЬпгш камтамасыз етедь 

Казакстан Республикасыныц Президента халыкка: 

"Казакстан халкына ад ал кызмет етуге, Казакстан Республикасыныц 

Конституциясыныц зацдарын цатац сак* 

тауга, азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарына 

кешлдш беруге, Казакстан Республикасы Президентшщ 

ез1ме жуктелген мертебел1 мшдетан адал атцаруга салтанатты 

турде ант етемш", —деп ант берген кезден бастап 

ез кызметане KipiceAi. 

Президенттак баскару жуйей Президентке улкен жауапкерпплш 

жуктейдь Мемлекеттак курылыста Президенттщ 

6ipiHini катарга койылуына байланысты хальщ- 

60

тын,, мемлекеттщ, ер азаматтыд алдындагы оныц жауап- 

Kepminiri аса жогары. С оган сейкес, Президентке де жумыс 

icTey мумкшдШ бершген. Оныц парламентке ыцпалы 

да Конституцияда айтылган. Премьер-министрд1 ез1 

усынып, уюметтщ баска басшыларын тшелей ез1 тагайындауына, 

Жогаргы сотты жене баска судьяларды бек1ту1- 

не байланысты билштщ бул салаларында да Президенттщ 

ыдпал ете алуы кезделген. Президент —халыд сайлаган 

ерекше тулга. 

Ата зацныц тертшпп бел1мшде парламент туралы нег1зг1 

баптар жуйеленген. Парламент - зац шыгару дызметш 

жузеге асыратын Казадстан Республикасыныц ец жогаргы 

органы болып табылады. Парламент турацты нег1зде 

жумыс 1стейтш eni палатадан: Сенаттан жене Межд,- 

лйтен турады. Сенатты ер облыстан, республикалык мацызы 

бар далалардан жене Казадстан Республикасы астанасынан 

eni адамнан жене тасшше облыстардыц, республикалык 

далалардыц жене республика астанасыныц 

барлыд ещщр органдары депутаттарыныц б1рлескен межйпсшде 

сайланатын депутаттар д урайды. Сенаттыц же- 

Ti депутатын Парламент екьдетпг! мерз1мше Президент 

тагайындайды. Межипс - сайлаушы л ар саны тец 6ip мандатты 

аймадтыд сайлау округтер1 бойынша сайланатын 

депутаттардан дуры лады. «■ 

Парламент депутаттарын сайлау жалпыга б1рдей, тец 

жене тете немесе жанама сайлау дудыгы непзшде, жасырын 

дауыс беру ардылы етюзйхеда. Конституцияныц 55- 

бабында Парламенттщ атдаратын дызметД тужырымдалган. 

Конституцияныц V бел1м1 "Уймет" деп аталады. Yiciмет 

Казадстан Республикасыныц атдару би лтн жузеге 

асырады, атдарушы органдардыц жуйесш басдарады 

жене олардыц дызметше басшылыдты жузеге асырады. 

Ук1мет езшщ букш дызметшде Казадстан Республикасы 

Президентшщ алдында жауапты болады. 53-баптыц 

6-тармагында жене 57-баптыц 6-тармагында керсет1лген 

реттерде Парламент алдында есеп береда. Уюметтщ кузыpeTi, 

уйымдастырылу жене кызмет терт1б1 Конституция- 

61

лыц зацмен белпленедь YKiMeT мушелер1 Казахстан 

халды мен Президентше ант бередь 

Y kImct: 1) мемлекеттщ елеуметтш-экономикалых саясатыныц, 

оныц хорганыс хаб1летшщ, хаушыздтшц, догамдык; 

TepTinTi хамтамасыз етудщ непзп багыттарын 

ез1рлейд1 жене олардыц жузеге асырылуын уйымдастырады; 

2) Парламентке республикалык бюджет пен оныц 

орындалуы туралы есеп ез1рлейдо жене усынады, бюджеттац 

орындалуын хамтамасыз етед1; 3) межипске зац жобаларын 

енпзед1 жене зацдардыц орындалуын хамтамасыз 

етедц 4) мемлекеттак менппкта басхаруды уйымдастырады; 

5) Казахстан Республикасыныц сыртцы саясатын 

журпзу женшде шаралар ез1рлейд1; 6) Министрлштердщ, 

мемлекеттак комитеттердщ, езге де орталых жене 

жерплшта атхару органдарыныц хызметше басшылых 

жасайды. Осы 66-бапта ушметтац атхаратын баска 

да хызметтер1 аныхталган. 

Казахстан Республикасыныц Премьер-министр! укдметтац 

хызметш уйымдастырып, оган басшылых жасайды 

жене оныц жумысы ушш жеке ез1 жауап бередь 

Конституцияныц V III бел1мшде жерплшта мемлекеттак 

басцару мен езш-ез1 басхару органдарыныц хызмета 

аныхталган. Жерплшта мемлекеттак басхаруды тшста 

аймйхтагы icTix жай-куйше жауапты жергшшта ешлд1 

жене атхарушы органдар жузеге асырады. 

Жерплшта екивд. органдар - меслихаттар тшста ешмпплш-аймахтых 

белш1степ халыхтыц еркш б1лд1ред1 

жене жалпы мемлекеттак мудделерда ескере отырып, оны 

icKe асыру ушш хажетта шараларды бел плещи, олардыц 

жузеге асырылуына бахылау жасайды. 

Меслихаттарды жалпыга б1рдей тец, тете сайлау ХУ' 

хыгы непзшде жасырын дауыс беру архылы терт жыл 

мерз1мге халых сайлайды. 

Меслихаттар аймахты дамыту жоспарларын жене оныц 

елеуметтак багдарламаларын, жерплшта бюджет пен олардыц 

атцарылуы туралы есептердо бештеда, ездершщ харауына 

жатхызылган жерплшта еюмпплш-аймахтых хурылыс 

меселелерш шешед1, Зацмен меслихат хузыретане 

62

жаткызылган аткарушы органдар басшыларыныц есептерш 

карайды, т.б. жергишсп меселелермен айналысады. 

А л жергиш т атдарушы органдар аймацты дамыту жос- 

□арларын экономикалык жене влеуметтж багдарламаларын, 

жергишсп бюджеттщ жобал арын жене олардыц орындалуын 

камтамасыз етедо, коммуналдык менпшсп баска* 

рады, жергшшт! аткарушы органдардыц басшыларын 

кызметке тагайындау жене кызметтен босату, жергишсп. 

аткарушы органдардыц жумысын уйымдастыруга байланысты 

езге де меселелердо шешедо. 

Казакстан Республикасыныц ж е р п л п т соттары Ка* 

закстан Республикасыныц сот жуйесш курайды. Сот жуйеci 

Конституциялыц Зацмен белгёленедо. Сот Конституция 

мен Зацга гана багынады. 

№ 7 Дерн: 

Мемлекет 

Дврй жоспары: 

1. Мемлекеттщ пайда болу себептерь белгалерь 

2. Мемлекет кызметтер1. 

3. Мемлекет турлерь 

4. Мемлекеттщ саяси режимь 

5. Кукыктык мемлекет пен азаматтык когам. 

6. Казакстан Республикасы - егемещц унитар л ы мемлекет. 

1. Мемлекеттщ пайда болу себептер1, 

белг1лер1 

Мемлекет деген угым 61рнеше магынада колданылады. 

Б1ршппден: когамды баскаратын аппарат. Ce6e6i ". 

ук1мет " деген утымга сай. 

Екшпйден: когам мушелершщ ассоциациясы. Мунда 

"халык", "ел", "когам" сездерше сейкес. 

63

Мемлекет саяси жуйенщ непзй 6ejiiri болып саналады. 

Мемлекет алташкы кауымда болтан жок. Ce6e6i алгаггщы 

кауымдык курылыста тецс1здш болтан жок- К¥л 

иеленупплш курылыста мемлекет пайда болды, ce6e6i 

eMipre баскарушылар мен батынушылар келдь Мемлекеттщ 

пайда болуы туралы ер турл1 аныктамалар бар: 

1. Патриархтык теория. Оныц негсзш салушы XVIII т. 

ем1р сурген агылшын ойшылы Роберт Филмер. Ол мемлекеттщ 

пайда болуын рулардыц тайпага, тайпалардыц 

одан улкен кауымдастыкка, олардыц одан epi мемлекетке 

дешн 6ipiryiHeH деп санайды. 

2. Котамдык кел1с1м теориясы. Heri3iH салушы л ар: 

Т. Гоббс, Г. Гроций, Ж. Ж. Руссо. Мемлекет теуелйз eMipmi 

мен оныц кол астындагы адамдардыц келхЫм! аркылы 

пайда болды. 

3. Теологиялык теория. Непзш салушылар: А. Августин 

мен Фома Аквинский. Мемлекет кудайдыц KYflipeTiмен 

пайда болтан. 

4. Зор лык жасау теориясы. HerieiH салушылар: 

Е. Дюринг, JI. Гумплович, К.Каутский. Мемлекет 6ip 

елд1 екшпп елдщ басып алуынын, нетижесшде арасындаты 

катынастарды реттеу уппн пайда болды. 

5. Географиялык теория. Heri3iH салушылар: А.Гатцель, 

В. Соловьев, Б. Чичерин. Мемлекеттщ пайда болуы 

географиялык ортаныц езгешелштершен деп тусшflipefli. 

6. Психологиялык теория. Адамдарта багыну мен кулшылык 

ету кажеттМ мецп баки тен болтан дегенда айтады. 

7. Марксисток теория. Мемлекет жеке менппк пен 

таптыц пайда болуынан тутан дейдь Ягни, экономика 

жагынан устем болып туртан таптыц муддесш коргап, 

баска таптардыц дарсылыгын басу уппн керек дейдь 

8. Шетелдш зерттеупплер мемлекеттщ менш таптык 

куресй 6iTicTipyfle, татуластыруда деп бшедъ Котамта 

KayinTi елеуметтж шиелешстерд1 аскындырмауга тырысып 

жене оларды бейбй1саяси жолмен шешу уппн мемлекет 

непзп елеуметтш топтар арасындаты катынастарга 

64 \

белсене ара л асы п, ортадагы едал терепп сияцты болуы 

керек дейда. 

Корыта келе, мемлекет деп —белгйп 6ip аумак шецбершдё 

адамдардыц влеуметтш топтар, таптар мен б1рлестжтердац 

катынастары мен кызметтерш уйымдастыратын, 

бацылайтын цогамньщ саяси жуйесшщ, немзга элемента 

н айтамыз. 

Мемлекеттщ мынадай белгыерЬ болады: 

1. Эзшщ шекарасы бар, белгйп территориясы болады. 

0цдар1отщ еркендеу1, сауданыц ecyi, ецбектщ белшу!., 

хальщтыц кебек>1 квсшке байланысты аумацтьщ белшуге 

екелдй Аудан, облыс, штат, т.с.с. пайда болды. 

2. Ерекше ушмет аппараты болады: мемлекетте ер турл1 

меселелерда шепгу ушш царулы ескер, шенеушктак аппарат, 

полиция, сот, барлау, ппркеу, баспасвз, т.б. к;уралдар 

кажет болады. 

3. Мемлекет егеменда болуы керек. Ол - innti жене сырткы 

icTepiH аткарудагы тольщ теуелйздп!, дербестт. 

4. ImKi icTep органдары, тергеу комитета, прокуратура. 

Кылмыс жасагандарды еркшен айырудан бастап, вл1м 

жазасына дешн кесе алады. 

5. Салыц салу. Ук1метаппаратын устау уппн халыцка 

салык с алады. 

6. Мемлекеттщ азаматтыгыналу кажет. Сол жердетуып, 

ескен соц, сол елдщ азаматы болуыц керек, онсыз мемлекет 

тарапынан корганыш болмайды. 

Осы айтылган белгтлер мемлекетта баска уйымдардан 

ерекшелендареда. 

2. М емлекеттщ цызметтер1 

Мемлекеттщ iniKi, сырткы цызметтер1 болады. 

Innci: 

1. Экономикалыц салада мемлекет Kecimcep, жоспар 

шы, уйлёбтарупй ретшде меселелерда шешеда. Экономикалык 

багдарламаны жасайды. Халык шаруашылыгы-

нын, ер TYPJii салаларыныц арасындагы байланыстарды 

реттеуге, экономикалык интеграцияны ер1стетуге, гылыми-техникгшык 

революцияныц жейстжтерш енйзуге, 

т.с.с. катысады. 

2. Элеуметтш eMipfli уйымдастырады. Халыктыц ел - 

аукатын, eMip децгешн кетеру, денсаулыкты сактау icin 

жаксарту, турмыс кажетш етеуд1 жеплд1румен айналысады. 

3. Зандыльщты камтамасыз етеда. Ел шпнде карапайым 

тертшта сактауга, кылмысца карсы куресп ер1стетуге, 

еюмпйлш зорлыкка жол бермеуге басшыльщ етедь 

4. Медени-тербиелш салада мемлекет халыкка бДлш 

беру жене оку-агарту iciH, гылымды, едебиет пен енерд1 

дамыту женшде камкорлык жасайды. 

Сыртцы: 

1. Мемлекеттщ тутастыгы мен каушйздагш цоргау. 

2. 6зш-ез1 билеу, егемендйон сактау, баска елдермен 

ттмд1 карым-катынасты орнату, олармен 6ipre алынган 

мшдеттердщ eKi жакка б1рдейлтн камтамасыз ету. 

3. @з елшщ саяси муддесшщ ьщпалдылыгына, утымдылыгына, 

епмдипггае, ттмдипгше жагдай жасау, баска 

елдердег! жацальщтар туралы ез елше дер кезшде мелФметтер 

беру жене т.б. 

4. Жалпы адамзаттык, аймацтык саяси непзде интеграция 

льщ процестерд1 дамыту. 

Корытындылай келе, мемлекеттщ ец басты мшдета - 

цогамныц турацтылытын орнатып, цалыпты Tipminirme 

жагдай жасау. Ол ер турл1 топтарга, жштерге бел1нген 

когамныц б1рлтн камтамасыз етуге тшс. 

3. Мемлекеттщ турлер1 

Мемлекеттщ Typi деп оныц iniKi курылысын, уйымдастырылуын 

жене мемлекетпк билштщ жузеге асырылу 

тездлш айтады. Мемлекеттщ уш жагы бар: 

1. Баскару Typi. 

66

2. Саяси тертабь 

3. Мемлекеттш куры лысы. 

Баскару Typi жогаргы екЫет б и л т к1мнщ колында 

екендтн керсетедо. 

Монархия деп мемлекеттщ жогаргы етм ет бизйп жеке-дара, 

6ip билеугшнщ колында болып, ол екеден балага 

мура ретшде калатын турш айтады. Монархия абсолготтш, 

конституциялык болып белшедь Абсолюттш монархия 

деп жогаргы екгмёт б и л т бутшдей, тутас, формальда 

турде де шектелместен 6ip адамныц колында турган 

курылысты айтады. Мысалы, Ресейдегт Романовтар 

эулета. Kasip баскарудын, мундай Typi жок. 

Конституциялык монархияда монархтыц б и л т белruii 

дережеде зац шыгаратын билш парламентпен шектеледа. 

Kaeip Бельгия, Голландия, Дания, Иордания, Испания, 

Норвегия, Люксембург, Морокко, Жапонияда сак* 

талган. 

Республика деп мемлекеттш билштщ барлык жогары 

органдары белгип 6ip уакытка сайл анатын немесе екшдш 

мекемелер аркылы калыптасатын мемлекеттш 

баскарудыц турш айтады. 

Республика президенттш жене парламенттш болып 

белшедь 

Президенттак баскару да мемлекеттщ де, ушметтщ де 

басшысы президент болып саналады. Оны парламент немесе 

халык сайлайды. Егер президентта парламент сайласа, 

"парламенттш президент" дейд1. Конституция 

бойынша президентке белпл16ip кукыктар берзледа. Ол 

кужатка премъер-министрдщ колы керек. Онсыз Президента 

жалпыга б1рдей, купия турде, сайлау аркылы 

халык сайласа, ондай мемлекетта президенттш республика 

дейда. Ондай президенттщ б и л т зор. Мысалы, 

А КТТТ. Мунда аткарушы билш парламентке багынбайды. 

Президент ук1метта ез! тагайындап, ез1 баскарады. 

Парламенттш тертапте елдщ жогаргы басшысы парламентке 

багынады. Мунда зац шыгарушы билш те, аткарушы 

билш те парламентке теуелдь Ол сальщты белп,- 

67

лейда, бюджетта бештеда, соттарды курады, согыс аша алады, 

ескерда камтамасыз етеда, т.с.с. 

Парламент ек1 палатадан турады. Жогаргы палата сенат 

аркылы, ал теменп палата жалпыга б!рдей такелей 

сайлау аркылы калыптасады. Парламент б1рпартиялык 

жене екшартиялык болуы мумкш. 

БДрпартиялык парламент к1шкентай елдерде кездесед1. 

Мысалы, Финляндияда б1рпартиялык парламент 

кызмет етеда. Дамыган елдерде екшартиялык парламент 

жуйей калыптаскан. 

Мысалы, АКШ республикалык жене демократиялык 

партия л ардан турады. 

Эр елде парламента ер турл1 атайды 

АЩП,Филиппинде - Конгресс; 

Польша, Финляндияда - Сейл1; 

Иран, Туркияда - Межипс; 

Израильде - Кнессет; 

Швейцарияда - Риксдаг; 

Францияда —Улттык жиналыс дейдь 

Мемлекет курылысына карай унитарлык, федерациялык, 

конфедерациялыц болып белшедй 

Унитарлык курылыста саяси билж 6ip ортальщца багынады, 

мемлекеттщ шлнде ез алдына белек баска ку~ 

рылымга жол бермейдь Оныц жер1, конституциясы 6ip 

болады. Мемлекеттж билштщ жогаргы органдар жуйем, 

азаматтыгы ортак. Мысалы: Казакстан, Италия, Греция, 

т.с.с. 

Федерация деп белпл1 6ip саяси теуелйздт бар 6ipнеше 

мемлекетпк курылымдардыц 6ipirin одактык жаца 

6ip мемлекет цуруын айтады. Жалпымемлекетт1к конституция 

барлык мшдеттерд1 реттейдь Эркайсысыныц 

жогаргы билеу органдары болады. Барлыгы ортак институттарга 

багынады. Мысалы, АЩП, Германия, Канада, 

т.с.с. 

Конфедерация деп ездершщ кейб1р амал-ерекеттерш 

уйлестарш, белпл1 6ip мацсаттарды жузеге асыру yuiiH 

бДрлескен егемецгц елдер одагын айтады. Мшдетта ортак 

зацдары болмайды. Мысалы, бурын Швейцарияда, 

Солтустж Америка Штатында болган. 

68

4. Мемлекеттщ саяси режим1 

Непзп мэш: 

-мемлекет баспшсынын 

релй кызмсл мен 

екшетгерй 

-мекемелер еилеттингш 

куратын вдкггер; 

-зан шыгарушы. аткарушы, 

Typnepi: 

Демократиялык: 

Камтыган баплтары: 

парламентпк-монархиялык, 

парламентах 

президенттйс, жартылай 

президентах. 

сот ешметтершш 

езара карым-катынасы; 

-еюметтщ орталык жене 

жергшкп органдарыньщ 

езара карым-катынасы; 

0м!рплл - ектем: олигархиялык. 

конституциялык - 

ектемдж 

ескери-фашнстж. 

-куш колданатын, устемдие 

жасайтын жене жазалайтын 

органдарыньщ жагдайы 

мен кызмет1; 

-ксмрамдык-саяси уйымдардын 

ыкпалдыгынын 

денгеШ мен кызметшш 

жагдайы; 

-азаматтардыц зандык 

жэне акикаттык кукыктары 

мен бостандыктары. 

Тоталитарлык: 

> Отпел!: 

фашист!к ескери - 

диктатуралык, нэстшишк, 

жеке адамга 

табыну. 

ескери-демократиялык, 

буржуазиялык 

либералдык, революциялык-демократиялык. 

69

5. Цукыцтык мемлекет пен азаматтык котам 

Азаматтыд котам туралы елеул1 ецбек к алды рыл, у лес 

косцандар: Ш. Монтескье, Ж.Ж. Руссо, Т. Гоббс, 

Т.Пейн. 

Азаматтык котам деп мемлекеттж курылымнан тыс 

калыптасатын елеуметтж-экономикалык жене меденирухани 

когамдык катынастардыц жиынтыгын айтады. 

Азаматтык когамга отбасы, кооперациялар, когамдык 

уйымдар, ассоциациялар, кейби, шыгармашыльщ, спорттык, 

этникалык» т.с.с. бФрлестжтер жатады. Мунда ep6ip 

адамга саяси, экономикалык» рухани емДршщ турш еркш 

тацдауына кешлдж бередо. Адамныц кукьщтары коргалады. 

Азаматтык когамда ер адамныц ез ерк1мен ер турлД 

менппк Typi тацдауына, белсенда ецбек етуше жол ашылады. 

Саяси салада да темендепдей куцьщтар негазге алынады: 

1. ¥лттык-этникалык, саяси, дши, жастык, жыныстык 

белгшер1 бойынша кандай да болсын алалаушыльщка 

жол бершмейдь 

2. Жеке тулга мен азаматтык абыройы болып саналатын 

уй1 мен мулк1, мамандьщ тацдау epKiHfliri, туратын 

мекенш тацдау, телефон-хаттагы сез купиялылыгы, сез, 

баспасез, т.с.с. зац жузшде сешмдо коргалады. 

3. Адам езшщ кезцарасы мен рухани мудделерш ез1 

шешеда. 

4. Азаматтык куцьщтар сот органдары мен когамдык 

уйымдар тарапынан толык коргалады. 

Азаматтык котам материалдык» медени жогары дамыган 

кезде куцьщтьщ мемлекетке айналады. 

Кукьщтьщ мемлекет деп демократиялык жолмен кабылданган 

зац устемдж ететш, оныц алдында 6epi де тец 

саналатын, жеке адамныц кукыгы жан-жакты камтамасыз 

ейлетш мемлекеттж курылысты айтады. 

Зацдар халыктыц еркшдагш бшдоредь Мунда мемлекет 

те, халык та ек1жакты езара жауаптылыкта болады. 

70

Мунда кысым мудце болмайды, оларга жол бершмейдо. 

Адам кукыты бшк дережеде садталады. 

Кукыктык; мемлекет белтслерй 

1. YKiMeni зад шыгарушы, аткарушы, сот жуйей аркылы 

жштеу. 

2. Мемлекеттщ eei жене органдары зацга байланысты. 

3. Мемлекеттш жене мемлекеттж емес институттардыц 

кызметтер1 мен ек1меттагш шектеу. 

4. Зацныц котам ем1ршщ барлык саласында ж отары 

туруы. 

5. Зацдылыдты сактауды дадагалау мен бакылаудьщ 

тшмдо формаларыньщ болуы. 

6. Мемлекет пен жеке адамныц езара катар жауапкерпплтнщ 

болуы. 

6. Казакстан Республикасы - егемевдц 

унитарлы мемлекет 

1991 жылы 1 желтоксанда жалпыхальщтык дауыс б 

ру аркылы Н.Э.Назарбаев Казакстан Республикасыныц 

президент! болып сайланды. 1991 жылы 10 желтоксанда 

"Казакстан CCP-i атыныц eerepyi туралы” зац кабылданып, 

"Казакстан Республикасы" атанды. 1991 жылы 16 желтоксанда 

"Казакстанныц Егемендт туралы" Конституциялык 

зац к абы лд алды. 1992 жылы 4 маусымда Казакстан 

Республикасыныц Елтацбасын, Туын, Энуранын бе- 

KiTTi. 1993 жылы Казакстан Республикасыныц Конституциясы 

кабылданды. 1995 жылы 30 тамызда Казакстан 

Республикасыныц Конституциясы езгерталш, кайта кабылданды. 

Азаматтык когамныц меш 

Адамзат кауымдасуыныц ец жотары баспалдагы жене 

формасы. Мунда ержта турде калыптаскан цогамныц 

экономикалык, влеуметтж, рухани салаларындагы мемлекеттак 

жене саяси емес курылымдар: отбасы, уйым- 

71

дар, кооперативтер, одацтар мен баска да бФрлестштер 

камтылады. 

1. Когамдагы экономикалык, елеуметтш, отбасыльщ, 

улттьщ, рухани, адамгерпплш, дши, ендарютш, жеке жене 

т.б. мемлекеттш жене саяси емес катынастардыц жиынтыгы. 

Бул адамдардыц едет-гурыптары, две Typi, адамгерпйлйо 

болып с ап алады. 

2. Жеке тулгалардыц ерк1мен курылган уйымдардыц 

жене азаматтардыц ассоциацияларыныц салалары. Муныц 

6epi мемлекеттш екДмет органдарыныц тшелей араласуын 

немесе езшдш шектеуше жол бермейтш зацдармен 

цамцорлывда алынады. 

Азаматтык когамныц белплер1 


1. Ассоциациялар. 

2. Отбасы. 

3. Мемлекетпк емес кесшорындар. 

4. Арен дал ьщ кооперативтер. 

5. Жалгерлш уйымдар. 

6. Акционерлш когамдар. 

Рухани вмЬрде: 

1. Ой, ар, сез бостандыгы. 

2. Жамагат алдында ез niKipiH айту муитидийтц ацицаты; 

3. Шыгармашыльщ, гылым жене баска да б1рлестштердщ 

дербестт мен теуелйздт. 

ОлеуметтЫ салада: 

1. К^огамдык уйымдар мен цозгалыстар. 

2. Кызмет орны мен тургын уй орны бойынша курылган 

o3iH-03i баскаратын органдар. 

3. Мемлекетпк емес буцаралыц акпарат куралдары; 

4. Когамдык пиарлердщ калыптасуын, байкалуын 

аныктап отыратын елемдш медениетке сай келепн 

тетштерш орныктыру. 

5. Элеуметтж цактыгыотарды, дау-дамайларды ic жузшде 

куштеуыз, зац шецбершде реттеу тэж1рибесь 

72

Азаматтыц цогамныц даму кезецдер1. 

1. Ертедеп карапайым адамдардыц шагын топтары 

eMip суру мацсатында imin-жем мен баспана табу, табитат 

апатынан, ац-кустардан кортану yniiH тураксыз 

кауымдасуды калыптастырды. 

2. Жылдар еткен сайын б1рлестйктер саны ecin, 

кызмеп курделшенш туракты калыпка Tycin, орньщты 

уйымдарга айн ала бастады. 

3. Азаматтык когам ез мудделерш коргау уппн мемлекет 

к У рады, оган мумкшдтнше камкорлык пен бакылау 

жасайды. 

4. Элеуметтпс прогрестщ дамуы саяси empfleri ipi жа* 

цалыктарга жол ашты. BipaK азаматтык котам эл1 де буганасы 

катпаган жас себи сиякты мемлекет оны ытыстырып, 

адамдар тагдырын ез зацдары бойынша шешуге умтылды. 

5. Уакыт озган сайын азаматтык когамныц 1ргетасы 

кетершш ныгая туседо, оныц непзп курылымдары калыптасады, 

оныц imiHAe коргау каб1лет1 жет1лед1. 

Цогамныц мемлекетпен аракатынасы зацмен реттеледа. 

6. Жекеленген жене ешрлж мацызы бар котамдык салалардыц 

мемлекет ыкпалынан коргану децгеш арта туседа. 

Саяси режимдер тур акты калыпка келедь 

7. Дамыган елдердег! "ел-аукатты" мемлекетке айналуына 

байланысты азаматтык шектеу пайда болады. 

8. Дуниежузипк тарихи даму барысында адамдардыц 

шын тецдагтн орнату, оларды ц тубегейй арманын, мудделерш 

азаматтык кукыктык котам реттейда. Эр адам ез 

ецбегшщ нетижесше жауапты болады. 

Азаматтык котам курылысыныц 

ешр суру шарттары 

1. 0p6ip азаматтыц ез менппгше тол ык кожалык ету - 

ге сол сиякты жеке, не ужымдьщ менппк турлер1н ез1 

баскаруга кукыты бар. 

2. Когамдагы сан килы елеуметтш кауымдастыктыц 

мудделерш бшд1ретш жеплген, дамыган елеуметтш ку* 

рылымдар болуы шарт. 

73

3. Цогам мушелершщ жогары елеуметтак, санаткерлш 

жене психология л ьщ даму децгеш, ез бетшше 

кызметке бешмдалт болуы шарт. 

A ) азаматтык 

когам 

Б) кодекс 

нормалар 

B) саяси емес 

6ipjiecTiKTep 

Г) непзгьсаяси 

емес ассоциациялар. 

Азаматтар 

кауымы 

A ) мемлекет 

Б) конституция 

B)зандар 

Г) мемлекеттш 

уйымдар 

Д) непзп-саяси 

институттар. 

Президентт1к ж эне парламентами республикалар 

( салыстырмалы талдау ) 

Параметрлер! Президентах республика Парламентах республика 

Презнденттщ 

функциясы 

Уюметп КУРУ 

Зац шыгарушы жэне 

аткарушы уюметтщ 

езара карымкатынасы 

Парламент тарапынан 

ук1метке сешмаздж 

Саяси партиялардын 

кызметгер! 

0те кец. Дегенмен, 

парламента тарату кукы 

жок 

Президент icKe асырады. 

Ол мемлекет пен укшет 

басшысы 

Катан шектелген 

Мумкш емес 

0з кандидаттарын 

мемлекеттж орындарга 

етюзедь @з 

багдарламасын жасайды 

Таза екшдшк. EipaK укхмет 

басшысы - 6ipimui тулга 

Парламента»! басым 

белнчн партия мен 

коалиция еюлетгшичн 

парламентах жолмен 1ске 

асырады 

Парламенттщ алдында 

формальд1 жауапты. 

Парламент жумысына 

бакылау жасайды 

Мумкш. Уюмета 

отставкага шыгара алады 

0з кандидаттарын 

парламентке encisyre 

умтылады. Барлыгы 

бакылау аркылы журед1 

74

Мемлекет вдрылысыныц нысандары 

Белплер1 Унитарлык Федерация Конфедерация 

Конституция Б1рыцгай 

тутас 

0 з конституциясын 

жалпыдан 

взгеше кабыл* 

Ж алпы 

Конституция 

болмайды 

дайды 

вкш еттщ 

жогаргы 

Б1рыцгай 

тутас 

Бк1 палаталы 

парламент 

©з вкЪццлш. 

болады 

органдары 

Азаматтылык Бхрыцяай Еюжакты 

Тутас емес 

тугае 

Кукы к ж уиес1 Б1рыцгай 

тутас 

СубъектЪхерден 

шагын жуйелер 

Тутастьиы ете 

аз 

(подстанция) 

шыгара алады 

Сот жуйес1 Б1рыц?ай Субъекталер Тутас емес 

тутас ездерх шагын 

жуйелерда 

цабылдайды 

Территория Б1рыцгай 

тутас 

Субъектьлер 

территорияла- 

Территория 

б1р!кпеген 

рынан турады 

Валюта 

Б1рыцрай 

тутас 

Шрыцрай тутас Тутас емес 

75

№ 8 Aepic 

Саяси партиялар жене партиялыц жуйе 

Дера с жоспары: 

1. Саяси партиялардыц пайда болуы, мет, белплерЬ 

2. Саяси партиялардыц Heri3ri кызметтерь 

3. Саяси партиялардыц жжтелуь турлерь 

4. Цазадстандагы кеппартиялыльщ- 

1. Саяси партиялардыц пайда болуы, 

мвш, белплер1 

Kaeipri типтег! саяси партиялар мен партиялыц жуйелердщ 

калыптасу кезещ XVI-XVII гасырларда Еуропада 

болтан буржуазиялыц революциялар деу1р1мен тшелей 

байланысты. Тек XX гасырдыц сон;гы жылдарында олар 

саяси куресте шынд алган, баскару жагынан мол твж1ри- 

6eci бар ер турл1 влеуметтж топтардыц сыннан вткен нагыз 

саяси партиясына айналды. 

\"Партия" деген сез латын талшен шыккан, белу, белшек 

деген магынаны бивдредь Тунгыш, алгапщы саяси 

партиялар Ежелп Грекияда пайда болган jSipaK олардыц 

мушелер1 аз, шамалы, дурыстап уйымдаспаган. 

Сондыктан мундай шагын топтардыц айтарлыцтай ман,ызы 

болмады. 

Каз1рпдей нагыз саяси партиялар Еуропада XIX гасырдыц 

eniHmi жартысында пайда бола бастаган. Жалпыга 

б1рдей сайлау кукыгыныц eHrieLnyi букара халык* 

тыц саясатка катысу мумкшдтн тудырады./Жумысшылар 

уйымдасып, парламентте вз мудделерш коргайтын 

партиялар кура бастады. Партия б1рден кеппшпк 

партияга айналган жок •' Нем1стщ кернекп саясаттанушысы 

Макс Вебер саяси партиялардыц дамуында мынандай 

кезецдерда керсет-п: 

1. Аристократиялык уй1рмелер. 

2. Саяси клубтар. 

3. Кеш тлж партиялар. 

77

\Мунда аристократияльщ уйармёдер жер иелершщ 

максатын коргаса, саяси клубтар буржуазияньщ муддеciH 

коргады. Ал кеппплш партия унеш кешшлшпен байл 

анысты бо лады. Барынша вз катарына квб1рек адамдарды 

тартады. Бул кезецдерд1 тек Yлыбританияныц либералдьщ 

(виги) жене консервативтш (тори) партиялары гана 

басынан етк1зген. Баска партиялар ер турл1 даму жолдарынан 

еткен. Б1разы б1рден кепшшк партияга айналды. 

Туцгыш кеппплш партия болып 1861 жылы Улыбританиянын, 

либералдык партиясы курылды. Одан кешн 

Германияда 1863 жылы жалпы Германияныц жумысшы 

Одагы партиясы курылды. )М ундай партиялар баска да 

елдерде курыла бастады. 

\ Американыц саясаттанушысы JIa Паломбаранын, айтуынша 

партиялар мынадай 4 белпмен сипатталады: 

1. Партия белг1л16ip идеологияны коргайды; 

2. Партия - адамдарды жерплшт! уйымнан бастап, хальщаралык 

дэрежеге дешн узак б1р1кт1рет1н уйым. 

3. Партияныц максаты —билгкп колга алып, жузеге 

асыру. 

4. Эр партия езше халыктыц дауыс беру1нен, муше болуына 

дешнп колдауын камтамасыз eTKici келед1. 

.Партиялардыц ешр суру узацтыгы дау-жанжалдардыц 

тууы мен оларды шешу кажеттМнен туады. Жалпы саяси 

партиялардыц мынандай сипатты белгшер1 болады: 

1. Партия багдарламасыныц болуы; 

2. Саяси билш упин курестщ болуы; 

3. Партия лык тертштщ болуы; 

4. Партияга мушелш ету; 

5. Мушелш жарна телеу; 

6. Партияныц жаргысыныц болуы; 

7. Баспа орган дарыныц болуы; 

8. Партия басшылыгыныц копте ген eKineTTiri; 

9. Квс1пт1к нег!здеп партия аппаратыныц болуы. 

Осынд£1Й белплер1 бар саяси партиялар тапты немесе 

елеуметтш топты уйымдастырады, жумысына максаттылык'Сипат 

беред1, белг1л16ip идеологияны коргайды, багыт 

береда. 

78

2. Саяси партиялардыц негазга кызметтер1 

Поляктыц саясаттанушысы А. Боднардын ойынша, 

даз1рп. когамда саяси партиялар мынадай кызметтер аткарады: 

1. Саяси идеология мен саяси йпмдерда жасау; 

2. Квотами ыц ipi топтарыньщ мацсат-мудделерш аньщтау; 

3. Олардыц белсендалггш арттырып, жинацтау; 

4. Мемлекеттж бшпгсп icKe асыруга катынасу; 

5. Когамдык ninipfli калыптастыру; 

6. Жалпы цогамды, топты саяси тврбиелеу; 

7. Саяси жуйелерда, оныц принциптерш, элементтеpiH, 

курылымдарын калыптастыруга катысу; 

8. Мемлекетте билш уппн куреске катынасу жене оныц 

жумысыньщ багдарламасын жасау; 

9. Мемлекеттщ, квсшодацтарыныц, когамдык уйымдарыныц 

аппараты ушш кадрлар даярлау, усыну. 

K,a3Lpri демократиялык когамдагы партияныц мацызды 

мшдет1 - азаматтык котам мен мемлекеттщ арасындагы 

байланысты баянды ету. Партиялар аркылы вр турла 

елеуметтак топтар ездершщ саяси талантарын матмдейд1. 

Бурынгы елеуметтш-экономикалык саясатты одан 

epi журйзу немесе оны езгерту KepeKxiri женшде 

ездершщ кезцарастарын бицйредь 

\Сонымен саяси партиялардыц Herieri кызметтер1 твмендепдей: 

Саяси: 

Уйымдастырушыльщ: 

Билш ушш курес. Мемлекеттщ Багдарламальщ максаттар мен 

iimci жене сырткы саясатын шеш1мдерда жузеге асыру. Сайжасауга, 

калыптастыруга, icke лау наукаяын етшзу. Сайлап 

асыруга тйселей цатынасу. цойылатын кызметтерге каяди- 

Балама усыныстар асыру. даттар ipiKTey. Басцару элитасы- 

Сайлау науканына белсенда на кадрлар дайындап усыну. 

турде атсалысып, оганбайла- Ум м ет курамын, сол сиякты 

нысты багдарламаны орындау. баска да билж п курыл ымдарды 

Саяси багытты тужырымдау. ^урастыруга катысу. I 

79

Теорияльщ: 

Идеологияльщ: 

Котам дамуыныц Herieri са- Ецбекпп будара арасында ез кезл 

ал ары бойынша жене оныц ^арасын, i3ri мураттарды тарату, 

даму жолдарын тал дал, теория 

лык жагынан багалау. Эр багдарламасы мен саясатын на- 

оны 1скерл1кпен уштастыру. 0з 

турл1 елеуметтш топтардыц сихаттау. Азаматтардыц тубегеймудделерш 

аныктап уйлестару. л1 мудделерш ескере отырып ез 

Цогамды жацартудыц страте- багытын колдауга жумыл дыру 

гиясы мен тездлш тужырымдап, жене партия к&тарына тарту, 

букараны димыл б1рлтне т.с.с. 

теорияльщ жагынан эз1рлеу. 

Цорыта келе, партия деп - мемлекеттш билшт! ^олга 

алуга немесе билш журпзуге катынасуга багытталган, 

ортак, мудде, 6ip идеология непзшде к;уралган адамдардыц 

epiKTi одагын айтады. j 

3. Саяси партиялардыц ж ш телуь турлер1 

Саяси партияларды жштеп, жуйелеудщ кептеген елшем 

жене белг1лер1 бар. 

Француз галымы М.Дюверже сайлаушылар мен белсендшер 

санына карай eKire белген: 

Кадрльщ: 

Сайлаушылардыц 10% гана 

болатын муше саны аз,уйымдастырушыльщ 

жагынан жогары 

децгейде. Эр мушесшщ 

партиялыц билет1 бар. Мушелш 

жарна телейдь Жаргысын 

мултшыз орындайды. М: ГФРдщ 

Христиандык-демократиялык 

одагы, Жапония либералдык-демократиялык 

партиясы, 

Француз коммунистж партиясы. 

Буцаральщ 

Сайлаушылары кеп, мушелерх 

бел сен д1 л epi де кеп. Партиялык 

билета жок, мушелш жарна 

телемейдь Мысалы: Yлыбританияныц 

Лейбористер 

партиясы, АДШ-тыц 

республикалык жене 

демократиялык партия л ары. 

80

|Сайлаушылар партиясы - бул партияныц нейзг! мацсаты 

ум1ткердщ сайлау алдындагы науканын уйымдастыру: 

каржы жинау, yriT журпзу, т.с.с. Мунда турацты 

мушелш жок;, уйымдык курылым жок- 

Парламенттш партия - ею. кызмет атцарады: парламентке 

бакылау жасайды, сайлауга дайындалады. 

Авангардтык партия —ортальщтанган езшщ барлык 

мушелершен партияныц жумысына белсенда катынасуын 

тал ап етедь 

Кауымдастык партиясы - ортак кезкарас, уксас мудделерше 

орай мацызды меселелерда талцылау yniiH 6ipiK- 

TipLnefli. / 

Саяси идеологиясына карай: 

Коммунист 

Социал - демократиялык 

I 

Буржуазиялык - демократиялык 

Консервативгпк 

Фашисте 

6-194 81

\ Коммунисток партиялар - К.Маркстщ wiMiH басшылыкка 

алады. Тапсыз, менппктщ жеке Typi жок котам 

муддесш коргайды. 

Социал-демократиялык партиялар —бул партиялар 

унем1 ецбекпп халыктын муддесше сай котамды реформалап 

отырады. Herieri кундылыктары: едолеттийк, бостандьщ, 

тендок, ынтымактастык. 

Буржуазиялык-демократиялык - бшпк yniiH ашык курес 

журпзеда. Ук1метке жалпыга б1рдей сайлау аркылы 

жетедо. Зад алдында бер1нщ де тец болтанын калайды. 

Консервативтак партиялар - ipi буржуазияныц муддеciH 

коргайды. Тецс1здшта сацтатысы келедь 

Фашистак партиялар - адам кукьщтары мен бостандыктары 

шектеледь Ултшылдыкты уагыздайды. Жеке 

муддеден мемлекеттак мудде жогары турады. Куштеу басым 

болады. 

Билеупп партиялар - билiк колта жеткен соц, котам 

дамуыныц басты батыттары мен сипатын айкындаута 

мумкшдш туады. Ягни, баска партиялардыц устанен билж 

журпзед1. 

Оппозициялык партиялар - олар баскарушы партияныц 

саясатын сын кезбен багалайды. Царсыластык касиет тан. 

82

Ресми партия - жумысын ашьщ журтазеда. Когамдык 

саяси ем!рге катынасуына зад жуздцде руксат еталеда. 

Мемлекеттш таркеуден етеда. 

Жартылай ресми партия - формальда турде руксат еталген, 

кейб!р жумысына шек койылган. 

Купия партиялар - зад бойынша тыйым салынгаи, 

жумысын жасырын журйзеда. 

Б1рпартиялык —езшен баска партияныц болганын каламайды. 

Мундай партия тоталитарлык; жене авторитарлык 

когамга тен. Мысалы: бурынгы КСРО-дагы коммунист! 

к партия. 

Екшартиялык - мунда нагыз бесекелестак ipi eKi партия 

арасында болады. Жалпы сайлау аркылы ушмет басына 

келеда. Унем1 6ip-6ipiH сынга альта отырады. Мысалы: 

АЩП-тагы республикалык жэне демократиялык 

партиялары, Улыбританиядагы консерваторлар мен лейбористер 

партиялары, Германиядагы христиандык*демократтар 

мен социал-демократтар. 

Коппартиялылык; —мунда уш немесе одан да кеп партиялар 

болады. Саяси меселелер жан-жакты каралады, 

бюрократияга тежеу салынады. Бил1к басына нагыз дарынды 

адамдардыц келуше мумкшдш ту ады. Мысалы: 

Ka3ipri Казакстан Республикасы. Мемлекеттш билшта 

жузеге асыру ушш партиялар коалиция куруы мумк1н. 

Коалиция деп жалпы максатка жету ушш партиялардыц 

жасаган Sipjnrm айтады. Мынандай турлер1 бар: 

1. Парламентке катысатын партиялардыц епщайсы 

сы ез алдына белек баскара алмаган уакытта куралган кеппартиялык 

коалиция; 

83

2. Eici партия 6ipirin ук1метта баскара алатындай уадытта 

курылатын екшартиялык коалиция; 

3. Билж ушш бвсеке ек1 партия одагыныц арасында 

болса, екх блоктык коалиция болады; 

4. Егер дербес партия узак уацыт билж етсе, оны басы 

мдык коалициясы дейдь 

Барлык; саяси партиялардыц жумысы Конституцияга 

кайшы болмауы керек. 

4. Казакстандагы кеппартиялылыц 

Кдзакстанда ец алгаш Э.Бекейхановтыц бастауымен 

1905 жылы желтоцсанда Орал цаласында екшдер съез1 

шацырылып, кадет партиясыныц бел1ш (филиалы) КУ 

рылды. Ол епщандай мэселеш шешпедь Казактардыц 

вз1н-вз1 билеу1 немесе автономиясы туралы сез де болган 

жоц. 

1917 жылы 21 цазанда "Казак" газетанде "Алаш" партиясыныц 

багдарламасын басып шыгарды. Онда: Ресей 

демократиялык федеративтж республика, ал оган шретан 

мемлекеттер теуелйз болуы керек; мундагы мемлекеттер 

дшше, шыккан тегше, жынысына карамай 6epi де 

тец, акысыз бипм алуы, басцарушылар жерплшта халыцтыц 

талш бшу1 керек, т.с.с. жазылган. 

1917 жылы желтоцсанда Орынборда жалпы казацтыц 

eKiHini съез1 шацырылып, "Алашорда” ушметанщ КУ" 

рылгандыгын хабарлады. Басшысы Э. Бекейханов болып 

сайланды. 1918 жылы карашада Алашорда ук1мета кецес 

ескерлершщ куппмен талцандалды. "Алаш” партиясыныц 

басшылары кугын-сургшге ушырады. 

1917 жылы кузде "Yin жуз" деген партия курылды. 

Оныц басшысы К- Тогысов болды. А л Кецес ук1мета 

уакытында жалгыз бас кару шы партия СОКП болды. 

1986 жылгы желтоксан кетерипсшен кешн "Желтоксан" 

партиясы дуниеге келдЬ 

Ka3ipri кездеп. непзга меселе - республикамызда теуелci3 

елеуметтак багыт алган, демократиялык, кукыктык 

84

мемлекет К¥РУ- Барлык партия оган кеМседг, тек кандай 

тесьл-едостер, куралдар колдану керек. 

Республикадагы барлык партиялар ездершщ багдарламаларында 

демократиялык кундылыктарды жактайтындьпын, 

нарыктык'экономикага тырысатындыгын бьлflipin, 

азаматтык келнйм мен турактылык болганын калайтындыктарын 

бшдоредь 

Казакстан да партиялар саны есуде. 

Казакстан социалиста партиясы (КСП) 

Республиканыц саяси ем1ршде бул партия 1991 жылы 

7 кыркуйекте пайда болды. Казакстан Компартиясыныц 

кезектен тыс съез1 езш Казак стан нын, социалистш партиясы 

деп атау жешнде шеппм кабылдады. 

Каз1р ол 1586 жерплшт! партия уйымдарын, 47 мыцнан 

артык КСП мушелерш 6ipiKTipefli. Партиядагылардыц 

42 найыздан астамы 40 жастан аскандар, 24 пайызы 

40-50 арасындагылар. Олардыц арасында кептеген мемлекеттж 

жуйешц баскарушылары, халык депутаттары 

бар. 

КСП аткарушы органы болып Политисполком (саяси 

аткару комитет!) аньщталган. Уйымдык жагынан партия 

территориялык, облыстык» калальщ, аудандык аткару 

комитет! жене бастауыш уйым болып белшедь Соцгы 

мел1меттер бойынша, КСП Оцтустж Казакстан облысында 

- 16,5 мыц, Кызылорда облысында - 5 мыцнан аса, 

Солтусттк Казакстанда - 4 мыцнан аса, Жамбыл облысында 

- 4 мыцнан аса мушелер1 бар. 40-ца тарта улт пен улыс 

етлдер1 —КСП Mymeci. 

Партия Еуразия кещсттндеп Одакты конфедеративтш 

непзде кайта куруга мудделж танытты. КСП мушелер1 

дуниедегс адамгерпплж, isrmiK принциптер1 елемдег! 

социалисток теориялардыц турл1 багыттагы тутырнамаларыныц 

Heriai болды деп есептедо.Оныц тец терагалары 

болып Петр Своик пен Еазиз Алдамжаров сайланды. 

Партия буг!нг! куш ез жумысын токтатты. 

85

Казахстан хальщ конгрей партиясы (К Х К П ) 

Партия 1991 жылы 5 дазанда дурылган. Партияньщ тен, 

терагалары болып "Невада—Семей" хозгалысыньщ жетекnrici, 

белгип ацын, саясаткер О.Сулейменов пен "Аралды 

Коргау" когамдык; к;озгалысыныц жетекшкп, адын, саясаткер 

М.Шаханов сайланды. Кейшнен М.Шаханов терагалыдтан 

кетш, "Арал - Азия - Казахстан" дозгалысына 

ауысты. Сондыдтан партиянын, терагалыд кызметш 

В. Рогалев, Г. Ергалиевалар ащарды. Оньщкурылтайшылары 

Семей-Невада, Арал-Азия-Казадстан козгалыстары, 

Эйелдер о даты, Тэуелйз Б1рлесу кесшодагы, КазаК тип 

когамы мен республика жас курылысшылары ассоциациясы 

жене улттьщ медени ортальщтар болды. 

КХК партиясыньщ Солтустдк Казахстан облысынан 

баска 18 облыста ез уйымдары болды. КХКП - жас азаматтар 

партиясы. Оныц мушелершщ 50 пайыздан астамы 

- 40-45 жастагылар. Партия езшщ бас органы "Хальщ 

KoHrpeci", "Народный Конгресс" газеттерш 20000 тиражбен 

шыгарып турды. Партия саяси, экономикалык, елеуметтак 

eMip салаларына белсещц араласып, квптеген 

жаца п1к1рлер мен усыныстар енйзш отырды. Ka3ipri 

уацытта партия жумысын токтатты. 

Казакстан халык б 1рлт партиясы (КХБП) 

Казакстан халык б1рлйч одагы 1995 жылы адпан айынан 

бастап аталмыш партияга айналды. Халык б !р л т 

одагыныц курылтай съез11993 жылы 6 акпанда erri. Онда 

саяси Кецес сайланып, оныц курамына 71 адам мушелшке 

ендь "Казакстан халык б1рлт" одагыныц лидер1 

болып Президент Н.Назарбаев сайланды. Одактыц терагасы 

болып халык депутаты С.Эбд1рахманов бекЫлдь 

Баскару органдарына мемлекеттш билште отырган б1рнеше 

жас саясатшылар шрдь 1993 жылы 2 казанда халык 

б1рлт одагыныц 6ipiHini съез1 болды. Бутан дешн республиканыц 

14 облысында, 20 каласында, 19 калалык жене 

86

102 селолыд аудандарында дурылтай конференциялары 

еткен болатын. Съезде одадтыд лидер! Президент Н.Назарбаев 

сейледа. Одацтыц терагасы болып, К-Султанов 

сайланды. Сонымен датар съезд жада Жарты мен Багдарламасын 

дабылдады. Одадты дозгалыс деп б1лш, соган 

дарамай мушелшке алуда жекелйс принципа садтау 

уйгарылды. Халыд б1рл±п одагыныц мадсат-муддес1, 

1с-врекет1мен KenmifliKTi таныстыру жуйей ретшде 

"Жас алаш" жене "Экспресс К" газеттер1 белгшенда. Кешннен 

одад орыс жене дазад талдершде "Время” , "Деу1р" 

атты газет шыгарып турды. 1995 жылы К-Султанов 

Кытай Халыд Республикасына елпп болып кетуше байланысты, 

одадтыд терагасы болып А.Бижанов сайланды. 

1999 жылы наурыз айында бул партия "Отан" партиясыны 

д курам ына юрда. 

Казадстан Республикасынын партиясы (Ц Р П ) 

Партия ез тарихын 1990 жылдыд 1 пплдесшен бастайды. 

Бул куш ”Азат" азаматтыд дозгалысыныд дурылтай 

конференциясында Казадстанныц "Азат" азаматтыд 

дозгалысыныд Heri3ri мадсаты мен принциптер" деген 

декларация дабылданды. 

"Азат" тез дардынмен дамып, кеп узамай-ад республика 

келемш дамтыган дозгалыс да айналды. Оныц урандары 

мен талаптары кеппшпктщ, ecipece дазад дауымыныц 

кендлшен шыгып отырды. 

1991 жылы 4 дыркуйекте 30 ек1л датысдан "Азат 

партиясыныц дурылтай конференциясы erri. Ол парламентт1к 

типтег1 Казакстан республикалыд партиясы 

" Азаттыц" дурылганы жешнде шеппм дабылдады. Сонымен 

датар партияныц Жаргысы мен Багдарламасы дабылданды. 

Сонымен, енда 6ipTyrac "Азат" дозталысы eicire "Азат” 

- Казадстан азаматтыд дозгалысына жене "Азат" —Казадстан 

республикалыд партиясына белшш шыга келда. Бул, 

ерине, оныц догамдагы беделш курт темендетш ж1берд!. 

Оныц устшен "Азаттыд" кетерш журген кептеген уран- 

87

дары, теуелмздш, мемлекеттш пл, улттьщ ацша меселелер1 

жузеге асты. 

Осы туста бытырап кеткен улттьщ-демократиялык 

козгалыстардыц басын косып 6 ip арнага Tycipy мацсатымен 

"Азат" азаматтьщ дозгалысын, "Азат" республикалык 

партиясын, Казахстан улттьщ демократиялык партиясы 

"Желтоксанды" - ушеуш 6 ip партияга 6 ip iK T ip y 

идеясы усынылды. 

1992 жылы 11 казанда 6ipiKTipy съез1 ез жумысын бастады. 

Мунда "Азат” республикалык партиясы шецбер1нде 

уйымдасты деген шеппм кабылданды. Жаца республикалык 

"Азат" партиясыныц терагасы болып Казакстан 

Улттьщ Еылыми Академиясыныц корреспондент-мушеci 

профессор К.Ормантаев сайланды. Оныц 6ipmmi орынбасары 

болып Хасен Кожа Ахмет, бас кецесшМ болып 

Жасарал Куаныш-Эл1 сайланды. 

"Алаш" партиясы 

1999 жылы кыркуйекте Казакстанныц Республикалык 

партиясы "Алаш" улттьщ партиясы болып езгердь 

Улттык багыттагы бул партияга казак зиялыларыныц 61- 

раз ек!пдер1 ендо. Мацсаты казак ултыныц мудделерш 

цоргау деп ашык айтылды. Партия лидер1 Себетказы 

Акатай 2003 жылы ем1рден erri. Ол 60-жылдары Мескеуде 

казак жастары курган атакты "Жас тулпар" студентик 

уйымыныц белсещц мушелершщ 6ipi болган. 

Казакстан социал-демократиялык партиясы 

(КСДП) 

Партия 1990 жылгы 26-27 мамырда курылтай-конференциясында 

курылган. Конференцияга 34 ек1л катысты, 

олар республиканыц 15 облысыныц ек!лдер1 ед1. Партия 

ресми т1ркеуден етпеген. Партия мушелершщ eKi 

турл1 мертебей белгшенген: белсендигер жене жацтаушылар. 

Белсенд1 мушелер париялык жарна телеуге, партиялык 

кызмет, тапсырма алуга мшдетта. Екшпплерд1 

ic жузшде партияга im тартушылар деп уккан жен. Пар- 

88

тия мушелершщ жалпы саны мыцга жуыц. Социал-демократиялыц 

партияныц 10 облыстык беламшелер! бар. 

Партия терагасы - Дос KemiMOB. 

Казахстан коммунистш партиясы (ЦКП) 

1991 жылдыц кузшде коммунистердщ X IX съез1 етта. 

Съезде 17 облыстан к ел ген 148 екзл, 87 арнайы шацырылган 

конацтар катысты. Онда саяси жагдай туралы баяндама 

тыцдалды. 

Казахстан Компартиясын жандандыру жене оныц кезек 

куттармес меселелер1 жешнде ецпме болды. Съезд 

делегаттары журш жатцан реформаларга карсы шьщпай, 

демократия лык; жене елеуметтш эдыгеттгк орнату кажет- 

T i r i жайлы швдрлер айтты. 

Соцгы деректер бойынша, компартия катарында 55 

мыцнан астам муше бар. Олардыц 6epi арнайы таркеуден 

еткен. Коммунистердщ орта жасы 42-ге тец. Партияныц 

жерплшта уйымдары Республиканыц Талдьщорган облысынан 

баска облыстарыныц бершде де бар. Казакстан 

Компартиясы Республика Эдолет министрлтне уш рет 

кужаттарын дайындап, тек тертшпп ретте 1994 жылы гана 

ресми таркеуден erri. Алгашында партияныц терагасы 

бурынгы КДСП Орталык Комитета жанындагы партия 

тарихы институтыныц директоры академик Б.Телепбаев, 

кетн 1996 жылы ceyip айында ККП OK 6ipiHini хатшысы 

болып Казак ССР Жогаргы Кецесшщ бурынгы терагасы 

С. вбдшдин сайланды. Каз1рде ККП катары 6ipa3 езгерген. 

Екшпп хатшы Сорокинн1ц орнына Межйпс депутаты 

В. Косарев сайланды да, 2004 жылы ол жене партияныц 

езге де 11 мушей партия катарынан шыцты. Жа- 

Кында Компартияныц хатшылыгына жацадан тагы 6ip 

межШс депутаты - Т.Тоцтасынов сайланды. 

"Желтоксан” улттык- демократия лык партиясы 

1992 жылгы казаннан 6epi республикалык "Азат” партиясыныц 

цурамына енген "Желтоксан” цозгалысыныц

HerieiH 1986 жылгы Алматыдагы желтоксан^окигасына 

цатысушылар калады. Уйымдьщ жагынан "Желтоксан” 

козгалысы 1989 жылы далылтасты. Бул козгалысты уйымдастыруга 

тшелей себеп болган оныц белсенд!лершщ 

1986 жылгы Алматыдагы желтоксан окигаларыныц себеп - 

Tepi мен оган бер1лген ресми багамен кел1спеу1 болды. 

Козгалыстыц басында сазгер Хасен Кожа Ахмет турды. 

Ол ресми саясатпен келк:пеуше байланысты жауапка 

тартылып, 1986 желтоксан окигасына катысты тагы да 

сотка тартылды. Дел осы жагдай 1991 жылгы Казакстандагы 

президенттш сайлау кезшде "Алаш”, "Азат" козгалыстарыныц 

Хасен Кожа Ахметтщ кандидатурасын колдауына 

себеп болган. 

1990 жылы мамыр айында"вд1лет”, "Акикат", "Аза 

мат", "Жеруйык". " Кеусарбулак", "Форум", когамдык 

уйымдарыныц бастамасымен к¥Рылтай съез1 шакырылып, 

"Желтоксан" когамдык комитета негазшде "Желтоксан" 

партиясын К¥РУ женшде декларация кабылданды. 

Курылтай съезше Алматыдан реснубликаныц бес облысынан, 

Кыргызстан, взбекстан, Мескеуден, КСРО-ныц 

баска да аймактарынан келген 80 ешл катысты. 

Партияныц лидерлер1 болып Х.Кожа Ахмет пен А.НелЬ 

баев сайланды. Партия багдарламасында реснубликаныц 

саяси-экономикалык теуелыздш. ушш курес, желтоксан 

Курбандарын актауга кол жетаазу, казак талшщ мемлекеттапн 

бешту, шет елдердей кандастарымызбен тыгыз 

байланыс орнату керсеталген. Сонымен катар улкен мацыз 

алып келе жаткан ислам факторына да кещл белген. 

Казакстан демократиялык прогресс партиясы 

Курылтайконференциясы 1991 жылы 24 карашада етта. 

Реснубликаныц алты облысында, нешзшен орыс талд1 

тургындар басым облыстарда 1000-нан астам мушелер1 

бар. Партия ресми таркеуден етпеген. Heri3ri ерекета 

саяси саланы цамтиды. Партия мемлекеттш курылымдарды 

Жогаргы Кецес пен вк1метта катац сынга алу- 

90

мен айналысады. Партияныц негазгн орыс т!пд1 зиялылар 

тобы курайды. Партияныц терагасы - А. Докучаева. 

Бул партиялардан баска партиялар да бар. Дорыта келе, 

Ka3ipri когамныц ёШршде саяси партиялар алдыцгы 

катардагы орынныц 6ipiH алады. Олар осы мемлекеттш 

бшикта коргап, ныгайту немесе оны езгерту ушш курылады. 

Партиялар будара халыцтыц муддесш топтал, жинацтай 

бшгенде кушейе тусед1. Олар когамныц саяси дамуыныц 

мацызды керсеткшп болып саналады 

Казацстанныц республикалык 

Ецбек саяси партиясы 

"Казакстан инженерлер О даты" когамдык саяси козгалыс 

нег1з1пде 1996 жылы 10 кацтарда курылган. Алгашында 

11 облыста филиалы жумыс штедо. Олар ездер1 

центристш багыт устайтындарын мел1мдедь Максаты — 

демократиялык мемлекет К¥РУ- влеуметтж базаны 

инженер-техник альщ зиялылар кауымы курады. Партиялык 

т1з1м бойынша Парламент сайлауына катысып,1,38 

пайыз дауыс жинады. Алгаш терагасы Меж1л1с депутаты 

О.Жолдасбеков, кешннен Б.Т. Жумагулов болды. 

Халыцтыц-кооперативтде партия (Х К П ) 

вздерш аса ipi, таптык жене елеуметтш жштелулерден 

ада, непзшен кооперация мен ауыл шаруашылыгы 

саласындагы кызметкерлерге арка суйеп отырган б1рден- 

6ip партиямыз деп жариялады. 1994 жылы 20 акпанда куры 

лды. 

Казакстанныц ”Дву1рлеу" партиясы 

вздерш парламенттш типтег! партия деп атады. Партия 

терайымы болып 1995 жылдыц кантар айыныц 27-де 

вткен курылтай съезшде Алтыншаш Жаганова сайланды. 

КДП-ныц басты устанар жолы руханилык пен 1зплйстщ 

кайта жанданып, деутрлеуше куш салу болды. 

91

Казакстанныц Демократиялык партиясы 

1995 жылдьщ 1 пплде айында курылды. Партияныц бастапцы 

кезецшдегс терагалары президенттан, кецесппси 

Телеген Жукеев жене Алтынбек Сэрсенбаев болды. Булар 

1999 жылы наурыз айында "Отан" партиясыныц курамына 

шрдь 

Республикалык социал-демократиялык 

"Отан" партиясы 

1999 жылы ацпан айында Алматыда еткен курылтай 

съезшде Казакстанныц Демократиялык; партиясы, 

Казацстанныц Халык б!рлт партиясы, Казакстанныц Либералдык 

жене "Казакстан-2030" когамдык козгалыстарыныц 

6ipiryi барысында курылды. Партияныц елеуметтж 

базасы бюджеттак уйымдар, мемлекеттш кызметкерлер, 

студенттер, гылыми жене шыгармашылык зиялылар 

кауымы, орта жене кшп бизнес екищершен турды. 

Курылтайга 400-ге жуык ек1л катысты. Бурынгы экспремьер 

С. Терещенко партияныц терагасы болып сайланды 

(Kaeipriуакытта республикалык "Отан" саяси партиясын 

партия терагасыныц мшдетш аткарушы Амангелда 

Ермегияев басцарады). 2004 жылы 12 наурызда кезектен 

тыс VI съезшде партия терагасыныц орынбасары 

болып Казакстан Парламента Межшсшц терагасы Жармукан 

Туякбай мен бурынгы вице-премьер Александр 

Сергеевич Павлов сайланды. 

Казакстанныц республикалык 

Халыцтык партиясы 

Оныц терагасы - бурынгы экс-премьер 0. Кажыгелдин. 

1998 жылы 17 желтоцсанда курылды. Оныц шетелге кетуге 

межбур болуына байланысты партияны саяси кецесппц 

терагасы О.Косанов баскарады. Bip кездега партия 

жетекпшпгшде болган F. Алдамжаров 2001 жылы кацтар 

айында кенеттен бул партиядан шыгып, Президент 

92

еш м пплтне ауысты, кешн Казакстанныц Беларусь 

мемлекетшдей елппс1 кызметше ауысты. Партияныц 

алга цойган мацсаттарыныц 6ipi адамныц кукыгы мен 

бостандыгы коргалатын кукьщтык мемлекет к¥РУ деп 

жарияланды. Партия мемлекеттак билштщ 6ip колга 

шогырлануына карсы шьщты. Бул багытта 61рнеше шаралар 

жасауга талпыныс бьвдрдо. Партия мушелершщ 

кайта т!ркелу1 уппн 50000 Mymeci болу керек деген зад 

талабына байкот жариялап, ез жумысын, таркеуден 

етпей-ак астыртын жалгастыруда. 

"Азам ат" К^азацстанныц 

демократиялык партиясы 

1996 жылы 20 сеу1рде eMipre келген "Азамат” когам 

дык козгалысыныц непзшде куры л ган. Тед терагалары 

- М.М.Эуезов, Г.0б1лсештов, П.В. Своик жетекпплершщ 

эр турл1 дызметтерге ауысуына байланысты 

партия ез жумысын токтатты. 

"Азаматтык партия" 

it 

Терагасы-Азат ТурлыбекулыПеруашов. Ол 1996-1998 

жылдары Президент ек1мпшпгшде Стратегияльщ зерттеулер 

орталыгыныд сектор мецгеруппй кызметшде болтан. 

Партия 1998 жылы 17 карашада Актебеде езшщ к у 

рылтай съезш етк1зд1. Бул партияны курган бастамашылар 

—"Алюминий Казакстан" АД (Павлодар), Жезказган 

мыс корыту зауыты, Актебе ферросплав зауыты, Балхаш 

тау-кен байыту комбинаты, "Восточный" Ешбастуз кем1р 

кеш, Рудный "ССГПО" АД, Аксу, Еуразиялык энергетикалык 

корпорациясы квсшорындары ужымдары. 

Партия еуел бастан Президенттщ саяси курсын колдайтынын 

ашык жариялады. А л, Президент ез1 бул 

партияныд курылтайына катысып, ол партияныц саяси 

лидер1 болуга кел1с1мш берд1.Даз1р Эд1лет министарлт 

партияны кайта таркеуден еттзген кездеп мушелердщ 

саны 63458 адам деп отыр. Ал, партия жетекпплер1 ез 

93

мушелерш 105303 адам деп жариялауда. Бугшде КАПныц 

Парламентте 24 депутаттан туратын фракциясы бар. 

"Цазадстанныц демократияльщ тацдауы" 

халыктык партиясы 

21 акпан 2004 жылы бул партияныц дурылтай съез1 

Алматы цаласында "Анкара" конац ушнде етть Оган 

КДТ-ныц 1200 Mynieci атынан сайланган 167 ешл катысты. 

Курылтайда уйымдастыру комитетшщ терагасы 

Асылбек Цожахметов баяндама жасады. Хальщтьщ партия 

Казацстанныц саяси билш жуйесше тубегеша езгеpicTep 

енпзу ардылы оныц демократия жолына б1ржолата 

тусуш дамтамасыз етуд1 басты максат етш дойып 

отыр. Рал ымжан Жакиянов бФрауыздан партияныц лидеpi 

болып танылды. К, у рамы 33 адамнан туратын Саяси 

кецес пен к¥Рамы 7 адамнан туратын Саяси кецес 

Тералдасы сайланды. Осы дурылтай съезшде партия Саяси 

Кецесшщ терагасы болып Асылбек К/эжахметов сайланды. 

"Цазацстан ейелдер1 уйымдарыныц саяси 

б1рлест1п" партиясы 

1999 жылы маусым айында дурылтай съез1н етклздь 

Осы жылы 11 тамызда Эд1лет министрлтнен йркеуден 

еткен. Herieri мадсаты Казадстан ейелдершщ саяси, 

экономикалыд, елеуметтш жене медени дудыдтары мен 

бостандыдтарын доргау жене жузеге асыру деп жариялады. 

Булар Аграрлыд партиямен 6ipirin, партиялыд 

т1з1ммен Парламент Меж1л1сше сайлау га датысты. 

Партия жетекписФ - Раушан Берпбайдызы Серсембаева. 

Цазадстанныц "Патриоттар" партиясы 

Басдарушысы - Рани Есенгелдаулы Касымов, Меж1шс 

депутаты, бурынгы Кеден комитетФшц терагасы, генерал. 

Партия 2000 жылы 1 пплдеде езшщ дурылтай съезш ша- 

94

кырып, ешрге келгенш жариялады. 2003 жылы 21 наурызда 

бдолет министр л1гшен хайта таркеуден етта. Kjiggaмында 

51188 муше бар. Олар казак ултыныц топтасып 

6ipiryiHe, олардыц Отанды суюпйлш сез1мдерш калыптастыруга 

атсалысатындьщтарын, оны рухани тврбие аркылы 

icKe асыратындыктарын жариялады. Партия жетекпплер1 

xaeipri саяси бшпкта сынаудан бас тартатындьщтарын 

61лд1ргешмен, К^асымовтын, ез1 депутат ретанде 

халык муддесш коргау барысында унем1 белсендшш 

танытып келедо. 

Казакстанныц Аграрлык партиясы (К А П ) 

Терагасы - Ромин Ризулы Мадинов, Межипс депутаты. 

1997-1999 жылдары бурынгы Премьер-министр 

Н.Балгымбаевтыц кецесшйй болган жене партия жетекшшпн 

катар атцарган. КАП ез курылтайын 1999 

жылы 6 кацтарда етшздь К^аз1р партия катарында 98000 

муше бар. Кайта таркеуден 2003 жылы 6 наурызда erri. 

Идеологиялык жумысыныц басты мшдета ретшде ол 

ауылдыц дагдарысца ушырауын одан epi болдырмау деп 

б1ледь Сондай-ак, халыктыц ел-аукатын кетеруд1 езше 

мшдет етш алган. 

"Руханият" когамдык б1рлестак партиясы 

Бул партияныц курылтай съез1 2003 жылы 5 ceyipfle 

erri. Ол сол жылы 6 к азан да Эдолет министрлтнен таркеуден 

еткен. Партия катарында 53000 муше бар деп жарияланды. 

Оныц 65 пайызы ейелдер болды. Оз цызметшде 

бул партия бюджеттен каржы ланатын сала кызметкерлер1 

мен гылыми, медени, техника саласыныц ек1лдер1- 

не жене студенттер мен ейелдерге суйенетандйчн 

малгмдеда. Бул партия "Деу1рлеу" партиясыньщ Myparepi 

болды. вйткеш бул аталган еш партияныц басшылыгында 

да Алтыншаш Кайыржанкызы Жаганова болды. "Руханият" 

партиясы уппн басымдылык болып табылатын 

меселелер: когамныц аз коргалган беяит - нетазп. рухани 

95

байльщты жасаушылар - мадениет, гылым, бшм, денсаульщ 

саласы цызметкерлершщ муддесш коргау. 

Казацстанныц социал-демократиялык 

" Ауы л " партиясы 

2000 жылы 30 кацтарда аткен дурылтай съезшде к¥ 

рылды. Осы жылгы 30 наурызда Эдьлет министрлтнен 

таркеуден аткен. 2000 жылдыц 1 тамызында КОД "Ауыл" 

партиясыныц катары нда 10000 муше болган. Олардыц 

кеппйлт ауыл шаруашылыцтарыныц басшылары мен 

шаруалар болды. Мацсаты —ауыл ецбеккерлершщ 

мудделерш коргау, аграрлык секторга мемлекеттш цолдауды 

кушейтуге атсалысу, когамды одан epi демократияландырудагы 

саяси жане экономикалык реформаларды 

жург!зуд1 тездету, елдеп турацтыльщты баянды ету. 

Партияныц терагасы - Казакстан Парламента Мажш1- 

сшщ депутаты Рани Эл1мулы Кулиев. 

Цазакстанныц демократияльщ "Ац жол" партиясы 

Партияныц к¥Рылтай съез1 2002 жылы 16 наурызда 

болды. 3 сауфрде Эдшет министрлтнен таркеуден еткеш 

туралы куелш алды. "Ац жол" езшщ нейзп мацсаты 

eTin Конституциядагы адам кудыгы мен бостандыгы 

тольщ сакталуын жане бил1кт1 орталыксыздандыруды 

койды. Партия катарында бугшде 115000 муше бар. Непзшен 

олар мемлекет кызметкерлерь касшкерлер, бюджет 

саласыныц кызметкерлер1 мен зиялылар. Тец тарагалары 

—бурынгы Парламент Межипсшщ депутаты Болат 

Мукышулы Эбшов, бурынгы Ецбек министр! Элихан 

Бэйменов, бурынгы вице-премьер Орал Элиулы Жандосов. 

Кешн тагы era терага косылды: Казакстанныц Ресейдел. 

бурынгы елппй Алтынбек Серсенбаев жане зейнетацы 

телеу женшдеп мемлекеттш ортал ык бас директорыныц 

6ipimni орынбасары Людмила Аркадьевна Жуланова. 

"Асар" партиясы 

"Асар" козгалысы 2003 жылы 25 казанда саяси партияга 

айналды. "Асар" партиясыныц курылтай съезше 

96

1200 делегат катысты. Партия жетекппса —Дар ига Н а 

зарбаева. "Асар" партиясы центристш багыт устанады . 

Кдзакстанныц демократиялык партиясы 

2004 жылы 29 сэугрде "Кукыктык Казакстан" азаматтык 

козгалысы ез1н К,азакстанныд демократиялык партиясы 

деп жариялады. Партия катарында 50000-нан астам 

муше бар. Максаты —азаматтардыд ел теуелс1зд1гш 

баянды ету жолындагы топтасуы деп санайды. КДП-нын, 

терагасы - Максут Нержбаев. 

№ 9 Двр1с 

К,огамдык, уйымдар жене 

Когамдык, козгалыстар 

Двр1с жоспары: 

1. К,орамдьщ уйымдар туралы Tycim K, белгалер!, кызмет1. 

2. К,огамдык козгалыстар туралы xyciHiK, белг!лер1, 

кыаме-ri. 

3. K,a3ipri кезендегс саяси козгалыстар. 

4. К,орамдьщ-саяси козгалыстар дын, типтерг. 

1. К,огамдык уйы м дар ту р а лы T yciH iK , 

б елп лер х , к,ызмет1 

Саяси когамдык уйымдарга халыктын, белг!л1 6ip тобыньщ 

муддесш бшдорш, коргайтын, алдына койган е л еуметтж 

максатка жету ушш epiKTi турде муш еллкке K ipген, 

отаи материалдьщ квмек кврсететш, взш -вз! баск,аратын 

адамдардын, 6ipnecTiri жатады. 

Саяси козгалыстар сиякты к,огамдык, уйымдар да адамдардын 

мудделерт icne асырудын, куралы ретш де пайда 

болады. К,огамдъщ уйымдар когамнын. саяси ем!р1не 

7-194 97

катысушы адамдардын, мацсаттары мен карым-катынастарыныц 

ер алуандылыгын б1лд1редь 

Когамдык уйымдар б1рлесе амал, ерекет жасау ушш 

халыкаралык, жалпымемлекеттш, аймадтьщ, улттык» 

жерплшта келемде ресми жене бейресми сипаттагы одадтарга, 

халыкаралык уйымдарга 6ipiryi мумкш. 

Когамдык уйымдар ер турл1 келедь Оган партиялар, 

кесшодактар, жастар уйымдары, кооперативтш б1рлестйстер, 

шыгармашылык (творчествольщ) одактар, ер турл1 

ep iK T i когамдар (гылыми, гылыми-техникалык, медениагарту, 

спорттык, корганыс жене т.б) жатады. Когамдык; 

уйымдар аркылы миллиондаган адамдар езш-ез1 баскаруга 

белсещй катысып, e M ip мектебшен етедь 

Когамдык уйымдар мынадай турлерге белшедй 

1. К°гамдык'саяси мудделерше сай курылган уйымдар. 

Бутан алдына саяси максаттар койган уйымдар жатады. 

2. Экономикалык муддесше карай курылган уйымдар. 

3. Таптьщ белпсше сай уйымдар (кесшодактар, шаруалародагы). 

4. Кызмет тур1не карай курылган уйымдар (гылымитехникалык, 

оку-агарту, денсаулык сактау, улттык-медени, 

спорттык, корганыс, дши, т.б). 

Кеппшпк уйымдардьщ шпнде айрьщша кезге тусетйп - 

кесшодактар. Кесшодак ~ 6ip мамандьщтыц немесе енflipicTia; 

6ip саласында ецбек ететш адамдарды 6ipiKTipeтш 

когамдык уйым. Алгаш рет кесшодактар калитализмге 

туцгыш аяк баскан Англияда XVIII гасырдыц басында 

пайда болды. Кешшрек олар енеркес1б1 дамыган барлык 

елдерде калыптасады. Ce6e6i, капитализмнщ екелген 

аяусыз канауына тетен беру ушш жалданушы жумыскерлер 

6ipirin, уйымдаскан турде ез мудделерш коргайды. 

Олар жеке адамныц eMip суруше кажет Ъпмдер, 

ережелер мен айльщтар жуйесш мецгеруге, ецбекпплер 

мен олардыц отбасы мушелершщ медени децгешн кетеруге 

кемектеседъ 

Кесшодактар ез кызметшде жумысшы табына суйенген 

саяси нартиялармен тыгыз ынтымактастыкта болып, 

98

солармен (прлёсе жумыс штеген елдерде ец улкен рел аткарады. 

Кесшодактар мен партиялар арасында мундай 

кел1се кимылдау, ecipece, Y лыбритания, Германия, 

Скандинавия елдерше тен. Бул елдерде жумысшы табынын, 

арасында социал-демократтардын; ыкпалы жогары. 

Олар квсшодактарга идеологияльщ жене саяси жагынан 

есер етёд!. Кесшодактар камкоршы партияны 

к ушейте тусуге жене олардыц ук1мет басында узагырак 

болуына мумкшдш жасауга тырысады. Бул ушш олар 

жумыс берупилермен ымырага келш, ецбек нардында 

тыныштыкты сактауга куш с алады. Мундайды "жауапты" 

кэсшорын дейд1. 

Ук1метке карсы курес журпзупп партиялармен одак" 

таскан кесшодактар болады. Олар мемлекеттщ елеуметтш-экономикалык 

саясатына тшелей есер етпейд1. Мемлекет 

таранынан оларга да ешкандай кемек болмайды, 

мундай квсшодактарды "жауапсыз" кесшодактар дейдь 

Б1здщ республикамызда кесшодактар мемлекеттш 

жене когамдык icTepAi шешуге араласады. Ецбекпйлер- 

Д1н ецбек жене тур мыс жагдайларын жаксарту, олардыц 

материалдык жене медени дережесш арттыруга басты 

кещ л белед1. Олар ецбек жене демалыс жагдайларын 

жуйеге келт1ретш зацдар мен каулыларды, ужымдьщ 

шарттарды жасауга тшелей катысады, элеуметтш камсыздандыру 

iciH баскарады, ецбек сактау мен техника 

вдушсгадтвщ ережелер1 сацталуын цадагалайды. Шаруашылык 

басшыларын тагайындау мен босату меселелер1 

кесшодактармен келшиин шеппледь 

Кесшодактар ез мшдеттерш уш турл1 жолмен шешедк 

1. Жумысшылардыц экономикалык. елеуметтш турмыс 

жагдайын тузетуге арналган ек1мет таранынан жекелеген 

жещлдштердщ болуы. 

2. Узд1кс1з ереу1лге шыгып, еюметке кушпен цысым 

жасау. 

3. Кесшодактардыц ез кезкарасын егаметтщ саясатымен 

сейкестендарш, мемлекет, кесшкерлердщ егалдер1- 

мен б1рлесе отырып, езара тшмдо шеппм 1здеспру. 

99

2. ^огамдык козгалыстар туралы тусшш, 

белплерЬ кызмеп 

Саяси козгалыс деп ек1мет би Л1 ri уппн курес аркылы 

Ka3ipri жагдайды езгертуге немесе угаметке ьщпал жасай 

отырьга, оны ныгайтуга тырыскан когамдык куштерда 

айтады. Саяси козгалыстыц ерекш елт ол ушмет уппн 

немесе ушметт1 жузеге асыру темлше ыкпал ету уппн 

куреседь 

Саяси козгалыстардыц пайда болуына темендепдей 

саяси жагдайлар себеп болады. 

1. Жеке адам ез ойын, кезкарасын ек1мет орындарына 

тжелей жетюзе алмайды. Сондыктан ез1 сияктылармен 

топтасады. 

2. Экономикалык жене елеуметтж кайшылыктар, наразыльщтар 

себеп болады. Мысалы: Жадаезендегт (1989 ж.) 

елеуметтш жагдайга наразылыктан онда "Б1рлш" деген 

уйым курылды. 

3. Улттык меселелердщ шепилмеуь Мысалы: "Азат", 

"Желтоксан". 

Саяси козгалыстар к е ш ш к партияны КУРУ жолындагы 

алгашкы саты болуы мумкш. Цозгалыстын, партияга 

тан уйымы, жумысыныц б1рыцгай багдарл амасы, баскару 

да айкын принциптер1 болмайды. Эдетте, оныц вдЬ 

леттйпк, бостандык, карусыздану, бейб1тпплш уппн курес, 

улттык жацарып еркендеуь айналадагы ортаны коргау, 

т.с.с. жалпыхалыктык, азаматтык талаптарга непзделген 

басты максаты калыптасады. Бул урандар кеппплжтщ 

кендлшен шыгып, бастарын косады, TinTi езара 

айтарльщтай айырмашылыктары бар когамдык таптарды 

да 6ipiKTipyi мумкш. Кебше козгалыстар стихиялы 

турде пайда болады. 

Цогамдык курылыска катынасына карай саяси козгалыстар: 

1. Консервативтж. 

2. Реформист». 

3. Революцияльщ. 

4. Контрреволюциялык; болып белшед1. 

101

Саяси козгалыс 6ip калыпта турмайды. Ол дамып, езrepin 

отырады жене мынадай сатылардан турады: 

1. Дозгалыска кажеттшш жене оныц пай да болуы; 

2. Y rir-насихат, ерекет ету сатысы; 

3. Дамыган жумыс кезещ; 

4. Саяси козгалыстыц ешу сатысы. 

Цогамдыц козгалыстардыц 1ппнде кец тараганыныц 

6ipi - "Халык майдандары". Оларга жалпы когамга каты 

с ы бар, елеуметтш таптардыц барлыгыныц немесе 

кепшШгшщ муддесш камтитын меселелерд1 шешуге 

багытталган б1рлестжтер жатады. Олар жалныдемократияльщ 

принциптердщ непзшде куралады жене жумыс 

1стейд1. Онда катан, айкындалган уйымныд Typi мен 

м уш елт болмайды. Оныц курамына калыц букара хальщтыц 

муддесш кездейтш саяси партиялар, Kecinoрындар, 

жастар жене т.б. уйымдар да Kipyi мумкш. 

Халык майдандарынын, мынандай турлер1 бар: 

1. Цогамдагы батыл езгер1стер кезшде саяси куштер 

дуниеге келш калыптасады. Сол саяси куштерден пайда 

болган халык майдандары. 

2. Оздершщ саяси ыкпалы жетаспегенде мацызды 

максатка жету, саяси билшй алу ушш саяси партиялардыц 

немесе олардыц кесемдер1шц бастауымен курылган 

халыц майдандары. 

3. Согыска, фашизмге карсы, демократияны коргау 

ymiH интернационалдьщ нейзде калыптаскан халык 

майдандары. М.: 1936 жылы Францияда курылган халык 

майданы фашизмнщ дамуына жол бермед!, т.с.с. 

3. Kâeipri кезецдеп саяси козгалыстар 

Iâeipri уакытта мынадай саяси козгалыстар бар: 

1. Консервативтж багыттагы козгалыстар: еткенд1 

кексеу, дврштеу, оны сынсыз кабылдау, сонымен катарлы 

дестурл! саяси формалар мен институттарга ерекше 

сешм арту; 

2. Реформиста багыттагы козгалыстар: олар капиталиста 

когамды 6ipTe-6ipTe реформалауды максат етед1; 

102

3. Демократиялыц дозгалыстар: езекта меселелерд1 

демократиялыд тургыда шешуге багытталган ер турл1 

либералдыд, дши, бейб1тш1л1к жене т.б. уйымдардыц 

Кызмета; 

4. Неокоисервативтш цозгалыстар: мемлекеттш, капитал 

муддесше багынуы, кызмет eTyi, жеке-дара белсендалшта, 

елеуметтак-тещязджта колдау, дестурл! моральдыд 

мураттарды дамытуды кездейд!; 

5. Революция лык багыттагы цозгалыстар: булар —цогамиыц 

елеуметтак-экономикалыц цурылымында сапалы 

езгер!стер жасау ардылы дамудыц прогрессивTi жолына 

тусудх кездейтш жумысшы жене коммуниста козгалыстар. 

Баска елдердеп сияцты Казакстанда да когамдык дозгалыстар 

мен уйымдар баршылыц. Алдына койган мацсаттарына 

карай оларды былайша топтастыруга болады. 

1. Экологи ялыц багыттагы уйымдар. Оларга жататындар 

"Невада-Семей" козгалысы, " Арал-Азия-Казацстан" 

халыкаралык когамдык комитета, "Табигат" комитета, 

т.с.с. 

2. ¥лт мэселесш шешуге тырысдаи топтар. Оларга: 

Казацстанныц "Азат" азаматтык козгалысы, славяндардыц 

республикалыд когамдык "Лад" козгалысы, "Русская 

община", "Единство” когамдык б1рлестаг1, республикадагы 

казактар козгалысы, немю, уйгыр, грек, Kepic 

жене т.б. медениет орталыктары. 

3. Тарихи - агартушыльщ цогамдар: "Мемориал", "Эдалет", 

"Акикат" женет.б. 

4. Элеуметтак талаптар цойгаи уйымдар: "Атамекен", 

"Алтын бесж", "Жеруйыд" "Шацырац" жене т.с.с. 

Сонымен катар республикада ардагерлер, ейелдер, 

жастар одактары жене т.б. кептеген когамдык уйымдар 

мен козгалыстар бар. Осылардыц 6epi, ез ерекшел1ктер1 

болуына карамастан, ецбекпилердщ белсендолтн арттырып, 

Казацстанныц гулденш еркендеуше, туракты 

дамуына улестерш цосцанда гана максаттарына жетпек. 

Енда соцгы мвЛ1меттер бойы нш а, 6ip гана К араганд ы 

облысында 6 сая си п ар ти я, 8 сая си м ад саттагы когамдык 

103

козгалыстар, 16 жастар уйымдары, 6 ейелдер уйымдары, 

13 улттык; медени орындар, 2 табигат коргау козгалысы, 

15 тэуелйз кесшодак, 85 дгни б1рлестштер, 273 баска да 

ер турл1 уйымдар мен б1рлестштер бар. Енд1 барлык облыстардыц 

когамдык козгалыстары мен б1рлестштершщ 

канша екендагш ескерсек, тусшШМз кецейе туснек. 

Егемендак, тэуелйздж алу когамдык-саяси уйымдар 

мен козгалыстардыц жумысын туб1ршен кайта куруга 

объективта непз калады. Уйымдар мен козгалыстар саяси 

нроцеске тартылды, OMipfli езгерту жене жаксарту 

олардыц ic-apekeaiHe де байланысты деген тусшш ep6ip 

адамныц санасын а ене бастады. Бул тоталитарльщ саяси 

реж1мнен демократиялык eMipre енудщ айгагы болды. 

Букараныц ic-кимылыныц артуына, квнтеген саясикогамдык 

уйымдар мен козгалыстардыц eMipre келуше 

жагдай жасады. 

Жеке уйымдар мен козгалыстар: 

"Азат" азаматтык ко л га лысы. Бул уйым 1990 жылдыц 

ш щ е айында Алматы каласында курылды, ер турл1 

партия, кесшодац, ейелдер, ардагерлер, д1ни, жастар, 

т.б. уйымдарды 6ipiKTipefli. Ic-арекеттщ нысаны мен тесшдершщ 

Heriei: мемлекеттш билш орган дары н конституциялык 

жолмен калыптастыру; балам алы зац жобаларын 

жасау; жогаргы жене жергшшта уйымдардыц 

кабылдайтын саяси шеппмдерше; жиналыс, митинг!, шеру 

тарту iciHe катынасу. 

"Азаттыц” бел1мшелер1 барлык облыстарда бар, жогаргы 

органы - съезд, 300-ден астам мушелер1 бар. Ец кеп 

мушелер1 Оцтустш казакстан, Жамбыл, Кызыл орда, 

Алматы, Батые Казакстан, Шыгыс Казакстан облыстарьгада. 

"Азат" баска елдердеп осындай козгалыс уйымдарыментшелей 

байланысты. "Азат” газетш шыгарады, "Казак 

т1яГ’ когамымен тшелей байланыста. 

"Азат" козгалысы республика жершде ез жаргысына, 

Конституцияга сейкес жумыс журПзедь Heriari мацеаты 

- толык саяси-экономикалык твуелйздшке кол жеткгзу, 

елеуметтш едалеттипк жене демократия принципте- 

104

piH icne асыру, барлык азаматтардыц материалдык жене 

рухани empiH камтамасыз ету. 

Экономика саласында жер, кен байльщтары, су, орман 

жене баска да байльщтар республиканын, MeHnriri. Жер 

сатылмауы керек, 6ipaK кажеттйпкке карай жалга 6epiледа. 

Улт меселейнде барлык азаматтар тец кукыкты, ултына, 

дшше карай белшбеу керек. 

Казак мектебшщ жене тербиенш, улттык тужырымдамасы 

жасалуы керек. Казакстан тарихы, казак тин жене 

едебиет1 барлык оку орындарында дербес пен ретшде 

окытылуы кажет. Баскару жуйейнде тоталитарлык устемдшке, 

э М ш ш -еш р п л жуйеге карсы курес журйaijxyi 

кажет. 

"Одшет" тарихи-агартушыльщ когамы - жаргысы, 

баг дар ламасы бар. Котам мушелер119 халык комиссарын 

ир (министрдщ), 1938 жылы Алматы мадында атылгандардын, 

кемигген жерлерш аныктады. Сталинд1к кугынсургшге 

ушырагандарды еске алу уппн каржы жинады. 

Ka3ipri уакытта "Эд1леттщ" Астана, Караганды, 

Шымкент, Алматыда жерплжта уйымдары бар. К °рам 

мушелер11500-ге жуык, нейзшен студенттер жене котам 

кайраткерлepi. 

"Акикат” тарихи-агартушылык когамы 1988 жылы 

желтоксанныц 13-1нде курылды. Котамньщ максатыныц 

6ipi - хальщтыд ecKi едет-гурпын калпына келтару, тутан 

елкенщ тарихын зерттеу, казак жене баска халык* 

тардын, улттык тиля дамыту. Кугын-сурйнге ушырагандар 

туралы б1рнеше макалалар жене штаптар жариялады. 

Котамньщ уш мьщнан астам мушей бар. Алматы, 

Оцтустш Казакстан, Жамбыл, Караганды, Адмола облыстарында 

бел1мшелер1 бар. Котам жумысына негазшен зиялы 

кауым екшдер1 мен студент жастар к;а ты насады. 

Орыс кауымы (русская община) Эдолет министрл1- 

гшде кыркуйектщ 1-шде йркеуден етта. 14 облыста бел1мшелер1 

бар. Жалпы саны 70 мын, адамнан асады. 

К&уымньщ ic-epeKeTi жарты жене багдарламасына 

сейкес орыс жене баска да славян халыктарынын руха- 

105

ни еркендеушщ, олардыц мэдениетш, быпмшщ барлык; 

дережесш дамытуга багытталган, Казацстанда азаматтьщ 

цогам хУРУга веер eTyi харалган. Цауым "Русский 

вестник" атты газет шыгарады, жастарды муше етш тартуга 

кептеген шара цолдануда. 

Кауым 1992 жылы мемлекеттш eKi талдшшта жацтап 

кол жинады, Шыгыс Казахстан облысында етк1з1лген 

митингалерд1 жактады. 1993 жылдыц цацтар айында 

президент атына Орыс университетш ашуды сурап хат 

жолдады. 

Жастардыц рухани жене дене шыньщтыру дайындыгын 

жаксарту максатында олардыц спорттыц'патриоттык 

клубка муше болуын насихаттайды. Жастар клубын 

уйымдастыру ушш спорт залдарын жалга алуга каражат 

белдь Керкеменер ужымдарын цуруга атсалысады. 

Республикалык когамдык славян козгалысы "Лад" 

1993 жылы наурыз айында курылды, 10 мыцнан астам 

Mymeci бар, орталыгы —Астана каласында. К°згалыстыц 

Herieri мацеаты - Казахстан Республикасында туратын 

славян халыктарыныц талш, мэдениетш, рухани 

QMipiH гулденд1ру, республикада демократияны, азаматтардыц 

саяси, экономикалык, елеуметтш-медени 

кукыктары мен бостандыгын, бейбггшшшта, халыктар 

достыгын дамыту, ныгайту. 

Казакстанныц ейелдер одагы. Бул когамдык уйым 

1991 жылдыц мамыр айында курылды. К¥РЫЛУ максаты 

- эйелдердщ цогамдагы саяси, елеуметтш, экономикалык, 

рухани ем1рдег! релш арттыру. Одак республикадагы 

реформаны жактайды. Соцгы 7-8 жылда бул салада 

цыруар уйымдастыру жумысын аткарды. Эйелдер 

Козгалысыныц меселелер! туралы семинар, меслихаттар 

етю.зд1, ардагер ейелдерге, кеп балалы аналарга, балалар 

ушне материалдыц кемекта у н е т уйымдастырып 

келедЬ "Эйелдер каз!рп когамда" деген халыкаралык 

конференция етшздь Казакстанныц ейелдер одагы- Ортальщ 

Азия елдершщ халыкаралык конгресшщ Mymeci. 

Казахстан Республикасыныц ейелдер кецезд 1991 

жылы цазанныц 21-шде таркеуден етта. Басцарма жене 

президиум мушелер1 1991 жылы тамыздыц 20-нда сай- 

106

ланды, уйымныц Жаргысы бар. Щрнешё рет республикалыд 

пленумы eTTi. 1992 жылы маусым айында Тараз 

даласында "Эйедцердщ кесшкерлш ic-дызмета туралы" 

конференция, Семей даласында акушер-гинекологтардыц 

республикалыд съезш, 1993 жылдыц дырдуйек айында 

Орта Азия елдер1 ейелдершщ халыдаралыд конференциясын 

етк1зд1. 

Казадстанныц жастар одагы. Курамында 500 мыцнан 

астам Mymeci бар. Одадтыц мушелер1 - Казадстанныц мамандары 

мен жас галымдарыныц ассоциациясы, жастар 

кес1пкерл1г1н дамыту "Асар" ассоциациясы, спортшы балаларга 

кемек беретш "Алтын шабад" догамы. 

Казадстанныц жастар одагы - дербес догамдыд уйым, 

республиканыц жастарын epiKTi турде 6ipiKTipeAi. Республика 

Конституциясына, зандарына непзделген жаргысы 

жене багдарламасы бар. 

Одактыц Heri3ri мадсаты - жас азаматтардыц еркш 

дамуына жагдай жасау, олардыц экономикалык» 

а леуметта к-мэдени д уд ы дтары мен бостандыгын доргау, 

icKe асыру. Одад жастардыц мемлекеттш жене когамдык 

жумыстарда жй’ерлийгш жене дербестагш арттыру, 

олардыц гылыми-техникальщ жене керкеменер шыгармашылыгын 

дамыту саласында сан дырлы жумыстарды 

icKe асырып жаты р. 

Ауганстандагы согыс ардагерлершщ уйымы. Бул - 

таркеуден еткен догамдыд уйым. Herieri мадсаты - 

Ауганстандагы согыс ардагерлерш елеуметтак бешмдеу, 

оларга медициналык кемек керсету, оларды дудыдтыд 

жене елеуметтак коргау, олардыц отбасына моральдыдпсихологиялыд, 

материалдыд кемек уйымдастыру, согыста 

дайтыс болгандардыц а тын, ерл1гш мещйлш есте 

далдыру, жастарды патриоттыд жене интернационализм 

рухында тербиелеу. Уйым согыс ардагерлер1мен 

унем1 кездесу уйымдастырып, олардыц талек-мудделерш 

зерттеп отырады. Бедела ете жогары. 

Адам дудыгы бюросы. Бул догамдыд уйым адам дудыгын 

icKe асыру туралы догамдыд бадылауды icKe асырады, 

республикадан тыс жерлерге доныс аударгысы келетш 

азаматтардыц дудыгын, республикадагы демократия- 

107

нын, icKe асырылуын коргазды. Журтшыльщ цауым бул 

уйымды ете жаксы бшеда, ш с п кемектерш алып отырады. 

Казахстан Республикасындагы Кэсшодак федерациясы 

кецесь Кесшодак федерадиясы - epucii когамдьщ уйым, 

кесшодак мушелершщ к¥Кыгын жене муддесш коргайды. 

14 облыста облыстык жене 22 салальщ кесшодак 6ipлестгктер1 

бар. Федерадиянын, курамында Рылым академиясыныц, 

архитектура, Жобальщ жене Зерттеу институттарынын,, 

инновациялык жене усак кесшкерлер, мунай, 

газ, кетр, т.б. кесшодактары бар. Каз1рде федерация 

7,5 млн. кэсшодак мушелершен, 43 мыцнан астам бастауыш 

уйымдардан турады. Кесшодак уйымдарына 

жерплшт! жерлерде басшыльщ жасайтын 835 аудандык 

жене цалалык, 209 облыстык кесшодак когамдары бар. 

Федерация жумысыныц нейзй багыты - мушелш 

уйымдардыц елеуметтш-экономикалык» кукыктары 

мен муддесш коргау, ецбек, турмыс, медениет, спорт 

мэселелер1 туралы ушметпен кел1с1м жасау. Федерация 

кецес1 Парламенттщ зац кабылдау меселесше катысып, 

зац жобаларын жасайды. 

Кесшодак федерациясы етпел1 кезецде кем1р, туст1 

металлургия, т.б. шаруашылык салаларындагы ецбекпплердщ 

жумыска орналасу, жалакы, елеуметтак кемек 

алу iciHe унем1 араласып келедь 

Республикалык "Б1рлесу" кэсшодагы жене 

Казацстанныц теуелйз кесшодак орталыгы. Казакстан 

Республикасыныц "Б1рлесу" кесшодагы 1989 жылдыц 

караша айында уйымдастырылды. Оныц курылтайшысы 

—экономиканьщ мемлекеттш емес секторыньщ кызметкерлерь 

Оларды мундай уйым куруга итермелеген жагдай 

- ецбекпплердщ еркш ецбеп кукыгына шенеунж тарапынан 

тыйым салынуы, зац алдында ездерш коргай алмайтындыгы, 

оларды ек1мппл-ем1рппл жуйеден коргауы. 

"Б1рлесу" кэсшодагы республикадагы гана емес, бурынгы 

КСРО-дагы да 6ipiHmi теуелыз кесшодак уйымы болды. 

"Б1рлесу" кыска мерз1м шпнде сотта 50-ден астам 

одак мушелершщ муддеега коргады, 500-ден астам 

ецбекпплердщ мекеме бастьщтарына наразыл ыгын жолдады, 

олардыц басым кепшшт канагаттандырылды. 

108

"Невада-Семей" халыкаралык ядролык согыска царсы 

козгалыс. Бул ~ едбекпплердщ ержталшс непзшде KY' 

рылган уйымы. ¥йым халыкаралык "Невада —Семей - 

Морура - Лобнор - Новая Земля" ядролык согыска карсы 

б1рлестшке юредь Козгалыстыд нешзп максаты —ядролык 

каруды жене согысты адамзат еркениетшен аластау, 

ядролык сынак журпзшген аймактар халкын экологиялык 

жене елеуметтйс доргау, Табигатты, Адамды, 

Мэдениегп кайта жадгырту. Осы козгалыстыд бастамасына 

сейкес Казадстанда ядролык сынак журйзуге 

тыйым салынады, "ядролык карусыз ел" деп жарияланды. 

Бук1л елем халкы бул бастаманы колдады. 

" Арал-Азия-Казадстан" халыкаралык когамдык комитет!. 

Бул комитет 1987 жылы белгип акын М.Шахановтьщ 

бастамасымен курылып, республика журтшылыгы 

"оны макулдады. Оныц максаты: Арал тещз1 жагдайына, 

республикадагы экологиялык дагдарыска когамдык 

шшрдо аудару, Арал тендзш калпына келтару туралы жобалар 

мен багдарламалар жасау. 

Комитеттщ бастамасымен Арал корына каражат тумршдо, 

Казакстанныц белгтл1 адындарыныд катысуымен 

поэзия кепи, дедгелек устел, Мескеуде Арал куш, Арал 

аймагындагы экологиялык апат туралы телемарафон етюзшда. 

1996 жылы халыкаралык "Арал-Азия-Казадстан" 

когамдык комитеттщ мертебей бектлдь Аралды с акта у 

туралы, Арал аймагындагы экологиялык жене елеуметттк 

меселелердо шешу туралы шараларды icKe асыруда 

кептеген шаралар icKe асырылуда. Осы максатпен "Халыкаралык 

Арал сыйлыгы" курылып, ол Арал аймагындагы 

меселелерд1 шешуге улес коскан галымдарга, 

когамдык кайраткерлерге бер1лед1. Комитет жанынан 

Арал жене Казакстан экологиясы туралы Когамдык Академия 

курылды. 

Жогарыда когамд ык-саяси уйымдар мен дозгалыстаргаб1ршама 

сипаттама бердш. Олардан шыгатын корытынды 

- когамдык уйымдар мен козгалыстар теуелс1з республикамыздыд 

курдел1 меселелерш шешуге зор улес 

досуда. 

109

4. Цогамдыц саяси цозгалыстардыц типтер1

№ 10 Дерде 

Саяси жуйедег! адам 

Дврй жоспары: 

1. Саясат пен адамгерпплйс. 

2. Адам саясаттьщ субъекйс! мен объектам.. 

3. Саяси жуйедехч адамныц куцыгы мен бостандыгы. 

4. Жеке адамныц кукьщтарыныц жштелуь 

1. Саясат пен адамгерпшпк 

Саясат пен адамгерш1л1кке адамзат кауымы бурыннан-ац 

кенДл белгеы. Адамгершийк адамдардыц ic-epeкеттер1нщ 

ракымшылдык, ierniiK ар-уят, намыс, борыш, 

парызга сейкес келуш кажет етед1, ягни адамдардыц 

ic-epeKeTi туралы зацдар мен ережелерд1 камтиды. 

Даз1р адамзат когамы еркениетта дережеге жетш, демократиялану 

урдасше бет алганда саясаттыц ец алдымен 

адамгерпшпк багдары болу керек.Ол адамга багалы 

кундылык рет1нде царап, оныц ар-намысын калдр тутады, 

непзй дуцыцтары мен бостандыктарын доргауды 

калайды. 

Эр адам езшщ тур мыс жагдайын жаксарткысы келеда, 

когамда еддлдш зацдылыгыныц орнаганын, ез елшде жене 

жер жуз1нде бейб1тшипк болганын кексейдь Осы багыттагы 

ic-кимыл адамгерыплж прициптерше жатады. 

Оран адамды азаптауга, оган зорлыд-зомбылыв; жасауга, 

басцадай датыгездж немесе адамдык кад1р-касиетше 

жебор керсетуге тыйым салу да к1редь 

Адамгерпплштщ мемлекеттак жене хальщаралык 

мазмуны бар. Хальщаралыкка: 

1. Согысты болдырмау; 

2. Жалпы ядролык;, химиялык, бактериологилык каруларды 

колданбау жене оларды жою; 

3. Мемлекетарлык катынастарды бейбгг жолмен едал 

шешу; 

4. Баска елдердщ iniKi iciHe араласпау; 

111

5. 0зара тшмд! катынас жасау; 

6. Еаламдык мэселе, айналадагы ортаны коргау, т.с.с. 

Осы меселелер дурыс шепплмесе, адамзаттыц Tipmiлп-ше 

Kayin TeHepi сезшз. Сондьщтан мемлекеттердщ 

innci жене сыртды саясатындагы устанатын мадызды 

багыттары Б1ршкен Улттар Уйымы (BYY), Еуропадагы 

каушшздш пен ынтымактастык кецесшщ (Е1^ЫК) 

жэне т.б. халыкаралык кужаттарда керсетшш, бектлген. 

Егер керсейлген мшдеттер орындалмаса, BYY, 

ЕК^ЫК тарапынан оган карсы халыкаралык жазалау 

шаралар колданылуы мумкш. 

Саясат пен адамгершЬлт арасында мынадай цатынастар 

бар: 

1. Саясатты адамгерпплшке толык багындыру. 

Саясат адамгерпплнс, тербиелш кызмет аткарудыц к у 

ралы болуы керек. 

2. Саясат пен адамгерпплштщ арасын ажырату. 

Муныц непзш салушы - итальян ойшылы Николо Макиавелли. 

Ол адамгерпплш принциптер1мен санаспайтын 

кушта мемлекеттш билжта жактады. Мемлекеттщ 

пайдасы уппн оны ныгайту жолында ел басшысы куш 

пен айланы б1рдей пайдалана б1лу керек деп санаган. 

Кешн бул тужырымга карсы немш ойшылы И.Кант 

"адамгерпплш задын" ойлап тапты. Ол зав, бойынша кез 

келген адамга курал ретшде емес, максат тургысынан карау 

керек делшген. 

3. Адамгерпшшт саясаттандыру. 

Бул багытты долдаушылар саяси кылмыстарды адтауга 

тырысады. 

Саясат пен адамгершшт арасында да ортац цасиеттер 

бар: 

1. Саясат та, адамгерпплш те б1здщ кунделшта eMipiм!збен 

тырыз байланысты, содан туындайды. 

2. Олар адамдардыц б1рлескен e M ip iH , ic-димылдарын 

уйымдастырады. 

3. Когамныд eMipiH реттеп, бадылайды. 

4. Ортад игйш т, елеуметтш едолеттйпкта доррайды. 

112

Саясат пен адамгершЫЬкпйц айырмашылыцтары: 

1. Когамда адамгерпплштщ ережелер1 адамдардыц 

жаксылык пен жамандыц, ар-уят, едолетт1лж женшдеп 

тусшйстерше непзделедЬ А л саяси жене кукьщтык ережелердц 

мемлекет белплещц, беютедь 

2. Адамгерпйлш саясатты бакылайды, ал саясат оны 

бащылай алмайды. 

3. Саясат топтык шиелешстерд1 шешуге багытталады 

жене ол жолда б и л й т пайдаланады. Адамгерпшйк жеке 

адамдар арасындагы каты насты бейнелейдь 

4. Саясат адамдардыц экономикалык жене баска материалдык 

мудделерше байланысты пайда болады. А л 

адамгерпйлш жалпыадамзаттык кундылыкты басшылыкка 

алып, жеке адамга пайда екелмейдь 

5. Саясат билштщ куштеу аппаратына суйенедо, ал 

адамгерпшйк адамныц ар-уятына, когамдык mKipre непадедедо. 

2. Адам — саясаттыц субъектнй мен объекйш 

Саясаттыц субъектасше елеуметтш топтар, таптар, 

улттар, мемлекеттер, саяси партиялар, козгалыстар жатады. 

"Тулга" деп когамдык ем1рдщ нактылы тарихи жатдайлары 

калыптастырган, сан алы ic-ерекет ете алатын, 

ез ерекетше жауап беретш, ецбек етш карым-катынас 

жасаушы, айналадагыны танып-б1лупп жеке адамды айтады. 

Субъект деп белсенд1 ic-ерекет жасаушы, сана мен 

ж1гер1 бар жеке адам немесе елеуметт1к топты айтады. 

Объект деп субъектшщ танымдык жене баска ic-epeкет1 

неге багытталса, соны айтады. 

Кандай адам болмасын белгйп 6ip елеуметтш топка, 

тапка, ултка, мемлекетке жатады. Осыныц e3i де eMip жагдайы 

мен ic-ерекетше, саясатка жанама турде тартылады. 

Сонымен катар ол баскаларга карал елжтеп, белгйп амал, 

ерекет жасайды, оны езшше делелдейда. Сейтш, ол саясатка 

тжелей катысады, саясаттыц субъектасше айн ал ад ы. 

8-194 ИЗ

Саясатпен кемби айналыспгштын "орташа"адам саясаттыц 

толык; субъектам болуы уппн ол елеуметтж мук;- 

таждъщтар мен муддет, ондагы кайшылыцтардыц неден 

туганын жене оларды жою жолдарын, ез басыныц пайдасы 

елеуметтак мудденщ мумкшпплтмен каншалыкты 

сейкес келетанш бшу керек. 

Саясатка катысу шамасына карай оларды мынадай 

турлерге белуге болады: 

1. Саясатка айтарлыктай есер етпейтш, оган селкос карал, 

белсендшш б1лд1рмейтш когамныц цатардаты карапайым 

Mymeci. 

2. Коуамдык уйымга, козгалыска муше болатын, 6ipaK 

саяси жумыска тура араласпайтын азамат. 

3. Саяси уйымдардыц Mymeci болып есептелетш,саяси 

Q M ip r e саналы турде, ез ерк1мен тшелей араласатын адам. 

4. Когамдыц, ecipece саяси цайраткер. 

5. Саяси цызметтщ арцасында кун Kepin, табыс тауып, 

оны eMipiHiH мацсатына айналдырган кеыби саясаткер. 

6. Уйымдастырушы, идеялык, ресми не бейресми, абырой, 

бедел ец "соцгы саты"болып саналатын саяси басшы, 

кесем. 

Адамныц саяси eMipre катысуга мумкшдок беретш ку* 

Кыгы конституциялык синаттагы карапайым демократиялык 

еркшдшке тшелей байланысты. 

Тулганыц саяси eMipre белсещц араласуы yniiH материалдьщ, 

елеуметтак-медени, саяси-цукыктык алгышарттар 

кажет. Ец алдымен, адамныц iniep тамагы, киер кш- 

Mi, жатар орны, турмыс жагдайы, белгШ 6ip дережеде 

б1л1м1, кейби дайындыгы, саяси медениета болуы керек. 

Мемлекеттщ жацсы турмысы оны демократияльщ нейзде 

ти1мд1 баскаруга керекта кешшлшке жогары 6 in iM , 

кесчби дайындыкты камтамасыз етедо. Б1л1мд1 адамныц 

медениета де жогары болады. 

3. Саяси жуйедей адам кукыгы мен бостандыгы 

Саяси гылымда непзН орын алатын жене меш ете зор 

меселелердщ 6ipi - жеке адамныц кукыгы мен бостан- 

114

дьщтары. Жеке адамныц кукыгы деп адамныц белгош 

игипк алуын цамтамасыз ететш адамдар мен мемлекет 

арасындагы ережелердщ езара катынастарын айтады. 

Жеке адамньщ бостандыгына оган ез калауынша орындауга 

мумкшдж беретш, мемлекет пен адамдардыц 

арацатынасьшыц принциптер1 жатады. 

Адам емхрге келгенде тец болып туады, муны Аристотель 

табиги кукык деп атаган. Феодализм уакытында ер 

таптыц взгеше кукыгы болды. А л капитализм уакытында 

кукык, либерализммен байланысты болды. Либералдар 

монархияныц б и л т н парламент аркылы шектеп, 

сайлау кукыгын кецейтудо жене саяси бостандьщты epicтетуда 

тал ап еткен болатын. 

Жеке адам кукыгы мэселесше аса зор у лес косып, тарихта 

ешпес мура калдырган ойшылдарга Т.Гоббс, 

Дж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, И.Кант, Т.Джефферсон, 

Т.Пейн жене т.б жатады. Олар адам кукыгыныц 

непзгс кагидаларын ец алгаш аньщтап, белгшеп бердь 

Мысалы: 1776 жылы 4 пилдеде АКПТ-тя Твуелйздйс Декларациясы 

б ек т л д ь Мун да барлык адамдардыц eMip суруге, 

ерк1ндакке, жеке меншшке, бакытка ие болу га тец 

кукыгы бар, укДмет б и л т н щ цайнары —халык, ук1мет 

- халъщтыц кызметппзд, барлык мемлекеттйс в к тёт халыктыц 

муддесше жумыс icTeyre тшс, ал егер олар бул 

сешмда актам аса, хальщтьщ ондай унамсыз, лайыксыз 

ук1метт1 жоюга ерш бар: ек1меттщ зац шыгарушы, аткарушы, 

сот б и л т болып белшу керектап, т.с.с. айтылган. 

АЩП-тыц Теуелыздак Декларациясында керсет1пгендей, 

Heri3ii баптар конституциялык турде 1789 жылы 

Францияныц адам жене азаматтар кукыгыныц Декларациясында 

да бектлдо. 

26 мемлекет ултпшлдыкка карсы, адам eMipi, бостандыгы 

туралы, твуелй здт оныц кукьщтары мен едолетплпс 

ушш куресу еркш дт жайлы Декларация кабылдады. 

1948 жылы 10 желтоксанда BYY Бас Ассамблеясы 

адам кукыктарыныц халыкаралык Декларациясын кабылдады. 

Онда адам кукьщтары гана емес, оларды коргау 

шаралары да карастырылады. 

115

1948 жылы геноцидтщ алдын ал у жене ол ушш жаза 

Колдану туралы конвенция, 1965 жылы несйлдж алалаушылыктыц 

барлык турш болдырмау туралы конвенция, 

т.с.с. кабылданды. 

B Y Y ш еппт бойынша, 10 желтоксан жыл сайын дуние 

жузшде адам кукыгыныц куш ретшде атап ет1ледь 

Ka3ipri саяси гылымда адам кукыгына байланысты 

ер турл1 кезкарастар бар: 

1. Табиги-тарихи багыттагы жактаушылардыц ойынша, 

адамныц табиги кукьщтарыныц пайда болуы мемлекетке 

не зацга байланысты емес. Мемлекет бул кукьщты 

сыйлап, камтамасыз eTyi немесе оларды бузуы, басыпжаншуы 

мумкш, 6ipaK оларды епщашан еш адамнан тартып 

ала алмайды дейдь 

2. Зацдылык'позитивтш багытты колдаушылар, Kepi- 

йнше, азаматтардьщ кукыгыныц пайда болар, шыгар жеpi, 

кез1 мемлекет те деп санайды. Жеке адамныц кукыгына 

тек кана мемлекет кешл келтарш, шарт бола алады. 

3. Марксизм де адам кукыгын мемлекеттш кукыкка 

баг ындырып, тэуелд1 етеда. Марксизм коммунистш когамда 

мемлекетте, Саясат та, кукьщ та болмайды дейдь 

Ka3ipri кезде елемдш саяси гылымда адам кукыгына 

табиги-тарихи тургыдан карап, соган орай тусшу басым. 

"Адам кукыгы” тар жене кец магынада цолданылады. 

Кец магынасына жеке адамныц кукыгы мен бостандьщтарыныц 

ете бай барлык турдега жиынтыгы Kipefli. Тар 

магынада мемлекет тарапынан бер1лмеген, ол тек конституциялык 

турде жеке мемлекеттш шецберде 

бектлген кукыкты б1лд1редь 

4. Жеке адамдардыц кукыктарыныц жштелу1 

Kaeipri уакытта жеке адамныц кукыктары негативтш, 

позитивтш, азаматтык, экономикалык, медени болып ж е - 

теледь 

Негативтш —бостандык, мемлекет тарапынан жеке 

адамга зорлыктыц, шектеудщ жоктыгын бйдцреда. Бул 

116

еркшдж укшвт тарапынан адамды цауш-катерден, бостандьщты 

бузып, бурмалайтын жагдайлардан сактайды. 

Позитивтш кукыктар тандау, талгау еркш дтн, ец 

бастысы, адамныц ез мацсатына жете алушылыцты, 

жеке д амуга цабш етттн керсете бшудо бйццредь Мунда 

м емлекеттщ , уйымдардыц азаматтарды цайсыб1р 

игЬпктермен цамтамасыз eTyi, белгйп ерёкёттёрда icKe 

асырура мумк1нд1к жасауы кёрсетшедь 

Азаматтьщ цуцьщ - мемлекеттщ кол астындагы азаматтардыц 

барлык кукыктарыныц ж и ы н ты ры. Азаматтык 

кукыкка табиги, адамнан ажыратылмайтын, адамдардыц 

кукыцтары Kipefli. Оран eMip суруге, еркшдшке 

жеке адамныц дербес кукыгы, ар-абыройы мен атагын, 

кадар-касиетш коррау касиета, айьшталушыны корраура 

барытталран едал, теуелйз жене ятттьгк сотка жазылган 

хат жене телефон аркылы сейлескен сездщ купиялылыры, 

6ip жерден екшнп жерге еркш барып келу1, турацты 

коныс тандау, оныц йпщде кандай мемлекеттен болмасын 

б1ржолата KeTyi немесе кайтып оралу бостандыры 

жене т.б. кукыцтар жатады. 

Экономикалык КУКЫККа жеке адамныц тутыну заттарын, 

жеке менпйгш, жумыс кушш, 1свер'йтхн ерк1н 

пайд алана алуы жатады. 

Медени кукык адамныц рухани дамуын ерб!тш, epicтетуге 

багытталады. Оран бьшм алуга, медени кундыльщтарды 

керуге, енер мен техникалык жасампаздыкка, когамныц 

медени eMipiHe еркш араласура КУКЫРЫ жене 

т.б. жатады. 

Адам кукын орындау хальщтар арасында сещмда нырайтура, 

адамгерщьдш катынастарды дамытуга, бейб1тпшйкп 

сактауга кеш л бола алады. 

117

Негативтж 

Азаматтык 

Жеке 

Позитивен 

Медени

№ 1 1 flepic 

Саяси ерекет мет, мацсаттары, eflici 

жене амалдары 

flepic жоспары: 

1. влеуметтену. Квотами ыц влеуметтену курылымы. 

2. Элеуметт1к кауымдастыктардыц курылымы. 

3. Когамдык елеуметтж айырмашыльщтар жене оны 

тудыратын факторлар. 

4. Саяси ерекет. Саяси кызмет, максаты. 

1. влеуметтену. 1^амныц влеуметтену 

КУРылымы 

Адам саяси eMipre б1рден араласа коймайтыны белгйп. 

Ол 6ipTe-6ipTe елеуметтенш, саяси субъекпге айналады. 

Саяси влеуметтену деп когамдык процестердщ ьщпалыныц 

нэтижесшде жеке адамныц белгйп 6ip саяси рел 

аткарып, элеуметтж-саяси калыптасуын айтады. Саяси 

влеуметтену отбасы, курдастар тобы, мектеп, саяси уйым 

сиякты ем!рдщ сан саласыныц ортасында пайда болып, 

одан epi ербидо. Ол тербие, улгЬенеге, саяси насихат, eMip 

салтыньщ ыкпалы жене езшщ саяси теж1рибес1 аркылы 

icKe асады. Оныц калыптасуына сол кездеп тарихи 

дву1р, пхет елдердег! жагдай, осы мемлекеттш, саяси елеуметтж, 

экономикалык, медени дамуы, устемдж ет1п 

отырган когамдык тэртш сипаты, топтык, таптык, 

улттык езгешел1ктер жене т.б. эсер етедй 

Саяси влеуметтену жалпы тербие жумысыньщ курамдас 

б е л т ретшде отбасынан басталады. Ата-ана б ал ага 

уйретпесе де, жас бала олардыц айткан сездерш, шюрлерш 

естш, угып журедй Кяндяй жагдайда олардыц калай 

ic-ерекет жасайтыньга байкайды. Осыдан бала саяси eMipre 

катысу, катынаспауьш шешедо. Муныц барлыгы отбасындагы 

тжелей влеуметтену болады. Бул баланыц кешн 

ескендеп жасайтын саяси ic-ерекетше жанама эсер етеда. 

Мысалы, уй-шпндеп сыйластык. амал-ерекетке икемдадш, 

ез кезкарасына келетш мэселелерда талцылай бшу, 

119

агрессивтж багытца бёшмдолж немесе одан аулак болу, 

т.с.с. Сонымен болашактагы адамныц саяси ic-ерекетшдеп 

ерекшел!ктер1 отбасында цалыптаса бастайды. 

Отбасымен датар адамныц болашактагы саяси ic-ерекетше 

езше тетелес курдастар тобыныц да ecepi болады. Оган: 

1. Баланыц отбасында ecTin, туйген кезцарастарын салыстыратын 

алгапщы жиналыс алацы; 

2. Олардыц арасында уйымга уксас езшдж тертштер1 

болады. 

Муныц 6epi баланыц санасына сщш, болашактагы жуpie-турысына, 

саяси ic-ерекетше есер етедо. 

Саяси елеуметтенуге - мектеп, жастар уйымдары, ескери, 

цогамдыц-саяси уйымдар да есер етеда. 

Сондай-ак радио, теледидар, баспасез, едебиет, енер 

есер бередо. 

Heri3ri элеум еттж кауымдастыцтар: 

1. Таптык; 

2. K ecinTin; 

3. Территория лык; 

4. Бйим с и паты; 

5. Этникалык; 

6. Демография лык; 

7 . O n f l i p i c T i K , т.с.с. 

2. Элеуметтж цауымдастьщтардыц курылымы 

1. Э леум етпк- жумысш ы лар. шаруалар, знялылар, кызметкер, 

таптык. { капиталистер, кэсшкоЙлар. к е с т о р ы н иелерК т.с.с. 

2. Э леум етпк- улттар, улыстар, улттык, этникалык, этнографиялык 

этникалык 

3. ЭлеуметтЬс- 

кесштис 

4. Э леум етпк- 

демографиялык 

5. Э леум еттж - 

территориялык. 

6. Э леум етпк- 

ен д |р 1ст1к 

7. Табыс мелшер1 

бойынш а 

8. ElniM децгеш 

сипаты бойынш а 

120 

{ 

{ 

{ 

{ 

{ 

I 

{ 

топтар. 

накты мамандык бойынш а ж эне ой ецбеп, дене ецбеп 

салаларында кы змет жасайтындар. 

еркек, ейел, балалар. 

ж астар, карггар. 

республика, ш тат, аймак, 

об лыс. 

б е л гш 6ip eHAipic салаларында, сол сиякты арендаторлар, 

фермерлер. ецбек ужымдары» т.б. 

ем ip суру жагдайы томен, орта ж ене жогары 

табыс алатындар. 

б ш м ! темен, орта, жогары дереж едеплер, 

гуманитарльщ . техникалык, т.б.

3. Когамдыц елеуметтш айырмашыльщтар жене 

оны тудыратын факторлар 

Турл1 менопк 

формаларынын 

субъектшер! 

Кожайындар мен 

жалдамалы 

жумыскерлер 

Жумысшылар мен 

шаруалар 

Таптардын iillKl 

айырмашылыктары 

Енбектш 6ejiiHici 

Карама-кайшы 

таш ардын улес 

салмагы 

Ецбектщ бвлш Ы 

O iuipicT ia даму 

деягеЙ!. 

Аймактык 

айырмашылыктар 

Ой мен дене 

енбепнщ 

жумыскерлерй 

Кала мен ауыл 

арасындагы 

Аймактык 

ерекшешктер мен 

даму денгей! 

Когамныц 

материалдык жене 

рухани даму 

денгеш 

Ецбектщ белйпЫ

4. Саяси ерекет. Саяси кызмет. Максаты 

Саяси елеуметтенудщ, бипм, теж1рибенщ непзшде 

адам саяси ic-ерекетке, кызметке араласады. 

Саяси кызмет деп белпМ 6ip саяси максатты жузеге 

асыруга багытталган адамдардыц ер турл! ic-ерекетш айтады. 

Оган мемлекеттш институттардыц, партиялардыц 

когамдык уйымдар мен козгалыстардыц жене барлык 

азаматтардыц саяси ic-кимылы, жумысы к1редь 

Когамдык eMipfleri баска кызметтермен салыстырганда 

саяси ic-ерекеттщ айырмашылыгы - билш уапн курес 

немесе оган ыкнал ету, мемлекеттш icTepre катысу, елеуметтш 

топтар мен талтардыц, улт пен улыстардыц мацсат-мудделершщ 

байланыстылыгы. 

Саяси ic-ерекеттщ ерекше турше азаматтардыц мемлекеттш 

жене партиялык органдарга ундеу салуы, газет, 

журнал, радио, теледидар редакцияларына Kaeipri жагдайды 

жаксарту туралы б1лд1рген ынта-ыкыласы жатады. 

BipaK олар адамныц жеке басыныц гана емес, когамдык 

мудделерд1 камтитын сипаты болуы керек. 

Баска элеум еттш ic-ким ы лдар субъекталергмен салы с- 

ты рганда саяси кы зм ет субъектш ер1ш ц ер ек ш елШ - олар 

уйы м даскан когам ды к к уш болы п ерекет ж асайды . Мы- 

салы , саяси лидерд1ц ж еке ic-epeKeTi уж ы м тарапынан 

к о л д а у тапканда гана ж етастш ке ж етедй 

Адам саяси кызметке жайдан-жай араласа сал майды. 

Американыц белпл1 саясатшысы Гарольд Ласауэль 

(1902-1978) адамныц саяси кызметке араласуын мынадай 

б1рнеше себептермен тусщгцредь 

1. П р а г м а т и к а л ы к себеп. Саяси eM ip re катынасу 

аркылы адам езше, топка, ужымга, тапка, когамга, кала 

берд1 жалпы адамзатка белгШ 6ip пайда екелу ушш. 

2. Т а рихи проц еске а р а ласу ы к ы ла с ы , у м ты л ы с ы арк 

ы л ы когам ды езгер туге каты сы п, тарихта ез ieiH, атын 

к а лд ы р у уш ш . 

3. Ауыр халге тускен адамдарга жердемдеск1с1 келш, 

я болмаса, халкыныц, елшщ, жалпы азаматтык тагдыры- 

122

на алацдаушылыд бшдарш, саясатда риясыз, пайда кездемей 

датынасу. 

4. Топтардыц туртю болуы. Bip топ, ужьш, догам адамды 

датарына тартып, ез мадсат-мудделерше свйкес саясатда 

араластырад ы. 

5. Жеке басыныц дамы ушш. Саясатда араласу ардылы 

езш догамда танытып, билш екглдштерш иелешп, ез1- 

нщ материалдыд жене басда дажеттпстерш дамтамасыз 

етеда. Сонымен датар адамдардыц саяси ic-ерекетке бел сене 

араласуы догамныц влеуметтш-экономикалыд дамуына 

да байланысты. 

Саяси дызметте демократиялыд дестурдщ меш зор. 

Мысалы, Батые елдершде сез, баспасез, ой-niKip бостандыгыныц 

адамныц дудыдтары мен бостандыдтарыныц 

дамтамасыз етшу1, билштщ тармадталуы жене соган свйкес 

дызмет ету1 едеттеп жагдай. Муныц 6epi адамныц 

еркш дамуына жагдай жасайды. 

Сонымен 6ipre журтшылыдтыц арасында саяси eMipre 

немдурайды, се л д ос дарайтындар, азаматтыд мшдетш 

атдарудан бас тартатындар да кездеседа. Ондайды абсентеизм 

( латынныц "келмеген Kici" ce3i) дейдо. Ол ecipece 

сайлау науданында, адамдардыц сайлаута келмеушен 

квршеда. 

Саяси вмарге немдурайды дарау кебше саясатда сенбеуден 

туады: 

1. Ресми билш органдарыныц eTipiK айтып, жалган 

маглуматтар 6epyi. Мысалы, КСРО уадытында "халыд 

жауы” деп, даншама адамды дырды. 

2. ЗГййткерлер сайлау алдында увдеш уйш-тегш берш, 

кешн жузеге аспай далады. 

3. Жогары лауазымды дызметкерлердщ дызмет бабын 

асыра пайдалануы (жемдорлыдпен айналысу). 

Ka3ipri догамымыз демократиялыд болгандыд тан, азаматтардыц 

вздер1 жогарыдай келецс1з жагдайларды ешкерелеп, 

ашып, тузеп, оган жол бермегендер1 дурыс. Сонда 

оц жетнтктерге жету1м1зге болады. 

123

5. Саяси ic-арекеттщ ед1с ам ал дары 

Саяси 1с-врекеттер1тд мазмуны, сипаты, едос-тес!лдеpiHe 

царай саяси кызмет реформаторлык; жене революция 

лык болып белшеда. 

Реформаторлык саяси кызмет цогамдьщ курылысты 

жене оныц институттарын жеталд1ру уппн билле жуйесше, 

саяси цызметтердщ турл! жацтарына езгерстер енrieyfli 

калайды. 

Революциялык саяси кызмет когамныц барлык елеуметтш-экономикальщ 

саяси курылымында тубегейл! 

тецкер1с жасауды максат етедй 

Саяси кызметтщ нетижесшде саяси шепимдер кабылданады. 

Саяси шеппмге келу деп саяси бвипк уппн куреске 

немесе оны icKe асыруга байланысты максат пен оган 

жету жолдарын тандап, белгьт 6ip тоцтамга келуда айтады. 

Мунда: 

1. Кай топтыц ic-epeiceTi болса, соныц муддесш коргауга 

тырысады. 

2. Бул куреске катысушы куштердщ ара-салмагын, 

цалай орналасцанын ескередь 

Саяси шеш1м ресми нусцау, багдарлама, мел1мдемелер, 

т.с.с. аркылы icKe асады. Шеппм цабылданган соц, 

оны жузеге асыру мынадай жолдардан етеда: 

1. Шеппм кабылданран соц, алга цойган максат орындалранша 

ол жолдан таймаган жен; 

2. Оны жузеге асыратын тшмд1 амал, ед1стер царастырып, 

хальщты жумылдыра б1лу; 

3. Койган максатка карсы багытталран ерекеттерге тиянакты 

тойтарыс бере алу; 

4. Кабылдаган шеш1мд1 жузеге асыра алатын когамныц 

улкен топтарынан колдау таба бзлу. 

Корам дамуыныц езекта меселезд тещреганде ic-epeкеттщ 

niKip алысу, жан-жацты талкылау, медениетт! айтысу 

еркениетталакта б1лд1редь 

124

№ 12 fle p ic 

Тоталитаризмнен демократиялык цогамга 

етудега меселелер 

Дерм жоспары: 

1. Демократиялык когамга ету жолдары. 

2. Bip когамнан екшпп 6ip когамга бешмделу меш. 

3. Саяси бешмделу дщ кезендерь 

1. Демократиялык когамга ету жолдары 

Эр турла елдердщ демократияга бешмделу жагдайларын 

тал дал, корыта келш, галымдар бул жолда белгйй 

6ip жуйелйпк болуы керек дейдь 

Теория лык жактан алганда бул мэселеде eKi турлк либералдык 

жене консервативен кезкарас бар. 

Либералдар жаца жагдайга кешуде орта тапка, халык* 

тыц бйпм дережесше баса назар аударады. Мунда тебе топ 

(элита) жене катардагы азаматтардыц бул процеске тартылу 

децгеш. шешупп рвл атцарады. Ce6e6i, солардыц аркасында 

саяси реформалар аткарылады. 

Консерваторлардын, ойынша, демократиялык урдасте 

тэрбиеленген, билак институттарын дурыс пайдаланып, 

баскара бьтмейтш хал ыкты бшпкке араластырудыц кереri 

шамалы. Сондыктан дамып келе жаткан елдердщ жаца 

жагдайга бешмделу! ушш мыкты саяси тертш, турак* 

сыздыкты тежей алатын зац, беделдо саяси партия, авторитарлык 

тертш болуга тшс дейдд.. Солар гана билшке 

саяси басшылык жасай алады, мемлекетте мыкты бюрократия 

калыптасады, реформаларды кезец-кезецмен 

жуйел1 турде жузеге асыруга болады деп тусшдоред1. 

Эр елдщ даму сатысына байланысты бешмделу1 ер 

килы. 


1. Эщцр1стщ тауар-акша аркылы реттелу1; 

2. Мемлекеттер арасында экономикалык жене сауда 

катынастарыныц кецекп; 

125

3. Еылыми жетастштер мен алдыцгы цатарлы технологияларды 

кецшен тарату; 

4. Бш1м мен гылымды дамытуда царажатты кебейту, 

т.с.с. 

длеуметтйс салада: 

1. Сословиеллс-касталык бел1шстерд1 жою. 

2. Bip жлстен екшпп жшке кедергназ етуге болатындай 

ягпык догам орнату, т.с.с. 

Саясисалада: 

I 

1. Биллей алуан турл1лш тургыда уйымдастыру. 

2. Адам цукьщтары мен бостандьщтарын сацтау. 

3. Саяси цатынастарды кецейту, жетЪдарш отыру. 

4. Саяси шеппмдерд!., кишлж1ндерд1 шешкенде мемЬ 

леге келу. 

Бурынгы социалистш елдер 6ipineH кешн 6ipi тоталитарлыц 

жуйеден бас тартып, демократиялыц жолга туста. 

Капиталистш жене социалистш жуйеге бедшудщ нышанындай 

кершген Берлин цабыргасыныц Kyftpeyi Шыгыс 

жене Ортальщ Еуропаныц арасында жаца жагдай тугызады. 

Ал бурынгы КСРО елшдега тоталитарлыц тертш 

куйреп, оныц царамагындагы республикалар кеп жылдар 

бойы ацеаган егемендтн алып, терезелер1 тец елдер 

цатарына цосылды. 

Полыпаныц елеуметтанушы, саясаттанушысы Ежи 

Вятордыц ойынша, демократияга революция арцылы келуге 

болмайды. Ce6e6i, революция кезшде зорлыцца жол 

ашылады, ол зорльщ царсы жацтан да зорлыцты тудырады. 

Сондыцтан оган жетудщ уш жолы бар: 

1. Реформа жогарыдан басталады. Мунда авторитарлыц 

басцарушылар жагдайды туешш, ешюмшц зорлыгынсыз, 

ез ер1ктер1мен саяси ж уйет езгертедь Мысалы, 

Туркия президент! Ататурштщ басцаруы осы лай болды. 

2. Амалсыздыцтан билштен бас тарту. Мысалы, 1974 

жылы Грекия басцарушы полковниктер1 Кипрде ескери 

тецкер1с жасамац болды. Оган жауап ретанде Туркия 

Кипрге ескер Kipri3in, нетижесшде арал eKire белшедь 

Грекия АДШ-ка арка суйемек болып еда, 6ipaK олар цолдамады. 

Сондыцтан билле басындагы грек полковниктер1 

амалсыздан биллета азаматтыц ук1метке бердь 

126

3. Билгк басындагылар оппозициядагылармен келшмге 

келу аркылы авторитарльщ тертштен демократияга етеда. 

Мысалы, Испания (Франко елгеннен кешн), Оцтустж 

Корея, Польша, Венгрия жене т.б. 

Авторитарльщ тертштщ куйреушщ б1рнеше себептер1 

бар: 

1. Ол тертшп eMipre екелген максаттардьщ орындалуы; 

2. Сол тертштщ шецбершде шепплмейтш кайшыльщтардьщ 

кебекн; 

3. Авторитарльщ тертш дагдарысца ушыраган кезде 

ез елдершдепдей демократиялык тертй т орнаткылары 

келген дамыган Батые елдершщ ьщпалы мен цысымы. 

Ha3ipri кезецдеп демократияга кешу ТМД елдершщ 

алдында да тур. Б1реулер Батые улгасше, енд1 б1реулер 

Шыгыс улпеше жугшеда. 

Батыстан - жеке адамныц еркш дт мен бостандыгын 

жогары кою, оны мемлекеттщ езгасшен босату, олармен 

сауда-саттьщты ер1стету, теж1рибелершщ жаксы жацтарын 

кабылдау, мэдениетш алу, т.с.с. 

А л Казахстан Шыгыс улг!сше кеб1рек суйенеда. Оган 

делел - даш, медениет1, бурынгы жазуы. Медениет б1зге 

ец алдымен сол жактан келда. Шыгыс медениетше казак - 

тардагыдай кауымдастьщ, ужымдастык, туыстьщ жакын. 

А л Жапония баска елдердщ ец жаксы жактарын цабылдай 

отырып, езшдак ерекшелжтерш, телтумалыгын 

жогалтпайды. Улттыц бар куппн Батыстыц ец жаксы жаца 

технологияларын мецгеруге жумсап, жумылдырьш, 

елемдег! ец озьщ, дамыган елдердщ 6ipiHe айналды. 

Егер республикамыз еркениеги елдердщ даму жолын, 

теж1рибесш терец саралап, орынды пайдалана 

бйгсе, олардыц ж1берген кателштерш цайталамай, реформаны 

жылдам жургтзуге бол ар еда. Батые елдер1 реформаны 

жасаганда хальщпен кецесе отыра детейда. Халыктыц 

келйушздз демократияны орнату киын. 

Б1здщ хальщтыц санасына авторитарльщ тертш сщш 

калган. Сондьщтан халыктыц саяси медениетш кетеру 

басты максаттардьщ 6ipi бол у га тшс. Олар ез кукьщта- 

127

рын, бостандьщтарын к,оргай бшулер1 керек. Бул жолда 

алдымен конституцияда керсейлген дагидалар: куцьщтьщ 

мемлекеттщ принциптерф, оныц демократиялык нейздерД, 

мемлекеттш билштщ б1рден-б1р бастауы - халык 

екендш., оныц куцьщтары мен бостандьщтарыныц мултшс1з 

садталуы, билштщ зац шытарушы, аткарушы, сот 

билтне тармакталуы жене т.б. ережелердщ цалтцысыз 

орынд алгандары шарт. 

Блде экономикалык саяси, кукьщтьщ реформалар уздшйз 

журш жатады. Ол - eMip тал абы. Либералдык демократиялык 

жолга тусу - бугшй тацда дамудыц ец басты 

мацсаты. Ол жалпы адамзаттык кундылыкка жатады. 

БДздщ максатымыз - ата-бабамыздыц дестур ерекшелштерш 

сактай отырып, алдыщы катарлы елдердац еркениетй 

теж1рибесш бойга cinipin, нагыз демократия лык 

жолга тусу. 

2. Bip котам нан eKiHini 6ip когамга 

бетм делу м э т 

Кеогам еркашан езгерш, дамып отыратындыгы белили 

Соган орай саяси жуйелер де езгерш, 6ip жай-куйден 

екшпп калыпца ауысып, дамып отырады. 

Саяси даму деп саяси ic-кимылдар, саяси медениетте 

жене жалпы саяси жуйеде езгерФстерге екелетш процесй 

айтады. 

Саяси дамудьщ эволюциялык жене революциялык турлер1 

бар: 

Эволюцияльщта когамдьщ'саяси eMip б1ртшдеп, баяу 

д амиды. 

Революцияльщ дамуда котамныц барлык елеуметтшэкономикалык 

саяси курылымы тубегейл1 тецкер1ске 

ушырайды. Ол карулы жене бейбДт жолмен icKe асуы 

мумкш. 

Элеуметтану —котам дамуын дестурлш жене Ka3ipri 

деп беледй 

Дестурлш даму экономика елмз, аграрлык шаруашыльщпен 

айналысады, отбасылык, рулык, тайпалык бай- 

128

ланыстар катты дамыган, хальщтыц кеппшпг! сауатсыз, 

т.с.с. 

Haeipri котам индустриалды, жотары индустриалды 

котам болып есептеледо. Ол рационализмге, акыл-парасаттыкка, 

баяндылыкка непзделедо. Бугш п адам езш щ 

к-орекетшде алдына саналы максат койып, соган жетер 

жолды, 0д1с-тэс1лдерд1 тацдап, табанды турде оларды icke 

асырута тырысады. 

Дестурлпс когамнан каз1рп котамта етудщ, соган беюмделудщ 

ер T y p i бар: 

1. Курылымдык бешмделу. Оган индустриаландыру, 

Ka3ipri нарыктык капитализмнщ калыптасуы, адамдардыц 

сауаттылыты, жумыс бастылык курылымныц тубегешп 

езгеру!, бЬпкта мамандар, орта жене еюмпшпк кызметкерлер 

улесшщ кебекн, т.с.с. жатады. 

2. Азаматтык. Бул принцип барлык ересек адамдар- 1 

ды мемлекет баскару iciHe тартып, катынастыруга багытталган. 

3. Саяси катынасу. Азаматтарга котамныц саяси eMipiне 

белсене катынасуына кец жол ашылады. Мысалы, сайлау 

жасына келген адамдардыц сайлау жене сайлануга 

кукыкты болуы. 

4. Ka3ipri адам. Мемлекеттш, котамдык жумыстарта 

белсене араласатын жаца адамныц калыптасуы. 

Американыц зерттеуппс1 А.Инкельстщ тужырымы 

бойынша, Ka3ipri адамныц мынадай ерекшелжтер1 болуы 

керек: 

A ) кандай меселе болмасын оган ер турл1 карауга болатынын, 

соншалыкты niKip тууын бьледо; 

B) котамдык ем1рд1 тусшш, утынтанда еткенге, бурынтыта 

багдар устамайды, Ka3ipri мен болашакты ой лайды; 

C) индустриалды технологияныц кисынын бьпеда, белrim 

. Tycmiri бар. 

5. Саяси беюмделудщ кезендер1. 

Дестурлш когамнан Ka3ipri котамта бешмделу тужырымдамасынын, 

eKi турпаты бар: 

1.взшдш iniKi себептерден пайда болып, сотан бешмделу. 

Мысалы: Y лыбритания, А К ПТ баяу даму нетижесш- 

9-194 129

де когамнын, баянды цурылысына eTyfli басынан 

кеппрдь Бул "табиги" болып саналады. 

2. 0Mip сап асы жагынан жогары даты л ар дын, жолын 

куушылар - "куалай дамушы" елдер болады. 

Саяси бешмделу алгашында: 

A ) дамып келе жаткан елдердщ батыс улйы бойынша 

демократиялануы; 

B) батыска бешмделу "уппнпп елдердщ" табысты елеуметтпс-экономикалык 

ecyiHe жагдай жасайды; 

C) бул елдер дамыган Батыс Еуропа елдерФмен жене 

АЩП-пен белсещц карым-цатынасынын,, ынтымактастыгынын, 

нетижесФ ретшде цабылданган. 

"Куалай дамуды" жузеге асырудьщ басты амал-вдга - 

Батыс мемлекеттершщ кемегшщ ардасы деп есептеледй 

Демократиялык жолда ец алдымен саяси турактылык* 

ка улкен мен бершедй Онсыз айтарльщтай елеуметтжэкономикальщ 

жетктктерге жету мумкш емес.

СЕМ ИНАР С АБАЦ ТАРЫ 

1-семинар 

Демократия —еюмет б и л т н icKe асыру Typi 

1. Демократия жене даралыцца табынушыльщ. 

2. Жариялылъщ, плюрализм, шыдамдыльщ, либерализм. 

Олардыц к;аз1рп замангы Казадстандагы мацызы. 

3. Тендок.Тендж Tycimri. Тендок пен тецгермепшпк. 


Саяси партиялар жене партиялыц жуйе 

1. Таптык жене тапаралыц партиялар. 

Таптардагы уксаган топтар мен елеуметтш цабаттардыц 

партия л ары. 

2. Партия ерекеттершщ цуцыцты реттелуй 

3. Цазацстандагы кеп партия лык жуйенщ цалыптасу 

проблемалары жене оныц келешеп. 


Саяси ерекет м ат, мацсаттары, едай, амалдары 

1. Саяси ерекеттщ Heri3ri принциптер1 мен ережелерь 

2. Ж еке мацсаттарды жалпыльщ мацсаттарга багындыру, 

жак;ын мацсаттарды соцры мацсаттарга багындыру, 

негазп емес максаттарга багындыру. 

3. Экстремизм мен ерекетс1зд1ктщ цауш. 


Тоталитаризмнен демократиялык цогамга втудщ 

мацызды меселелер1 

1. Саяси дамудаты тер1стеу жене мирасцорлыц.

2. Туракты демократияга ауысудыц мумкшдштер1 

мен жагдайлары. Азаматтьщ кел1с1мге келудщ утымды 

жолын 1здеу. 

3. ^азадстандагы кайта куру жене дуниежузшш теж1рибе. 


Сырткы саясат ерекет! жене дуниежузйпк барыс 

1. Халыкаралык катынастар: аньщтамасы, фактор лары, 

субъекталер1, ж!ктеу. 

2. Сырткы саясат: аныктамасы, кызметтер1, жузеге 

асыру жолдары мен максаттары. 

3. Kâeipri кеаецдеп. геосаясат мэш. Геосаясаттыц неri3iH 

калаушылар. К^алынтасу кезецдерь X X гасырдагы 

геосаяси тужырымдар. 


Саяси жуйе жене билш 

1. Саяси жуйе жене билш институттары. 

2. Саяси жуйенщ непзга нормативтерь 

3. Ь^азакстандагы саяси жуйе. 


Саяси жуйедеп адам 

1. Адам - когамный, ж1герл1 субъекйс!.. 

2. Жеке Адам мен топтар арасындагы даты нас. 

3. Жеке тулга жене когам. 


Когамдык уйымдар 

1. Казакстандагы когамдык саяси уйымдар мен козгалыстардыц 

когамдагы орны. 

2. Кесшодактар, кызмей, мшдеттерь 

3. Казакстан Республикасындагы когамдык уйымдардыц 

калыптасу жагдайлары. 

132

ЦОСЫМША МАТЕРИАЛДАР 

ЦазССР Мемлекеттш егемендш туралы 

Декларациясы 

"КазССР Жогаргы Совета Казахстан халкыньщ еркш 

б1лд1ре отырып, КазССР Мемлекеттак егеменд1гш 

жариялайды жене осы Декларадияны кабылдайды". 

Алматы, 1990 жылгы 25 цазан 

ЦазКСР Президентшщ Ж арлыгы 

Семей ядролыд полигонын жабу туралы Казад КСРнщ 

территориясындагы Семей облысында 1949 жылдан 

6epi ядрольщ дару сынау жузеге асырылып келдь Осы 

уадыттыц ипшде онда 500-ге жуыд ядрольщ жарылыс 

жасалып, оныц e3i мындаган адамдардыц денсаулыгы 

мен ем!рше нудсан келтард1. 

Казад КСР - КСРО мен АК^Ш арасындагы стратегиялык 

ескери тепе-тецдокта дамтамасыз еткен ядрольщ потенциалды 

жасау жетндег! ез борышын орындаганын 

ескерш жене республика журтшылыгыныц талаптарына 

цулак асып даулы етемш: 

1. Семей ядролыд сынад полигоны жабылсын! 

Казак КСР-нщ Президент! 

Н.Э. Назарбаев 

Алматы, 1991 ж. 29 тамыз. 

К,азацстан - 2030 

Барлыц цазацстандыцтардыц вст-вркендеу, 

tâyincisditi жэне эл-ауцатыныц артуы 

Ел Президентшщ Казадстан халдына Жолдауы 

3. Узад мерз1мд1 басым мадсаттар мен оларды icKe асы 

ру стратегия л ары. Б1здщ ел1м1з бен айтдан перспективаларга 

кол жетюзу уппн мынадай узад мерз1мд1 жета 

басымдыдты icKe асыру дажет: 

133

1. Улттык; каушйздш. Аумадтын, тутастыгын толых 

садтай отырып, Казахстан теуелйз егемен мемлекет ретшде 

дамуын дамтамасыз ету. 

2. IuiKi саяси турадтылыд пен догамньщ топтасуы. 

Казадстанга бугш жене алдагы ондаган жылдар 2.гшнде 

улттьщ стратегияны жузеге асыруга мумкшдш беретш 

iniKi саяси турахтылыд пен улттык; б1ртутастьщты садтап, 

ныгайта беру. 

3. Шетел инвестидиялары мен innci жинадталымдардыц 

децгеш жогары ашыд нарыдтыд экономикага непзделген 

экономикалык есу. 

4. Казахстан Азаматтарыныц денсаулыгы, бШм мен 

эл-аукаты. 

5. Энергетика ресурстары. 

6. Инфрадурылым, ecipece келш жене байланыс. 

7. Кеетби мемлекет. 

ДАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЫЦ 

КОНСТИТУЦИЯСЫ НАН: 

9-бап. 

Казакстан Республикасыныц мемлекеттш рем1здер1 - 

Елтацбасы жене Онураны бар. Олардыц сипаттамасы жене 

пайд алану T e p T i6 i конституциялык зацмен белгшенедь 

34-бап. 

Эршм Реснубликаныц мемлекеттш рем1здерш Х¥Р" 

меттеуге мшдетта. 

(1995 жылгы 30 тамызда вткен Республика 

референдумында цабылданган.). 

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТШЩ 

"Ц азацст ап Республикасы ны ц мемлекет т ш 

paMiedepi т уралы конст ит уциялы ц зац Ki/uii бар " 

Ж а р л ы гы 

"Казакстан Республикасыныц Президента мен жергалшта 

эюмдерге уадытша косымша екьпеттш беру туралы" 

1993 жылгы 10 желтоксандагы Казакстан Республикасы 

Зацыныц 1-бабына сейкес жене Казахстан 

Республикасы Конституциясыныц 9-бабын icKe асыру 

махсатында осы Жарльщты шыгарамын. 

134

I т apay 

ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛБР 

1-бап. Казацстал Республикасынын, мемлекеттш ре- 

М1здер1: 

1) Казахстан Республикасынын Мемлекеттш Туы; 

2) Казахстан Республикасыньщ Мемлекеттш Елтацбасы; 

3) Казакстан Республикасынын: Мемлекеттш внураны 

болып табылады. 

2-бап. Мыналар бектлсш: 

1) Казакстан Республикасы Мемлекеттш Туыныц бей- 

Heci (сызба жене турлЬтуст1 бейнелер1 коса бер1лед1). 

2) Казакстан Республикасы Мемлекетпк Елтацбасыньщ 

бейнеа (ак_кара жене турлД-туеп бейнелер1 коса бершедо). 

3) Казакстан Республикасы Мемлекетпк внураныньщ 

музыкалык редакциясы мен метшД (коса бер!лед1). 

3-бап. Казакстан Республикасынын; Мемлекеттш Туы 

мен Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Елтацбасын 

жасау. 

- Штапта термин дер 6ip i3re келйрипп алынды. 

Белпленген зад тертабше свйкес руксат болтан кезде 

тана жузеге асырылады. 

Казакстан Республикасынын азаматтары, сондай-ак 

Казакстан Республикасынын аумагында журген адамдар 

Казакстан Республикасынын Мемлекетпк Туын, 

Казакстан Республикасыньщ Мемлекеттш Е лтадбасы мен 

Казакстан Республикасынын Мемлекеттш внуранын 

кастерлеуге мшдегп. 

Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Туын, Казакстан 

Республикасынын Мемлекеттш Елтанбасы мен 

Казакстан Республикасынын Мемлекеттш внуранын 

корлауга кшвл! адамдар Казакстан Республикасынын 

зандарына свйкес жауапты болады. 

135

II т а р а у 

К А З А Х С Т А Н Р Е С П У Б Л И К А С Ы Н Ы Ц 

М Е М Л Е К Е Т Т Ш Т У Ы 

4-баи. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш туы — 

ортасында шугылалы кун, оныц астында цалыцтап ушкан 

цыран бейнеленген так бурышты кеплдар туей мата. 

Туды сабыныц тусында улттык ернек накышталган так 

жолак кектеп етедь Кун, шугыла, кыран жене ернек 

бейней алтын тустес. Тудыц еш мен узындыгыныц 

хатынасы - 1:2. 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш туы мен 

оныц бейней, келемдерше царамастан, Казахстан Республикасы 

Президентами резиденциясында сацтаулы 

турган К азакстан Республикасыныц Мемлекеттак Туы 

эталоныныц турл1 туей жене сызба бейнелерше делмедел 

сейкес келуге т т с . 

5-бап. Казакстан Республикасыныц Мемлекеттш Туы 

мынадай жерлерде тагЪщгц немесе орнатылады: 

1) Казакстан Республикасы Президента резиденциясыныц, 

Казакстан Республикасы Парламентами, Казакстан 

Республикасы Уюметанщ, Казакстан Республикасы 

министрлштершщ, мемлекеттак комитеттер1 мен 

езге де орталых аткарушы органдарыныц, Казахстан 

Республикасыныц Президентше тш елей багынатын 

жене есеп беретш мемлекеттак органдардыц, Казахстан 

Республикасы Конституциялых Кецесшщ, Казахстан 

Республикасы Жогаргы Сотыныц жене басха да соттарыныц, 

Казахстан Республикасы Бас Прокуратурасыныц, 

Казахстан Республикасы Улттьщ Еылым академиясыныц, 

меслихаттарыныц, жерплшта атцарушы органдарыныц 

гимараттарында, сондай-ах Казахстан Республикасыныц 

дипломатиялык жене сауда ек1лдштер1мц, 

консулдык мекемелершщ гимараттарында —удайы; 

2) Казакстан Республикасы Президентшщ кабинетанде, 

Казакстан Республикасы Парламентами Сенаты 

136

жене Межшсшц сессия (61рлескен жене белек) отырыстары, 

Казакстан Республикасы Парламентшщ Палаталары 

Бюроларыныд, Казакстан Республикасы Уюметшш 

отырыстары, Казакстан Республикасы меслихаттарыныц 

сессиялары етет1н залдарда, Казакстан Республикасы 

Конституциялык Кецесшщ отырыс залында, Казакстан 

Республикасы Жогаргы Сотынын,, оныц алкалары мен 

баска да соттарыныц сот меж1л1с1 залдарында, сондайак 

дуниеге келген нерестелердо жене некеш салтанатты 

турде йркейтш орын-жайларда - удайы; 

3) егер бул халыкаралык К¥КЫК нормалары мен 

Казакстан Республикасыныц халыкаралык шарттарында 

кезделген болса, Казакстан Республикасы Президентшщ, 

Казакстан Республикасы Парламентшщ Палаталары 

Терагаларыныц, Казакстан Республикасы 

Премьер-Министршщ жене олардыц ек1летт1 

екшдершщ катысуымен халыкаралык форумдар ететш 

гимараттарда немесе орынжайларда; 

4) ресми адамдар ретшде Казакстан Республикасынын 

Президент!, Казакстан Республикасы Парламент! Палаталарыныц 

Терагалары, Казакстан Республикасынын 

Премьер-Министр! мшген тещз кемелершде, innci жузу 

кемелершде жене баска да катынас куралдарында; 

5) белпленген тертшпен пркелген кемелердщ булкынындагы 

ту рет1нде; 

6) Казакстан Республикасыныц ескери корабльдер1 

мен кемелерЛнде - ескери жаргыларга; 

7) Казакстан Республикасы Карулы Куштершщ, Республикалык 

уланыныц ескери курамалары мен бел1мшелершде 

ант кабылдау кезшде; 

8) мемлекеттш органдар мен уйымдардыц гимараттарында 

- Казакстан Республикасыныд Улттык мерекеы. 

кун1 жене мереке кундерь 

Казакстан Республикасыныц Мемлекеттлс Туыныц бей- 

Heci Казакстан Республикасыныд eye кемелершде орнатылады. 

Казакстан Республикасыныд нормативтш-кукыктык 

a K T U ie p i мен Казакстан Республикасынын Мемлекеттш 

137

Туыныц езге де реттерде мшдетт! турде TirLnyi немесе 

орнатылуы кезделуД мумкш. 

6-бап. Улттьщ аз ага байланысты Казадстан Республикасыньщ 

Мемлекеттш туы тугырдыц биштдтшщ жарты 

децгейше улттьщ аза туту MepeiMi бойына темен туйршедь

I I I т а р а у 

КАЗАДСТАН РВСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

МЕМЛЕКЕТТШ ЕЛТАЦБАСЫ 

7-бап. Казахстан Республикасыныц Мемлекетпк Елтацбасында 

кеплдар туе аясында шацырад (кшз уйдщ 

жогаргы кумбез терФзда белт) бейнеленген, шацырадты 

айнала кун сеулесшдей таран уыдтар шаншылган, оны 

ацыздардагы нырактар канаты кемкерш тур. Елтацбаныд 

теменп жагында "Казахстан" деген жазу бар. 

Казахстан Республикасынын Мемлекеттш Елтацбасынын 

кеппрме бейнесд келемше дарамастан, Казадстан 

Республикасы Президентшщ резиденциясында садтаулы 

турган Казакстан Республикасынын Мемлекетпк елтадбасы 

эталоныныц турлЬтусп немесе ад-дара бейнейне 

делме-дел свйкес келуге тшс. 

8-бап. Казадстан Республикасыныц Мемлекетпк Елтацбасыныц 

бейнесп 

1) Казакстан Республикасы Президент! резиденциясыныц, 

Казакстан Республикасы Парламентшщ, Казакстан 

Республикасы Ук1метшщ, Казакстан Республикасы 

министр л iKTepiHin, мемлекеттш комитеттер1 мен 

езге де орталыд атдарушы органдарыныц, Казадстан 

Республикасыныц Президентше тшелей багынатын 

жене есеп беретш мемлекетпк органдардыц гимараттарында, 

Казадстан Республикасы Конституцияльщ Кецесшщ, 

Жогаргы Соты мен баска да соттарыныц, Казакстан 

Республикасы Бас Прокуратурасыныц гимараттарында, 

сондай-ак Казакстан Республикасы Улттыд 

Еылым академия сыныц, Казадстан Республикасыныц 

Карулы KyniTepi мен Республикалык уланыныц курамалары 

мен бел1мдер1 штабтарыныц, Казадстан Республикасыныц 

дипломатиялыд ек1лдер1 мен консулдыд мекемелершщ 

гимараттарында; 

2) Казадстан Республикасы Президентшщ кабинепнде, 

Казадстан Республикасы Парламент! Палаталарыныц 

139

сессия (б1рлескен жене белек) отырыстары, Казахстан 

Республикасы Парламентшщ Палаталары Бюроларыныц, 

Казахстан Республикасыныц YKiMeTi мен оныц Тералцасыныц 

отырыстары, Казахстан Республикасы жергЬ 

лшта атцарушы органдарыныц сессиялары етк1з!летш 

залдарда, Конституциялык Кецестщ отырыс залында, 

Казахстан Республикасы Жогаргы Сотыныц, оныц алцалары 

мен баска да соттарыныц сот отырысы залдарында, 

дуниеге келген нерестелерд1 жене некеш салтанатты турде 

йркеу орындарында, Казахстан Республикасыныц 

мемлекеттш жене ук1мет наградалары тапсырылатын 

орынжайларда, сондай-ах, Казахстан Республикасыныц 

шетелдей дипломатиялых екшдштер1 мен консулдых 

мекемелершщ кабылдау залдарында; 

3) Казахстан Республикасыньщ Президент! мен оныц 

ЭшмпплЫнщ, Казахстан Республикасы Парламентшщ, 

оныц Палаталары мен олардыц Аппараттарыныц, Казакстан 

Республикасы Парламентшщ Палаталары Бюроларыныц, 

Казахстан Республикасыныц YKiMeri мен оныц Аппаратыньщ, 

Казахстан Республикасы министрлштершщ, 

мемлекеттш комитеттер1 мен езге де атцарушы органдарыныц, 

Казахстан Республикасыныц Президентше т1келей 

багынатын жене есеп беретш мемлекеттш органдардыц, 

Казахстан Республикасы Конституциялык Кецесшщ, Жогаргы 

Соты мен баска да соттарыныц, Казакстан Республикасы 

Бас Прокуратурасыныц, Казахстан Республикасыныц 

Карулы KyniTepi мен Республикалык уланыныц ескер 

КУРамалары мен бел1мдершщ, меслихаттардыц, жергйпкт! 

аткарушы органдарыныц, Казахстан Республикасыныц 

зандары мен мерлершде жене кужаттарыныц бланюлерше 

Елтацбаныц бейнесш орналастыру кухыгы бершген мемлекеттш 

куеландыру кецселершщ мерлершде жене кужаттарыныц 

бланкшершде; 

4) Казахстан Республикасы Президентшщ, Казахстан 

Республикасыныц Парламент! мен Казахстан Республикасы 

Ук1мейнщ, Казахстан Республикасыныц 

Конституциялык Keneci мен Казахстан Республикасы 

Жогаргы Сотыныц ресми басылымдарында; 

140

5) Казадстан Республикасы Улттык Баикшщ банкноттары 

мен тиын адшаларында, Казакстан Республикасыныц 

мемлекеттж адшалай-заттай лотерея билеттершде; 

6) Казакстан Республикасы азаматыныц жеке куелМ 

мен телкужатында >сондай-ак Казакстан Республикасыныц 

азаматтарына бершетш баска да телк¥жаттарда; 

7) Казакстан Республикасыныц мемлекеттш шекарасына 

орнатылатын шекара баганаларында орналастырылады. 

Казакстан Республикасыныц зацдарымен Казакстан 

Республикасыныц Мемлекеттйс Елтацбасы бейнесшщ кеm 

ip M e c iH орналастырудыц баска да peTTepi кезделу1 

мумкш.

IV т а р а у 

КАЗАДСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

МЕМЛЕКЕТТШ ЭНУРАНЫ 

9-бап. Казакстан Республикасыныц Мемлекеттж Энураны: 

1) Дазацстан Республикасы Парламентшщ; 

2) Казакстан Республикасыныц Улттык Mepeneci мен 

Казакстан Республикасында аталып етшетш мерекелж 

кундерге арналган салтанатты жиналыстар мен отырыстарды 

ашу жене жабу кезшде; 

3) Казак мемлекеттж теледидары мен радиохабары беретш 

хабарларда —Жаца жыл туш24.00 сагатта; Казак 

мемлекеттж теледидары хабарларында - Казакстан Республикасыныц 

Улттык MepeKeci кунп багдарламасыныц 

басында - 25 казанда, мереке кундер1 —1-2 кацтарда, 

8 наурызда, 22 наурызда, 1 мамырда, 9 мамырда, 30 

тамызда, 16 желтоксанда; Казак мемлекеттж радиохабары 

беретш хабарларда —кун сайын республикалык 

багдарламаныц басталуы мен аякталуы кезшде; 

4) Казакстан Республикасы халкыныц eMipiHfleri аса 

мацызды тарихи окигаларды атап ету KYPMeTiHe ескертшштер, 

монументтер, кулпытастар мен езге де курылыстарды 

ашу кезшде; 

5) Казакстан Республикасыныц мемлекеттж органдары, 

сондай-ак котамдык б1рлестжтер1 мен езге де уйымдары 

етшзетш дестурл1 реммдер, салтанатты ic-шаралар 

кезшде Казахстан Республикасыныц Мемлекеттж Туы 

кетершген кезде; 

6) Казакстан Республикасына ресми сапармен келген 

шет мемлекеттердщ мемлекет басшыларын, парламент- 

T e p i мен ушметтершщ басшыларын карсы алу жене шыгарып 

салу кезшде - raicTi шет мемлекеттщ Мемлекеттж 

Энураны орындалганнан кешн; 

7) жогары, орта арнаулы оку орындарында, жалпы 6iл1м 

беретш орта мектептерде —жаца оку жылыныц баста- 

142

луы мен оку жылынъш, аякталуына арналган раслмдер, сондай-ак, 

ез ге де салтанатты ic-шаралар кезшде орынд алады. 

Казакстан Республикасынын нормативтш-кукыктык 

акплер1мен Казакстан Республикасы Мемлекеттш внураныныц 

мшдетп турде орынд алуыныц баска да рет- 

Tepi белг1лену1 мумкш. 

10-бап. Казакстан Республикасынын Мемлекеттш 

Энуранын оркестр, хор, хор-оркестр не озге де emninep, 

не езге вншшер мен сазды аспаптар орындай алады. Бул 

ретте дыбыс жазу куралдары колданылуы мумкш. 

внпплер мен енпп-сазды аспаптар орындаган жагдайда 

Казакстан Республикасынын Мемлекетпк внураны 

толык орынд алады, ал сазды аспаптар орындаган жагдайда 

внуранды шпнара орындауга жол бер1лед1, онын. 

вуеш мен кайырмасы 6ip дуркш орынд алады. 

Казакстан Республикасынын Мемлекеттш внураны 

онын мепшмен жене музыкалык редакциясымен делмедел 

сейкестште орынд ал у га ттс. 

11-бап. Казакстан Республикасыныц Мемлекетпк 

внураны кеппплш алдында орындалган кезде, катысушылар 

внуранды турып тындайды. 

Казакстан Республикасыныц органдары мен уйымдары 

шет мемлекеттер аумагында ic-шаралар етюзген 

кезде Казакстан Республикасыныц Мемлекеттш внураны 

Казакстан Республикасыныц Сырткы icTep министрлт 

бек1ткен ережелерге свйкес, олар болтан елдщ 

калыпты практикасы мен жерплшп едет-гурыптары ескерше 

отырып орынд алады. 

12-бап. Мемлекеттш рвмДздердщ осы Жарльщпен ретте 

л ме ген белтнде вскери бел1мдерде, ескери корабль дер 

мен кемелерде, улттьщ каушздздпс органдары мен 

КУКЫК коргау органдарында, сондай-ак спорт жарыстары 

етклз1лген кезде колданылу TepTi6i Казакстан Республикасыныц 

зацдарымен белпленедь 

13-бап. Казакстан Республикасыныц Мемлекетпк 

внуранын делме-дел орындауды бакылау Казакстан Республикасы 

мемлекетпк органдарыныц, сондай-ак 

уйымдарыныц басшыларына жуктеледЬ 

143

V т а р а у 

ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 

14-бап. Казахстан Республикасыныц Ук1мета, Казахстан 

Республикасы облыстарыньщ, республикалых мацызы 

бар цалалары мен астанасыныц eKiMflepi турахты 

турде Казахстан Республикасыныц мемлекеттак рем1здерш 

насихаттау, азаматтардыц бойында Казахстан Республикасыныц 

мемлекеттш рвмгздерше х¥Рмет сегйшн 

халыптастыру женшде шаралар кешенш ез1рлеп, icKe 

асырсын. 

Казахстан Республикасыныц Ушмета: 

1) езшщ акталерш осы Жарлыхха сейкес келтарсш; 

2) осы Жарлыхтан туындайтын езге де шараларды холдансын. 

Казахстан Республикасыньщ 

Президента 

Алматы, 1996 ж ы лгы 24 цацтар 

Н.НАЗАРВАЕВ

К АЗАХСТАН РЕСПУБЛИ К АСЫ Н Ы Ц 

МЕМЛЕКЕТТ1К ТУЫ 

(Он екшпп сайланган Казахстан Республикасы Жогары 

Кецесшщ VII сессиясында 1992 жылгы 4 маусымда 

хабылданган. Авторы - суретпц Ш.О. Ниязбеков). 

Бет жагы 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттак Туы 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттак Туы - ортасында 

шугылалы кун, оныц астында калыктап ушкан хыран 

бейнеленген тжбурыпггы кеплдар туста мата. Туды сабыньщ 

тусында улттык; ернек нашыхталган так жолах кектеп 

етедо. Кун, шугыла, кыран жене ернек бейнес! —алтын 

тустес. Тудьщ еш мен узындыгыныц катынасы - 1:2. 

10-194 145

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

MEMJIEKETTIK ЕЛТАЦБАСЫ 

(Он екшпп сайланган Казахстан Республикасы Жогаргы 

Кецеанщ V III сессиясында 1992 жылгы 4 маусымда 

кабылданган. Авторлары - сеулетпплер: Ж.М. Мел1беков 

пен Ш .Ы. Уелихан). 

Казахстан Республикасынын, Мемлекеттш Елтацбасы 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттак Елтацбасында 

кеплдар туе аясында шацырак бейнеленген, шацырацты 

айнала, кун сеулесшдей тарап уыцтар шаншылган, 

оны ацыздардагы пырацтар канаты кемкерш тур. Елтацбаныц 

жогаргы жагында бесбурышты жулдыз, ал теменг1 

жагында "Казакстан" деген жазу бар. 

Казакстан Республикасы Мемлекеттак Елтацбасыныц 

рещ - алтын жене кеплдар туста. 

146

К А ЗА Д С Т А Н РЕ С П У Б Л И К А С Ы Н Ы Ц 

МЕМЛЕКЕТТНС Э Н У Р А Н Ы 

Сезш жазгандар: Музафар Эл1мбаев, Кадыр Мырза 

Эл1, Туманбай Молдагалиев, Жадыра Дер1баева. 

Эшн жазгандар: Мукан Телебаев, Евгений Брусиловский, 

Латиф Хам ид и. 

Жаралган намыстан каЬарман халыкпыз, 

Азаттык жолында жалындап жаныппыз. 

Тагдырдыд тезшен, тозактыц езшен 

Аман-сау калыппыз, аман-сау калыппыз. 

Цайырмасы: Еркшдок кыраны, шарыкта, 

Блд1кке шакырып йрлште 

Алыптын, куаты - халыкта, 

Халыктыц куаты —61рл1кте1 

Ардактап анасын, курметтеп данасын, 

Бауырга басканбыз баршавыд баласын. 

Татулык. достыктыд киел16eciri - 

Мешрбан улы Оган, казактыц дал асы! 

К,айырмасы: Ермндак кыраны, шарыкта, 

Елдакке шакырып т1рлжте! 

Алыптын куаты - халыкта, 

Халыктын куаты - б1рлште! 

Талайды еткердак, еткенге салауат, 

Келешек гажайып, келешек галамат! 

Ар-ождан, ана tu i, енеге-салтымыз, 

Ерлш те, елдак те урпакка аманат! 

К,айырмасы: Ерюндак кыраны, шарыкта, 

Елдакке шакырып тарлште! 

Алыптын куаты - халыкта, 

Халыктын куаты - 61рл1кте! 

147

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТШ Щ 

ВАЙ РАГЫ Ж 0НЕ ОНЫЦ АЙЫ РЫ М БЕЛГ1ЛЕР1НЩ 

РЕСМИ ПАЙ Д А ЛАН Ы Л У Т0РТ1Б1 Т У Р А Л Ы 

Ж А Р Л Ь Н Ы 

К А У Л Ы ETEMIH: 

1. Республика Президентшщ байрагы мен омырау белrici 

мемлекеттщ ец жогары лауазымды адамыныц ресми 

айырым белплер1 болып табылады деп белпленсш. 

2. Казакстан Республикасы Президент байрагыныд 

сипаттамасы косымшага свйкес б ек тлсш . 

3. Бы лай деп белпленсш: 

1) Казакстан Республикасы Президент! байрагыныц 

эталоны орналасатын жер Казакстан Республикасыныц 

астанасындагы Казакстан Республикасы Президентшщ 

резиденциясындагы дызмет кабинет! болып табылады; 

2) Казакстан Республикасы Президентшщ байрагы 

Республика астанасындагы Мемлекет басшысы туратын 

резиденцияда, Республика Президента болган уакытта 

баска резиденциялардыц устанде, Республика Президентанщ 

келш куралдарында орнатылады. 

4. Республика Президентанщ омырау белпга мемлекеттак 

мерекелер курметане, ескери парадтар, шет мемлекеттер 

мен халыдаралыд уйымдардыц ресми адамдарын дабылдау, 

Республика Президента атынан етюзшетан ресми 

дабылдаулар, Парламент сессиясын ашу, мемлекеттш 

наградаларды тапсыру кезшде, сондай-ад Республика 

Президент! салтанатты кеште немесе концертте 

курметта донад болган не датысдан, ресми телевизиялык 

сухбат берген кезде, шетелдш сапарлар уакытында 

дабылдаушы тараптыд хаттамасына свйкес тагылуы 

мумк!н деп белпленсш. 

5. Осы Жарлыд кол дойылган куншен бастап куппне 

енедо. 

Казадстан Республикасыныц 

Президента 

Н. НАЗАРБАЕВ 

Алматы, 1995 жылгы 29 желтодсан 

148

КАЗАЦСТАН РЕС П УБЛИ К АСЫ П Р Е З И Д Е Н Т 1 

БАЙРАПЫНЬЩ С И П А Т Т А М А С Ы 

Казахстан Республикасы Президент1нл.д б а й р а г ы — 

кеплд1р туст1 (Казахстан Р е с п у б л и к а с ы н ы д М е м л е - 

кеттйс туымен тустес) т1кбурыш н ы са н ы н дагы ж а д т а - 

ры уштщ eniciHe сейкес келетш кездеме. Т 1 к бур ы ш ты н , 

ортасында ханатты барыска м1нген, он, к о л ы ж о г а р ы 

кетерьлген сах fleyipi жас к есем ш щ т у л г а с ы б е д е р л е н - 

ген алтын шедбер бар. Барыска м ш ген адамнын, х о л ы н - 

да бишзш, мойнында гривна мен ту м ар, б а сы н д а у ш ы 

сушрленген хал пак бар. Барыска м ш ген адам м ен б а р ы с- 

тыд бейнелер1 - алтын тустес. Барыстын, а с т ы ц гы ж а - 

гында карлы тау шындарыныц бейнес1 келт1 р 1лген . 

Кездеме уш жагынан алтын ш аш акпен к ем к ер х л г е н . 

Байрахтыд сабы кошкар муй1з TypiH A eri c y p e T T i к о л а 

кеск1ндемес1мен туйы дталган, оган тег1 лм ел1 ш аш ак , 

бектлген. 

Байрахтыд сабында Казахстан Р е с п у б л и к а с ы П р е з и 

дентшщ Teri, аты мен вкес!н1д аты ж ене о н ы д с а й л а н г а н 

у ахытын керсететш дат ал ар е р н е к т е л т ж а з ы л г а н к у х й с 

тем!рше бек1т1лед1. 

Казахстан Республикасы П р ези д ен тств , б а й р а гы

к ;а з а д с т а н р е с п у б л и к а с ы н ь щ з а ц ы 

1^азацстан Республикасынын; Мемлекетт1к 

Туы туралы 

Казахстан Республикасыньщ Жогарты Keneci каулы 

етед].: 

1-бап. К,азацстан Республикасы Мемлекеттш Туыньщ 

бейней бек тлсш (ш шадш жене турлЬтуста бейнеет коса 

таркелш отыр). 

2-бап. Г^азакстан Республикасыньщ Мемлекеттш Туы 

Казацстан Республикасы мемлекеттш егемещЦгшщ 

нышаны болып табылады. 

3-бап. Казахстан Республикасынын Мемлекеттш жалауы 

—ортасында шугылалы кун, онын астында цалыктап 

ушкан кыран бейнеленген тш бурышты кегслдор туей 

мата. Тудыц сап жагында улттык ерней бар ш жолак 

орналаскан. Кун, шугыла, кыран бейнезд женеернек алтын 

туей. Тудыц еш мен узындыгыньщ катынасы - 1:2. 

4-бап. Казакстан Республикасынын Мемлекеттж Туы 

мынадай жерлерде кетершед1 немесе Tiryni турады: 

а) Казакстан Республикасы Президентшщ резиденциясында, 

Казахстан Республикасы Жогаргы Кецесшщ, 

Казацстан Республикасы Министрлер Кабинетшщ, К а' 

закстан Республикасы министр лштер1 мен мемлекеттш 

комитеттершщ, Казахстан Республикасы Еылым академиясынын, 

халык депутаттары жерплшта KenecTepi мен 

ж ерйлш й ешмпшйктершщ, Казахстан Республикасы 

Конституциялык Сотыныц, Жогаргы Сотыныц, Жогаргы 

терелш сотыныц жене баска да соттарыныц, Казак* 

стан Республикасы Прокуратурасыныц уйлершде, сондай-ак 

Казахстан Республикасынын дипломатиялык 

жене сауда еюлдштерш щ , консулдык мекемелершщ 

уйлершде - унем1; 

е) Цазакстан Республикасы Президентшщ кабинетшде, 

Казак стан Республикасыньщ Жогаргы Кецесшщ сессиялары, 

Цазакстан Республикасы Жогаргы Кецес1 Тералцасыныц, 

Казахстан Республикасы Министрлер Каби- 

150

нетшщ мвж1л1стер1, Казахстан Республикасы халыд депутаттары 

жерг1шкт1 Кедестершщ сессиялары еттазше- 

TiH залдарда, Цазадстан Республикасы Конституцияльщ 

Сотынын,, Жогаргы Сотыньщ, Жогаргы Терелж сотынын, 

жене баска соттарыныц сот меж!т.с1 залдарьшда, ешрге 

келген нврестелерд1, некелерда салтанатты турде таркейтш, 

Казахстан Республикасыньщ мемлекеттж жене укЬ 

меттш наградаларьш тапсыратын орындарда, сондай-ак 

Казахстан Республикасыныд шетелдердеп дипломатиялык 

екшджтер1 мен консулдыд мекемелергнщ цабылдау 

залдарында; 

б) егер хальщаралык; дудыд нормалары мен мемлекетаральщ 

кел1с1мдерде квзделген болса, Казахстан Республикасы 

Президентшщ, Казадстан Республикасы Жогаргы 

Кедеед Терагасыныд, Казахстан Республикасы Премьер-Министршщ 

жене олардьщ екшетп ек1лдер1нщ датысуымен 

хальщаралык жене мемлекетаральщ форумдар 

ететш межипстерде; 

в) ресми адамдар ретшде Казахстан Республикасыныд 

Президент!, Казахстан Республикасы Жогаргы Ке- 

HeciHin Терагасы, Казахстан Республикасыньщ Премьер- 

Министр! мшген теыДз кемелершде, innci жузу кемелергнде 

жене баска катынас куралдарында; 

г) бе лп ленген тертшпен т1ркел ген кемелердщ булдынындагы 

жалау ретшде Казахстан Республикасы Мемлекеттпс 

Туыныд бейней Цазадстан Республикасыньщ eye 

кемелершде орнатылады; 

д) Казадстан Республикасыныд ескери корабльдер1 

мен кемелер1нде - Оскери Жаргыларга сейкес; 

е) Кдзадстан Республикасы Царулы Куштер1 мен улттьщ 

уланыныд ескери дурамалары мен бел1мшелершде - 

ант дабылдаган кезде; 

ж) кесшорындардыд, мекемелер мен уйымдардыд уйлершде, 

сондай-ад тургын уйлерде мереке кундер1; 

з) Цазадстан Республикасы Президентшщ yKiMi 

бойынша. 

5 - бал. К^азадстан Республикасыныд Мемлекеттйс Туы 

жене оныд бейней, олардыд келемше дарамастан, Каз ад- 

151

стан Республикасы Мемлекеттш Туы улп нускасыныц 

турл1-туст1 жене тппндш бейнелерше ердайым делмедвл 

сэйкес келуге тшс. 

6-бап. Казахстан Республикасыныц азаматтары, сондай-ак; 

К^азадстан Республикасыныц аумагында туратын 

адамдар Ь^азакстан Республикасыныц Мемлекеттш 

Туын кастерлеуге мшдетть К^азакстан Республикасыныц 

Мемлекеттш Туын цорлауга KiHani адамдар Казацстан 

Республикасы зандарына свйкес жауапты болады. 

Цазацстан Республикасыныц 

Президент! 


Алматы, 1992 жылгы 4 маусым. 

№ 1372 - X I I (Цазацстан Республикасы Жоеаргы 

Кецестщ жаршысы, N° 10.). 

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ ЗАДЫ 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Елтацбасы 

туралы 

Казахстан Республикасыныц Жогаргы Кецезд 

К аулы етедк 

1-бап. Казахстан Республикасы Мемлекеттш Елтацбасыныц 

бейнета бектлсш (ац-цара жене турл1 туей бей- 

Heci цоса йркелш отыр). 

2-бап. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Елтацбасы 

^азацстан Республикасы Мемлекеттш егеменд1пшц 

нышаны болып табылады. 

3-б а п. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Елтацбасында 

кегз лд1р туе аясында шадырад, уьщтар шаншылган, 

оны ацыз вцпмелердеп пырацтар канаты квм- 

Kepin тур. Елтацбаныц жогаргы жанында бес бурышты 

жулдыз, ал теменп. жагында "Казакстан" деген жазу бар. 

Казахстан Республикасы Мемлекеттш Елтацбасыныц 

рецдш бейней eKi туста - алтын жене кеплд1р туей. 

4-бап. Казахстан Республикасы Мемлекеттш елтацбасыныц 

бейней: 

а) ^азацетан Республикасы Президентшщ резиден 

циясында, Цазацстан Республикасы Жогаргы Кецесшщ, 

152

Казахстан Республикасы Министрлер Кабинетшщ, Казахстан 

Республикасы министр лд.ктер1 мен мемлекеттш 

комитеттершщ, Казахстан Республикасы Еылым академиясыныц 

уйлершде, Казахстан Республикасы Конституциялык 

Сотыныц, Жогаргы Сотыньщ, Жогаргы терелйс 

сотыныц жене баска да соттарыныц, Казахстан Республикасы 

Прокуратурасыныц уйлершде, сондай-ак Казахстан 

Республикасы дипломатияльщ жене сауда ек1лдштершщ, 

консулдыц мекемелер1нщ уйлершде; 

в) Казахстан Республикасы Президентшщ кабинетшде, 

Казахстан Республикасы Жогаргы Кецесшщ сессиялары, 

К^азакстан Республикасы Жогаргы Keneci 

Твралкасыныц, Казахстан Республикасы Министрлер 

Кабинетшщ мвж1л1стер1, Казахстан Республикасы 

халык депутаттары жергипкта Кецестершщ сессиялары 

втюзшетш залдарда, Казахстан Республикасы Конституциялык 

Сотыныц, Жогаргы Сотыныц, Жогаргы 

тврелш сотыныц жене баска да соттардыц сот межйпс1 

залдарында, eMipre келген нврестелерд1, некелерд1 салтанатты 

турде тсркейтш, Казахстан Республикасынын 

мемлекеттш жене ек1меттш наградаларын тапсыратын 

орындарда, сондай-ак Казахстан Республикасынын шетелдердеп 

дипломатияльщ ек1лдактер1 мен консулдык 

мекемелершщ кабылдау залдарында; 

б) Казахстан Республикасы залдарында, мерлер 

кужаттарыныц беттершде Елтадба бейнесш орналастыру 

' кукыгы бершген Казахстан Республикасы Президентшщ, 

• Казахстан Республикасы Жогаргы Кецесшщ, Казахстан 

Республикасы Жогаргы Кецес1 Тералцасыныц, Казахстан 

Республикасы Министрлер Кабинетшщ, Казахстан Республикасы 

министрлштер1 мен мемлекеттш комитеттершщ, 

Казахстан Республикасыньщ Президент! мен Министрлер 

Кабинетше багынышты баска да органдардыц, Казахстан 

Республикасы Конституциялык Сотыныц, Жогаргы Сотыньщ, 

Жогаргы терелдк сотыньщ жене баска да соттарыныц, 

Казакстан Республикасы Прокуратурасыныц, Казахстан 

Республикасы КаРУлы Kynrrepi ескер хурамалары мен 

бел1мдершщ, улттык уланыныц, халык депутаттары 

153

ж ергиш т Кецестершщ, жерплшт! егамшмштердщ, мемлекеттш 

куеландыру кецселершщ мврлер1 мен дужаггары 

беттершде; 

в) Казахстан Республикасы Президентшщ, Казахстан 

Республикасы Жогаргы Кецесшщ, Казахстан Республикасы 

Жогаргы Keneci Тералхасыньщ жене Казахстан 

Республикасы Министрлер Кабинетшщ ресми басылымдарында; 

г) Казахстан Республикасыныц улттыц мемлекеттш 

6aHKici билеттершде, Мемлекеттш хазыналых билеттер 

мен металл тецгелерде; Казахстан Республикасы мемлекеттш 

заем облигацияларында, ацшалай-заттай лотерея 

билеттершде; 

д) Казахстан Республикасы азаматыныц телхужатында, 

сондай-ац Казахстан Республикасы азаматтарынабершетш 

дипломатиялых жене езге де шетелдш телхужат~ 

тарда; 

е) Казахстан Республикасы мемлекеттш шекарасында 

орнатылган шекарал ык баганаларда орналастыры лады. 

Казахстан Республикасы зацдарында Казахстан Республикасыныц 

Мемлекеттш Елтацбасы бейнесш мшдетт1 

турде орналастырудыц басха да peTTepi кезделyi мумкш. 

5-бап. Казахстан Республикасы Мемлекеттш Елтацбасыныц 

бедерленген бейней, келемше харамастан, Казахстан 

Республикасыныц Мемлекеттш Елтацбасы улп 

нусхасыныц турл1-тус,п немесе ац'Хара бейнесше ердайым 

делме-дел сейкес келуге тюс. 

6-бап. Казахстан Республикасыныц азаматтары, сондай-ах 

Казахстан Республикасы аумагында туратын 

адамдар Казахстан Республикасыныц Елтацбасын хастерлеуге 

мшдетть Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш 

Елтацбасын цорлауга кшел1 адамдар Казахстан 

Республикасы зацдарына сейкес жауапты болады. 

Казахстан Республикасыныц 



Алматы, 1992 жылеы 4 маусым. 

М 1374 - X I I (К,азацстан Республикасы Жоеареы 

КецесЬтц жаршысы, Алматы, 1992). 

154

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦЫ 

Казахстан Республикасы М емлекетпк 

внураныныд музыкалык редакциясы тур алы 

Казахстан Республикасынын, Жогаргы Кедей каулы 

етедк 

I. Казахстан Республикасы Мемлекеттш Энураныныц 

музыкалык редакциясы бектлсш. 

II. Осы Зад 1992 жылгы 6 маусымнан бастап купине 

енггззлсш. 

Казакстан Республикасыньщ 



Алматы, 1992 жылгы 4 маусым.Ш376ХП ( " Цазацстан 

Республикасы Жогаргы Кецестщ жаршысъГ, № 10,9- 

бет, Алматы, 1992.). 

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ ЗАЦЫ 

Казахстан Республикасы Мемлекетт1к 

Онураныныд MOTini тур алы 

Казахстан Республикасы Жогаргы Kegeci каулы етеда: 

I. Казак стан Республикасы Мемлекеттш внураныныд 

метш! бек!т!лс!н (коса т1ркелген). 

II. Осы Зад жарияланган кезшен бастап кушше енг!- 

эйгсш. 




Алматы, 1992 жылеы 11 желтоцсан. №1774-Х11. 

155

Ка з а ц с т а н р е с п у б л и к а с ы н ы ц з а ц ы 

Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш 

Энураны туралы 

1-бап. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Энураны 

Казахстан Республикасы мемлекеттш егемендЬ 

п т ц нышаны болып табылады. 

2-бап. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Энураны: 

а) Казахстан Республикасы Ж огаргы Кецесш щ 

сессияларын ашу жене жабу кезшде; 

е) Казахстан Республикасында аталып ейлетш мере 

келш кундерге арналган салтанатты жиналыстар мен 

меж1л1стерд1 ашу жене жабу кезшде; 

б) Казах мемлекеттш теледидар жене Казах мемлекеттш 

радиохабары беретш хабарларда - Жаца жыл туншде 

24.00 сагатта; Казак мемлекеттш теледидар хабарларында 

мерекелш кундер1 - 1-2 хацтарда, 8 наурызда, 22 наурызда, 

1 мамырда, 9 мамырда, 16 желтоксанда багдарлама 

бастаганда; Казах мемлекеттш радиохабар беретш 

хабарларда - кун сайын республикалых багдарлама баста 

л ган жене аяцталран кезде; 

в) Казахстан халхы ем1ршдег1 аса мацызды тарихи охигаларды 

атап ету хурметше ескертк1штер, монументтер, 

хулпытастар ашу кезгнде; 

г) мемлекеттш жене хогамдых орган дар, кесшорындар, 

мекемелер мен уйымдар етк1зетш реймдер мен басха 

да салтанатты шаралар кезшде Казахстан Республикасыныц 

Мемлекеттш Туын кетерген кезде; 

д) Казахстан Республикасына ресми сапармен келген 

шетелдердщ мемлекет басшылары мен ушмет басшыларын 

харсы алу жене шыгарып салу кезшде - тшста шет 

мемлекеттщ Мемлекеттш Энураны орындалганнан 

кейш орындалады. Казахстан Республикасы Жогаргы 

Кецес1 Казахстан Республикасьшыц Мемлекеттш Энуранын 

орындаудыц бас ха да реттерш белг1леу1 мумк1н. 

156

3-бап. Казахстан Республикасынын, Мемлекетт1к Энуранын 

оркестр, хор, оркестр-хор не баска да вншдлер 

мен сазды аспаптар орындай алады. Бул ретте дыбыс 

жазу куралдары колданыла алады. 

Энпплер мен саз аспаптар орындаган жагдайда Казакстан 

Республикасынын Мемлекеттш Энураны тольщ орындалады, 

ал саз аспаптар орындаган жагдайда Энуранды 

шпнара орындауга жол бершедо - вн бастамасы мен кайырмасы 

орынд алады. 

4-бап. Казак стан Республикасынын Мемлекеттш Энураны 

оныц мет1ш мен сазы редакдиясына делме-двл 

свйкес орындалуга тшс. 

5-бап. Казакстан Республикасынын азаматтары, сондай-ак 

Казакстан Республикасы аумагында болтан адамдар 

Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Энуранын 

есшде сактауга мшдетть 

6-бап. Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Энураны 

кеппплш алдында орынд алган кезде, катысушылар 

внуранды турып тындайды. 

7-бап. Казакстан Республикасынын мекемелер1 мен 

уйымдары шет мем лекеттер аумагында шаралар втк1зген 

кезде Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Энураны 

Казакстан Республикасы Сырткы icTep министр л1г1 

белгшеген ережелерге свйкес болган елдщ практикасы 

мен жерплшп вдет-гурыптары ескерше отыры п орындалады. 

8-бап. Осы Задньщ ескери бвл1мдерде, вскери корабльдер 

мен кемелерде, innci icTep органдарында, сондай-ак 

спорт жарыстарын етюзген кезде колданылу тертабш 

Казакстан Республикасынын Министрлер Кабинет! белплейдь 

9-бап. Казакстан Республикасынын Мемлекеттш Энуранын 

двлме-дел орындауды бакылау мемлекеттш жене 

когамдык органдардын, кесшорындардьщ, мекемелер мен 

уйымдардыц басшыларына жуктеледь 




Алматы, 1992 жылеы 11 желтоцсан. 

№ 1775- X I I . 

157

^АЗАДСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦЫ 

Казахстан Республикасы Президенпнщ "Казахстан 

Республикасыныц мемлекеттш нышандары тур алы" 

конституциялык зац купп бар Жарлыгына езгерютер 

мен тольщтыру енпзу туралы 

1-бап. Казахстан Республикасы Президентшщ "Казакстан 

Республикасыныц мемлекеттш нышандары туралы" 

1996 жылгы 24 цацтардагы № 2797 конституциялык; зац 

купп бар Жарлыгына мынадай езгерютер мен тольщтырулар 

енгсз1лсш: 

1) акташц нысаны мен тацырыбы мынадай редакциядажазылсын: 

"Казакстан Республикасыныц мемлекеттш нышандары 

туралы" К азакстан Республикасыныц Конституцияльщ 

зацы. 

2) Kipicne алып тасталсын. 

3) 11-баптыц 6ipiHini б е л т н д е п "Гимнд1 турып тыцдайды" 

деген сездер "Гимнда орнынан турып, оц цолыныц 

алацанын омырауыныц сол жагына цойып тындайды" деген 

сездермен ауыстырылсын. 

4) 12,14 жэне 16-баптарда "Жарльшпен", "Жарлыкка", 

"Жарльщтан", "Жарлыц" деген сездер тшсшше "Конституциялыцзацмен", 

"Конституциялыкзацга” , "Конституциялык; 

зацнан", "Конституциялык зац" деген сездермен 

ауыстырылсын. 

5) 2-балтыц З-тармацшасымен б ек т лген Кдзадстан 

Республикасы Мемлекеттш Гимннщ музыкалык; редакциясы 

мен меташ осы Конституциялык зацга цосымшага 

сейкес жаца редакцияда жазылсын. 

2-бап. Осы Конституциялык зац ресми жарияланган 

куннен бастап цолданысца енг1з1ледь 

Казацстан Республикасыныц 


Н. Назарбаев 

Астана, Ацорда, 2006 жылгы цацтардыц 7-ci. №112-3 

К,РЗ. 

158

Казахстан Республикасы Мемлекеттш 

Гимншщ MexiHi 

Сезш жазгандар: Жумекен Неж1меденов, 

Нурсултан Назарбаев 

Музыкасын жазган: Шемш1 Калдаядов 

Алтын кун аспаны, 

Алтын ден дал асы. 

Ерлштщ дастаны, 

Ел1ме карашы! 

Ежелден ер деген, 

Дандымыз шыкты р о й . 

Намысын бермеген, 

Казагым мыкты гой! 

Цайырмасы: 

Менщ ел1м, менщ ел1м, 

Гулщ болып егалемш, 

Жырыц болып теплемш, ел1м! 

Туган жер1м менщ —Цазадстаным! 

Урпакка жол апщан, 

Кед-байтак жер1м бар. 

Б1рлт жараскан, 

Теуелйз ел1м бар. 

Карсы ал ган уадытты, 

Мвцгйпк досындай. 

Б1здщ ел бакытты, 

Б1здщ ел осындай! 

Цайырмасы: 

КАЗАК АССР-шц ОРТАЛЫК АТЦАРУ 

КОМИТЕТ1 МЕН ХАЛЫК КОМИССАРЛАРЫ 

КЕЦЕСШЩ КАУЛЫСЫ 

"Казак" ceaimn орысша айтылуы мен жазбаша 

тацбалануы туралы 

1."Казадты" орысша негурлым дурыс айту упин осы 

создан казадша айтылуына сейкес орысша айтылуында 

жене жазбаша тадбалануында "казак” сезшщ соцгы epni 

159

"х" ершмен алмастырыл ып, осыган байланысты "казак" 

емес, "казах" деп, "Казакстан" емес, "Казахстан” деп жазылатын 

бол сын. 

КАССР Ортальщ Атдару Комитет! Терагасыныц орынбасары 

д. Жангелдин 

КДССР Халык Комиссарлар Кецесшщ Терагасы 

О. Исаев 

КДССР Орталыц Атдару Комитетшщ хатшысы 

Т. Жумабаев 

Алматы, 1936 жылдыц ацпаны. 

КАЗАК КЕЦЕСТШ СОЦИАЛИСТШ 

РЕСПУБЛИКАСЫНЫН, ЗАН.Ы 

Казак; Кецестш Социалистш Республикасынын 

атауын езгерту туралы 

Республиканын кеп ултты халныныц езш-ез1 билеу 

принциптерше, адам ку^ы мен бостандыцтарыныц 

мызгымастыгына, когамныц саяси, экономикальщ жене 

идеологиялыц жагынан сан алуандыгына непзделген 

демократияльщ, теуелс1з, бейбггпплш суй г!ш, нукыцты 

мемлекет дурута умтылысын басшылыкна ала отырып, 

Казан КСР Жогаргы Keneci каулы етедй 

1. Казан Кецестш Социалистш Республикасынын атауы 

Казахстан Республикасы болып езгертшсш. 

2. Казац КСР Конституциясы (Herieri Зады) мен Казак; 

КСР-шщ Мемлекеттш егемендт туралы Декларацияга, 

Казац КСР Зацдарына жене мемлекеттш органдарыныц 

езге де акталерше ттста езгер1стер енпзДлсш. 

Казац Кецестш Социалистш Республикасыньщ 



Алматы, 1991 жылгы желтоцсанныц 10-ы. 

160

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТ1НЩ 

ЖАРЛЫГЫ 

АДМОЛА КАЛАСЫН 

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ АСТАНАСЫ 

ДЕП Ж АРИЯ ЛАУ ТУРАЛЫ 

Казахстан Республикасы Презид ентшгц 1998 жылгы 

15 кыркуйектег! "Казакстан Республикасыныц астанасы 

туралы" Зац купи бар Жарлыгына, Казакстан Республикасы 

Жогаргы Кецесшщ 1994 жылгы 6 пплдедеп "Ка' 

задстан Республикасыныц астанасын nemipy туралы" 

№ 106 Каулысына сейкес цаулы етемш: 

1. Акмола цаласы 1997 жылгы 10 желтоцсаннан бастап 

Казацстан Республикасыныц астанасы больш жариялансын. 

2. Акмола каласыныц Казакстан Республикасыныц 

астанасы ретшде ресми TycayKecepi 1998 жылгы 10 маусымда 

етшзйгсш. 

3. Казакстан Республикасыныц YKiMeri, Казакстан 

Республикасы Президентшщ баскармасы, Жогары 

жене орталык органдарды Акмола каласына орналастыру 

жен1ндег1 мемлекеттш комиссия осы Жарлыцтыц 

орындалуын камтамасыз ететш болсын. 

4. Осы Жар лык жарияланган сетшен бастап кушше 

енедь 

Казакстан Республикасыныц 



Алматы, 1997жылгы цазанныц 20-сы. 

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ ЗАЦЫ 

Казакстан Республикасы астанасыныц мэртебеы 

туралы 

Осы Зац Казакстан Республикасы астанасыныц КУ" 

кыктык мвртебес1 жумыс icTeyiHin, уйымдьщ-саяси жене 

экономикалык непздерш айкындайды. 

1-бап. Казацстан Республикасыныц астанасы. 

1. Казакстан Республикасыныц астанасы Астана каласы 

болып табылады. 

11-194 161

2. Казахстан Республикасыныц астанасы - мемлекеттш 

ешмпплш саяси орталыгы, Казахстан Республикасы 

Президентшщ, Парламентшщ, п ш т ш Ц , Конституцияльщ 

кецесшщ, Жогаргы сотыныц, Бас прокуратурасыныц 

жене орталых атцарушы органдарыныц орналасцан 

жер1. 

3. Жекелеген орталых атцарушы органдар Казахстан 

Республикасыныц зацдарына сейкес Казахстан Республикасы 

астанасынан тыс жерлерде орналасуы мумкш. 

4. Казахстан Республикасыныц Мемлекеттш Туы мен 

Мемлекеттш Блтацбасыныц эталондары жене Казахстан 

Республикасы Конституциясы меташшц тупнусхасы Казахстан 

Республикасы Президентшщ мемлекет астанасындагы 

резиденциясында сацталады. 

2-бап. Казахстан Республикасы астанасыньщ мертебесш 

хухьщтых реттеу. Казахстан Республикасы астанасынын, 

мертебесш хухьщтьщ реттеу жене оныц жумыс 

icTeyi Казахстан Республикасы Конституциясыныц, осы 

Зац мен езге де нормативтш-хукьщтых акталершщ непзшде 

жузеге асырылады. 

3-бап. Казахстан Республикасы астанасыньщ жерплшп 

егалдо жене атцарушы органдарыныц ек1летпктер1. 

1. Астанада жергипкт! мемлекеттш басцаруды Казахстан 

Республикасы астанасыныц жерплшта органдары 

Казахстан Республикасыныц зацдарында белгшенген тертшпен 

жузеге асырады. 

2. Казахстан Республикасы астанасыныц екшш хызметке 

Премьер-министрдщ усынуы бойынша Казахстан 

Республикасыныц Президент! тагайындайды. 

3. Казахстан Республикасыныц зацдарында белиленген 

eKuieTTiKTepiMeH хатар, Казахстан Республикасы астанасыныц 

екшдо органы ез хузырета шегшде: 

1) халаныц Казахстан Республикасыныц астанасы 

мшдеттерш жузеге асыруын ескере отырып, астананыц 

бюджетш, оныц атцарылуы тур алы есептерда, аумахты 

дамыту жоспарын, экономикалык жене елеуметт1к 

багдарламаларын бек!тед1; 

162

2) Казакстан Республикасынын; астанасьш бас кару схемасын 

беютедь 

Казахстан Республикасынын зандарында белгшенген 

вк1леттштер1мен цатар, Казахстан Республикасы астанасынын, 

атк,арушы органдары ез дузырет! шегшде: 

1) Казакстан Республикасынын зандарында белпленген 

твртшпен Казахстан Республикасынын YKiMeTi белг!- 

лейтш тозбеге свйкес Казахстан Республикасыньщ мемлекеттж 

органдары мен шет мемлекеттердщ дипломатиялык, 

екшдштершц муктаждары ушш уйлер, курылыстар 

мен гимараттар салуга арнап жер учаскелерш береда.; 

2) Казакстан Республикасынын YniMeTi бекйкен твртшке 

свйкес уйымдар мен жеке тул галардыц муктаждары 

уппн уйлер, курылыстар мен гимараттар салуга арнап 

жер учаскелерш береди 

3) Казахстан Республикасынын зандарында белпленген 

твртшпен Казахстан Республикасынын мемлекеттш 

органдары мен шет мемлекеттердщ дипломатиялык екшдерше 

коммун алдык; менппктеп. уйлердо, курылыстар 

мен гимараттарды береда; 

4) аумакты дамыту жоспар ларын, экономикальщ жене 

влеуметтш багдарламалары мен жерплпсп бюджегп вз1рлеп, 

олардын, орындалуын дамтамасыз етедо; 

5) казакстан Республикасынын зандарында белгшенген 

твртшпен Казахстан Республикасыньщ астанасында 

жалпы мемлекеттш жене халык&р&лык ic-шараларды етюзу 

ушш к&жегп жагдайлар жасайды; 

6) Казакстан Республикасы астанасыньщ экологияльщ 

Kayinci3AiriH бакылауды жузеге асырады жене оны камтамасыз 

ету жвшндеп шараларды ез ip л вида; 

7) Казакстан Республикасы астанасын баскару схемасын 

вз1рлеп, оны ж ергйш т екшда орган га беютуге усынады; 

8) Казакстан Республикасынын зандарына свйкес 

баска да екшеттерда жузеге асырады. 

5. Астананьщ екйцц жене аткарушы органдарыныц 

б1рлескен шепим1мен Казакстан Республикасыньщ Yici- 

163

метше астананыц ек1мпплд.к-аумактык; цурылысы туралы 

усыныстар енгазедь 

4-бап. Казахстан Республикасыньщ астанасындагы жергтлшта 

езш-ез1 басцару. Казахстан Республикасы астанасыныц 

аумагында жергшшта езш-ез1 басцаруды халыц 

такелей сайлау жолымен, сондай-ак, сайланбалы жене баска 

да жергипкта езш-ез1 басцару органд ары арцылы жузеге 

асырады. Жергипкта езш-ез1 басцару Казахстан Республикасыныц 

зацдарында белпленген тертшпен жузеге 

асырады. 

5-бап. Казахстан Республикасы астанасыныц рем1зflepi. 

1. К,азацстан Республикасы астанасыныц ез рем1здер1 

болады. 

2. Решздердщ сипаттамасы мен оларды пайд алану тер- 

Ti6i К,азацстан Республикасыныц зацдарына сейкес айцындалады. 

6-бап. К,азак,стан Республикасы астанасыныц экономикалык; 

Heriai. 

1. Казацстан Республикасы астанасыныц ез мшдеттерш 

жузеге асыруы уппн экономикалык, H e r ia i оныц комму 

на лдык, мешшгшен цуралады. 

2. Кдзацстан Республикасы астанасында немесе оныц 

жекелеген аумацтарында Цазацстан Республикасыныц 

зацдарына сейкес арнайы экономикалык, режимдер eHrieiflyi 

мумкш. 

7-бап. Дазацстан Республикасы астанасыныц бюджет!. 

Астананыц бюджета Казахстан Республикасыныц зацдарында 

белпленген тертшпен цур&ладь1- 

8-бап. Халыцаральщ байланыстар. 

Астананыц екшд1 жене атцарушы органдары ез екшет- 

TiKTepi шегшде хальщаралыц цатынастарды жузеге асыруга 

цатысады. 

К,азацстан Республикасыныц 



Астана, 1998 жылгы мамырдьщ 20-сы. 

164

Казахстан Республикасы Президентшщ 

Жарлыгы 

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ АСТАНАСЫ - 

АКМОЛА КАЛАСЫН КАЗАХСТАН 

РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ АСТАНАСЫ - АСТАНА 

д а л а с ы д е п к а й т а АТАУ ТУРАЛЫ 

Жергилкт! аткарупш жене ек1летт1 органдардыц епшштерш, 

Адмола дал асы журтшылыгынын, талап-талек- 

TepiH ескере отырып жене Казахстан Республикасы YidметшАц 

жанындагы Мемлекеттш ономастика комиссиясы 

шеппмшщ негтзшде хаулы етемш: 

1. Казахстан Республикасыныц астанасы —Ах мола даласы 

Казахстан Республикасыныц астанасы - Астана цаласы 

деп дайта аталсын. 

2. Осы Жарлыд жарияланган куншен бастап купине 

снедь 




Ацмола, 1998 жылеы мамырдыц 6-сы. 

Казахстан Республикасыныц Зацы 

"КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ ЕЦБЕК 

ТУРАЛЫ" КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

ЗАЦЫН КУТТПНЕ ЕНГ13У ТУРАЛЫ 

1. "Казахстан Республикасындагы ецбек тур алы" Ка 

задстан Республикасыныц Зацы 2000 жылгы 1 дацтардан 

бастап колданысда енпзшсш. 

2.2000 жылгы 1 дацтардан бастап мыналардыц купи 

жойылды деп танылсын: 

1) 1972 жылгы 1 пплдедег! Казад ССР Зацымен бектл 

ген Казад CCP-imx Ецбек тур алы зацдар кодекс! (Казад 

КСР Жогаргы Советшщ Ведомстары, 1972 жылгы 31 

(917)-нем!рге досымпш; 1973 ж.,№51; 1974ж.,№37; 1977 

ж., №11; 1980 ж., №12; №24; №45,141-дужат; 1982 ж., 

№2,25-дужат; 1983 ж., №46,500-дужат; 1984 ж., №36, 

165

447-кужат; 1985 ж., №45,457-кужат; 1986 ж., №25, 242- 

кужат; №28,275-кужат; №49, 507-кужат; 1987 ж., №18, 

227-кужат; №43, 518-кужат; 1988 ж., №16, 160-кужат; 

№27,277-кужат; 1989 ж., №49; 445-кужат; 1990 ж., №43, 

404-кужат; №44,410-кужат; № 50, 467-кужат; 1991 ж., 

№26, 348-кужат; Казахстан Республикасы Жогаргы СоветшщЖаршысы, 

1992 ж., №6,112-кужат; №13-14,316- 

кужат; 1993 ж., №3,41,56-к¥жаттаР; 1994 ж., №9-10,147- 

кужат; 1995 ж., №21,126-кужат; №23,152-кужат; Казахстан 

Республикасы Парламентшщ Жаршысы, 1997 ж., 

№6, 66-кужат; 1998 ж., №24, 432-кужат; 1999 ж., №8, 

235- кужат); 

2) "Казак ССР-шщ Ецбек туралы зацдар кодексш 6eK 

ту туралы" 1972 жылгы 21 пплдедега КазаК ССР Зацы 

(Казак КСР Жогаргы Советшщ Ведомстары, 1972 ж., 

№3131(917)-нешрге досымша). 

3. Казакстан Республикасыныц зацдарын "Казакстан 

Республикасындагы ецбек туралы" Казакстан Республикасыныц 

Зацына сейкес келтаргенге дейш Казакстан Республикасыныц 

колданылып журген ецбек зацы aKTmepi 

"Казакстан Республикасындагы ецбек туралы” Квзацстан 

Республикасыныц Зацына цайшы келмесе колданыла 

бередь 

4. "Казахстан Республикасындагы ецбек туралы" Ка' 

зацстан Республикасыныц Зацы оны цолданысца енпзгеннен 

кешн туындайтын ецбек цуцыгы катынастарына 

ко л дан ы лад ы. 




Астана, 1999 жылгы желтоцсанныц 10-ы. 

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

МЕМЛЕКЕТТ1К Т1Л1 

Казакстан Республикасыныц мемлекеттш тЪп. —казак 

Tini. 

Мемлекеттш т!и—мемлекеттщ букш аумагында когамд 

ык катынастардыц барльщ саласында колданылатын мем- 

166

лекеттж баскару, зац шыгару, сот iciH журпзу жене ic 

кагаздарын жургазу Tuii. 

Мемлекеттш т1лд! мецгеру Казакстан Республикасынын, 

ep6ip азаматыныц парызы. Ук1мет, баска да мемлекеттш, 

жерг!лшт1 вкшдо жене аткарушы органдар (уйымдар): 

Казакстан Респуб ликасын да мемлекеттш ттлда барынша 

дамытуга, оньщ халыкаралык беделш ныгайтуга; 

Казакстан Республикасыньщ барша азаматтарынын, 

мемлекеттш талдо еркш медгеруше кажетп барлык уйымдастырушы 

лык материалдьщ-техникалык жагдайларды 

жасауга; 

Казак диаспорасына (этникалык кауымдастьщ) ана 

плш сактауы жене дамытуы ушш квмек керсетуге мшдетть 

Мемлекеттш емес уйымдардьщ жумысында мемлекетйк 

Tin жене кажет болтан жагдайда баска плдер колданылады. 

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТШЩ 

ЖАРЛЫГЫ Т1ЛДЕРД1 КОЛДАНУ МЕН 

ДАМЫТУДЬЩ 2001-2010 ЖЫЛДАРРА 

АРНАЛРАН МЕМЛЕКЕТПК БАРДАРЛАМАСЫ 

ТУРАЛЫ 

Казакстан Республикасынын Конституциясы 44-бабыньщ 

8-тармакшасыиа свйкес каулы етемш: 

1. Коса бершш отырган Т1лдерд1 колдану мен дамытудыц 

2001-2010 жылдарга арналган мемлекеттш багдарламасы 

(будан epi - Багдарлама) бектлсш. 

2. Казакстан Республикасыньщ Ук1мет1 Багдарламаны 

icKe асыру женшдегс ic-шаралар жоспарыи 6ip айльщ 

мерз1мде ез1рлесш жене бек1тсш. 

3. Казакстан Республикасынын Мэдениет, акпарат 

жене когамдык кел1с!м министрлап Казакстан Республикасыньщ 

Президент! мен Казакстан Республикасыньщ 

Ук1мет1не Багдарламаны icKe асырудыц барысы 

туралы жыл сайын 30 маусымга жене 30 желтоксанга 

жиынтык талдау баян дам а усынсын. 

167

4. Осы Жарльщтын, орындалуын бадылау Казахстан 

Республикасы Президентшщ Эймпплшне жуктелсш. 

5. Осы Жарлык жарияланган куншен бастап кушше 

ейёд!-. 



Астана, 2001 жылеы 7 ацпан, № 550. 


КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТ! 

ЭК1МШ1Л1К МЕМЛЕКЕТТ1К-Ц¥Щ>Щ Б6Л1М1НЩ 

"Т1ЛДЕРД1 ЦОЛДАНУ МЕН ДАМЫТУДЫЦ 

2001-2010 ЖЫЛДАРРА АРНАЛГАН 

МЕМЛЕКЕТТ1К БАРДАРЛАМАСЫ ТУРАЛЫ" 

ЖАРЛЬЩЦА TYCIHIKTEMECI 

Мемлекет басшысы 10 жылга есептелген узац мерзшда 

багдарлама болып табылатын "Т1лдерд1 цолдану мен дамытудыц 

2001-2010 жылдарга арналган мемлекеттш багдар 

лам асын" бек1ткен Жарлыцца цол цойды. 

Багдарламаны кабылдаудыц езекйлт tui проблемаларын 

шешу жетидей шугыл шаралар процесш мемлекетт1к 

цолдау кажетттмен айцындалады. 

Багдарламада орталыц жене атдарушы органдардыц, 

сондай-ац ел1м1здац жетекш1 тшпп-галымдарыныц усыныстары 

ес Kepi л ген. 

Багдарламада Т1лдерд1 долдану мен дамытудыц 1998- 

2000 жылдарга арналган мемлекетт1к багдарламасында 

бурын кезделген, орындалуы Kaeipri уацытта аякталган 

ic-шара л ар одан epi жалгасын тапты. 

Багдарламада Цазацстандары тш курылысыньщ узац 

мерзймда стратегиялык басымдьщтары, мацсаттары мен 

мшдеттер1 айцындалган, сондай-ац оларды жузеге асырудыц 

басты багыттары мен йке асыру тетштер1 белгшенген. 

Багдарламаны жузеге асыру тетштер1 онда кезделген 

ic-шараларды цысца мерз1мд! жоспарлауга непзделген. 

Ол елеуметтж-лингвистикалыц ахуалдагы езгер1стерге 

негурлым икемд1 оцтайласуга мумгандпс береди жург!зЬ 

168

лш жатцан уйымдастырушыльщ жумыстардыц тшмд1 

жузеге асырылуын цамтамасыз етеда жене нацты нетижелерге 

дол жетюзедь Атап айтканда, Багдарламада белг!- 

ленген ic-шараларды жузеге асыру женшдег! нацты icерекеттердо 

ep6ip eKi жылга арнан уеюлетт! орган езхрлейда, 

оны Казахстан Республикасыньщ Укшет1 бек1теда. 

Багдарламаны icKe асыру Казакстанда цолданылатын 

тзлдердщ цажегп функционалдьщ аракатынасына кол 

жетк1зуге мумкшдш бередо. 

ТЕЦГЕ - КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЬЩ 

УЛТТЫК ВАЛЮТАСЫ 

K,a3ipri кезде кептеген теуелйз елдер ез улттык валюталарын 

айналымга енг1здь Б1здщ ел1м1зде тенге 

туцгыш рет енг1з!лш отыргандьщтан, алдымен оныц 

кагаз куйшде цалмауы, корганысы мьщты болуы карастырылды. 

Тецгенщ кезден таса 12 турл1 корганысы бар. 

Кагазы да ерекше, елемге айпл1 агылшынныц фирмасы 

"Харрисон" дайындады. Ол фирма 4 ай 1нннде валютамыз 

дыц нускасын ез1рлеп бердь 

Казакстан Республикасы аумагында 1993 жылдыц 

15 карашасынан бастап улттык валюта - тенге айналыска 

енда. Ол 100 тиыннан турады. Тенге - теуелс1з елдщ 

даму кез1, елдщ тугцасы, те цел уд щ алгашцы фактор л а- 

рыныц 6ipi. Тецге - Казакстан Республикасындагы 

б1рден-б1р акылы телем куралы. 

Тецгелерде казак халцынан шыццан белгш1 цайраткерлердоц 

cypeirepi бейнеленген. 1,200,500,1000,2000 

тецгелерде - ейгин галым, философ, математик, музыкант 

Обу Насыр ел-Фарабидщ, 3 тецгеде - жыршы, акын 

Сушнбай Аронулыныц, 5 тецгеде куй атасы КУРмангазы 

Сагырбайулыныц, 10 тецгеде - цазацтан шыккан 

6ipiHnii галым, саяхатшы, зерттеупы Шокан Уелиханулыныц, 

20 тецгеде - улы акын Абай Купанбайулыныц, 

50 тецгеде - Kind жуздац ханы, мемлекеттш цайраткер, 

ко л бас шы дбшкайыр ханныц, 100 тецгеде - батыл колбасшы, 

дарынды, акылды, айлалы дипломат Абылай ханныц 

cypeTi бейнеленген. 

169

АСТАНА 

(цысцаша таныстыру) 

Теуелйз Кдзадстанныц астанасы - Астана к; ал асы. Ол 

кед байтад Отанымыздыц журегшде, халдымыз дасиет 

тутып, дастерлеген дасиетта. Сарыардадагы Ecbi езеншщ 

он; жагалауында орналасдан. Ауа райы - щугыл контин 

ен т: дацтар айындагы орташа температурасы 17,4 градус 

суьщ болса, пылдеде бул керсетк1ш 20,3 градусда 

дейш кетер1лед1. Жыл бойына орта есеппен 335 мм дар 

мен жацбыр жауады. 

К,аланыц негаз11832 жылы даланган. Сол жылы патшальщ 

Ресей Цараеткел ещршде Адмола округтж приказын 

ашып, оныц орталыгын Адмола деп атау жешнде 

nienxiM дабылдайды. Кешн бул ескери бекет округтш 

дала (1863), уезд орталыгы (1868) атанды. 1961 жылы 

даланыц аты Целиноград болып езгерплдь Оган дей1н 

жене одан кешн Адмола облысыны д жене Тын, елкесшщ 

(1960-65) орталыдтары болды. 1992 жылы дал ага тарихи 

атауы дайтарылды. 

Туцгыш Президент1м1з Нурсултан Назарбаевтыц Жарлыгына 

сейкес 1997 жылгы 10 желтодсаннан бастап, 

Адмола даласы теуелс1з дазад мемлекетшщ астанасына 

айналды. Ал, Елбасыныд 1998 жылгы 6 мамырдагы Жарлыгымен 

Адмола атауы Астана болып езгертшдь 

Президент уйгарымы елдш муддеш терец ойлап, ертецге 

керегендшпен кез йгуден туган. Жаца астана 

теуелйздтм1здщ Tiperi, долга алынган улы реформалардыц 

уйытдысы жене жиырма 6ipiHnii гасырдагы жаца 

елдпс болмысымыздыд рухы мен бейне-бедерш далыптастырушы 

орталыд болуга тшс. Оны астана еткен теуелаздпс 

идеясы екендггш ешдашан естен шыгармаган жен. 

Казад даласында астана мшдетш атдарган далалар аз 

болмаган. Олардыц кейб1реулершщ тарихы ете ерте замандардан 

басталады. Мысалы, Сыганад, Баласагун, Тараз 

далаларыныц Heri.3i далангалы мыддаган жылдар erri. Тек 

кецестш деу1рдщ езшде уш дала ел астанасы атанды. 

170

Астана - XXI гасыр к ал асы. Ж ада астана тагдыры жас 

урпад таг дыры мен, жастардыц арман-умтмен тыгыз 

байланысты. Ертедге дол созган ел Астанага зор ум!тпен 

дарайды. 

Нью-Йоркте с агат 8.45-те басталгаы осынау алапат 

од ига ел ем журтшылыгыныд жагасын устатты. Алгашды 

ушадтан кешн 18 минут еткен сод екшпи ушад сауда 

орталыгын тагы да нысанага алып, eni мунараныд бар 

болганы жарты сагатда жуыд уадыт шйнде кут кекке 

ушты. Eni ушад та сауда орталыгыньщ шпнде жарылган. 

Осынау алапат одигамен СМК телекомпаниясыныц тшелей 

хабары ардылы дуниежуз1 сол сатте-ад дуладтанып 

улгердо. Жары лыс да детн сауда орталыгыныд терезелер1нен 

дол булгап сауга с ураган адамдарды кору ете д иын 

едо. 

Бул одига тадгы с агат тогызда, журт дызметке келш 

улгерген кезде басталган. Сауда орталыгыныд дос гима- 

ратын д а 50 мы дга жуыд адам д ызмет icTereH. Алдын ала 

мел1меттерге суйенсек, осы орталыдты бетке алган "Боинг-737” 

, "Боинг-787" ушадтарын террористер дуып 

экеткен. Вашингтон мен Бостоннан шыддан eici ушад 

Лос-Анджелеске багыт алган. Олардыд inuHfle 158 жолаушы 

бар делшеда. Дел осы уадытта Вашингтондагы 

Пентагоннын армия операцияларын жоспарлау орталыгы 

орналас дан батыс данатында тагы 6ip ушад дулап, 

жары лыс болды. Тагы 6ip деректерде АДШ-тыд дорганыс 

министр! осы гимараттыд сол жад данатында отырган 

кершедо. 1ле-шала шпнде 110 жолаушысы бар тагы 

6ip "Боинг-747" ушаты Питсбург даласынан 120 шадырым 

жердей Пенсильвания штатына дул ад ы. 

ч 

АМЕРИКА KACIPETI - АДАМЗАТКА 

Т0НГЕН КАУ1П 

К,ыркцйектщ 11-де AKJH-ma ipi террорлыц акт жасалды.Алеашцы 

оцига Нью-Иоркте орын алды. "Боинг" 

жолаушылар цшагы бутлдцниежцзйлЫ сауда орталыгы 

орналасцан 110 цабатты e&iзэутмгимараттыц 6ipine 

щлады. 

171

Елде тетенше жагдай далыптасты. АДШ-тыц eye ке- 

HicTiri жабылды. Эскерилер еуеге кетер1лген ушацтардыц 

атып тус1р1летшш мел1мдедь Дуние жузшдеи. 

Америк аныц ескери базалары жогары децгейдега ескери 

дайындыцца бетмделдо. 

0рт сендфушалердщ мел1метшше, Пентагон гимаратында800-ге 

жуьщ адам даза тапдан. Олардьщ 270-теш - 

урланган ушадтагы жолаушылар. Цаза тапцандардыц 

датарында, од ига орын алысымен жедел турде келген 265 

ерт сендарупн мерт болганга удсайды. 85 полиция дызмет- 

Kepi i3-Ty3ci3 жогалып кеткен. 

Б1рац, адам шыгыны тольщ есептелш бйкен жод. Жарыл 

ыс алдында дуниежуззлж сауда орталыгыныц гимаратында 

10 мыцга жуьщ адам болган кершедь 

РИМ П АП АСЫ - ЦАЗАЦСТАНДА 

2001 ж. 22 цыркуйек куш кештсш Щазацстанеа Рим 

Папасы Иоанн Павел II мемлекеттш сапармен келдй 

Ел1м1здщ Президент1 Нурсултан Назарбаев мэртебел1 

меймандыАстана эуежайында царсы алды. Щазацстан 

мен Ватиканныц мемлекеттш Энурандары орындалып, 

цурметтл царауылда туреан Тлттык; улан сарбаздары 

сап тузеп вткеннен кешн К,азак;стан басшысы мен 

Рим Папасы свз свйледй 

Рим Папасы еуежай басындагы царсы алу peciMflepi 

аядталган соц, куннщ Kenncipin далганына дарамастан, 

Саяси цугын-сургш дурбандары ескерткшйне гулдер 

дойды. 

23 дыркуйекте "Отан доргаушылар" монумента жанындагы 

алацда Иоанн Павел II Цазацстан жене Орталыд 

Азия католиктерше арнап Цасиетта месса етк1зд1. 

Салтанатты литургияга датысуга Украинаныц Львов, 

Ивано-Франковск, Киев цалаларынан, Ресейдщ Батые 

Ci6ip, Шыгыс Ci6ip апостолдыгы мен Оцтустпс апостолдыгынан, 

Белоруссияныц Гродно даласынан, Полыпадан, 

Л итвадан католик ппркеушщ арнайы екшдер1 келда. 

Касиетта мессаны Астана даласыньщ епископы Томаша 

Пета цазацша сез сейлеп ашты. 

172

Кепщурым мвртебеш мейман Казахстан Республикасы 

Президентшщ кабылдауында болды. Н. Назарбаев Рим 

Папасына Казакстанга келгеш утшн алгыс сезгмш бьпдаpin, 

ен,пме ауанын терроризм проблемаларына карай бурды. 

Ол терроршыньщ кез келген улт екйп болуы мумкш 

екешн, кандай элеуета зор мемлекет болса да, терроризммен 

жалгыз куресе алмайтынын келденец тартты. 

Иоанн Павел П езшщ Жер шарыныц осы белтне 6ipimni 

рет жолы туе in отырганын, ал Казахстан туралы 

семинарияда 6ipre окыган курстасы, кешн дши кезкарасына 

байланысты кугындалып, узак жылдар турмеге камалган, 

OMipiHin сон,гы жылдары Караганды да турып 

дай тыс болган Вячеслав Буковинскийге орай бигетшш 

каперге салды. 

Кездесу соцында Рим Паласы казакстандыктарды ел 

теуелйздтнщ 10 жылдыгымен куттыктады. Ецбектерше 

табыс пледа. 

Елбасынын кабылдауынан шыгысымен Рим Паласы 

Еуразия университетше келш, студент жастармен кездест1. 

Оларга езш ц журекжарды леб1зш бшдарш, есиетш 

айтты. Казакстанныц халык epTici, куйпп Секен 

Турысбековтщ жетекпплтндей улт-аспаптар оркестр! 

Иоанн Павел II мен оган epin келген католик niipKeyi вк1лдершщ 

курметше куй тегтлтть 

Университет ректоры М. Жолдасбеков Казакстан жастарына, 

университет атына айткан жылы niKipi yniiH 

Рим Паласына алгысын жетк1з1п, ескертк1ш сыйльщтар 

табыс erri. 

24 кыркуйек куш Рим Паласы Астанадаты Кафедрал 

ды Соборда Казакстан мен Орта Азияньщ дшдес екйвдерЬ 

мен кездесш, Касиетп мессасын етшздо. Сол куш кешке 

карай Конгресс-холда Казакстанныц медениет, енер жене 

гылым екшдер1мен кездесу1 болды. Мемлекеттш хатшы 

06im Кекшбай Kipicne сез сейлен, осы окиганьщ ел1м1з 

ушш зор мацызга ие болып отырганына токталды. О дан 

сод кездесуде касиетп Иоанн Павел II жиналган зиялы 

кауым алдында арнайы сез сейледа. Казакстанга жене 

оныц басшысына бугшпдей мумкшдак тугызганы ушш 

173

ризалытын бшдорш, ад тшегш жетшзда. Кездесуге датысдан 

Блбасы Н. Назарбаев Рим Папасына ел1м1зге келш, 

абырой-бедел1м1зда кетеруте, бейбйг eMip жолындаты дадамымызта 

зор долдау керсеткеш уппн алтыс ceeiMiH бшд1рдь 

Цыркуйектщ 25-i куш Рим Папасын Астана еуежайынан 

Елбасыныц ез1 бастатан мемлекет басшылары 

мен догам вк1лдер1 Арменияга шыгарып с алды. 

Рим Папасы Иоанн Павел П-нщ бул сапарын Казакстаннын, 

бейб1т саясатына бердлген едал бага деп дабылдаганымыз 

жен. 

КР Президент! Н.Э. Назарбаев: 

бткен 10 жылдыц 1шшде 6i3 еркш сайлау, 16 саяси 

партия жумыс icTen жатдан, TepTeyi Парламентте ешлдш 

ететш дотам дурдыд. Газеттердщ, журналдардыд, телерадио-арналарыныд 

сексен пайызы мемлекеттш емес 

догам дурдыд. Жуздеген турл1 дши дауымдастыдтар 

езара байланыста датар далыпты eMip cypin жатдан 

догам дурдыд. Кесшдой ек1 палаталы Парламент! мен 

теуелс!з сот жуйей бар догам дурдыд. Осыдан 10 жыл 

бурын муныд 6ipfle-6ipi б1зде болтан емес. 

Елбасыныц Казадстан халдына 

арнаган Жолдауынан 

2000 жыл ты 24 дазан 

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТ1НЩ 

ЖАРЛЫИЛ КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫЦ 

ТЭУЕЛС13Д1ГШЩ10 ЖЫЛДЫЕЫ KYPMETIHE 

АРНАЛГАН МЕРЕКЕЛ1К МЕДАЛЬ ТУРАЛЫ 

Казадстан Республикасыныд мемлекеттштнщ дамуы 

мен далыптасуына жене егемендтнщ нытаюына 

елеут. улес досдан Казадстан Республикасыныд азаматтары 

мен шетел азаматтарын кетермелеу мадсатында, 

сондай-ад Казадстан Республикасыныд теуелйздггшщ 

10 жылдытын атап ету уппн даулы етемш: 

1. "Казадстан Республикасыныц теуелйздагше 10 жыл" 

мерекел1к медал! тагайын дал сын. 

174

2. Коса берйпп отырган: 

1) "Казакстан Республикасыньщ теуелаздитне 10 жыл " 

мерекелш медал! туралы ереже; 

2) "Казакстан Республикасыньщ теуелсаздогше 10 жыл” 

мерекелш медалшщ сипаттамасы бек1т1лс1н. 

3. К&закстан Республикасынын Ук1мет1 мерекелпс меда 

льдарды жасап шыгару уш!н цажетп каражат белетш 

бол сын. 

4. Осы Жарльщ жарияланган кушнен бастап купине 

енеда. 




Астана, 2001 жылгы 27 тамыз 

№675 

"КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН 

ТЭУЕЛС13Д1ГШЕ 10 ЖЫЛ" 

МЕРЕКЕЛПС МЕДАЛ1НЩ 

СИПАТТАМАСЫ 

"Казакстан Республикасынын теуелыздтне 10 жыл" 

мерекелпс медал1 диаметр! 34 мм шецбер нысанды. Медальдщ 

бет жагыныц ортасында 1 саны мен жан-жакка 

тараган свулелер! бар куннен туратын айшьщты 10 цифрынын 

аясында Алматы к&ласындагы Казакстан Республикасынын 

твуелс1зд1г1 ескертгаппнщ бас yairi бейнеленген. 

Медальдщ жогаргы беллтшде "Казакстан" жазуы орналаскан. 

Медальдщ сырткы бетшщ жогаргы жагына - "Казак* 

стан Республикасынын теуелйздтне 10 жыл" жазуы, 

ал теменг! бвл!г!нде "10 лет независимости Республики 

Казахстан" жазуы орналаскан. Сейлемдер улттьщ ою 

элемент!мен белшген. 

Медаль томпактан жасалады. 

"Казакстан Республикасынын твуелс!здтне 10 жыл" 

мерекелпс мед ал! кулакша жене шыгыршык аркылы бесбурышты 

нысандагы, уш сары жене eKi кызыл алмасып 

175

келетш жолацтары бар Казахстан Республикасыныц жал 

ауы тустес цатцыл лентамен капталган таганмен жалганады. 

Таганныц жогаргы белтнде —бесбурышты металл 

цондырма, темени белтнде ернект1 тутцасы бар. Таганныц 

биштш. —50 мм, еш —34 мм. 

Цазацстан Республикасы Теуелс1зд1гшщ 10 

жылдьщ мерейтойына арналган 

"Теуелмздйс meHeipeci" 

1991-2001 жылдар 

1991 жыл 

16 желтоцсан. Казахстан Республикасыныц Президент! 

Н.0. Назарбаев "Цазацстан Республикасыныц мемлекеттж 

теуелйздйч. туралы" Цазацстан Республикасыныц 

Конституциялыц Зацына кол койды. 

Казак халкыныц гасырлар бойы ацсаган асыл арманы 

жузеге асты. Жаца мемлекет - теуелс!з Казакстан Республикасы, 

дербес Казак елшде Азаттыктыц ац тацы атты. 

17 желтоцсаи. Алматыдагы Орталык алацда Казакстан 

Республикасыныц мемлекеттш тэуелйздн! жариялануына 

жене 1986 жылгы желтоцсан оцигасыныц бес 

жылдыгьгаа арналган митинг болып erri. Жиналган мыцдаган 

адамныц алдында Цазацстан Республикасыныц 

Президент! Н.д. Назарбаев сез сейлед!. 

Митингще теуелйз Цазацстанды елем мемлекеттер!- 

н!ц арасында 6ipi болып бауырлас Турш Республикасы 

таныганы, ел астанасы Анкарада, Улттык Меж^стщ 

отырысында Цазацстан Республикасын тану меселес! 

кун тертабше кезектен тыс цойылып, осындай шеш1м 

кабылданганы жария етедь 

20 желтоцсан. Казакстан Республикасыныц Президент! 

Н.Э. Назарбаев Эзербайжанныц, Арменияныц, Грузияныц, 

Беларусьтщ, Кьфгызстанныц, Латвияныц, Молдованыц, 

Россияныц, Тежйсстанныц, Тургкменстанныц, Озбекстанныц, 

Украинаныц, Эстонияныц мемлекеттш 

теуелс1здт туралы жарлыцтарга кол койды. 

176

21 желтоцсан. Алматыда, Казахстан Республикасы Р 

зиденциясында бурынгы СССР-дщ курамына енетш 11 

теуелйз басшыларыныц кел1ссвздер1 басталды. Келассездерге 

мемлекет басшылары даербайжаннан —А. Муталибов, 

Армениядан - JI. Петросян, Беларусьтан - С. Шушкевич, 

Казацстаннан - Н. Назарбаев, Кыргызстаннан - 

А. Акаев, Молдовадан - М. Снегур, Ресейден - Б. Ельцин, 

Твжпсстаннан - Р. Набиев, Турпсменстацыан - С. Ниязов, 

Украинадан - JI. Кравчук цатысты. 

Алдын ала дайындалган цужаттар жобаларын талк;ылаганнан 

кейш бар мемлекеттщ басшылары Теуелйз 

Мемлекеттер Достастырын цуру жешндеи. Кел1с1мнщ 

хаттамасына цол цойды. Бул к;ужат елемдш тарихына 

Алматы Декларациясы деген атпен енген. Сонымен, 

Казахстан астанасында дуниеге жаца саяси цурылым - 

Теуелйз Мемлекеттер Достастыгы келдь 

Беларусь басшысы С. Шушкевич, Казахстан басшысы 

Н.Э. Назарбаев, Ресей Федерациясыныц басшысы Б. Ельцин, 

Украина басшысы JI. Кравчук цару-жарацца цатысты 

б1рлескен ic-шаралар туралы кел1с1мге цол цойды. 

23 желтоксая. Казахстан Республикасыныц Президе 

Ti Н.Э. Назарбаев Жогаргы Кецестщ сессиясында тэуелcia 

мемлекеттер басшыларыныц Алматы кездесушщ цорытынды 

цужаттарын ратификациялау мвселесше цатысты 

свз сейледь Президент Алматы кездесуш дайындау 

барысында к я ля к отя ндьтк сарапшылар Мэскеуде, Минсюде, 

Киевте болганын, болашацта цол цойылатын цужаттардыц 

ep6ip жолын ебден тыцрылыцты турде талцылаганын, 

теуелйз мемлекеттер басшыларыныц Алматыда 

бас цосуы ойдарыдай ету1 уппн цыруар жумыс атцарылганын 

айтты. Он 6ip мемлекет басшыларыныц цол цоюымен 

дуниеге келген Достастьщ - мемлекет те емес, мемлекеттердщ 

устшен царайтын цурылым да емес, бул — 

атымен жаца уйым. Жогаргы Кецестщ сессиясында 

Н.Э. Назарбаев Теуелгаз Мемлекеттер Достастыры цурылран 

соц, Советик Социалисток Республикалар Одагы атты 

мемлекет ic жузшде eMip суруш тоцтатцанын мел1мдед1. 

Сонымен катар, Елбасы депутаттар назарын Казац- 

12-194 177

станныц тэуелгаз мемлекет болуы ep6ip азаматда бурынсоцды 

сез1н1п кермегендей жауапкерпплш жуктейттне, 

азаттыдтыц дуанышы кун сайьш, тынбай жумыс icTeмесе, 

шешшмейтш курдел1 меселелерд! келегейлеп кетneyi 

керекттне аударды. 

24 желтодсан. Казадстанда нарыктьщ дарым-датынастарды 

орньщтырудьщ алгашды надты дадамдарыныц 6ipi 

жасалды - Президент Н.Э. Назарбаев тургын уйд1 жекешелендоруд! 

тездету epi азаматтардыц елеуметтш туррыдан 

доргалуын дамтамасыз ету мадсатымен мемлекеттш 

менпшт жекешеленд!рудщ купондыд aflici туралы 

Ережеге тузетулер енгазу женшдеп. даулыга дол дойды. 

Осы дужат дабылданганнан кейш мыц-мыцдаган адамдар 

алгаш рет ез баспаналарыныц neci болып шыдты. 

29 желтодсан. Алматыдагы республикалыд одушылар 

сарайында елажздфц' диыр-диырындагы балалар уйлер1 

мен кеп балалы отбасылардан келген 300-ден астам булд1рпйн 

Жаца жылдыд шыршага жиналды. K|a3ip Жаца 

жыл алдында Президент шыршасын еткФзу дестурге айналган. 

31 желтодсан. Казадстан Республикасынын Президент! 

Н.Э. Назарбаев Казадстан халдына Жаца жылдыд 

дуттыдтау сезш арнады. Елбасы теуелс1здш тарихындагы 

туцгыш жаца жылдыц табалдырыгында турып, хал ыд 

бастан кешш жат дан диындыдтарды жасырмай айтты. 

Президенттщ меселеш салган беттен осы лай дойысы, 

ярни дол жеткен тэуелйздштщ ендоп таг дыры ep6ip дазадстандыдтыц 

ез долында екешн айтып, ел халдын егемендшта 

еселей тусетш надты жумысда жумылуга шадырганы 

ете орынды болып шыдданын алдагы уадыт кеп 

узамай-ад керсетш бердь 

1992 жыл 

7 дацтар. Казадстан Республикасыныц Президент! 

Н.Э. Назарбаевтыц тераралыд ету!мен Республика Кецесшщ 

нарыдтыд дарым-датынастарга кешу меселелер!н 

талдылаган меж!л!с! болып ottL Бага ресми турде 6 

178

кацтарда босатылганымен, бул процесс шын мэншде 

стихиялы турде талайдан журш келе жатцаны м еж уете 

ашьщ айтылды, демек, нарьщка енудщ будан бас да жолы 

жоцтыры сол кездщ езшде квпшшкке жаксы мелхм болып 

цалган еда. 

10 цацтар. Казахстан Республикасыныц Президент! 

Н.Э. Назарбаевтыц терагальщ етушен Каушыздак кецесхшц 

6ipiHnii межтлас! болып erri. Межинсте ТМД елдершщ 

кеппплтнщ Б1ртутас Царулы Куштерда сацтап цалу 

женшдег! кезцарасын ескере отырып, елдщ езшдак ескери 

тужырымдамасын калыптастыру кажет деген тоцтам 

жасалды. 

12 цацтар. Казахстан Республикасы Министрлер Кабинетшщ 

жексенб1 куш еткен межипсшде хальщ шаруашылыгында 

орын алран ауыр жагдай тал кы ланды. 

14 цацтар. Республикалыц баспасезде ел Президен 

Н.в. Назарбаевтыц Казахстан халцына Ундеу! жарияланды. 

Оныц басты такырыбы - хальщ ты елеуметтис жагынан 

цоргау меселелер!. 

16 цацтар. Мескеудщ оцтустш-батысындагы оцаш 

мекенде Теуелыз Мемлекеттер Достастыгына муше елдер 

басшыларыныц кецес! ашылды. 

7 мамыр. Президент Жарлыгымен Казахстан Респу 

ликасыныц Корганыс министрл!г! курылды. 

20 мамыр. Теуелс!з Казакстанныц сыртцы саясаты 

да ж ада белес басталды. Элемдег! ец куатты ел—Америка 

Курама Штаттарыныц астанасында Казахстан Президен- 

Ti Нурсултан Назарбаев АЩП Президент! Джордж Бушпен 

кездесш, оныц корытындысы бойынша ек! елдщ сауда-экономикалыц 

карым-цатынастарын жаца децгейге 

кетеруге мумк!нд!к беретш б!ркатар американ-цазакстандык 

кужаттарра кол койылды. 

22 мамыр. Казакстан Б!ржкен Улттардыц б!л1м бер 

р ы л ы м жене медениет меселелер! жешндег! уйымына 

(ЮНЕСКО) мушел1кке цабылданды. Кешн Абайдыц 150 

жылдьщ, Эуезовтщ, Сетбаевтыц гасырльщ мерейтойлары, 

Туршстанныц 1500 ж ы л д ы р ы осы ЮНЕСКО аумагында 

кецшен аталып етт!. 

179

Жогаргы Кедестщ сепзшпп сессиясында Казадстан 

Республикасынын; Президент!, Конституциялык комиссиянын; 

терагасы Н.Э. Назарбаев "Казахстан Республикасы 

Конституциясыныц жобасы туралы" баяндама жасады. 

4 маусым. Казак ел1 езшщ мемлекеттш рем1здер1не ие 

болды —Президент Н.Э. Назарбаев "Казакстан Республикасыныц 

Мемлекеттш жалауы туралы", "Казакстан Республикасыньщ 

Мемлекеттш Елтадбасы туралы", "Казак* 

стан Республикасы Мемлекеттш Энураныньщ музыкалыд 

редакциясы туралы" заддарга кол койды. 

6 маусым. Жогаргы Кецес сессиясыныд салтанатты 

межШсшде Казакстанныц жаца мемлекеттш рем1здерш 

ресми турде таныстыру peciMi ёткМ'лд!. Президент резиденциясы 

мен Парламент ушнщ тебесшде егемен елдщ 

кегшдфр аспан тустес туы алгаш рет желб1редь 

16 маусым. Б1ршкен ¥лттар делегадиясын Алматыд 

Елбасыныд кабылдауы кезшде осы халыкаралык уйымныд 

Казадстандагы ек1лд1гш ашу женшде уагдаластык 


23 маусым. Казакстан Республикасыныд Министрле 

Кабинет! Президент Н.Э. Назарбаевтыд "Семей ядролык 

сынак полигонын жабу туралы" Жарлыгын жузеге асыру 

женшдеп косымша шаралар женшде даулы кабылдады. 

30 дыркуйек. Алматыдагы Республика сарайында Д у- 

ниежуз1 казактары дурылтайыныд салтанатты меж!л!с1 

болды. Мэжипсте Казадстан Президента Н.Э. Назарбаев 

сез сейлед1. 

5 дазан. Теуелйз Казадстанныд тарихындагы тагы 6ip 

мертебел1 сеттад кезеп келдФ: Казадстан Республикасыныд 

Президент! Нурсултан Назарбаев елемнщ ед биш 

мшбелершде —БФршкен Улттар Уйымы Бас Ассамблеясыны 

д 47-mi сессиясында сез сейледь 

26 дараша. М. Эуезов атындагы театрдыд гимаратында 

"Казад тал1" догамыныд eKiHmi курылтайы етта. Елбасыныд 

курылтайдагы сезшде улт емар!н!д баска да меселелер1 

дозгалды. 

11 желтодсан. Казадстан Республикасы Мемлекетт 

Энураныньщ меташ бекйгалдь Авторлары - Музафар 

180

Эламбаев, Цадыр Мырзалиев, Туманбай Молдагалиев, 

Жадыра Двр1баева. Энуран метил нотасымен коса республикалык 

баспасезде 15 желтоксан кун1 жарияланды. 

15 желтоксан. Казакстанныц мемлекетйк теуелйздЬ 

rimH 6ip жылдыгы да келш жетт1. Егемен елдщ ец басты 

мерекесше арналган салтанатты жиналыс Алматыдагы 

Республика сарайында erri. Президент Нурсултан Назарбаев 

Казакстан тэуелс!зд1гшщ алгашкы жылдыгы туралы 

баяндама жасады. 

16 желтоксан. Алматыдагы Республика алацында Казакстан 

теуелйздтнщ 6ip жылдыгына арналган митинг! 

болып втт!. Осыдан дел алты жыл бурьш да дел осы алацга 

халык лык толган еда. Айырмасы - ол жолы халык наразылыктан, 

бул жолы разылыктан жиналганы. 

26 желтоксан. Елбасынын балалар уйлер1 мен кеп ба 

лалы отбасылардыц ул-кыздарын Президент шыршасына 

шакыру дестурге айн ала бастады. Ал матыдагы республик 

алык Окушылар сарайында тукшр-тукшршен келген 

650-ге жуык бала Жаца жылды карсы алу куанышын Президентпен 

6ipre карсы алды. 

1993 жыл 

9 кацтар. Казахстан Республикасыныд халыкаралык 

байланыстарын орныктыруга надты кадам жасалды: 

Президент Н.Э. Назарбаев Ресей Федерациясында, Германия 

Федеративт1к Республикасында, Француз Республикасында, 

Иран Ислам Республикасында, Эз1рбайжан 

Республикасында, Армения Республикасында, Беларусь 

Республикасында, Грузия Республикасында, Кыргызстан 

Республикасында, Молдова Республикасында, Турпсменстанда, 

Эзбекстан Республикасында, Украинада 

Казадстан Республикасыныц ешшлрктерщ ашу туралы 

жарлыктарга кол койды. 

12 кацтар. Д агдарысца карсы пгугыл шаралар мен елеу 

меттак-экономикалык реформаларды терецдету багдарламаларын 

жузеге асыруды камтамасыз ету мадсатымен 

Президент Н.Э. Назарбаев "Казакстан Республикасыныц 

181

экономикальщ езгерФстер улттыд кецесш дуру туралы" 

Жарлыдда дол дойды. Кецестщ ез ешлеттт мен дузыры 

шегшдега шепп.мдер1 барлыд атдарушы ушмет, мемлекеттш 

жене шаруашылыд басдару органдарьщыц булжытпай 

орындауына жатады деп бел плещи. 

28 дацтар. Ел1м1здщ Жогаргы Кецес1 Казадстан Республикасынын 

туцгыш Конституциясын талдылау жене 

дабылдау женшдеп жумысын аядтады. Парламенттеп 

312 депутаттыц 309-ы Конститудияны тутасымен дабылдау 

женшдега усынысты долдап, дауыс бердь Президент 

Нурсултан Назарбаевда Казадстаннын, туцгыш Конституциясыныц 

тупнусда тексФ табыс етивдь Ерекше салтанатты 

жагдайда, белекше толду-тебФрену ахуалында еткен 

сессия межпйсшде Блбасы Нурсултан Эб1шулы 

Назарбаев сез сейледа. Президент халыд депутаттарына, 

дудыд саласындагы мамандарга, шетелдш достарга, дазадстандыдтарга, 

республиканыд жаца Конституциясын 

жасауга белсещц датысдандардыц барлыгына ризашылыдпен 

алгыс б1лд1рд1. 

29 дацтар. Казадстан Президент! Н.Э. Назарбаев Швейцарияныц 

Давос даласындагы БукЬгдуниежузипк экономикалыд 

форумныц жумысына датысып, сез сейлед1. 

Назарбаев Казадстанныц Давос форумына датысуы нэтижесшде 

"Бритиш" жене "Аджип" компаниялары КаРа_ 

шыганад мунай-газ кен орнын игеруге жарияланган тендерд1 

утып алганын хабар лады. 

13 адпан. Президент Н.Э. Назарбаев "Казадстан Респуб 

ликасыныц шекара ескерлер1 туралы" Зацга дол дойды. 

25 наурыз. Республика даушйздш кецесшщ межЪш 

етздзйщь Кецеста аша келш, Президент Н.Э. Назарбаев 

будан былай бул кецес конституциялыд орган болып табылатындыгын 

айтты. Кецес межшютершде республиканыц 

iiuKi жене сыртды саясатыныц ец мацызды меселелер1 

даралып, бук1л Казадстан территориясында мшдетта 

турде орындалуга тшста шеппмдер дабылданатын 

болады. 

1 coyip. Жогаргы Кецестщ сессиясында вице-президен 

Е. Асанбаев "Казадстан Республикасыньщ мемлекеттш на- 

182

градалары туралы " Зац жобасы бойьшша баяндама жасады. 

ffiicip алмасу барысында "Хальщк;аЬарманы" атагы/'Отан", 

’’Дацк', "Парасат”, "Курмет" ордендер1, "ЕрлМ упйн” , 

"Брен ецбеп.ушш", "Шапагат" медальдары дабылданды. 

9 ceyip. TypiK Республикасыныц Президент! Тургы 

бзал Казакстанга ресми сапармен келдь Кел1ссез барысында 

еш жах бутан дешн цол цойылтан, ecipece сауда 

экономикалык, гылыми-техникалык» медени байланыстар 

жене кадрлар даярлау саласындаты уюметаралых кел1сгмдерд! 

жузеге асыру ушш кажет шаралардыц бэрш 

холдануга уйгарды. TypiK делегациясы Цазахстанга хальщаралыд 

экономикалык кемек бер1луше багытталган 

ез куш-жйгер! туралы хабардар етть 

18 ceyip. Алматыныц ipreciHfleri "Алатау" шипажайында 

Бутл дуниежузшш экономикалык форумныц 

кешпел1 сессиясы жумысын бастады. Оган елемнщ 30-га 

жуык елшен icKep тонтардыц беделд1 екшдер1 келдо. 

Казахстан басшысы Нурсултан Назарбаев ез сезшде Алматыда 

алгаш рет етюзйпп отырган бул кездесу оган цатысып 

отырган мемлекеттерге езара ти1мд1 ынтымацтастыцтыц 

жаца кекжиектерш ашатынына ум1т б1лд1рд1. 

4 мамыр. Абай атындагы опера жене балет театрынд 

Абай цорыныц тусаукесер peciMi етшзицй. Кездесудщ 

барысында кор президент!, жазушы Телен Эбдшов Абай 

мурасыныц адамзаттыц игш тне айналуы ушш оны ел1 

де терец тусшш, зерттей тусу цажеттшя айтты. Тусаукесер 

ресгмшде сез сейлеген Президент Нурсултан Назарбаев 

Абайдыц туганына 150 жылдыгын тойлау ел ем!рше 

улкен медени оцига болып цана коймай, Казахстан егем 

ендш тц цалыптасуына, оныц елемд1к аудымдагы 

беделшщ артуына cenTiriH тигазетшш атап айтты. 

2 мамыр. Теуелйздш TieriHi цолга тигел1 журтшы 

лыктыц, ecipece зиялы кауымныц жш айтатын мэселесшщ 

6ipi егемен мемлекеттш езшдш идеологиясын 

цалыптастыру цажетт1г1 болатын. Алматыда мемлекеттщ 

идеологиялых хызметшщ меселелер! жешндеп. 

республикалых кецес етшзшда. 

18 мамыр. "Жаппай саяси кугын-сургшдер хурбандарын 

ахтау туралы" Казахстан Республикасыныц Зацы 

183

баспасезде жарияланды. Зац саяси кугын-сургшдердщ 

барльщ курбандарын ацтаумен катар оларга типшлген 

моральдык; жене материалдьщ зал алды барынша мумкш 

болатындай етеуд1 камтамасыз етуд! мацсат тутады. Зац 

бойынша революцияга карсы упт-насихат журпзген, 

лйркёудо мемлекеттен белу туралы ережелерд1 бузган, 

кецес ешметане карсы упт жене насихат iciHe араласцан 

адамдардыц 6epi ацталды деп жарияланды. 

1994 жыл 

22 цацтар. Казахстан Президента Н.0. Назарбаевты 

"Экономикальщ реформаны одан epi журпзугц жандандыру 

жетндеш шаралар туралы" цаулысы баспасезде 

жарияланды. Каулыга сейкес республикалыц комиссия 

курылды. Оны цурудары мацсат —улттыц валютаныц енгаззлуш 

жене Казацстанныц халыцаралыц уйымдармен 

жене елемдпс цауымдастьщтыц жекелеген елдер1мен жас 

ас к; ап кел1с1мдерш ескере отырып, дагдарысца карсы 

шаралар мен экономиканы турацтандырудыц 1994-1995 

жылдарга арналган багдарламасын ез1рлеу. 

8 ацпан. Президент Н.Э. Назарбаевтыц "Эзара цары 

ды есептеу туралы” цаулысына сейкес кесшорындар мен 

уйымдардыц езара телем телемеушщ тезгназ узап кетуш 

жою, тауар-материал байлыцтары мен керсетшетш цызметтердщ 

тоцтаусыз цозгалысын цамтамасыз ету жене 

ендорктщ цулдырауын тоцтату мацсатында ацпанныц 17- 

шен бастап кесшорындар мен уйымдардыц езара царызын 

есептеудщ принциш жаца жагдайдагы inna республикалык; 

ece6i басталатыны туралы хабар жарияланды. 

Ортальщ сайлау комиссиясыныц меж1л1сшде мемлекеттак 

таз1м бойынша Казахстан Республикасы Жогаргы 

Кецесшщ депутаттыгына кандидаттар таркелдь 

12 ацпан. К,азацстан Республикасында адам цуцыгы 

мен бостандыгы цурметтелуш цамтамасыз ету, олардыц 

сацталуына кетлдштерд1 кушейту мацсатында Адам 

цуцыгы женшде республикальщ комиссия цурылды. 

14 ацпан. Цазацстан Республикасыныц Президен 

Н.Э. Назарбаев Америка Курама Штаттарына ресми са- 

184

У 

пармен келда. AKHI Президента Билл Клинтонмен келиссез 

аядталганнан кешн ек1 елдщ басшылары демократиялык; 

сер1ктест1к туралы хартияга кол дойды. 

Казадстан Президентшщ ядролык даруды таратпау 

туралы щартда косылу грамотасын 6epyi тарихи дадам 

болып табылады. Бул дадам ядролык; даруды таратпау 

саласындагы халыдаралыд куш-ж1гер ушш шешупп кезедде 

бушл дуние жузше енеге бердь 

18 адшш. Нурсултан Назарбаев Америка Курама Штат 

тарынан дайтар жолында Парижде дысда аялдама жасап, 

Францияныц Президента Франсуа Миттеранмен 

кездеста. Букпейз жене езара тусшстак рухында еткен 

ецгсме кезшде халыдаралыд меселелер, атап айтданда, 

Орталыд Азиядагы жене жалпы алганда ТМД-дагы жагдай 

кецшен даралды. 

25 адпан. Адмолада, Тыцгерлер сарайында (даз1рг1 

Конгресс-холл) Казадстандагы тыц жене тыцайган жерлерда 

игерудщ 40 жылдыгына арналган республика журтшылыгы 

ешлдер1 мен агроенеркесш кешеш дызметкерлершщ 

салтанатты жиналысы етта. 

1 наурыз. Президент Нурсултан Назарбаев Казад теле 

дидары ардылы Республика Жогаргы Keneci мен жерплшта 

егалетта органдарга сайлау етйзшетшдцане байланысты 

сайлаушыларга арнап сез сейледк Блбасы 

сезшде елдега ахуалга бага берд1. 

Айналымга Улттыд банкшщ 1993 жылгы улгтдег! куны 

200 тецгелйс банкнот пен дуны 2 тиындыд, 5 тиындыд 

жене 10 тиындыд бакыр адшалар шыгарылды. Бул 

кезде инфляция онша белец ала доймаган болатын. Кеп 

кеппкпей тиын деген угымныц e3i де дала бастады, тецгенщ 

езшщ шамасы бурынгы тиынныц мелшерше 61ртеб1рте 

келе бердь 

7 наурыз. Казакстан Республикасы Жогаргы Кецес 

мен жергйшста ёк1йётта органдарга сайлау етк1з1лд1. 

17 наурыз. Казадстан Республикасы Жогаргы Кеце 

сшщ депутаттарын сайлау дорытындысы туралы Орталыд 

сайлау комиссиясыныц хабары баспасезде жарияланды. 

1994 жылгы 7 наурыздатаз1мгеенпзйгген 9561534 

185

сайлаушынын, шпнен 7118354 сайлаушы бюллетеньдерш 

алган, дауыс беруге 7030050 сайлаушы немесе букш сайлаушылардьщ 

73,52 пайызы цатысхан. Ец жогары белсенд1лш 

керсеткен —Алматы, Кекшетау, Солтустш 

Казахстан, Талдыхорган жене Торгай облыстарыныц сайлаушылары 

болды, мунда дауыс беруге сайлаушылардын 

80 пайыздан астамы хатысхан. Караганды, Мацгыстау облыстары 

мен Алматы жене Ленинск халаларында белсендшк 

темен —дауыс беруге сайлаушылардын; 60 пайыздан 

астамы датысты. 

28 наурыз. Казахстан Республикасыныц Президен 

Нурсултан Назарбаевтыц Ресей Федерациясына 6ipiHmi 

ресми сапары басталды. Нурсултан Назарбаев пен Ресей 

Президент! Борис Ельцин экономикальщ ынтымадтастых 

пен интеграцияны терендету туралы шартца, Ресей 

Федерациясы аумагында туратын Казахстан азаматтарыныц 

жене Казахстан аумагында турацты ем1р суретш 

Ресей азаматтарыныц азаматтьщ жене хухыхтых мертебес!мен 

байланысты меселелердщ непзп принциптер! туралы 

меморандумга, ескери ынтымацтастых туралы шартха, 

Казахстан Республикасы аумагында уахытша орналастырылган 

стратегиялых ядролых куштер туралы кел!с1мге, 

"Байхоцыр” гарышжайы женшдей кел1с1мге 

хол Х О Й Д Ы . 

18 ceyip. Жацадан сайланган Жогаргы Кецес депута 

тары екивдрршщ кецесi етк1з1лд1. Парламентпплердщ 

eTimmi бойынша оган Президент Нурсултан Назарбаев 

цатысып, сез сейледь Президент хогамымызды дагдарыс 

жагдайынан тез1рек шыгарып, оныц еркениетта 

болашахха барар жолын тазарту уппн Жогаргы Кецеспен 

тыгыз байланыста, кел1с1мд1 де ешмд1 жумыс icTeyге 

езшщ eeip екешн бьпдгрдо. 

20 ceyip. Сессия Жогаргы Кецес Терагасы eTin 06im 

Кешлбаевты сайлау туралы хаулы хабылдады. Э. Кешлбаевтыц 

усынысы бойынша Жогаргы Кецес Терагасыныц 

орынбасарлары болып Зинаида Федотова, Куаныш Султанов 

сайланды. 

186

21 ceyip. Парламент Межйпсшде Жогаргы Кецес Тера 

гасыныц тагы 6ip орынбасарын сайлау туралы меселе кетерицц. 

Муныц кажеттич туралы идеяны Терага Эбпп 

Кекшбаев Парламент жумысы уш багытта —кукьщтыц, 

саяси жене экономикальщ зац пгыгару бойынша журпз1- 

летшдтмен дейектед!. Оныц устше каз!р булардыц ец 

басымы - экономика. Белгйй царжыгер-маман, депутат 

Марат Оспановты Жогаргы Кецес Терагасыныц орынбасары 

етш сайлау туралы усыныска басым кеппшпк дауыспен 

цолдау керсетшдь 

1995 жыл 

20 цацтар. Казакстан Республикасыныц Президент! 

Н.Э. Назарбаев пен Ресей Федерациясыныц Президент! 

Б.Н. Ельцин Мескеуде Казакстан-Ресей ынтымактастыгын 

кецейту мен тереццету туралы декларацияга кол цойды. 

31 кацтар. Казакстан Президент! Н.Э. Назарбаев 

Швейцарияныц Давос каласындагы БукЪвдуниежузййк 

экономикалык форумдагы кездесулерш аяктады. Елбасы 

кептеген мемлекеттер басшылары мен елемд!к бизнес 

ек!лдерше республиканыц байлыгын б!рлесе игеру 

жвншдег! жобаларды усынды. 

3 ацпан. Алматыда енеркесш орындары басшыларыныц 

республикалык кецес! болды. Эщтме ел енеркес!б!- 

шц жай-кут жене оны таяу келешекте дамытудыц жолдары 

туралы ербуц. Кецес те сез сейлеген Президент Нурсултан 

Назарбаев 1995 жыл К&закстанныц шын меншде 

мемлекеттш твуелйздак алуга жене экономикалык эр! 

саяси тургыда к уп т ел болуга шамасы жететшш керсетеда 

деген сешм бшдарда. 

4 ацпан. Облыстар эюмдершщ, республикалык ведомстволар, 

холдингтер мен компаниялар, кесшкерлш жене 

банк курылымдары басшыларыныц, парламентпплердщ 

катысуымен еткен Министр лер Кабинетшщ кецейт1лген 

межипсшде елдщ 1994 жылгы елеуметтш-экономикалык 

дамуыныц корытындылары жене 1995 жылгы экономикалык 

саясатыныц нейзп багыттары тал кы ланды. 

187

10 адпан. Алматыда, Казахстан Президентшщ Рези 

денциясында Тэуелйз Мемлекеттер Достастыгы елдерф 

басшылары кецес1 мен ушметтерф басшылары кецесшщ 

мэжйпстер1 басталды. Достастыдта бейб1тпшшс пен ту 

радтылыдты садтау туралы меморандумга дол дойды. 

15 адпан. Президент Нурсултан Назарбаев мемле 

кеттщ сыртды саясат меселелер1 бойынша кецес етк1зд1. 

Оган Казадстанныц шетелдердеп елпплер1, кызметт1ц 

осынау жауапты саласына датысы бар б!рдатар министрлштер 

мен ведомстволардыц басшылары датысты. 

24 наурыз. Мемлекет басшысы жанындагы догамды 

консультациялыд-кецеспп орган - Казадстан Халыдтары 

Ассамблеясыныц I сессиясы ашылды. Сессияда Ассамблеяныц 

терагасы Президент Н. Назарбаев баяндама жасады. 

29 cayip. Казадстан Президент! Нурсултан Назарбаевтыц 

екшеттилн 2000 жылдыц 1 желто дсанына дешн узарту 

женшде букьлхалыдтыд референдум болып етта. 

30 ceyip. Казацстандагы бушлхалыдтык референдумньщ 

алдын ала дорытындылары ш ыгарылд ы. Орталыд сайлау 

комиссиясыныц деректер1 бойынша, референдумга 

TieiMre енпзшген сайлаушылардыц 91,3 пайызы датысдан. 

Олардыц 95,4 пайызы бюллетеньге енгазшген сурадда 

оц жауап берген, ягни Нурсултан Назарбаевтыц президенттж 

екшеттМн 2000 жылдыц 1 желтодсанына дешн 

узартуды жад таган. 

8 маусым. Париждеп ЮНЕСКО-ныц штаб-петершде 

дазадтыц улы адыны Абай Кунанбаевтыц туганына 150 

жыл толуына арналган мерейтойлыд шаралар аядталды. 

1996 жыл 

9 дацтар. Президенттщ "Казадстан Республикасынын 

Конституциялыд Кецес1 туралы" Конституциялыд зац 

Kymi бар Жарлыгы баспасезде жария ланды. Кецес бурынгы 

конституцияльщ соттыц орнына дурылды. BipiHnri куннен 

кешн Конституцияльщ Кецестщ терагасы болып Юрий 

Алексеевич Ким тагайындалды. 

188

19 цацтар. Мескеуде ТМД мемлекеттер1 басшылары 

кецесшщ кезекта межшй erri. Межипстац кун тертабше 

койылган жиырма шакты меселешц ец Heri3rici - экономика 

саласында ТМД дамуыныц болашак; квкжиектер1 

туралы меселе, сонын шшде кеден жене тел ем одагын 

КУРУ- 

30 кацтар. К,азак;станныц eid палаталы туцгыш Парламента 

ез жумысына KipicTi. Парламенттщ алгапщы сессиясы 

Сенат пен Мвжшс депутаттарыныц 6ip лескен отырысымен 

басталды. Онда Президент Нурсултан Назарбаев 

сез сейледь 

Палаталардыц жеке-жеке меж1л1стершде жасырын 

дауыс берудщ нетижесшде Сенаттын терагасы болып 

6м1рбек Байгелдиев, Межыпстщ терагасы болып Марат 

Оспановсайланды. 

7 наурыз. Вице-президент Ерш Асанбаевтыц ез еюлет 

TiriH дотару peciMi болып erri. 1995 жылгы дабылданган 

Конституцияга сейкес вице-президент лауазымы жойылтан 

болатын. 

12 наурыз. Казахстан Республикасы Мемлекеттш хат 

шысыныц мертебеы мен ек1леттактер1 Елбасы Жарлыгымен 

белпленд1. Мемлекеттш хатшы Казахстан Республикасыныц 

Президента цызметке тагайындайтын 

жене кызметтен босататын Казахстан Республикасыныц 

лауазымды адамы болып табылады. Хаттамалык жагынан 

жогарылыгын аныдтаган кезде Мемлекеттш хатшыныц 

лауазымы Республика Премьер-Министршщ 

лауазымынан кешн турады деп белгалендо. 

11 ceyip. Казахстан Республикасыныц Президента жа 

нынан Жогары экономикалык кецес курылды. Кецестщ 

мшдеттер! - стратегиялых сипаты бар меселелерд1 шешу 

женшде усыныстар, Мемлекет басшысы уппн экономиканыц, 

оныц H e ri3 ri салалары мен секторларыныц жай-куш 

женшде баян дам ал ар мен талдау материалдарын, мемлекеттщ 

елеуметтш жене экономикалык саясатыныц непзri 

багыттары женшде усыныстар ез1рлеу. 

23 ceyip. Нурсултан Назарбаевтыц "Еасырлар тогысын 

да" штабыныц таныстырылымы болып еттк Президент 

189

цазгщстандыв; жене шетелдш журналистерге к1тапты 

жазумен цалай айналысцанын айтып, кептеген 

сурадтарга жауап цайтарды. 

24 ceyip. Президент резиденциясында Нурсултан Назар 

баеву колданыстагы зацга сейкес мемлекеттш жогары 

лауазымды адамнын, ресми айырым белплер1 —республика 

басшысы ез лауазымы бойынша иегер болуга ттста 

ерекше улгщеп "Алтын Кыран” ордеш, омырау белп мен 

Президент байрагы тапсырылды. Мун дай белплер елемнщ 

еркениетта елдершщ бэршде де бар. 

26 ceyip. Казахстан, Кыргызстан, Ресей Федерация 

сы, Тежшстан жене Цытай Халык; Республикасы арасындагы 

шекара ауданында ескери саладагы сешмдо ныгайту 

жешидей кел1с1мге кол койылды. К°л кою 

рэймшен кешн Казакстан басшысыныц КХР терагасы 

Цзян Цзяминьмен кездесу1 болып erri. 

29 ceyip. Алматыда Парламент ушнщ меж1л!с залын 

да Каза^стан хальщтары Ассамблеясыньщ уппшш сессиясы 

болып етй. Сессияда ел Президента, Казакстан 

хальщтары Ассамблеясыньщ Терагасы Нурсултан Назарбаев 

"Мемлекеттш интеграцияны терендету, егемендшта 

ныгайту жене казакстандьщ патриотизма калыптасты- 

РУ туралы" баяндама жасады. 

13 мамыр. Ирандагы Мешхед-Серахс-Теджен учаске 

сшде Трансазия магистралшщ TeMip жолдары тушста. 

Шын меншде тарихи мацызы бар осы жел1ш ашудьщ салтанатты 

peciMiHe Казакстан Президент! Нурсултан Назарбаев 

кагысты. Салтанатты peciMre сондай-ак; 0з1рбайжанныц, 

Армениянын, Ауганстанньщ, Грузияныц, Иранньщ, 

Кыргызстанныц, Пешстанныц, Тэжшстанныц, Тургаменстанныц, 

Туркияныц, взбекстанныц президенттерь Ресей 

мен Украинаныц ушмет басшылары келдо. Бул магистраль 

(оныц жалпы узындыгы 11 мьщ шацырымга таяу) 

Трансазия тем1р жолы катынасы уппн цажетта жагдайларды 

камтамасыз етеда жене Тыньщ мухит аймагындагы 

елдерге, Кытайга, Ресейге жене Ортальщ Азия республикаларына 

жук тасымалдаудын мерз1мш дыскартып, кунын 

арзандата отырып, кыска жол аркылы Иранга, Туркияга 

шыгуга мумкшдш тугызады. 

190

19 мамыр. Алматыда опера жене балет театрынд 

дазадтыц ардадты акыны Олжас Сулейменовтщ алпыс 

жылдыгына арналган кеш болды. Кепгге сез сейлеген Президент 

Нурсултан Назарбаев Олжас акынныц тек казак 

едебиета гана емес, елемд1к поэзия мен медениетке дослан 

зор улесш атап erri. 

23 мамыр. Акмола университет! Л.Н. Гумилев атынд 

гы Еуразия университета болып кайта курылды. Президент 

бул шеш1мд1 Казакстан Республикасынын уцайы 

кецейш келе жат дан халыдаралыд байланыстарын, 

он ын, елемдж интеграциялыд процестерге, Буразия 

Одагы идеяларын жузеге асыруга белсене датысуын ескере 

отырып дабылдады. 

7 маусым. Алматыда Казакстан Еылым академиясы 

ныц мерейтойлыд сессиясы болып erri. Сессияда сез сейлеген 

Президент Нурсултан Назарбаев Казадстан гылымынын, 

калыптасуы туралы айта отырып, академияныц 

eMipre келу1 ел1м1здон дамуымен, оныд медениетамен, талап 

дедгейшщ есу1мен, ж ада экономикалыд, техникалык, 

медени жене уйымдыд мшдеттерд1 шешу1мен байланысты 

болганын естен шыгармаймыз деп атап erri. 

1997 жыл 

1 дацтар. Республикалыд баспасезде Президент Ну 

султан Назарбаевтыд Казадстан халдын Ж ада жылмен 

дуттыдтауы жарияланды. "1996 жыл жета жыл шйнде 

республикада енд1р1стад дулдырауын токтатудыд ceTi 

тускен туцгыш жыл болды. Оныд устше еткен жылы 

енеркесш ешмш шыгару жарты пайызга улгайды, ал селодагы 

eHflipic жета процентке еста. Орташа айлыд жалады 

7,6 мыд тедгеге дешн кетершда. Жылдыд инфляция 

1995 жылгы алпыс пайызбен салыстырганда шамамен 

отыз пайыз децгешне дешн темендедо. Теуелазджтад 

содгы бес жылы шйнде туцгыш рет б1здщ ем палаталы 

Парламентам1з YKiMeTneH сындарлы жумыс iereft отырып, 

ж ада жылдыц бюджетш ол басталганга дешн дабылдады. 

Кентеген басда елдерге дараганда, бул жылдар- 

191

дыц 6i3 ушш азаматтыд тыныштьщ, ултаралыд турадтылыд 

жене рухани келнпм уацыты болтаны данагат се- 

3iMiH тугызбай тура алмайды. Б1здщ 6epiMi3 топтасуга, 

куш-ж1герд16ipiKTipyre даншалыдты муддел1 екештзд1 

тусшдш дой деген сешмдемш. 0йткеш6i3 ез улес1м1зге 

тиген диыншылыдтарды 6ip жагадан бас, 6ip жецнен дол 

шыгара отырып дана жеце аламыз", —делшген Елбасы 

дуттыдтауында. 

6 дацтар. ”1997 жылды Жалныулттыд татулыд пен 

саяси дугын-сургш д урбандарын еске алу жылы деп жариялау 

туралы” Казадстан Республикасы Президентшщ 

Жарлыгына сейкес Дазадстан Халыд б!рлШ партиясыньщ 

Орталык Комитет! республиканыц барлыд саяси 

партиялары мен дозгалыстарына, барша азаматтарына 

ундеу жариялады. Онда демократияныц бага жетпес байлыгын, 

адамньщ дудыдтары мен бостандыгын, жалпы 

адамзаттыд дундылыдтарды садтай отырып, елдей барлыд 

саяси партиялар мен дозгалыстарга, 1лк1мд1 ic-димылга, 

кепултты Цазадстан халдыньщ еркендеу1 мен 

рухани дайта тулеуше кедерп келтаретш, сол ардылы 

догамдыд кел1с1мд1 бузатын, азаматтыд д удыдтыд жене 

демократиялыд мемлекет дуру жолындагы догамныц 

сындарлы дадамын тежейтш митинплер мен шерулерге, 

шулы басдосуларга, тагы басда ерекеттерге 1997 

жылы шектеу дою женшдеп усыныс айтылган. 

7 дацтар. Шетелдерде туратын отандастарды долдаудыц 

мемлекеттш багдарламасы туралы Елбасы Жарлыгы 

баспасезде жария ланды. 

8 дацтар. Жамбыл облысыныц жергалжта атдарушы 

органдарыныц етшшш жене журтшылыгыныц талегш 

ескере келш, Казадстан Республикасыныц Уюмей жанындагы 

мемлекеттш ономастика комиссиясыныц дорытындысы 

негазшде Президент Жарлыгымен Жамбыл облысыныц 

орталыгы —Жамбыл даласыныц аты Тараз даласы 

болып езгертзлдл.. 

10 дацтар. Вшшекте Цазадстан, Кыргызстан жене 

взбекстан мемлекетарал ы д кецесшщ меж1л1с1 болып ет- 

Ti. Кездесуде Н. Назарбаев, А. Адаев жене И. Каримов 

192

бастаган уш ёлдац делегадиялары экономикалык;, елеу- 

MeTTiK, медени жене баска салалардагы интеграцияльщ 

процестерд1 терецдетуге байланысты, сондай-ад саяси 

сипаттагы кептеген мэселелерд1 талдылады. Yin президент 

кол цойган кужаттардыц imiHfleri ед мацыздысы - 

Казахстан Республикасы, Кыргыз Республикасы жене 

взбек Республикасы арасындагы мецгйпк достыд туралы 

шарт. 

16 кацтар. Ресейдщ "Независимая газета" басылы 

мында Казадстан Президент! Нурсултан Назарбаевпен 

журналист Юрий Козловтыц сухбаты жарияланды. Материал 

"Ресей достастыдтыц езеп бола алатын еда, 6ipa«; бола 

алмады" деген тадырыппен бер1лген. 

22 кацтар. Республика КаушйздЬс кецесшщ кезект1 

мажьте! erri. Кецесте Казахстан Республикасыныц сыртды 

саясатыньщ тужырымдамасы туралы меселе даралды. Онда 

елдац сыртды саясатыньщ конституциялыд нормалары жене 

Казадстанды егемен мемлекет ретщде дальштастырьш, дамытудыц 

Президент белгшеп берген стратегиясыньщ непзп 

кагндалары мен принциптер1 баяндалган. 

27 дацтар. Республиканыц кептеген кесшорындар 

миллиард тецгеге жуыд жаладыны уадытылы бере алмай 

далды. Ец ipi дарыздар енеркесште, ауыл шаруашылыгында, 

келак кешеншде болды. Бул сала 

кесшорындарыныц 43,2 пайызыныц есепшотында атымен 

каржы жод. Жалады мен зейнетацы женшдега орасан 

мол карызды телеу, шагын бизнеса дамыту, жекешеленд1руд1 

жеделдету меселелерш талдылаган кецесте 

Президент Нурсултан Назарбаев ецпме ем1р1м1здеп 

тетенше сыркатты сала женшде болып отыр деп атап 

KepceTTi. Зейнетады телеу женшдеп борыштыц 31,5 

миллиард тецгеге ж еткет айтылды. Муншама царыз 

жиналуыныц Herieri ce6enTepi —1996 жылгы бюджеттщ 

Kipic женшдеН б1рдатар баптарыныц орындалмай 

далуы, зейнетакы цорына жарна жене салык телеуден 

жалтару, банктердщ дарыз берудег! Ke3eKTi бузуы, зейнетакы 

телеуд1 зацсыз KemiKTipy. Мемлекет басшысыныц 

усынысы бойынша, облыс, кала жене аудан 

13-194 193

эгамдерш зейнетады дорын далпына келтару женшдега 

тупк1лшта шараларды жузеге асыруга мл.ндеттейтш 

келкдм дабылданды. Мундай даржыларды жинау Республика 

Президентше тшелей багындырылатын Мемлекеттак 

салыд комитетане жуктелдь 

30 кацтар. Казакстан Президента П.0. Назарбаев Ха 

лыкаралык экономикалык форумга катысу ушш Швейцарияныц 

Давос даласына келдь Форумньщ ашылуына 

орай жарьщ керген "Уорлдлинк" журналынын, арнаулы 

нешршде Нурсултан Назарбаевтыц портрета басылып, 

Казакстан туралы келемд1 материал бериуц. Форум кундершде 

Казакстан Президента б1рдатар елдердщ басшыл 

ары мен, элемге эйгЪп компаниялар мен фирмалардыц 

жетекпплерФмен кездеста. Давостагы бул жиынныц елем 

экономикасы ушш мацызын, осы баскосуга 85 елден eni 

мыцнан астам саясатшылар, галымдар, бизнесмендер, журнал 

истер келгеншен-ад керуге болады. 

6 адпан. Бугшп республикамыз ушш догамныц ынты 

магынан баска мацызды ештеце жок- Тек осындай жолмен 

рана жузден астам улттьщ ек1лдер1 мекендеп отырган 

Казакстанды демократияльщ жене гулденген ел етуге 

болады - Алматыда, Парламент уйшде Мемлекет басшысыныц 

саяси партиялар мен догамдыд б1рлестактердщ, 

улттыд-мэдени ортальщтардьщ, дани конфессиялардыц 

жетекпплер1мен, саяси дугын-сургшге ушырагандар 

мен оныц дурбандарыныц балаларымен кездесу1нде айтылган 

ойларды осылай тушндеуге болады. 

1998 жыл 

Халык б1рлт мен улттьщ тарих жылы 

10 кацтар. Уюмет мушелерФмен жене мемлекеттак бас 

кару органдары басшыларымен етюзген кецесте елдщ 

1997 жылгы экономикалык дамуыныц алгашды дорытындылары 

даралды. Кецесте сез сейлеген Президент 

Н.Э. Назарбаев дол жеткен жетастактерд1 насихаттап, догамдыд 

niKipfli далыптастыруда белпл1 6ip жуйенщ 

жодтыгына назар аударды. 

194

30 дацтар. Швейцарияныц Давос каласындагы дуни 

жуз1лш экономикалык форумда Казахстан Президент! 

Нурсултан Назарбаев арнайы баян дама жасап, аймацты 

дамы ту мэселелер1не байланысты сурадтарга жауап кайтарды. 

Форум барысында Н. Назарбаев Швейцария Конфедерациясыныц 

Президента Флавио Коттимен, Бразилия 

Президента Ф. Энрике Кардозумен жене Болгария 

Президента Петр Стояновпен кездесу етшзда. 

5 ацпан. Елдщ батыс ендршдеп. улкен кешштердщ 6ipi 

Жацажолда газды-турбинальщ станция кке цосылды. Ол 

толык куатымен жумыс штеген кезде 48 мегаватт электр 

жарыгымен камтамасыз етедд.. Ацтебелш мунайшылар 

салган бул станция елдщ энергетикалык дербестагшщ 

бастауындай болды. 

18 ацпан. Казахстан Республикасы Innci icTep минист 

л т н щ алхасы ел азаматтарына Ундеу жолдады. Ундеу 

барлых ад ал ннетта адамдарды республика халхыныц 

алацсыз eMip cypin, ецбек етуше, жаца хотам орнатуга 

кедерп. келтаретан келещпз хубылыстардыц тамырына 

балта шабу жо лындагы барынша батыл epi ымырасыз курес 

журтазуге шакырады. 

12 наурыз. Монголия Президент! Нацагийн Багабанди 

Казацстанга ресми сапармен келдь Н. Назарбаев пен 

< Н. Багабанди Казахстан мен Монголияныц достых карымкатынастары 

мен ынтымахтастыгы туралы б1рлескен декларацияга 

кол койды. 

17 наурыз. Алматыда Президент Нурсултан Назарбаев 

медениет жене гылым саласыныц танымал ек1лдер1мен 

кездеста. Халыхтыц тутастыгы мен улттык тарих жылында 

аткарылуга т ж мшдеттерд1 саралап керсеткен 

Президент хазахтыц кешега кезещ, 6yriHi мен болашагына 

катысты кептеген орда л ы ойларын ортага салды. 

"Казахтыц букш тарихы - 6ipiry тарихы, тутастану тарихы. 

Казах ~ тек 6ipiry, 6ipSecy жолында келе жатхан халык- 

Халкымыздын туысхандык Heriei бойынша атага 

6ipiry, eMip с алтына, шаруашылых жургГзу талабына 

195

орай руга 6ipiry, жер ыцгайына дарай тайпага 6ipiry, 

шекшз даланыц жагдайына, саяси институттарды далыптастырудыц, 

ек1мппл1к баскарудыц кажеттагше 

орай жузге 6ipiry, мемлекеттш мудде тургысынан ултка 

6ipiry npou,eci кезец-кезещмен, эволюциялык; жолмен, 

елеуметтш cLnKiHictia, дадтыгыссыз етта. Бул - бФздщ 

бакытымыз. Оны багалай 6LuyiMi3 керек. Ата-бабаларымыз 

б1зге б1рлштщ, ынтымактыц, тутастьщтыц улы 

ynriciH керсетш кетта. Казактыц аргы-берп тарихыныц 

ец гибратты тагылымы да, мше, осында", - дед1 Елбасы. 

26 наурыз. Ташкентте Казахстан, Кыргызстан жене 

Озбекстан Республикасыньщ Мемлекетаральщ Кецесшщ 

мэжишя. болып етта. Кецестщ соцында Казахстан Республикасы, 

Кыргыз Республикасы, Тежшстан Республикасы, 

Озбекстан Республикасы мемлекет басшыларыныц 

аймацтык интеграцияны одан epi терецдету туралы мэл1мдемесше 

кол койылды. 

15 ceyip. Бельгия Корольд1гшщ Премьер-министр! 

Жан-Люк Де Казакстанга ресми сапармен келдь Казакстан 

мен Бельгия ук1меттер1 арасында б1ркатар кужаттарга 

кол койылды. 

22 ceyip. Жаца астанадагы Парламент гимаратында 

палаталар отырысы туцгыш рет Кумбезда залда етаазшдь 

Депутаттар алдында КР Президента Нурсултан Назарбаев 

сез сейледь Елбасы алдагы жумыста 6ipiHini дережел1 

мшдеттердф Казакстан зацдарыныц жуйелФ жинакталган 

акталершщ жаца буынын калыптастыруды аяктау болып 

табылатынын айтты. 

27 ceyip. Алматыда Кааакстан кесшкерлершщ кезекта 

VI форумы етта. Форум жумысына кагысып, сез сейлеген 

Президент Нурсултан Назарбаев кесшкерлшта дамытуга 

нендей кедерплер болып отырганын, оларга Ук1мет 

тарапынан кандай кемек керектагш, сондай-ак кесшкерлердщ 

мемлекет алдындагы жауапкершштн усынды. 

Осы куш Президент "Казакстан Республикасынын Шагын 

бизнес?! колдау женшдеп агенттаг! туралы”," Азаматтар 

мен заццы тулгалардьщ келасхлген кызмет еркшдМнде 

кукыгын цоргау туралы" Жарльщтарга кол койды. 

196

I 

28 ceyip. Мэскеуде Беларусь Республикасы, Казакстан 

Республикасы, Кыргыз Республикасы жене Ресей 

Федерацнясы Мемлекетаральщ кецесшщ меж1лйп еттъ 

Меж1л1сте Казакстан басшысы Нурсултан Назарбаевтыц 

"Карапайым адамдарга багытталган карапайым он 

кадам" атты мел1мдемей цолдау тапты. 

6 мамыр. Астанамыздыц аты езгерда. Президент Нурсултан 

Назарбаев "Казакстан Республикасыныц астанасы - 

Ацмола цаласын Казакстан Республикасыныц астанасы — 

Астана цаласы деп атау туралы" Жар лык ка кол койды. 

11 мамыр. Экономикалык ынтымактастык уйымына 

муше елдердщ мемлекет жене ушмет басшыларыныц 

бесшпй басцосуы вткшлдо. Оган Эз1рбайжан, Ауганстан, 

Иран, Кыргызстан, Пек!стан, Тежжстан, T ypiK , TypK i- 

менстан, Эзбекстан Республикаларыныц мемлекет жене 

ук1мет басшылары катысты. Алматыда болтан бул басцосуды 

уйымныц терагасы Казахстан Президент! Нурсултан 

Назарбаев ашты. Баскосудыц корытындысы бойынша 

Алматы декларациясына кол койылды. 

2 маусым. Казакстан Республикасы астанасыныц тусау 

Kecepi курметше "Астана” естелж медат тагайындалды. 

8 маусым. Астанада казактыц уш улы данагею —Теле 

биге, Казыбек бите, Айтеке бите орнатылган ескерттшмонумент 

ашылды. 

10 маусым. Казак елшщ жаца ордасы —Астана каласыныц 

халыкаралык Tycaykecepi еттзш дь Салтанатка 

Эз1рбайжан, Кыргызстан, Туркия, Эзбекстан, Украина 

президенттерь Арменияныц, Беларусь Республикасыныц, 

Кытай Халык Республикасыныц, Грузия Республикасыныц, 

Молдова Республикасыныц, Саха Республикасыныц, 

Татарстан Республикасыныц мемлекет жене укЬ 

мет басшылары, кептеген халыкаралык уйымдардыц ешлдер1 

курметта цонац болып катысты. Теуелйздштщ жетшпп 

жылында осындай орасан мацызды шеппмд1 жузеге 

асыруга халыктыц колдауы, улттыц уйыскан 

ынтымагы мумкшдш бергешн айрыкша разылыдпен 

айтты. 

197

1999 жыл 

10 дацтар. Казахстан еьёршде аса мацызды саяси охига 

болды. Б1здщ ел1тзде туцгыш рет Президент сайлауы 

баламалы негазде етта. Казацстандагы Президент сайлауы 

ашьщ жене демократияльщ сипатта OTTi. 

15 цацтар. "1999 жылгы цацтардыц 10-ында болып 

еткен сайлаудыц хорытындыларын аньщтау мен жариялау 

жене сайланган Казахстан Республикасыныц Президентш 

таркеу туралы" Орталыц сайлау комиссиясыньщцаулысы 

цабылданды. Каулыда сайлауда Н.Э. Назарбаевты 

жацтап 5 846 817 адам дауыс бергеш, бул дауыс беруге 

цатысцан барльщ сайлаушы л ар саныныц 79,78 пайызы 

екещцп айтылган. Сонымен, Казахстан Республикасыныц 

Президента болып 1940 жылы туган, хазах, Астана 

халасында туратын Казахстан Республикасыныц Президента 

Нурсултан вбппулы Назарбаев сайланды деп 

есептелд1 жене таркелдь 

20 цацтар. Астана халасында Казахстан Республикасыныц 

Президента Нурсултан Назарбаевтыц ез хызметане 

Kipicy peciMi —улыхтау етайз1лдд.. 

21 цацтар. Президент жаца Ушметта хуруга Kipicii. Елбасы 

Жарлыгымен Нурлан втепулы Балгымбаев Казахстан 

Республикасыныц Премьер-министр! болып тагайындалды. 

22 цацтар. Ушметтщ жаца хурамы Елбасына ант бердо. 

12 ацпан. Президент Жарлыгымен "Казахстан Респуб 

ликасыныц Улттыц Еылым академиясы" республикалых 

мемлекеттш мекемей хурылды. Казахстан Республикасы 

Улттык Еылым академиясыныц президента болып 

Нагима Эбенхызы Айтхожина тагайындалды. Кезшде 

Еылым академиясын оныц агасы, Лениндш сыйлыцтыц 

лауреаты Мурат Айтцожин басхарган болатын. 

25 ацпан. Казахстанда Улттык хальщ санагы басталды. 

Осыган орай, Президент Нурсултан Назарбаев республика 

азаматтарына арнап ундеу жолдады. 

198

8 ceyip. Адмола облысыньщ шекарасы езгерт1лд1, ора 

Солтустж Казакстан облысыныц Ецбекпплдер, Зерещй, 

Щучинск аудандары мен Кекшетау даласыныц аумадтары 

енпзицц. Адмола облысынын; ешмпплйс орталыгы Астана 

даласынан Кекшетау каласына кеппршд!. 

12 ceyip. Алматыдагы Республика Сарайында казак 

тыц улы ралымы, Казакстан Рылым академиясынын 

туцгыш президент! Каныш Имантайулы Сетбаевтыц 

100 жылдыгына арналган салтанатты жиналыс болып 

етт1. Салтанатка катыскан Елбасы Нурсултан Назарбаев 

мерейтойы ЮНЕСКО шецбершде аталып eTin жатдан 

К-И. Сетбаевтыц сан-салалы гылым жене кайраткерлш 

дызметше кещнен токталды. 

23 ceyip. Казадстан Президент Нурсултан Назарбае 

НАТО-нын 50 жылдыгына арналган шараларга датысу 

уш1н АКШ астанасына келд1. 

Нурсултан Назарбаев АКШ президент! Билл Клинтонмен 

кездесть 

28 мамыр. Алматыда Казадстан даржыгерлершщ б 

р!нш! KOHrpeci eni. Оран датысып, сез сейлеген Нурсултан 

Назарбаев даржыгерлердщ YKi метке дарауга бергел1 

отырган багдарламаларын дуптады. Елбасы банктер ец 

алдымен халыд сешмш ояту ушш жумыс icTey керект!г!н 

баса айтты. 

2000 жыл 

Медениетт! долдау жылы 

26 дацтар. Мескеуде ТМД елдер1 басшыларыны д кезек - 

Ti басдосуы больш eTTi. 

8 адпан. Астанада агроенеркесш кешеш дызметке 

лер!н!д республикалыд кедес! болып erri. Кецесте Президент 

Нурсултан Назарбаев сез свйледь 

17 адпан. Мескеуде Кеден одагына катысушы елд 

yKiMerrepi басшыларыныд кезект! межипс1 болып eTTi. 

17 наурыз. Турк!стан каласында казактыц улы хан 

Абылайдыц суйеп ару л ап кайта койылды. 

199

8 ceyip. Бакуде турм талдес мемлекеттер басшылары 

ныц саммита етта. 

15 ceyip. Нурсултан Назарбаев Казахстанга жумыс 

санарымен келген АДШ-тыц мемлекеттш хатшысы Мадлен 

Олбрайтпен кездеста. 

21 ceyip. взбекстан астанасында Казахстан, Кыргызстан, 

Тежшстан жене взбекстан президенттер1 кездесш, 

терроризмге, дани экстремизмге, ecipTKi бизнесше, сондайах 

уйымдасхан хылмысха харсы курес мвселелерш талкылады. 

26 ceyip. Алматыдагы "Анкара" хонах ушнщ зерл1 залында 

"Еуразия - 2000" экономикалык саммит! ез ж умысын 

бастады. 

22 мамыр. Казахстан Президента Нурсултан Назарбаев 

ресми санарымен Беларусь Республикасыныц астанасы 

—Минск халасына келдь Елбасы Беларусь Президента 

А. Лукашенкомен кездеста. 

15 маусым. Казактыц аса кернекта жазушысы Себит 

Мухановтыц гасырлых тойы халамгердщ туган жершде 

тойланды. Мерейтойдыц хорытынды салтанатына 

Президент Нурсултан Назарбаев хатысты. 

21 маусым. Мескеуде ТМД елдер1 басшылары Мемлекетаралых 

кецесшщ кезекта меж1л!с1 болып етта. 

26 маусым. Казахстан Президент! Нурсултан Назарбаев 

Бельгияга жене Францияга ресми сапары жасалды. 

3 хшлде. Караганды металлургия комбинатында хазахстандых 

туцгыш шойын бал хытылганына 40 жыл толды. 

Оган сол кездеп жас металлург Нурсултан Назарбаев та 

хатыскан. 

4 нплде. Казакстанныц алдынан аса жаркын кекжиек 

ашылды. Атырау облысындагы Шыгыс Кашаганнан мунайдыц 

орасан мол коры табылды. Бул жацалыкты айдай 

елемге Президент Нурсултан Назарбаев жария етта. 

5 нплде. Душанбеде "Шанхай бесттне" хатысушы елдер 

Мемлекет басшыларыныц кезекта саммита болып erri. 

6 нплде. Казахстан Республикасыныц туцгыш Президента 

Нурсултан Эбйпулы Назарбаев алпыс жастыц асцарына 

кетерйгдь 

200

31 ыплде. Мэдени жене гуманитарльщ салалардагы цайы 

рымдылык жене демеупшйк кызмета уппн Казахстан 

Республикасы Президентшщ жыл сайынгы цурмет дипломдары 

тагайындалды. Дипломга коса кеудеге тагатын 

белга бершетш болды. 

6 цыркуйек. Казахстан Республикасыныц Президент 

Нурсултан Назарбаев Б1рйскен Улттар Уйымыныц Мыцжылдык 

Саммитанде сез сейледо. 

2001 жыл 

30 кацтар. Астанад а еймдердщ республикалык кецес1 

болып erri. Кецесте сез сейлеген Президент Н. Назарбаев 

Теуелйздоктщ он жылдыгы жылында экономиканы еркендету, 

халыктын турмысын жацсарту тургысында 

барлык децгейдей ек1мдердщ алдына цойылатын 

мшдеттерда саралап бердо. Блбасы ешмдердщ алдына 

2001 жылга арналган 11 накты мшдет цойды 

30 наурыз. Казахстан Республикасы Уюметшщ эко 

номикалык жене елеуметтйс саясатыньщ непзп багыттары 

жене экономикалык керсеткшггершщ болжамы жетндеп 

мел1мдемес1 жарияланды. 

14 ceyip. Алматы облысыныц орталыгы Алматы 

сынан Талдьщорган каласына кеппр1лдь 

11 мамыр. Елордада казак халцыныц азаттыгы жолындагы 

улы курескер - Кенесары ecKepTKimi ашылды. 

18 мамыр. Аты елемге ейпл1 Култегш ескертшшшщ 

кеппрмей казак елшщ ордасы - Астана каласына жеттзйгда. 

Бул казак халцы уппн "елдок пен ерлжтш, ерекше 

ескерткшп" деп аталды. 

19 маусым. Теуелйздж тойына тамаша тарту жасалды. 

184,5 шакырымдык Аксу - Дегелец тем1р жолыныц, 

Костанай ещршде Кызыл Октябрь - Дец тем1ржолыныц 

алгашкы табаны теселдо. Ол жолдыц узындыгы 450 шакырымнан 

аспак. 

29 маусым. Ел басы жарлыгымен 2007 жылга дейш ке 

зецге "Астана - жаца кала" арнайы экономикалык аймагы 

курылды. 

14-194 201

3 кыркуйек. Президент Н. Назарбаев Парламент па 

латаларыныц б1рлескен отырысында елдег! жагдайды 

жене 2002 жылгы inn-ci жене сырткы саясаттыц Heri3ri 

багыттарын баян ететш Казахстан халдына Жолдауын 

арнады. 

22 цыркуйек. Рим паласы Иоанн Павел II Казакстан 

га мемлекеттш сапары басталды. Бул Рим епископы, Еайсаныц 

жердеп 1збасары, Апостолдар князыныд Myparepi, 

елем nripKeyiHin Жогаргы Бас nipi, Ватикан шаЬары мемлекетшщ 

басшысы, Шапагатты екейдщ Ортальщ Азия 

жерше туцгыш рет келу1 болатын. 

20 казан. Ел1м1з ез теуелс1зд1гшщ он жылдыгын 

атап етш жатцан жылы тыц игергеннен 6epri ец 6iTiK 

eriH —гектарына 14 центнерден астам орташа T y c i M жагд£шында 

18 млн. тоннадан артьщ астыц ендгрйпп, жинап 

алынды. 

24 казан. Казахстан хальщтары Ассамблеясыныц 

8-сессиясы болып erri. 

6 цараша. КР Улттык Рылым академиясыныц ел теуел 

йздтнщ 10 жылдыгына арналган сессиясы болып erri. 

Сессияда Президент Н. Назарбаев сез сейледь 

30 цараша. Мескеуде Теуелйз Мемлекеттер Достасты 

гы курылуыныц 10 жылдыгына арналган мерекелш саммит 

erri. 

10 желтоксан. Елордада теуелйздш тойыныц царса 

цындагы Атаулы аптальщ басталды. l-mi куш Астана ку- 

Hi деп аталды. Осыдан дел 4 жыл бурын Казак елшщ астанасы 

Арка тес1не кешш келген болатын. 11 желтоксан - 

Шеж1ре куш, 12 желтоксан - Отан куш,13 желтоксан - 

Б1рлш кун1,14 желтоксан - Патриоттар куш, 15 желтоксан 

- Жастар куш деп аталды. Бул кундер1 атауларына сай 

жогары децгейдега арнайы шаралар етмззлдь Астана куншде 

Мемлекет басшысы елордадагы жаца нысандарда 

болды. 

16 желтоксан. Казак ел1 езшщ алгашцы мерейтойын 

Теуелйздштщ 10 жылдыгын атап етта. Астанадагы Конгресс-холда 

КР-ныц Мемлекеттш Теуелйздагшщ 10 жылдыгына 

арналган салтанатты межипс етаазйцц. Межипсте 

202

Президент Н.Назарбаев баяндама жасады. Казахстан атты 

азат ел езщщ теуелйздак тарихыньщ ж ада белесше 

аяк басты. Тарих кепи таты алта тартты. 

B y r i H r i К а з а х с т а н : дерек пен двйек 

Елбасы Жарлыгымен 2002 жыл —" Денсаулык жылы" 

деп жарняланды. 

Жыл барысында Карагандыда аса мацызды бгрнеше 

елеуметпк-экономикалык нысандар icne косылды. Олар - 

Тешртаудагы металлургия комбинатындагы уппнпп домна 

nemi, Нурказган кешпп, Жауыртаудагы шацгы спорты 

базасы, Шахтер стадионы, Оргальщ ескери округ штабыныц 

гимараты. 

2002 жылы 21-22 кыркуйекте Рим папасы Иоанн Па 

вел II Казакстанга арнайы сапармен келдь 

2002 жылы 23-24 казанда Турк1станда Дуниежуз1 ка 

зактарыныд екшпп курылтайы етк1з1лд1. 

2002 жыл 5 маусым. Казакстан Республикасынын 

2003-2005 жылдарга арналган Мемлекеттис аграрлык 

азьщ-тулш багдарламасы туралы Казакстан Республикасынын 

Президентшщ Жарлыгы шьщты. 

2003-2005 жылдар Елбасы Жарлыгымен "Ауыл жылдары" 

деп жарняланды. 

2003 жыл. Ресейдег! Казакстан жылы болып, ол достык, 

жасампаздык, бауырластык, туыстыкка жол апггы. 

2003 жыл 15 ceyip. КР Президент! Н. Назарбаев пен 

РФ Президент! В. Путин Омбы каласында шекаралас аймактардыц 

форумыыа катысты. 

2003 жыл 10 ыплде. КР Ауылдык аумактарын дамы 

тудыц 2004-2010 жылдарга арналган мемлекет багдарламасы 

туралы каулы кабылданды. 

2003 жыл 15 тамыз. К&закстанньщ 2030 жылдарга 

дейшг! Даму стратегиясын icKe асыру женшдеп одан аргы 

шаралар туралы жаргысы шыкты. 

2003 жыл 23-24 кыркуйек. Элемдак жене достурт - улт 

тьщ дшдер съез1 болып erri. КР Президент! Н.Назарбаев 

терагалык erri. 

203

2003 жыл 20 кыркуйек. Ж ергуш т маслихаттар депутаттарын 

сайлау болып erri. 

2003 жыл 16 казан. Астанада Азаматтьщ форумньщ 

б1рлескен межЪпй болып, Н. Назарбаев сез сейледа. Билш 

жене азаматтык институттардыц байланыстары мен 

карым-катынасты дамыту жолдарын талкылап , ел1м1здег! 

ушметтш емес уйымдардыц екшдерше ундеу кабы л- 

дады. 

2003 жыл 12-15 тамыз. Атырауда Махамбет 0тем1сулыньщ 

200 жылдых тойы ЮНЕСКО келемшде аталып erri. 

2003 жыл 13 желтоксан. Астанадагы Конгресс-холда 

Теуелйздштщ 12 жылдыгына арналган салтанатты жиналыс 

болып, онда Н.Э. Назарбаев баяндама жасады. 

2003 жыл 15-16 желтоксан. Бул кундерде Мескеуде 

Казакстан хальщтары Ассамблеясыньщ кундер1 OTTi. 

2003 жыл 22 желтоксан. Кремльде Ресей Президент! 

В.В. Путин 2004 жыл - Казадстандагы Ресей жылы екенд 

т н мэл1мдедь 

2004 жыл 

2004 жыл 10 кацтар. Казакстан-Ресей дарым-датынасыныц 

жацаша сипатта дамуына ек1 ел басшыларыньщ 

кездесулер1 мен келшсездер1 нег!з болды. 

2004 жыл 13 дацтар. 2004-2006 жылдарга арналган 

"Медени мура” мемлекеттш багдарламасы кабылданды. 

2004 жыл 6 акпан. Астанадагы Конгресс-холда тыц 

жене тыдайган жерлерд1 игерудщ басталганына 50 жыл 

толуына арналган салтанатты жиын болып erri. Оны 

Премьер-министр Даниал Ахметов кыскаша Kipicne сезбен 

ашты. Жиында Н.Э. Назарбаев баяндама жасады. 

2004 жыл 19 наурыз. "Бесекеге Ka6Lnerri Казакстан 

ушш, Бесекеге каб!пегп экономика ушш, Бесекеге кабшетта 

халык ушш" деген ел президентшщ Казакстан халкына 

Жолдауы жария ланды. 

2004 жыл 11 маусым. КР Тургьга уй дурылысын дамы 

тудыц 2005-2007 жылдарга арналган мемлекеттш багдарламасы 


204

2004 жыл 31 тамыз. КР елеуметтак-экономикалы 

дамуынын 2005-2007 жылдарга арналган орта мерз1мд1 

жоспары туралы каулы кабылданды. 

2004 жыл 9 кыркуйек. Астанада Ресей мен Казахстан 

басшылары Казакстандагы Ресей жылыньщ басталганын 

жариялады. 

2004жыл 11казан. КР бипм беруда дамытудьщ2005-2010 

жылдарга арналган мемлекеттак багдарламасы шьщты. 

2005 жыл 

2005 жыл 18ацпан. "Казахстанэкономикалык, елеуметтак 

жене саяси жедел жацару жолында", - деген КР 

Президентшщ Казахстан халкына Жолдауы шьщты. 

2005 жыл 3 мамыр. КР мемлекеттж дызметкерлершщ 

ар-намыс кодекс! туралы Жарлыгы шьщты. 

2005 жыл 6 мамыр. Астанада ¥лы Жещстщ 60 жылдых 

мерейтойына арналган мерекелйс шаралар ottL Жещс 

шеруше хатысу ушш барлых облыстардан келген, 

кеуделер1 орден-медальга толы ардагерлер мен тыл 

ецбеккерлер1 е лор даны езгеше салтанатха белеп ж1берда. 

2005 жыл 7 мамыр. Жещс mepyi етта. 

2005жыл 1 кыркуйек. Сенат пен Межйпстщ б1рлескен 

отырысында Мемлекет басшысы Н.в. Назарбаев 

, Парламенттщ екшпп сессиясында сез сейледа. Президент 

аткарылган icTepre талдау жасап, алдагы мшдеттердо 

тужырымдады. 

2005 жыл 6 хыркуйек. АКШ-тыц Президент! Би 

Клинтон Алматыга келдь Кездесу eKi мемлекеттщ байланыстары 

мен келешегше хатысты болды. 

2005 жыл 7 хыркуйек. КР Парламентами Межыш 

"КР Президентшщ кезекта сайлауын хабарлау туралы" 

хаулы шыгарып, КР Президента сайлауы 2005 жылы 4 

желтохсанда болатынын хабар лады. 

2005 жыл 9 хыркуйек. Алматыда еткен Республик 

лык "Отан” партиясы кезектен тыс ceri3iHini съез1 алдагы 

Президент сайлауына хазгрп елбасы Н.Э. Назарбаевтыц 

кандидатурасын б!рауыздан усынды. 

205

2005 жыл 28-30 цыркуйек. Астанада Дуниежуз1 цазац 

тарыныц уппнпп цурылтайы болып етта. Элемнщ 32 елдершен 

келген кандастарымыз теуелйздак жылдарында 

Казахстан дол жетк1зген толагай табыстарга цаныгып, 

жаца елордамыз - Астана цаласыныц есш-еркендеген келбетан 

ез кездер1мен кердо. Цурылтай делегаттары дуние 

жузше шашырып кеткен цазацтардыц мэселелерш жанжацты 

талцылап, Елбасы Н.Э. Назарбаевтыц толгацты 

ойлары мен толганысца толы сезш тыцдады. 

2005 жыл 22 цараша. Астанада Казахстан халыцта 

ры Ассамблеясыныц 11 сессиясы болып етта. Ол ел1м1здег! 

бейбгпшлйс пен келкамнщ, турацтылыц пен достъщтыц 

цуатты 1ргетасьша айналган Ассамблеяныц 10 жылдыгына 

арналды. Елбасы Н.Э. Назарбаев багдарламалыц сез 

сейледь 

2005 жыл 4 желтоксан. Казахстан Республикасы Пре 

зидентанщ сайлауы болып етта.

Тест сурацтары 

(жоба) 

1. Теуел«здш Монумент! цашан жене кай ка л ада тургызылды? 

А )1987 жылы Акмолада; В)1994 жылы Карагандыда; 

Б) 1991 жылы Жамбылда; Г) 1997 жылы Алматыда. 

2. Астананы Акмолага квнйру туралы Жарлык кашан 

кабылданды? 

А) 5 акпан 1998 жылы; В) 10 маусым 1999 жылы; 

Б) 20 казан 1997 жылы; Г) 15 кацтар 2000 жылы. 

3. Адам мен котам арасындагы карым-катынас туралы 

жинацталган гылым: 

А) кудыдтану: Б) елеуметтану; 

Б) саясаттану; Г) мвдениеттану. 

4. Платонньщ Tycimri бойынша, купшен басып алынатын 

мемлекет Typi: 

А)демократия; В)тирангия; 

Б) олигархия; Г) аристократия. 

5. Зац шыгаратын бил!к Typi ка лай аталады? 

А) парламент; В) сот; 

Б) аткарушы; Г) президент. 

6. Халык билт, тецдш, кукык, эдалдйс, ергандДк принциптер1не 

непзделген мемлекеттш курылыс калай аталады? 

А) тоталитаризм; В) авторитарлык; 

Б) демократия; Г) тимократия; 

7. Мемлекет ец алгаш кай формацияда пайда болтан? 

А) алгашкы кауымдык В) феодалдык курылыста; 

курылыста; 

Б) кул иеленупшшс Г) капиталистйс курылыста. 

курылыста; 

207

8. "Демография-2000" багдарламасыныц мацсаты неде? 

A) Байльщты ecipy; 

Б) Турмыс- жагдайды жаксарту; 

B) Адам санын ecipy. 

9. Туцгыш элем казактарыныц съез1 кайда жене кай жылы 

eiri? 

А) 1991 жылы Стамбулда; В) 1992 жылы Алматыда; 

Б) 1992 жылы Атырауда; Г) 1993 жылы Туршстанда. 

10. Ацмола каласыньщ аты кай уакыттан бастап Астана 

каласы деген атка езгерплда? 

А) 6 мамыр 1998 ж.; В) 20 казан 1997 ж.; 

Б) 5 кыркуйек 1999 ж.; Г) 15 кацтар 2000 ж. 

11. ЦР Теуелыздт туралы Декларация кашан кабылданды? 

А) 25 пшвде 1995 ж.; В) 24 акпан 1990 ж.; 

Б) 16 желтоксан 1993 ж.; Г) 25 казан 1990 ж. 

12. ЦР Парламент! неше палатадан турады? 

А) 3. 

В) 1. 

Б) 2. 

Г) 4. 

13. ЦР кашан Б¥¥-на мушелшке к1рда жене 6ipiHmi ешл1 

к1м болтан? 

А) 1989 ж. К. Токаев. В) 1991 ж. Е. Ыдырысов. 

Б) 1990 ж. О. Сулейменов. Г) 1992 ж. А. Арыстанбекова. 

14. ¥лттык валюта —тецге кашан енг1з1лд1? 

А) 1993 ж. карашада; В) 1996 ж. кацтарда; 

Б) 1994 ж. казанда; Г) 1992 ж. сеу1рде. 

15. "Невада-Семей" козгалысы кашан курылды, гам уйымдастырды? 

А) М. Шаханов, 1988 ж.; В) А. Асылбеков,1987ж.; 

Б) О. Сулейменов, 1989 ж.; Г) М. 0уезов,199О ж. 

208

16. ЦР-ньщ туцгыш Конституциясы кашан кабылданды? 

А) 25 кыркуйекте 1995 ж. В) 28 кацтарда 1993 ж. 

Б) 16 кацтарда 1992 ж. Г) 30 пплдеде 1995 ж. 

17. Туцгыш ядролыц сынак кашан жене кай жылы болды? 

А) Же'щ.суда, 1946 ж. В) Оралда, 1946 ж. 

Б) Актебеде, 1948 ж. Г) Семейде, 1949 ж. 

18. Желтоксан оцигасына катысушыларынан "Халык 

каЬарманы" атагын гам алды? 

A)JI. Асанова. 

В) Т. Рыскулбеков. 

Б) Е. Сыпатаев. Г) F. Муратбаев. 

19. " Алаш" партиясыньщ терагасы болтан адам ш ? 

А) Т. Рыск¥лов- Б) М. Шокай. 

Б) А. Бекейханов. Г) А. Байтурсынов. 

20. К&закстанныд кай каласында ук1меттщ елеуметтж 

саясатына ашык наразылык керсеттлда? 

А) Акмолада. В) Царатандыда. 

Б) Тем1ртауда. Г) Алматыда. 

21. "Алаш" нартнясыныц карсыластары шмдер болтан? 

А) Анархистер. В) Меньшевиктер. 

Б) Большевиктер. Г) Кадеттер. 

209

П айдаланылган едебиеттер: 

1. КапесовН.К., КозменкоВ.М., БулуктаевЮ.О., Чакенов 

Е.Д. Основы политологии. -А ., 1995. 

2. Булатова А. Н., ИсмаганбетоваЗ.Н. Политология. - А., 

1998. 

3. Козлов Г.Я., БулуктаевЮ.О. Политология. - А., 1995. 

4. Д.А. Жамбылов. Саясаттану нейздерь - А., 1998. 

5. Н.Э. Назарбаев. Расырлар тогысында. —А., 1996. 

6. Григорьев В.К. Курс лекций по политологии. - А., 

1997. 

7. Нысанбаева А.Н. Политология. - А., 1998. 

8. Е.С. Куандьщ. Саясаттану непздерь - А., 2000. 

9. К- Жукешов, О. Лактионова, Г. Бейсебекова. Адам. 

Котам. К¥КЬЩ. - А., 2005. 

10. Н. Р. Кунк;ожаев. Адам жене котам. - А., 2004. 

11. Н.Э. Назарбаев. Казакстанныц егемещц мемлекет 

ретшде кальпггасуы мен дамуьшьщ стратегиясы. —А., 1992. 

12. Э. Нысанбаев, Т. Эбжанов. Ой, ацыл, адамгерпплж. 

-А ., 1994. 

13. Элеуметтану. —А.,1992. 

14. Тощенко Ж.П. Социология. - М., 1994. 

15. Казакстан тарихыныц очерктерь - А., 1993. 

16. Маркович Д. Общая социология. - М., 1984. 

17. Купцов В.И. Человек и общество. - М., 1994. 

18. Е. Куандык. "Акикат" журналы. Казакстандагы 

кеппартияльщ. №6, 1998. 

19. Журнал "Экономика, финансы, рынки”. Чеботарев А. 

"Кто есть в партийной среде Казахстана". 

20. "Сез" газета. - 2003, 28 кацтар, 19 караша, 3 желтоксан. 

21. "Астана акшамы" газета. - 1998,17-20 караша. 

22. "Азат" газета. - 2004, 25 акпан. 

23. "Саясат" журналы. —№ 12, 2000. Р.С.Тажитаева. 

"Саяси кундылыктарды зерттеудщ теориялык-методологиялык 

меселелерГ’. 

24. "Саясат" журналы. - № 1, 2000. Р. Арын. "Улттык 

сана мен саясатка KiMжене не есер етед1?” 

210

25. "Саясат” журналы. - № 2-3, 2000. Н.С. Нысаналина. 

"Казак-турЬс катынастары". 

26. Журнал "Саясат". —№ 4-5, 2000. Ж.Ж. Молдабеков, 

Р.Ш. Касымова. "Национальная политика". 

27. "Саясат"журналы. -№ 10-11,2000. F.0.Жумасулта-нова. 

"Елушпп жылдардагы саясат". 

28. Казацстан Республикасыныц Конституциясы. - А., 

1998. 

29. Казакстан Республикасыныцбипм туралы зацы. - А., 

2000. 

30. Казацстан Республикасыныц ецбек туралы зацы- ~ А., 

2000. 

31. "Уюметжаршысы" журналы. -№ 1-12,2001. "Теуелаздш 

шеж1рес1” . 

32. Е. Шаймерденулы. "Елтану елшпесГЧ - Алматы, 

1998. 

33. "Отан" Республикалык саяси партиясыныц жаргысы. 

- А., 2002. 

34. "Асар" Республикалык саяси партиясыныц багдарламасы. 

- А., 2004. 

35. "Ацжол" Казакстанныц демократиялык партиясыныц 

багдарламасы. —А., 2003. 

211

МАЗМУНЫ 

TycmiK хат................................... :..................................... 3 

№1 Дер1с. Саяси iniM пэш, оныд Herieri 

тусшжтер1 мен категориялары........................................5 

№2 Дер1с. Саяси ойлар жене даз1ргс кездега 

саяси мектептердщ тарихы............................................12 

№3 Дер1с. Саясат............................................................26 

№4 Дерм:. Саяси билж................................................... 30 

№5 Дерм. Демократия.................................................. 39 

№6 Дерм:. Саяси жуйе................................................... 53 

№7 Дер1с. Мемлекет......................................................63 

№8 Дэр1с. Саяси партиялар жене 

партиялыд жуйе............................................................77 

№9 Дер1с. Цогамдыд уйымдар жене 

догамдыд дозгалыстар..................................................97 

ЯгЮДврк. Саяси жуйедега адам.................................111 

№11 Дерм:. Саяси ерекет мэш, мадсаттары, 

ад ici жене амалдары................................................... 119 

№12 Дер1с. Тоталитаризмнен демократиялыд 

догамга етудега меселелер.......................................... 125 

Семинар сабадтары................................................... 131 

Косымша материалд ар......\.......................................133 

Тест сурадтары......................................................... 207 

Пайд аланы лган едебиеттер.......................................210

*KecmriK бййм» сериясы 

Рахымбаева Айжан Сагатцызы 

Саясаттану 

Дврктер жинагы

Ð¡ÐÐ¯Ð¡ÐÐ¢Ð¢ÐÐÐ£

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Ð¡ÐÐ¯Ð¡ÐÐ¢Ð¢ÐÐÐ£